Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ૬. ચેતોખિલસુત્તવણ્ણના

    6. Cetokhilasuttavaṇṇanā

    ૧૮૫. ચેતો તેહિ ખિલયતિ થદ્ધભાવં આપજ્જતીતિ ચેતોખિલા. તેનાહ ‘‘ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવા’’તિ. યસ્મા તેહિ ઉપ્પન્નેહિ ચિત્તં ઉક્લાપીજાતં ઠાનં વિય અમનુઞ્ઞં ખેત્તં વિય ચ ખાણુકનિચિતં અમહપ્ફલં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘કચવરભાવા ખાણુકભાવા’’તિ. ‘‘ચિત્તસ્સા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ચિત્તં બન્ધિત્વાતિ તણ્હાપવત્તિભાવતો કુસલચારસ્સ અવસરચજનવસેન ચિત્તં બદ્ધં વિય સમોરોધેત્વા. તેનાહ ‘‘મુટ્ઠિયં કત્વા વિય ગણ્હન્તી’’તિ. સદ્દત્થતો પન ચેતો વિરૂપં નિબન્ધીયતિ સંયમીયતિ એતેહીતિ ચેતસો વિનિબન્ધા યસ્સ ચતુબ્બિધં સીલં અખણ્ડાદિભાવપ્પત્તિયા સુપરિસુદ્ધં વિસેસભાગિયત્તા અપ્પકસિરેનેવ મગ્ગફલાવહં મહાસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરસ્સ વિય, સો તાદિસેન સીલેન ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે વુદ્ધિં આપજ્જિસ્સતીતિ આહ ‘‘સીલેન વુદ્ધિ’’ન્તિ. યસ્સ પન અરિયમગ્ગો ઉપ્પજ્જન્તો વિરૂળ્હમૂલો વિય પાદપો સુપ્પતિટ્ઠિતો, સો સાસને વિરૂળ્હિં આપન્નોતિ આહ ‘‘મગ્ગેન વિરૂળ્હિ’’ન્તિ. યો સબ્બસો કિલેસનિબ્બાનપ્પત્તો, સો અરહા સીલાદિધમ્મક્ખન્ધપારિપૂરિયા સતિવેપુલ્લપ્પત્તો હોતીતિ આહ ‘‘નિબ્બાનેન વેપુલ્લ’’ન્તિ. દુતિયવિકપ્પે અત્થો વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

    185. Ceto tehi khilayati thaddhabhāvaṃ āpajjatīti cetokhilā. Tenāha ‘‘cittassa thaddhabhāvā’’ti. Yasmā tehi uppannehi cittaṃ uklāpījātaṃ ṭhānaṃ viya amanuññaṃ khettaṃ viya ca khāṇukanicitaṃ amahapphalaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘kacavarabhāvā khāṇukabhāvā’’ti. ‘‘Cittassā’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. Cittaṃ bandhitvāti taṇhāpavattibhāvato kusalacārassa avasaracajanavasena cittaṃ baddhaṃ viya samorodhetvā. Tenāha ‘‘muṭṭhiyaṃ katvā viya gaṇhantī’’ti. Saddatthato pana ceto virūpaṃ nibandhīyati saṃyamīyati etehīti cetaso vinibandhā yassa catubbidhaṃ sīlaṃ akhaṇḍādibhāvappattiyā suparisuddhaṃ visesabhāgiyattā appakasireneva maggaphalāvahaṃ mahāsaṅgharakkhitattherassa viya, so tādisena sīlena imasmiṃ dhammavinaye vuddhiṃ āpajjissatīti āha ‘‘sīlena vuddhi’’nti. Yassa pana ariyamaggo uppajjanto virūḷhamūlo viya pādapo suppatiṭṭhito, so sāsane virūḷhiṃ āpannoti āha ‘‘maggena virūḷhi’’nti. Yo sabbaso kilesanibbānappatto, so arahā sīlādidhammakkhandhapāripūriyā sativepullappatto hotīti āha ‘‘nibbānena vepulla’’nti. Dutiyavikappe attho vuttanayānusārena veditabbo.

    બુદ્ધાનં ધમ્મકાયો વિય રૂપકાયોપિ અનઞ્ઞસાધારણતાય અનુત્તરગુણાધિટ્ઠાનતાય ચ અપચ્ચક્ખકારીનં સંસયવત્થુ હોતિયેવાતિ ‘‘સરીરે વા ગુણે વા કઙ્ખતી’’તિ વુત્તં. તત્થ યથા મહાપુરિસલક્ખણેન અનુબ્યઞ્જનાદયો રૂપકાયગુણા ગહિતા એવ હોન્તિ અવિનાભાવતોતિ ‘‘દ્વત્તિંસવરલક્ખણપ્પટિમણ્ડિત’’મિચ્ચેવ વુત્તં, એવં અનાવરણઞાણેન સબ્બેપિ અનન્તાપરિમેય્યભેદા ધમ્મકાયગુણા ગહિતા એવ હોન્તીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણગ્ગહણમેવ કતં નાનન્તરિયભાવતોતિ દટ્ઠબ્બં. કઙ્ખહીતિ ‘‘અહો વત તે ગુણા ન ભવેય્યું, ભવેય્યું વા’’તિ પત્થનુપ્પાદનવસેન કઙ્ખતિ. પુરિમો હિ વિપરીતજ્ઝાસયો, ઇતરો યથાભૂતઞાણજ્ઝાસયો. વિચિનન્તોતિ વિચયભૂતાય પઞ્ઞાય તે વિવેચેતુકામો તદભાવતો કિચ્છં દુક્ખં આપજ્જતિ, કિચ્છપ્પત્તિ ચ તત્થ નિચ્છેતું અસમત્થતાયેવાતિ આહ ‘‘વિનિચ્છેતું ન સક્કોતી’’તિ. વિગતા ચિકિચ્છાતિ વિચિકિચ્છા. અધિમોક્ખં ન પટિલભતીતિ ‘‘એવમેત’’ન્તિ ઓકપ્પનવસેન ગુણેસુ વિનિચ્છયં નાધિગચ્છતિ. ઓતરિત્વાતિ ઞાણેન અનુપવિસિત્વા. પસીદિતુન્તિ ‘‘પસન્નરૂપધમ્મકાયગુણેહિ ભગવા’’તિ પસીદિતું. અનાવિલો અકાલુસ્સો હોતું ન સક્કોતિ. ‘‘કઙ્ખતી’’તિ ઇમિના દુબ્બલા વિમતિ વુત્તા, ‘‘વિચિકિચ્છતી’’તિ ઇમિના મજ્ઝિમા, ‘‘નાધિમુચ્ચતી’’તિ ઇમિના બલવતી, ‘‘ન સમ્પસીદતી’’તિ ઇમિના તિવિધાયપિ વિમતિયા વસેન ઉપ્પન્નચિત્તકાલુસ્સિયં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    Buddhānaṃ dhammakāyo viya rūpakāyopi anaññasādhāraṇatāya anuttaraguṇādhiṭṭhānatāya ca apaccakkhakārīnaṃ saṃsayavatthu hotiyevāti ‘‘sarīre vā guṇe vā kaṅkhatī’’ti vuttaṃ. Tattha yathā mahāpurisalakkhaṇena anubyañjanādayo rūpakāyaguṇā gahitā eva honti avinābhāvatoti ‘‘dvattiṃsavaralakkhaṇappaṭimaṇḍita’’micceva vuttaṃ, evaṃ anāvaraṇañāṇena sabbepi anantāparimeyyabhedā dhammakāyaguṇā gahitā eva hontīti sabbaññutaññāṇaggahaṇameva kataṃ nānantariyabhāvatoti daṭṭhabbaṃ. Kaṅkhahīti ‘‘aho vata te guṇā na bhaveyyuṃ, bhaveyyuṃ vā’’ti patthanuppādanavasena kaṅkhati. Purimo hi viparītajjhāsayo, itaro yathābhūtañāṇajjhāsayo. Vicinantoti vicayabhūtāya paññāya te vivecetukāmo tadabhāvato kicchaṃ dukkhaṃ āpajjati, kicchappatti ca tattha nicchetuṃ asamatthatāyevāti āha ‘‘vinicchetuṃ na sakkotī’’ti. Vigatā cikicchāti vicikicchā. Adhimokkhaṃ na paṭilabhatīti ‘‘evameta’’nti okappanavasena guṇesu vinicchayaṃ nādhigacchati. Otaritvāti ñāṇena anupavisitvā. Pasīditunti ‘‘pasannarūpadhammakāyaguṇehi bhagavā’’ti pasīdituṃ. Anāvilo akālusso hotuṃ na sakkoti. ‘‘Kaṅkhatī’’ti iminā dubbalā vimati vuttā, ‘‘vicikicchatī’’ti iminā majjhimā, ‘‘nādhimuccatī’’ti iminā balavatī, ‘‘na sampasīdatī’’ti iminā tividhāyapi vimatiyā vasena uppannacittakālussiyaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    આતપ્પાયાતિઆદિતો તપતિ સન્તપતિ કિલેસેતિ આતપ્પં, આરમ્ભધાતુ, તદત્થાય. અનુયોગાયાતિ યથા સંકિલેસધમ્માનં અવસરો ન હોતિ, એવં અનુ અનુ યુઞ્જનં અનુયોગો, નિક્કમધાતુ, તદત્થાય. તેનાહ ‘‘પુનપ્પુનં યોગાયા’’તિ. સાતચ્ચાયાતિ યથા ઉપરૂપરિ વિસેસાધિગમો હોતિ, તથા સતતસ્સ નિરન્તરપવત્તસ્સ અનુયોગસ્સ ભાવો સાતચ્ચં, પરક્કમધાતુ, તદત્થાય. પધાનાયાતિ સન્તમેવં તિવિધધાતુસંવડ્ઢિતાનુભાવં સબ્બકિલેસવિદ્ધંસનસમત્થં પધાનસઙ્ખાતં વીરિયં, તદત્થાય. એત્થ ચ આતપ્પાય ચિત્તં ન નમતિ યથાવુત્તકઙ્ખાવસેન, પગેવ અનુયોગાદિઅત્થન્તિ દસ્સેતું ચત્તારિપિ પદાનિ ગહિતાનિ, અનવસેસવિસેસદસ્સનત્થં વા. કેચિ પન ‘‘આતપ્પવેવચનાનેવ અનુયોગાદિપદાની’’તિ વદન્તિ. એત્તાવતા ભગવા સત્થરિ કઙ્ખાય ચિત્તસ્સ થદ્ધકચવરખાણુકભાવેન અકુસલભાવાદિઆપાદનતો ચેતોખિલભાવં દસ્સેતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

    Ātappāyātiādito tapati santapati kileseti ātappaṃ, ārambhadhātu, tadatthāya. Anuyogāyāti yathā saṃkilesadhammānaṃ avasaro na hoti, evaṃ anu anu yuñjanaṃ anuyogo, nikkamadhātu, tadatthāya. Tenāha ‘‘punappunaṃ yogāyā’’ti. Sātaccāyāti yathā uparūpari visesādhigamo hoti, tathā satatassa nirantarapavattassa anuyogassa bhāvo sātaccaṃ, parakkamadhātu, tadatthāya. Padhānāyāti santamevaṃ tividhadhātusaṃvaḍḍhitānubhāvaṃ sabbakilesaviddhaṃsanasamatthaṃ padhānasaṅkhātaṃ vīriyaṃ, tadatthāya. Ettha ca ātappāya cittaṃ na namati yathāvuttakaṅkhāvasena, pageva anuyogādiatthanti dassetuṃ cattāripi padāni gahitāni, anavasesavisesadassanatthaṃ vā. Keci pana ‘‘ātappavevacanāneva anuyogādipadānī’’ti vadanti. Ettāvatā bhagavā satthari kaṅkhāya cittassa thaddhakacavarakhāṇukabhāvena akusalabhāvādiāpādanato cetokhilabhāvaṃ dasseti. Sesesupi eseva nayo.

    સિક્ખાગ્ગહણેન પટિપત્તિસદ્ધમ્મસ્સ ગહિતત્તા વુત્તં ‘‘પરિયત્તિધમ્મે ચ પટિવેધધમ્મે ચા’’તિ. પરિયત્તિધમ્મે યત્થ કઙ્ખાય સમ્ભવો, તં દસ્સેતું ‘‘ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિઆદિ વુત્તં. તયિદં નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં પરમ્પરાય પટિવેધાવહભાવાદિવસેનપિ એકચ્ચાનં તત્થ સંસયુપ્પત્તિતો. યથા ચ પટિવેધે કઙ્ખા વુત્તા, એવં અધિગમધમ્મેપિ પવત્તતીતિ વેદિતબ્બા. તથા હિ એકચ્ચે ‘‘કસિણાદિભાવનાય ઝાનાનિ ઇજ્ઝન્તી’’તિ વદન્તિ. ‘‘કસિણનિસ્સન્દો આરુપ્પાતિ, મેત્તાદિનિસ્સન્દો ચતુત્થબ્રહ્મવિહારો’’તિ એવમાદિના કઙ્ખતિયેવાતિ. એત્થ ચ નવલોકુત્તરેસુ પઞ્ઞત્તિયંયેવ કઙ્ખાપવત્તિ વેદિતબ્બા અસંકિલેસિકત્તા લોકુત્તરધમ્માનં.

    Sikkhāggahaṇena paṭipattisaddhammassa gahitattā vuttaṃ ‘‘pariyattidhamme ca paṭivedhadhamme cā’’ti. Pariyattidhamme yattha kaṅkhāya sambhavo, taṃ dassetuṃ ‘‘caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’tiādi vuttaṃ. Tayidaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ paramparāya paṭivedhāvahabhāvādivasenapi ekaccānaṃ tattha saṃsayuppattito. Yathā ca paṭivedhe kaṅkhā vuttā, evaṃ adhigamadhammepi pavattatīti veditabbā. Tathā hi ekacce ‘‘kasiṇādibhāvanāya jhānāni ijjhantī’’ti vadanti. ‘‘Kasiṇanissando āruppāti, mettādinissando catutthabrahmavihāro’’ti evamādinā kaṅkhatiyevāti. Ettha ca navalokuttaresu paññattiyaṃyeva kaṅkhāpavatti veditabbā asaṃkilesikattā lokuttaradhammānaṃ.

    એવરૂપન્તિ એદિસં સુપ્પટિપત્તિ-ઉજુપ્પટિપત્તિ-ઞાયપ્પટિપત્તિ-સામીચિપ્પટિપત્તિ-સઙ્ખાતં સમ્માપટિપદં. અધિસીલસિક્ખાદયો લોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુધમ્મભૂતા વેદિતબ્બા. એવઞ્હિ મગ્ગફલસિક્ખાહિ ઇમાસં વિસેસો સિદ્ધો હોતિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘સિક્ખાગ્ગહણેન પટિપત્તિસદ્ધમ્મસ્સ ગહિતત્તા’’તિ. એત્થ ચ યથા વિચિકિચ્છા વત્થુત્તયસ્સ સિક્ખાય ચ ગુણેસુ અનધિમુચ્ચનઅસમ્પસીદનવસેન અપ્પટિપત્તિભાવતો ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવો આસપ્પનપરિસપ્પનવસેન પવત્તિયા કચવરખાણુકભાવો ચ, એવં સબ્રહ્મચારીસુ આઘાતચણ્ડિક્કાદિવસેન ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવો ચ ઉપહનનવિરુજ્ઝનાદિવસેન કચવરખાણુકભાવો ચ વેદિતબ્બો. અરિયસઙ્ઘવિસયા વિચિકિચ્છા, પુગ્ગલવિસયા કાચિ નત્થીતિ સઙ્ઘવિસયાવ ગહિતા, સાસનિકવસેન ચાયં ચેતોખિલદેસનાતિ સબ્રહ્મચારીવિસયોવ કોપો ગહિતો.

    Evarūpanti edisaṃ suppaṭipatti-ujuppaṭipatti-ñāyappaṭipatti-sāmīcippaṭipatti-saṅkhātaṃ sammāpaṭipadaṃ. Adhisīlasikkhādayo lokuttaradhammassa anudhammabhūtā veditabbā. Evañhi maggaphalasikkhāhi imāsaṃ viseso siddho hoti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sikkhāggahaṇena paṭipattisaddhammassa gahitattā’’ti. Ettha ca yathā vicikicchā vatthuttayassa sikkhāya ca guṇesu anadhimuccanaasampasīdanavasena appaṭipattibhāvato cittassa thaddhabhāvo āsappanaparisappanavasena pavattiyā kacavarakhāṇukabhāvo ca, evaṃ sabrahmacārīsu āghātacaṇḍikkādivasena cittassa thaddhabhāvo ca upahananavirujjhanādivasena kacavarakhāṇukabhāvo ca veditabbo. Ariyasaṅghavisayā vicikicchā, puggalavisayā kāci natthīti saṅghavisayāva gahitā, sāsanikavasena cāyaṃ cetokhiladesanāti sabrahmacārīvisayova kopo gahito.

    ૧૮૬. યથા વત્થુકામો, એવં કિલેસકામોપિ અસ્સાદનીયો એવાતિ ‘‘કિલેસકામેપી’’તિ વુત્તં. તેનાહ ભગવા ‘‘રૂપતણ્હા લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતી’’તિઆદિ (દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૦; મ॰ નિ॰ ૧.૧૩૩; વિભ॰ ૨૦૩). કામનિદ્દેસે (મહાનિ॰ ૧) સબ્બેપિ તેભૂમકા ધમ્મા કામનીયટ્ઠેન ‘‘કામા’’તિ વુત્તા, બલવકામરાગવત્થુભૂતાયેવેત્થ કામગ્ગહણેન ગહિતાતિ. વિનિબદ્ધવત્થુભાવેન યથા વિસું અત્તનો કાયો ગહિતો, તથા પરેસં તથારૂપા રૂપધમ્મા સમૂહટ્ઠેનાતિ આહ ‘‘રૂપેતિ બહિદ્ધારૂપે’’તિ. યથા હિ પઞ્ચકામગુણિકો રાગો ઝાનાદિવિસેસાધિગમસ્સ વિનિબદ્ધાય સંવત્તતિ, એવં અત્તનો કાયે અપેક્ખા બહિદ્ધા ચ સકપરિક્ખારઞાતિમિત્તાદીસુ અપેક્ખાતિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘રૂપેતિ રૂપજ્ઝાને’’તિઆદિના પપઞ્ચેન્તિ. તદયુત્તં ઝાનાધિગમવિનિબદ્ધાનં સીલસ્સ ચ સંકિલેસભૂતાનં ચેતોવિનિબદ્ધભાવેન ગહિતત્તા.

    186. Yathā vatthukāmo, evaṃ kilesakāmopi assādanīyo evāti ‘‘kilesakāmepī’’ti vuttaṃ. Tenāha bhagavā ‘‘rūpataṇhā loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’tiādi (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203). Kāmaniddese (mahāni. 1) sabbepi tebhūmakā dhammā kāmanīyaṭṭhena ‘‘kāmā’’ti vuttā, balavakāmarāgavatthubhūtāyevettha kāmaggahaṇena gahitāti. Vinibaddhavatthubhāvena yathā visuṃ attano kāyo gahito, tathā paresaṃ tathārūpā rūpadhammā samūhaṭṭhenāti āha ‘‘rūpeti bahiddhārūpe’’ti. Yathā hi pañcakāmaguṇiko rāgo jhānādivisesādhigamassa vinibaddhāya saṃvattati, evaṃ attano kāye apekkhā bahiddhā ca sakaparikkhārañātimittādīsu apekkhāti. Keci panettha ‘‘rūpeti rūpajjhāne’’tiādinā papañcenti. Tadayuttaṃ jhānādhigamavinibaddhānaṃ sīlassa ca saṃkilesabhūtānaṃ cetovinibaddhabhāvena gahitattā.

    યાવદત્થન્તિ યાવ અત્થેતિ અભિકઙ્ખતિ, તાવ. તેનાહ ‘‘યત્તકં ઇચ્છતિ, તત્તક’’ન્તિ. ન્તિ યાવદત્થં ઉદરપૂરં ભુત્તં. અવદેહનતો પૂરણતો. સેય્યસુખન્તિ સેય્યં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકસુખં. પસ્સસુખન્તિ પસ્સાનં સમ્પરિવત્તનેન ઉપ્પજ્જનકસુખં. નિદ્દાસુખન્તિ નિદ્દાયનેન ઉપ્પજ્જનકસુખં.

    Yāvadatthanti yāva attheti abhikaṅkhati, tāva. Tenāha ‘‘yattakaṃ icchati, tattaka’’nti. Nti yāvadatthaṃ udarapūraṃ bhuttaṃ. Avadehanato pūraṇato. Seyyasukhanti seyyaṃ paṭicca uppajjanakasukhaṃ. Passasukhanti passānaṃ samparivattanena uppajjanakasukhaṃ. Niddāsukhanti niddāyanena uppajjanakasukhaṃ.

    સીલેનાતિઆદિ પત્થનાકારદસ્સનં. વતસમાદાનન્તિ ધુતઙ્ગાદિવતાનુટ્ઠાનં. તપોતિ વીરિયારમ્ભો. સો હિ કિલેસાનં તપનટ્ઠેન નિગ્ગણ્હનટ્ઠેન તપચરણન્તિ વુત્તં.

    Sīlenātiādi patthanākāradassanaṃ. Vatasamādānanti dhutaṅgādivatānuṭṭhānaṃ. Tapoti vīriyārambho. So hi kilesānaṃ tapanaṭṭhena niggaṇhanaṭṭhena tapacaraṇanti vuttaṃ.

    ૧૮૯. છન્દં નિસ્સાયાતિ છન્દં ધુરં, છન્દં જેટ્ઠકં, છન્દં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા પવત્તિવસેન છન્દં નિસ્સાય. જેટ્ઠકટ્ઠેન પધાનભૂતા, પધાનભાવં વા પત્તાતિ પધાનભૂતા. તેહિ ધમ્મેહીતિ છન્દનિસ્સયેન પવત્તસમાધિના ચેવ ‘‘પધાનસઙ્ખારો’’તિ વુત્તવીરિયેન ચ. ઉપેતન્તિ સમ્પયુત્તં. ઇજ્ઝનટ્ઠેન ઇદ્ધિ, નિપ્ફત્તિઅત્થેન પટિલાભટ્ઠેન ચાતિ અત્થો, તસ્સા ઇદ્ધિયા પાદં પાદકં પદટ્ઠાનભૂતં. અથ વા ઇજ્ઝન્તિ તાય ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ ઇદ્ધિ, સાવ ઉપરિવિસેસાનં અધિટ્ઠાનભાવતો પાદો. તેનાહ ‘‘ઇદ્ધિભૂતં વા પાદન્તિ ઇદ્ધિપાદ’’ન્તિ. સેસેસુપીતિ વીરિયિદ્ધિપાદાદીસુપિ. અસ્સાતિ ઇદ્ધિપાદસ્સ. અત્થો દીપિતોતિ દીપનત્થં કતં, તસ્મા વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ॰ મહાટી॰ ૨.૩૬૯) તસ્સ અત્થવિચારો ગહેતબ્બો. ઇદ્ધિપાદાનં સમાધિપધાનત્તા વુત્તં ‘‘વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં કથિત’’ન્તિ. તેસં તેસં કુસલધમ્માનં અનુપ્પન્નાનં ઉપ્પાદનકિરિયાય ઉપ્પન્નાનં પરિબ્રૂહનકિરિયાય ઉસ્સહનતો ઉસ્સોળ્હી, થામપ્પત્તા પરક્કમધાતુ. સા પન ચતુન્નં ઇદ્ધિપાદાનં વિસેસપચ્ચયભૂતા તે ઉપાદાય ‘‘પઞ્ચમી’’તિ વુત્તા, સા ચ યસ્મા સમથવિપસ્સનાભાવનાસુ તત્થ ચઆદિમજ્ઝપરિયોસાનેસુ સાધેતબ્બં વીરિયં, તસ્મા આહ ‘‘ઉસ્સોળ્હીતિ સબ્બત્થ કત્તબ્બવીરિયં દસ્સેતી’’તિ. પુબ્બભાગિયસમથવિપસ્સનાસાધનં પહાતબ્બધમ્મવિભાગેન ભિન્દિત્વા આહ ‘‘પઞ્ચ ચેતોખિલપ્પહાનાનિ પઞ્ચ વિનિબન્ધપ્પહાનાની’’તિ. ભબ્બોતિ યુત્તો અરહતિ નિપ્ફત્તિયા. ઞાણેનાતિ મગ્ગઞાણેન. કિલેસભેદાયાતિ કિલેસાનં સમુચ્છિન્દનાય. ખેમસ્સાતિ અનુપદ્દવસ્સ.

    189.Chandaṃ nissāyāti chandaṃ dhuraṃ, chandaṃ jeṭṭhakaṃ, chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā pavattivasena chandaṃ nissāya. Jeṭṭhakaṭṭhena padhānabhūtā, padhānabhāvaṃ vā pattāti padhānabhūtā. Tehi dhammehīti chandanissayena pavattasamādhinā ceva ‘‘padhānasaṅkhāro’’ti vuttavīriyena ca. Upetanti sampayuttaṃ. Ijjhanaṭṭhena iddhi, nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena cāti attho, tassā iddhiyā pādaṃ pādakaṃ padaṭṭhānabhūtaṃ. Atha vā ijjhanti tāya iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi, sāva uparivisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato pādo. Tenāha ‘‘iddhibhūtaṃ vā pādanti iddhipāda’’nti. Sesesupīti vīriyiddhipādādīsupi. Assāti iddhipādassa. Attho dīpitoti dīpanatthaṃ kataṃ, tasmā visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.369) tassa atthavicāro gahetabbo. Iddhipādānaṃ samādhipadhānattā vuttaṃ ‘‘vikkhambhanappahānaṃ kathita’’nti. Tesaṃ tesaṃ kusaladhammānaṃ anuppannānaṃ uppādanakiriyāya uppannānaṃ paribrūhanakiriyāya ussahanato ussoḷhī, thāmappattā parakkamadhātu. Sā pana catunnaṃ iddhipādānaṃ visesapaccayabhūtā te upādāya ‘‘pañcamī’’ti vuttā, sā ca yasmā samathavipassanābhāvanāsu tattha caādimajjhapariyosānesu sādhetabbaṃ vīriyaṃ, tasmā āha ‘‘ussoḷhīti sabbattha kattabbavīriyaṃ dassetī’’ti. Pubbabhāgiyasamathavipassanāsādhanaṃ pahātabbadhammavibhāgena bhinditvā āha ‘‘pañca cetokhilappahānāni pañca vinibandhappahānānī’’ti. Bhabboti yutto arahati nipphattiyā. Ñāṇenāti maggañāṇena. Kilesabhedāyāti kilesānaṃ samucchindanāya. Khemassāti anupaddavassa.

    સમ્ભાવનત્થેતિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.૧૧; અ॰ નિ॰ ટી॰ ૩.૭.૭૧) ‘‘અપિ નામેવં સિયા’’તિ વિકપ્પનત્થો સમ્ભાવનત્થો. એવં હીતિ એવં એકમેવ સઙ્ખ્યં અવત્વા અપરાય સઙ્ખ્યાય સદ્ધિં વચનં લોકે સિલિટ્ઠવચનં હોતિ યથા ‘‘દ્વે વા તીણિ વા ઉદકફુસિતાની’’તિ. સમ્મા અધિસયિતાનીતિ પાદાદીહિ અત્તના નેસં કિઞ્ચિ ઉપઘાતં અકરોન્તિયા બહિવાતાદિપરિસ્સયપરિહરણત્થં સમ્મદેવ ઉપરિ સયિતાનિ. ઉતું ગાહાપેન્તિયાતિ તેસં અલ્લસિનેહપરિયાદાનત્થં અત્તનો કાયુસ્માવસેન ઉતું ગણ્હાપેન્તિયા. તેનાહ ‘‘ઉસ્મીકતાની’’તિ. સમ્મા પરિભાવિતાનીતિ સમ્મદેવ સબ્બસો કુક્કુટવાસનાય વાસિતાનિ. તેનાહ ‘‘કુક્કુટગન્ધં ગાહાપિતાની’’તિ. અયઞ્ચ કુક્કુટગન્ધપરિભાવના સમ્માઅધિસયનસમ્માપરિસેદનનિપ્ફત્તિયા ‘‘અનુનિપ્ફાદી’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.૧૧) દટ્ઠબ્બા. તેહિ પન સદ્ધિંયેવ ઇજ્ઝનતો વુત્તં ‘‘તિવિધકિરિયાકરણેના’’તિ. કિઞ્ચાપિ ન એવં ‘‘અહો વતિમે’’તિઆદિના ઇચ્છા ઉપ્પજ્જેય્ય, કારણસ્સ પન સમ્પાદિતત્તા અથ ખો ભબ્બાવ અભિનિબ્ભિજ્જિતુન્તિ યોજના . કસ્મા ભબ્બાતિ આહ ‘‘તે હિ યસ્મા તાયા’’તિઆદિ. એત્થ યથા કપાલસ્સ તનુતા આલોકસ્સ અન્તો પઞ્ઞાયમાનસ્સ કારણં, તથા કપાલસ્સ તનુતાય નખસિખામુખતુણ્ડકાનં ખરતાય ચ અલ્લસિનેહસ્સ પરિયાદાનં કારણવચનન્તિ દટ્ઠબ્બં, તસ્માતિ આલોકસ્સ અન્તો પઞ્ઞાયમાનતો, સયઞ્ચ પરિપાકગતત્તા.

    Sambhāvanattheti (sārattha. ṭī. 1.11; a. ni. ṭī. 3.7.71) ‘‘api nāmevaṃ siyā’’ti vikappanattho sambhāvanattho. Evaṃ hīti evaṃ ekameva saṅkhyaṃ avatvā aparāya saṅkhyāya saddhiṃ vacanaṃ loke siliṭṭhavacanaṃ hoti yathā ‘‘dve vā tīṇi vā udakaphusitānī’’ti. Sammā adhisayitānīti pādādīhi attanā nesaṃ kiñci upaghātaṃ akarontiyā bahivātādiparissayapariharaṇatthaṃ sammadeva upari sayitāni. Utuṃ gāhāpentiyāti tesaṃ allasinehapariyādānatthaṃ attano kāyusmāvasena utuṃ gaṇhāpentiyā. Tenāha ‘‘usmīkatānī’’ti. Sammā paribhāvitānīti sammadeva sabbaso kukkuṭavāsanāya vāsitāni. Tenāha ‘‘kukkuṭagandhaṃ gāhāpitānī’’ti. Ayañca kukkuṭagandhaparibhāvanā sammāadhisayanasammāparisedananipphattiyā ‘‘anunipphādī’’ti (sārattha. ṭī. 1.11) daṭṭhabbā. Tehi pana saddhiṃyeva ijjhanato vuttaṃ ‘‘tividhakiriyākaraṇenā’’ti. Kiñcāpi na evaṃ ‘‘aho vatime’’tiādinā icchā uppajjeyya, kāraṇassa pana sampāditattā atha kho bhabbāva abhinibbhijjitunti yojanā . Kasmā bhabbāti āha ‘‘te hi yasmā tāyā’’tiādi. Ettha yathā kapālassa tanutā ālokassa anto paññāyamānassa kāraṇaṃ, tathā kapālassa tanutāya nakhasikhāmukhatuṇḍakānaṃ kharatāya ca allasinehassa pariyādānaṃ kāraṇavacananti daṭṭhabbaṃ, tasmāti ālokassa anto paññāyamānato, sayañca paripākagatattā.

    ઓપમ્મસમ્પટિપાદનન્તિ ઓપમ્મત્થસ્સ ઉપમેય્યેન સમ્મદેવ પટિપાદનં. અત્થેનાતિ ઉપમેય્યત્થેન. યથા કુક્કુટિયા અણ્ડેસુ તિવિધકિરિયાય કરણં કુક્કુટચ્છાપકાનં અણ્ડકોસતો નિક્ખમનસ્સ મૂલકારણં, એવં ભિક્ખુનો ઉસ્સોળ્હીપન્નરસાનિ અઙ્ગાનિ અવિજ્જણ્ડકોસતો નિક્ખમનસ્સ મૂલકારણન્તિ આહ ‘‘તસ્સા કુક્કુટિયા…પે॰… સમન્નાગતભાવો’’તિ. પટિચ્છાદનસામઞ્ઞેન અવિજ્જાય અણ્ડકોસસદિસતાય બલવવિપસ્સનાવસેન અવિજ્જણ્ડકોસસ્સ તનુભાવો, વિપસ્સનાઞાણસ્સ પરિણામકાલો વુટ્ઠાનગામિનિભાવાપત્તિ, તદા ચ સા મગ્ગઞાણગબ્ભં ધારેન્તી વિય હોતીતિ આહ ‘‘ગબ્ભગ્ગહણકાલો’’તિ. અભિઞ્ઞાપક્ખેતિ લોકિયાભિઞ્ઞાપક્ખે. લોકુત્તરાભિઞ્ઞા હિ અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલિકાતિ. ગાથાય અવિજ્જણ્ડકોસં પહરતીતિ દેસનાવિલાસેન વિનેય્યસન્તાનગતં અવિજ્જણ્ડકોસં ઘટ્ટેતિ, યથાઠાને ઠાતું ન દેતિ.

    Opammasampaṭipādananti opammatthassa upameyyena sammadeva paṭipādanaṃ. Atthenāti upameyyatthena. Yathā kukkuṭiyā aṇḍesu tividhakiriyāya karaṇaṃ kukkuṭacchāpakānaṃ aṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇaṃ, evaṃ bhikkhuno ussoḷhīpannarasāni aṅgāni avijjaṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇanti āha ‘‘tassā kukkuṭiyā…pe… samannāgatabhāvo’’ti. Paṭicchādanasāmaññena avijjāya aṇḍakosasadisatāya balavavipassanāvasena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo, vipassanāñāṇassa pariṇāmakālo vuṭṭhānagāminibhāvāpatti, tadā ca sā maggañāṇagabbhaṃ dhārentī viya hotīti āha ‘‘gabbhaggahaṇakālo’’ti. Abhiññāpakkheti lokiyābhiññāpakkhe. Lokuttarābhiññā hi avijjaṇḍakosaṃ padālikāti. Gāthāya avijjaṇḍakosaṃ paharatīti desanāvilāsena vineyyasantānagataṃ avijjaṇḍakosaṃ ghaṭṭeti, yathāṭhāne ṭhātuṃ na deti.

    પટિસઙ્ખાનપ્પહાનન્તિ તદઙ્ગપ્પહાનપુબ્બકં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં. પુબ્બભાગિયા ઇદ્ધિપાદા પાળિયં ગહિતાતિ ‘‘ઇદ્ધિપાદેહિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાન’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘ઉસ્સોળ્હિપન્નરસઙ્ગસમન્નાગતો ભિક્ખુ ભબ્બો અભિનિબ્બિદાયા’’તિઆદિવચનતો (મ॰ નિ॰ ૧.૧૮૯) લોકુત્તરિદ્ધિપાદા પન સમ્બોધગ્ગહણેનેવ ગહિતા. મગ્ગે આગતેતિ ઉસ્સોળ્હીપન્નરસઙ્ગસમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપયતો મગ્ગે આગતે ઉપ્પન્ને, પાળિયં વા અભિનિબ્ભિદાસમ્બોધગ્ગહણેહિ મગ્ગે આગતે. ફલે આગતેતિ એત્થાપિ વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. નિબ્બાનસ્સ પન પાળિયં અનાગતત્તા નિસ્સરણપ્પહાનં ન ગહિતં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

    Paṭisaṅkhānappahānanti tadaṅgappahānapubbakaṃ vikkhambhanappahānaṃ. Pubbabhāgiyā iddhipādā pāḷiyaṃ gahitāti ‘‘iddhipādehi vikkhambhanappahāna’’nti vuttaṃ. ‘‘Ussoḷhipannarasaṅgasamannāgato bhikkhu bhabbo abhinibbidāyā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.189) lokuttariddhipādā pana sambodhaggahaṇeneva gahitā. Magge āgateti ussoḷhīpannarasaṅgasamannāgatassa bhikkhuno vipassanaṃ ussukkāpayato magge āgate uppanne, pāḷiyaṃ vā abhinibbhidāsambodhaggahaṇehi magge āgate. Phale āgateti etthāpi vuttanayena attho veditabbo. Nibbānassa pana pāḷiyaṃ anāgatattā nissaraṇappahānaṃ na gahitaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.

    ચેતોખિલસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

    Cetokhilasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૬. ચેતોખિલસુત્તં • 6. Cetokhilasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૬. ચેતોખિલસુત્તવણ્ણના • 6. Cetokhilasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact