Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
૬. છછક્કસુત્તવણ્ણના
6. Chachakkasuttavaṇṇanā
૪૨૦. આદિમ્હિ કલ્યાણન્તિ આદિકોટ્ઠાસે કલ્યાણં એતસ્સાતિ વા આદિકલ્યાણો, તં આદિકલ્યાણં, આદિકલ્યાણભાવો ચ દોસવિગમેન ઇચ્છિતબ્બો. યઞ્હિ સબ્બસો વિગતદોસં, તં પરિપુણ્ણગુણમેવ હોતીતિ ‘‘નિદ્દોસ’’ન્તિ વુત્તં. કત્વાતિ ચ પદં, ‘‘કલ્યાણં કત્વા ભદ્દકં કત્વા’’તિ પુરિમપદદ્વયેનપિ યોજેતબ્બં. દેસનાકારો હિ ઇધ કલ્યાણસદ્દેન ગહિતો. તેનેવાહ – ‘‘દેસેતબ્બધમ્મસ્સ કલ્યાણતા દસ્સિતા હોતી’’તિ, દુતિયે પન અત્થવિકપ્પે દેસેતબ્બધમ્મસ્સ કલ્યાણતા મુખ્યેનેવ કથિતા ઇતરસ્સ અત્થાપત્તિતો. મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અયઞ્ચ દેસનાય થોમના બુદ્ધાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણાવાતિ દસ્સેતું, ‘‘ઇતિ ભગવા અરિયવંસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ધમ્મગ્ગહણમ્પિ દેસનાય થોમના એવાતિ ‘‘નવહિ પદેહી’’તિ વુત્તં.
420.Ādimhikalyāṇanti ādikoṭṭhāse kalyāṇaṃ etassāti vā ādikalyāṇo, taṃ ādikalyāṇaṃ, ādikalyāṇabhāvo ca dosavigamena icchitabbo. Yañhi sabbaso vigatadosaṃ, taṃ paripuṇṇaguṇameva hotīti ‘‘niddosa’’nti vuttaṃ. Katvāti ca padaṃ, ‘‘kalyāṇaṃ katvā bhaddakaṃ katvā’’ti purimapadadvayenapi yojetabbaṃ. Desanākāro hi idha kalyāṇasaddena gahito. Tenevāha – ‘‘desetabbadhammassa kalyāṇatā dassitā hotī’’ti, dutiye pana atthavikappe desetabbadhammassa kalyāṇatā mukhyeneva kathitā itarassa atthāpattito. Majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇanti etthāpi eseva nayo. Ayañca desanāya thomanā buddhānaṃ āciṇṇasamāciṇṇāvāti dassetuṃ, ‘‘iti bhagavā ariyavaṃsa’’ntiādi vuttaṃ. Dhammaggahaṇampi desanāya thomanā evāti ‘‘navahi padehī’’ti vuttaṃ.
વેદના યાથાવતો જાનનં, તઞ્ચ મગ્ગકિચ્ચં, તસ્સ ઉપાયો વિપસ્સનાતિઆહ – ‘‘સહવિપસ્સનેન મગ્ગેન જાનિતબ્બાની’’તિ. પરિઞ્ઞાભિસમયાદિકિચ્ચેન નિબ્બત્તિયા અસમ્મોહતો ચ પટિવિજ્ઝિતબ્બો. તેભૂમકચિત્તમેવ કથિતં સમ્મસનટ્ઠાનસ્સ અધિપ્પેતત્તા. એસ નયો ધમ્માયતનાદીસુપિ. ધમ્માયતનસ્સ વા આયતનભાવતો બહિદ્ધાગહણં, ન સબ્બસો અનજ્ઝત્તભાવતો. વિપાકવેદનાપચ્ચયા જવનક્ખણે ઉપ્પન્નતણ્હાતિ છત્તિંસવિપાકવેદનં નિસ્સાય એવં અસ્સાદેન્તી અનુભવેય્યન્તિ અકુસલજવનક્ખણતો ઉપ્પન્નતણ્હા.
Vedanā yāthāvato jānanaṃ, tañca maggakiccaṃ, tassa upāyo vipassanātiāha – ‘‘sahavipassanena maggena jānitabbānī’’ti. Pariññābhisamayādikiccena nibbattiyā asammohato ca paṭivijjhitabbo. Tebhūmakacittameva kathitaṃ sammasanaṭṭhānassa adhippetattā. Esa nayo dhammāyatanādīsupi. Dhammāyatanassa vā āyatanabhāvato bahiddhāgahaṇaṃ, na sabbaso anajjhattabhāvato. Vipākavedanāpaccayā javanakkhaṇe uppannataṇhāti chattiṃsavipākavedanaṃ nissāya evaṃ assādentī anubhaveyyanti akusalajavanakkhaṇato uppannataṇhā.
૪૨૨. પાટિયેક્કો અનુસન્ધીતિ યથાનુસન્ધિઆદીનં અસમ્ભવતોતિ અધિપ્પાયેન વુત્તં. હેટ્ઠાતિ વિઞ્ઞાણફસ્સવેદનાતણ્હાનં પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાદસ્સનેન ચક્ખાયતનાદીનં રૂપાયતનાદીનઞ્ચ પચ્ચયાયત્તવુત્તિતા દીપિતા અપચ્ચયુપ્પન્નસ્સ પચ્ચયાભાવતો, યઞ્ચ પચ્ચયાયત્તવુત્તિકં, તં અનિચ્ચં ઉપ્પાદસમ્ભવતો, યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તાતિ ખન્ધપઞ્ચકે ચ છન્નં છક્કાનં વસેન ઘનવિનિબ્ભોગકરણેન અત્થતો અનત્તલક્ખણં વિભાવિતં. ન સરૂપતોતિ સરૂપતોપિ તં વિભાવેતુકામો તેનેવ છછક્કાનં વસેન ઘનવિનિબ્ભોગનયેન બ્યતિરેકતો ચ અન્વયતો ચ દસ્સેન્તો ભગવા – ‘‘ચક્ખુ અત્તાતિ યો વદેય્યા’’તિઆદિમાહાતિ યથાનુસન્ધિકાવ દેસના વિભાવિતા. તેનાહ ‘‘હેટ્ઠા કથિતાનં હી’’તિઆદિ. હેટ્ઠા પન છન્નં છક્કાનં વસેન વિનિબ્ભોગદસ્સનમત્તં, ન અનત્તલક્ખણં વિભાવિતં , ઇધ પન સરૂપતો અનત્તલક્ખણં વિભાવિતન્તિ અધિપ્પાયેન અનુસન્ધન્તરભાવજોતના. યદિપિ અનત્તભાવો નામ ચતૂસુપિ સચ્ચેસુ લબ્ભતેવ, સબ્બેપિ હિ ધમ્મા અનત્તા, ઇમે પનેત્થ દ્વેપિ નયા સમ્મસનવસેન પવત્તાતિ વુત્તં – ‘‘દ્વિન્નં સચ્ચાનં અનત્તભાવદસ્સનત્થ’’ન્તિ. ન ઉપપજ્જતીતિ ઉપપત્તિસઙ્ખાતયુત્તિયા ન સમેતીતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘ન યુજ્જતી’’તિ. અત્તવાદિના – ‘‘નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો’’તિ અભિમતો, ચક્ખુઞ્ચ ઉપ્પાદવન્તતાય અનિચ્ચં, યં પચ્ચયાયત્થવુત્તિતા, તસ્મા ‘‘ચક્ખુ અત્તાતિ યો વદેય્ય, તં ન ઉપપજ્જતી’’તિઆદિ. સક્કાયવત્થુ ચક્ખુ અનત્તા અનિચ્ચભાવતો સેય્યથાપિ ઘટો, ચક્ખું અનિચ્ચં પચ્ચયાયત્તવુત્તિભાવતો સેય્યથાપિ ઘટો, ચક્ખુ પચ્ચયાયત્તવુત્તિ ઉપ્પાદાદિસમ્ભવતો સેય્યથાપિ ઘટો. વિગચ્છતીતિ ભઙ્ગુપ્પત્તિયા સભાવાવિગમેન વિગચ્છતિ. તેનાહ ‘‘નિરુજ્ઝતી’’તિ.
422.Pāṭiyekko anusandhīti yathānusandhiādīnaṃ asambhavatoti adhippāyena vuttaṃ. Heṭṭhāti viññāṇaphassavedanātaṇhānaṃ paccayāyattavuttitādassanena cakkhāyatanādīnaṃ rūpāyatanādīnañca paccayāyattavuttitā dīpitā apaccayuppannassa paccayābhāvato, yañca paccayāyattavuttikaṃ, taṃ aniccaṃ uppādasambhavato, yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattāti khandhapañcake ca channaṃ chakkānaṃ vasena ghanavinibbhogakaraṇena atthato anattalakkhaṇaṃ vibhāvitaṃ. Na sarūpatoti sarūpatopi taṃ vibhāvetukāmo teneva chachakkānaṃ vasena ghanavinibbhoganayena byatirekato ca anvayato ca dassento bhagavā – ‘‘cakkhu attāti yo vadeyyā’’tiādimāhāti yathānusandhikāva desanā vibhāvitā. Tenāha ‘‘heṭṭhā kathitānaṃ hī’’tiādi. Heṭṭhā pana channaṃ chakkānaṃ vasena vinibbhogadassanamattaṃ, na anattalakkhaṇaṃ vibhāvitaṃ , idha pana sarūpato anattalakkhaṇaṃ vibhāvitanti adhippāyena anusandhantarabhāvajotanā. Yadipi anattabhāvo nāma catūsupi saccesu labbhateva, sabbepi hi dhammā anattā, ime panettha dvepi nayā sammasanavasena pavattāti vuttaṃ – ‘‘dvinnaṃ saccānaṃ anattabhāvadassanattha’’nti. Na upapajjatīti upapattisaṅkhātayuttiyā na sametīti ayamettha atthoti āha ‘‘na yujjatī’’ti. Attavādinā – ‘‘nicco dhuvo sassato’’ti abhimato, cakkhuñca uppādavantatāya aniccaṃ, yaṃ paccayāyatthavuttitā, tasmā ‘‘cakkhu attāti yo vadeyya, taṃ na upapajjatī’’tiādi. Sakkāyavatthu cakkhu anattā aniccabhāvato seyyathāpi ghaṭo, cakkhuṃ aniccaṃ paccayāyattavuttibhāvato seyyathāpi ghaṭo, cakkhu paccayāyattavutti uppādādisambhavato seyyathāpi ghaṭo. Vigacchatīti bhaṅguppattiyā sabhāvāvigamena vigacchati. Tenāha ‘‘nirujjhatī’’ti.
૪૨૪. યસ્મા કિલેસવટ્ટમૂલકં કમ્મવટ્ટં, કમ્મવટ્ટમૂલકઞ્ચ વિપાકવટ્ટં. કિલેસુપ્પત્તિ ચ તણ્હાદિગ્ગાહપુબ્બિકા, તસ્મા ‘‘તિણ્ણં વા ગાહાનં વસેન વટ્ટં દસ્સેતુ’’ન્તિ આહ. યસ્મા પન તણ્હાપક્ખિકા ધમ્મા સમુદયસચ્ચં, ચક્ખાદયો દુક્ખસચ્ચં, તસ્મા વુત્તં – ‘‘દ્વિન્નં સચ્ચાનં વસેન વટ્ટં દસ્સેતુ’’ન્તિ. તણ્હામાનદિટ્ઠિગ્ગાહાવ વેદિતબ્બા સક્કાયગામિનિપટિપદાય અધિપ્પેતત્તા. ‘‘એતં મમા’’તિઆદિના ગહણમેવેત્થ અનુપસ્સનાતિ આહ – ‘‘ગાહત્તયવસેન પસ્સતી’’તિ.
424. Yasmā kilesavaṭṭamūlakaṃ kammavaṭṭaṃ, kammavaṭṭamūlakañca vipākavaṭṭaṃ. Kilesuppatti ca taṇhādiggāhapubbikā, tasmā ‘‘tiṇṇaṃ vā gāhānaṃ vasena vaṭṭaṃ dassetu’’nti āha. Yasmā pana taṇhāpakkhikā dhammā samudayasaccaṃ, cakkhādayo dukkhasaccaṃ, tasmā vuttaṃ – ‘‘dvinnaṃ saccānaṃ vasena vaṭṭaṃ dassetu’’nti. Taṇhāmānadiṭṭhiggāhāva veditabbā sakkāyagāminipaṭipadāya adhippetattā. ‘‘Etaṃ mamā’’tiādinā gahaṇamevettha anupassanāti āha – ‘‘gāhattayavasena passatī’’ti.
તિણ્ણં ગાહાનં પટિપક્ખવસેનાતિ તણ્હાદિગ્ગાહપટિપક્ખભૂતાનં દુક્ખાનિચ્ચાનત્તાનુપસ્સનાનં વસેન, તાહિ વા તિણ્ણં ગાહાનં પટિપક્ખવસેન વિનિવેઠનવસેન અનુપ્પાદનવસેનાતિ અત્થો. પટિપક્ખવસેન વિવટ્ટં દસ્સેતુન્તિ યોજના. સક્કાયનિરોધગામિની પટિપદાતિ એત્થ નિરોધધમ્મો સરૂપેનેવ દસ્સિતોતિ આહ – ‘‘નિરોધો…પે॰… દસ્સેતુ’’ન્તિ. પટિસેધવચનાનીતિ પટિક્ખેપવચનાનિ.
Tiṇṇaṃ gāhānaṃ paṭipakkhavasenāti taṇhādiggāhapaṭipakkhabhūtānaṃ dukkhāniccānattānupassanānaṃ vasena, tāhi vā tiṇṇaṃ gāhānaṃ paṭipakkhavasena viniveṭhanavasena anuppādanavasenāti attho. Paṭipakkhavasena vivaṭṭaṃ dassetunti yojanā. Sakkāyanirodhagāminī paṭipadāti ettha nirodhadhammo sarūpeneva dassitoti āha – ‘‘nirodho…pe… dassetu’’nti. Paṭisedhavacanānīti paṭikkhepavacanāni.
૪૨૫. તણ્હાદીનં અનુપાદિયનવચનાનિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેનેવ વુત્તાનિ તણ્હાદિટ્ઠીનંયેવ અભિનન્દનાદિવસેન પવત્તિસબ્ભાવતો. અપ્પહીનત્થો અનુસયત્થોતિ આહ – ‘‘અનુસેતીતિ અપ્પહીનો હોતી’’તિ અરિયમગ્ગેન હિ અપ્પહીનો થામગતો રાગાદિકિલેસો અનુસયો કારણલાભે સતિ ઉપ્પજ્જનારહભાવતો. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. વટ્ટદુક્ખકિલેસદુક્ખસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ ચેવ કિલેસદુક્ખસ્સ ચ. સઉપાદિસેસનિબ્બાનઞ્હિ કિલેસદુક્ખસ્સ અન્તકરણં, અનુપાદિસેસનિબ્બાનં વટ્ટદુક્ખસ્સ.
425. Taṇhādīnaṃ anupādiyanavacanāni taṇhādiṭṭhivaseneva vuttāni taṇhādiṭṭhīnaṃyeva abhinandanādivasena pavattisabbhāvato. Appahīnattho anusayatthoti āha – ‘‘anusetīti appahīno hotī’’ti ariyamaggena hi appahīno thāmagato rāgādikileso anusayo kāraṇalābhe sati uppajjanārahabhāvato. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Vaṭṭadukkhakilesadukkhassāti vaṭṭadukkhassa ceva kilesadukkhassa ca. Saupādisesanibbānañhi kilesadukkhassa antakaraṇaṃ, anupādisesanibbānaṃ vaṭṭadukkhassa.
૪૨૬. તેસન્તિ અનુસયાનં. પટિક્ખેપવસેનાતિ પજહનવસેન, અપ્પવત્તિકરણવસેનાતિ અત્થો. અવિજ્જં પજહિત્વાતિ અનવસેસતો અવિજ્જં અપ્પવત્તિધમ્મતં આપાદેત્વા. કામં હેટ્ઠિમમગ્ગઞાણમ્પિ અવિજ્જાપહાયિની વિજ્જા એવ, તં પન ઞાણં અવિજ્જાય અનવસેસપ્પહાયકં ન હોતિ, અગ્ગમગ્ગઞાણે પન ઉપ્પન્ને અવિજ્જાય લેસોપિ નાવસિસ્સતીતિ તદેવ અવિજ્જાય પહાયકન્તિ આહ – ‘‘અરહત્તમગ્ગવિજ્જં ઉપ્પાદેત્વા’’તિ.
426.Tesanti anusayānaṃ. Paṭikkhepavasenāti pajahanavasena, appavattikaraṇavasenāti attho. Avijjaṃ pajahitvāti anavasesato avijjaṃ appavattidhammataṃ āpādetvā. Kāmaṃ heṭṭhimamaggañāṇampi avijjāpahāyinī vijjā eva, taṃ pana ñāṇaṃ avijjāya anavasesappahāyakaṃ na hoti, aggamaggañāṇe pana uppanne avijjāya lesopi nāvasissatīti tadeva avijjāya pahāyakanti āha – ‘‘arahattamaggavijjaṃ uppādetvā’’ti.
૪૨૭. સયમેવ તથાગતે અત્તનો બુદ્ધાનુભાવેન દેસેન્તે સટ્ઠિ ભિક્ખૂ અરહત્તં પત્તાતિ અનચ્છરિયમેતં, અથ કિં અચ્છરિયન્તિ આહ ‘‘ઇમ’’ન્તિઆદિ. કથેન્તેપીતિ એત્થ ઇતિસદ્દો પકારત્થો, ઇમિનાવ પકારેનાતિ અત્થો. પત્તા એવાતિ સટ્ઠિ ભિક્ખૂ અરહત્તં પત્તા એવાતિ યોજના. એતમ્પિ અનચ્છરિયં, સત્થુ સમ્મુખા સાવકા સમુદાગમા મહાભિઞ્ઞા પભિન્નપટિસમ્ભિદા તથા તથા સપ્પાટિહારિયં ધમ્મં દેસેન્તીતિ. તેનાહ – ‘‘મહાભિઞ્ઞપ્પત્તા હિ તે સાવકા’’તિ.
427. Sayameva tathāgate attano buddhānubhāvena desente saṭṭhi bhikkhū arahattaṃ pattāti anacchariyametaṃ, atha kiṃ acchariyanti āha ‘‘ima’’ntiādi. Kathentepīti ettha itisaddo pakārattho, imināva pakārenāti attho. Pattā evāti saṭṭhi bhikkhū arahattaṃ pattā evāti yojanā. Etampi anacchariyaṃ, satthu sammukhā sāvakā samudāgamā mahābhiññā pabhinnapaṭisambhidā tathā tathā sappāṭihāriyaṃ dhammaṃ desentīti. Tenāha – ‘‘mahābhiññappattā hi te sāvakā’’ti.
મહામણ્ડપેતિ લોહપાસાદસ્સ પુરતો એવ મહાભિક્ખુસન્નિપાતો જાતોતિ તેસં પહોનકવસેન કતે મહતિ સાણિમણ્ડપેતિ વદન્તિ. તેસુપિ ઠાનેસૂતિ તેસુ યથાવુત્તમહામણ્ડપાદીસુ ઠાનેસુ. મહાથેરો અત્થીતિ પદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. દેવત્થેરસ્સ ગુણે સુત્વા પસન્નમાનસો મહાથેરો, તથાપિ વત્થસમ્પત્તિયા પસીદિત્વા ‘‘ત્વં પન ન્હાપેહી’’તિ આહ.
Mahāmaṇḍapeti lohapāsādassa purato eva mahābhikkhusannipāto jātoti tesaṃ pahonakavasena kate mahati sāṇimaṇḍapeti vadanti. Tesupi ṭhānesūti tesu yathāvuttamahāmaṇḍapādīsu ṭhānesu. Mahāthero atthīti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Devattherassa guṇe sutvā pasannamānaso mahāthero, tathāpi vatthasampattiyā pasīditvā ‘‘tvaṃ pana nhāpehī’’ti āha.
હેટ્ઠાપાસાદેતિ ચ કલ્યાણિયમહાવિહારે ઉપોસથાગારે હેટ્ઠાપાસાદે એકદા ઉપરિપાસાદે એકદા, કથેસીતિ. ચૂળનાગસ્સ તથા મહતી પરિસા દેવતાનુભાવેન અભિઞ્ઞાપાદનં અહોસીતિ કેચિ . થેરો પન મહિદ્ધિકો અહોસિ, તસ્મા તાવ મહતિં પરિસં અભિઞ્ઞાપેસીતિ અપરે.
Heṭṭhāpāsādeti ca kalyāṇiyamahāvihāre uposathāgāre heṭṭhāpāsāde ekadā uparipāsāde ekadā, kathesīti. Cūḷanāgassa tathā mahatī parisā devatānubhāvena abhiññāpādanaṃ ahosīti keci . Thero pana mahiddhiko ahosi, tasmā tāva mahatiṃ parisaṃ abhiññāpesīti apare.
તતો તતોતિ તસ્સં તસ્સં દિસાયં. એકોવાતિ એકચ્ચો એવ, ન બહુસો, કતિપયાવ પુથુજ્જના અહેસુન્તિ અત્થો. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
Tato tatoti tassaṃ tassaṃ disāyaṃ. Ekovāti ekacco eva, na bahuso, katipayāva puthujjanā ahesunti attho. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyameva.
છછક્કસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.
Chachakkasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૬. છછક્કસુત્તં • 6. Chachakkasuttaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૬. છછક્કસુત્તવણ્ણના • 6. Chachakkasuttavaṇṇanā