| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
४. चूळबोधिचरियावण्णना
4. Cūḷabodhicariyāvaṇṇanā
२६. चतुत्थे चूळबोधीति महाबोधिपरिब्बाजकत्तभावं उपादाय इध ‘‘चूळबोधी’’ति समञ्ञा आरोपिता, न पन इमस्मिं एव जातके (जा॰ १.१०.४९ आदयो) अत्तनो जेट्ठभातिकादिनो महाबोधिस्स सम्भवतोति दट्ठब्बं। सुसीलवाति सुट्ठु सीलवा, सम्पन्नसीलोति अत्थो। भवं दिस्वान भयतोति कामादिभवं भायितब्बभावेन पस्सित्वा। नेक्खम्मन्ति एत्थ च-सद्दस्स लोपो दट्ठब्बो, तेन ‘‘दिस्वाना’’ति पदं आकड्ढीयति। इदं वुत्तं होति – जातिजराब्याधिमरणं अपायदुक्खं अतीते वट्टमूलकं दुक्खं, अनागते वट्टमूलकं दुक्खं, पच्चुप्पन्ने आहारपरियेट्ठिमूलकं दुक्खन्ति इमेसं अट्ठन्नं संवेगवत्थूनं पच्चवेक्खणेन सब्बम्पि कामादिभेदं भवं संसारभयतो उपट्ठहमानं दिस्वा निब्बानं तस्स उपायभूता समथविपस्सना तदुपायभूता च पब्बज्जाति इदं तिविधम्पि नेक्खम्मं अनुस्सवादिसिद्धेन ञाणचक्खुना तप्पटिपक्खतो दिस्वा तापसपब्बज्जूपगमनेन अनेकादीनवाकुला गहट्ठभावा अभिनिक्खमित्वा गतोति।
26. Catutthe cūḷabodhīti mahābodhiparibbājakattabhāvaṃ upādāya idha ‘‘cūḷabodhī’’ti samaññā āropitā, na pana imasmiṃ eva jātake (jā. 1.10.49 ādayo) attano jeṭṭhabhātikādino mahābodhissa sambhavatoti daṭṭhabbaṃ. Susīlavāti suṭṭhu sīlavā, sampannasīloti attho. Bhavaṃ disvāna bhayatoti kāmādibhavaṃ bhāyitabbabhāvena passitvā. Nekkhammanti ettha ca-saddassa lopo daṭṭhabbo, tena ‘‘disvānā’’ti padaṃ ākaḍḍhīyati. Idaṃ vuttaṃ hoti – jātijarābyādhimaraṇaṃ apāyadukkhaṃ atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti imesaṃ aṭṭhannaṃ saṃvegavatthūnaṃ paccavekkhaṇena sabbampi kāmādibhedaṃ bhavaṃ saṃsārabhayato upaṭṭhahamānaṃ disvā nibbānaṃ tassa upāyabhūtā samathavipassanā tadupāyabhūtā ca pabbajjāti idaṃ tividhampi nekkhammaṃ anussavādisiddhena ñāṇacakkhunā tappaṭipakkhato disvā tāpasapabbajjūpagamanena anekādīnavākulā gahaṭṭhabhāvā abhinikkhamitvā gatoti.
२७. दुतियिकाति पोराणदुतियिका, गिहिकाले पजापतिभूता। कनकसन्निभाति कञ्चनसन्निभत्तचा। वट्टे अनपेक्खाति संसारे निरालया। नेक्खम्मं अभिनिक्खमीति नेक्खम्मत्थाय गेहतो निक्खमि, पब्बजीति अत्थो।
27.Dutiyikāti porāṇadutiyikā, gihikāle pajāpatibhūtā. Kanakasannibhāti kañcanasannibhattacā. Vaṭṭe anapekkhāti saṃsāre nirālayā. Nekkhammaṃ abhinikkhamīti nekkhammatthāya gehato nikkhami, pabbajīti attho.
२८. आलयन्ति सत्ता एतेनाति आलयो, तण्हा, तदभावेन निरालया। ततो एव ञातीसु तण्हाबन्धनस्स छिन्नत्ता छिन्नबन्धु। एवं गिहिबन्धनाभावं दस्सेत्वा इदानि पब्बजितानम्पि केसञ्चि यं होति बन्धनं , तस्सापि अभावं दस्सेतुं ‘‘अनपेक्खा कुले गणे’’ति वुत्तं। तत्थ कुलेति उपट्ठाककुले। गणेति तापसगणे, सेसा ब्रह्मचारिनोति वुच्चन्ति। उपागमुन्ति उभोपि मयं उपागमिम्हा।
28. Ālayanti sattā etenāti ālayo, taṇhā, tadabhāvena nirālayā. Tato eva ñātīsu taṇhābandhanassa chinnattā chinnabandhu. Evaṃ gihibandhanābhāvaṃ dassetvā idāni pabbajitānampi kesañci yaṃ hoti bandhanaṃ , tassāpi abhāvaṃ dassetuṃ ‘‘anapekkhā kule gaṇe’’ti vuttaṃ. Tattha kuleti upaṭṭhākakule. Gaṇeti tāpasagaṇe, sesā brahmacārinoti vuccanti. Upāgamunti ubhopi mayaṃ upāgamimhā.
२९. तत्थाति बाराणसिसामन्ते। निपकाति पञ्ञवन्तो। निराकुलेति जनसञ्चाररहितत्ता जनेहि अनाकुले, अप्पसद्देति मिगपक्खीनं उट्ठापनतो तेसं वस्सितसद्देनापि विरहितत्ता अप्पसद्दे। राजुय्याने वसामुभोति बाराणसिरञ्ञो उय्याने मयं उभो जना तदा वसाम।
29.Tatthāti bārāṇasisāmante. Nipakāti paññavanto. Nirākuleti janasañcārarahitattā janehi anākule, appasaddeti migapakkhīnaṃ uṭṭhāpanato tesaṃ vassitasaddenāpi virahitattā appasadde. Rājuyyāne vasāmubhoti bārāṇasirañño uyyāne mayaṃ ubho janā tadā vasāma.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – अतीते इमस्मिं एव भद्दकप्पे बोधिसत्तो ब्रह्मलोकतो चवित्वा अञ्ञतरस्मिं कासिगामे एकस्स महाविभवस्स ब्राह्मणस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। तस्स नामग्गहणसमये ‘‘बोधिकुमारो’’ति नामं करिंसु। वयप्पत्तकाले पनस्स तक्कसिलं गन्त्वा सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा पच्चागतस्स अनिच्छमानकस्सेव मातापितरो समजातिकं कुलकुमारिकं आनेसुं। सापि ब्रह्मलोकचुताव उत्तमरूपधरा देवच्छरापटिभागा। तेसं अनिच्छमानानं एव अञ्ञमञ्ञं आवाहविवाहं करिंसु। उभिन्नम्पि पन नेसं किलेसमुदाचारो न भूतपुब्बो, सारागवसेन अञ्ञमञ्ञं ओलोकनम्पि नाहोसि, का पन कथा इतरसंसग्गे। एवं परिसुद्धसीला अहेसुं।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – atīte imasmiṃ eva bhaddakappe bodhisatto brahmalokato cavitvā aññatarasmiṃ kāsigāme ekassa mahāvibhavassa brāhmaṇassa putto hutvā nibbatti. Tassa nāmaggahaṇasamaye ‘‘bodhikumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Vayappattakāle panassa takkasilaṃ gantvā sabbasippāni uggaṇhitvā paccāgatassa anicchamānakasseva mātāpitaro samajātikaṃ kulakumārikaṃ ānesuṃ. Sāpi brahmalokacutāva uttamarūpadharā devaccharāpaṭibhāgā. Tesaṃ anicchamānānaṃ eva aññamaññaṃ āvāhavivāhaṃ kariṃsu. Ubhinnampi pana nesaṃ kilesamudācāro na bhūtapubbo, sārāgavasena aññamaññaṃ olokanampi nāhosi, kā pana kathā itarasaṃsagge. Evaṃ parisuddhasīlā ahesuṃ.
अपरभागे महासत्तो मातापितूसु कालंकतेसु तेसं सरीरकिच्चं कत्वा तं पक्कोसापेत्वा ‘‘भद्दे, त्वं इमं असीतिकोटिधनं गहेत्वा सुखेन जीवाही’’ति आह। ‘‘त्वं पन अय्यपुत्ता’’ति? ‘‘मय्हं धनेन किच्चं नत्थि, पब्बजिस्सामी’’ति। ‘‘किं पन पब्बज्जा इत्थीनम्पि न वट्टती’’ति? ‘‘वट्टति, भद्दे’’ति। ‘‘तेन हि मय्हम्पि धनेन किच्चं नत्थि, अहम्पि पब्बजिस्सामी’’ति। ते उभोपि सब्बं विभवं परिच्चजित्वा महादानं दत्वा निक्खमित्वा अरञ्ञं पविसित्वा पब्बजित्वा उञ्छाचरियाय फलाफलेहि यापेन्ता पब्बज्जासुखेनेव दस संवच्छरानि वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय जनपदचारिकं चरन्ता अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा राजुय्याने वसिंसु। तेन वुत्तं ‘‘राजुय्याने वसामुभो’’ति।
Aparabhāge mahāsatto mātāpitūsu kālaṃkatesu tesaṃ sarīrakiccaṃ katvā taṃ pakkosāpetvā ‘‘bhadde, tvaṃ imaṃ asītikoṭidhanaṃ gahetvā sukhena jīvāhī’’ti āha. ‘‘Tvaṃ pana ayyaputtā’’ti? ‘‘Mayhaṃ dhanena kiccaṃ natthi, pabbajissāmī’’ti. ‘‘Kiṃ pana pabbajjā itthīnampi na vaṭṭatī’’ti? ‘‘Vaṭṭati, bhadde’’ti. ‘‘Tena hi mayhampi dhanena kiccaṃ natthi, ahampi pabbajissāmī’’ti. Te ubhopi sabbaṃ vibhavaṃ pariccajitvā mahādānaṃ datvā nikkhamitvā araññaṃ pavisitvā pabbajitvā uñchācariyāya phalāphalehi yāpentā pabbajjāsukheneva dasa saṃvaccharāni vasitvā loṇambilasevanatthāya janapadacārikaṃ carantā anupubbena bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasiṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘rājuyyāne vasāmubho’’ti.
३०. अथेकदिवसं राजा उय्यानकीळं गतो। उय्यानस्स एकपस्से पब्बज्जासुखेन वीतिनामेन्तानं तेसं समीपट्ठानं गन्त्वा परमपासादिकं उत्तमरूपधरं परिब्बाजिकं ओलोकेन्तो किलेसवसेन पटिबद्धचित्तो हुत्वा बोधिसत्तं ‘‘अयं ते परिब्बाजिका किं होती’’ति पुच्छि। तेन ‘‘न च किञ्चि होति, केवलं एकपब्बज्जाय पब्बजिता, अपि च खो पन गिहिकाले पादपरिचारिका अहोसी’’ति वुत्ते राजा ‘‘अयं किरेतस्स न किञ्चि होति, अपि च खो पनस्स गिहिकाले पादपरिचारिका अहोसि, यंनूनाहं इमं अन्तेपुरं पवेसेय्यं, तेनेवस्स इमिस्सा पटिपत्तिं जानिस्सामी’’ति अन्धबालो तत्थ अत्तनो पटिबद्धचित्तं निवारेतुं असक्कोन्तो अञ्ञतरं पुरिसं आणापेसि ‘‘इमं परिब्बाजिकं राजनिवेसनं नेही’’ति।
30. Athekadivasaṃ rājā uyyānakīḷaṃ gato. Uyyānassa ekapasse pabbajjāsukhena vītināmentānaṃ tesaṃ samīpaṭṭhānaṃ gantvā paramapāsādikaṃ uttamarūpadharaṃ paribbājikaṃ olokento kilesavasena paṭibaddhacitto hutvā bodhisattaṃ ‘‘ayaṃ te paribbājikā kiṃ hotī’’ti pucchi. Tena ‘‘na ca kiñci hoti, kevalaṃ ekapabbajjāya pabbajitā, api ca kho pana gihikāle pādaparicārikā ahosī’’ti vutte rājā ‘‘ayaṃ kiretassa na kiñci hoti, api ca kho panassa gihikāle pādaparicārikā ahosi, yaṃnūnāhaṃ imaṃ antepuraṃ paveseyyaṃ, tenevassa imissā paṭipattiṃ jānissāmī’’ti andhabālo tattha attano paṭibaddhacittaṃ nivāretuṃ asakkonto aññataraṃ purisaṃ āṇāpesi ‘‘imaṃ paribbājikaṃ rājanivesanaṃ nehī’’ti.
सो तस्स पटिस्सुणित्वा ‘‘अधम्मो लोके वत्तती’’तिआदीनि वत्वा परिदेवमानं एव तं आदाय पायासि। बोधिसत्तो तस्सा परिदेवनसद्दं सुत्वा एकवारं ओलोकेत्वा पुन न ओलोकेसि। ‘‘सचे पनाहं वारेस्सामि, तेसु चित्तं पदोसेत्वा मय्हं सीलस्स अन्तरायो भविस्सती’’ति सीलपारमिंयेव आवज्जेन्तो निसीदि। तेन वुत्तं ‘‘उय्यानदस्सनं गन्त्वा, राजा अद्दस ब्राह्मणि’’न्तिआदि।
So tassa paṭissuṇitvā ‘‘adhammo loke vattatī’’tiādīni vatvā paridevamānaṃ eva taṃ ādāya pāyāsi. Bodhisatto tassā paridevanasaddaṃ sutvā ekavāraṃ oloketvā puna na olokesi. ‘‘Sace panāhaṃ vāressāmi, tesu cittaṃ padosetvā mayhaṃ sīlassa antarāyo bhavissatī’’ti sīlapāramiṃyeva āvajjento nisīdi. Tena vuttaṃ ‘‘uyyānadassanaṃ gantvā, rājā addasa brāhmaṇi’’ntiādi.
तत्थ तुय्हेसा का कस्स भरियाति तुय्हं तव एसा का, किं भरिया, उदाहु भगिनी वा समाना कस्स अञ्ञस्स भरिया।
Tattha tuyhesā kā kassa bhariyāti tuyhaṃ tava esā kā, kiṃ bhariyā, udāhu bhaginī vā samānā kassa aññassa bhariyā.
३१. न मय्हं भरिया एसाति कामञ्चेसा मय्हं गिहिकाले भरिया अहोसि, पब्बजितकालतो पट्ठाय न मय्हं भरिया एसा, नापि अहं एतिस्सा सामिको, केवलं पन सहधम्मा एकसासनी, अहम्पि परिब्बाजको अयम्पि परिब्बाजिकाति समानधम्मा परिब्बाजकसासनेन एकसासनी, सब्रह्मचारिनीति अत्थो।
31.Na mayhaṃ bhariyā esāti kāmañcesā mayhaṃ gihikāle bhariyā ahosi, pabbajitakālato paṭṭhāya na mayhaṃ bhariyā esā, nāpi ahaṃ etissā sāmiko, kevalaṃ pana sahadhammā ekasāsanī, ahampi paribbājako ayampi paribbājikāti samānadhammā paribbājakasāsanena ekasāsanī, sabrahmacārinīti attho.
३२. तिस्सा सारत्तगधितोति कामरागेन सारत्तो हुत्वा पटिबद्धो। गाहापेत्वान चेटकेति चेटकेहि गण्हापेत्वा चेटके वा अत्तनो राजपुरिसे आणापेत्वा तं परिब्बाजिकं गण्हापेत्वा। निप्पीळयन्तो बलसाति तं अनिच्छमानं एव आकड्ढनपरिकड्ढनादिना निप्पीळयन्तो बाधेन्तो, तथापि अगच्छन्तिं बलसा बलक्कारेन राजपुरिसेहि गण्हापेत्वा अत्तनो अन्तेपुरं पवेसेसि।
32.Tissā sārattagadhitoti kāmarāgena sāratto hutvā paṭibaddho. Gāhāpetvāna ceṭaketi ceṭakehi gaṇhāpetvā ceṭake vā attano rājapurise āṇāpetvā taṃ paribbājikaṃ gaṇhāpetvā. Nippīḷayanto balasāti taṃ anicchamānaṃ eva ākaḍḍhanaparikaḍḍhanādinā nippīḷayanto bādhento, tathāpi agacchantiṃ balasā balakkārena rājapurisehi gaṇhāpetvā attano antepuraṃ pavesesi.
३३. ओदपत्तकियाति उदकपत्तं आमसित्वा गहितभरिया ओदपत्तिका नाम, इदं वचनं पुराणदुतियिकाभावेन उपलक्खणमत्तं दट्ठब्बं , सा पनस्स ब्राह्मणविवाहवसेन मातापितूहि सम्पटिपादिता, ‘‘ओदपत्तकिया’’ति च भावेनभावलक्खणे भुम्मं। सहजाति पब्बज्जाजातिवसेन सहजाता, तेनेवाह ‘‘एकसासनी’’ति। ‘‘एकसासनी’’ति च इदं भुम्मत्थे पच्चत्तं, एकसासनियाति अत्थो। नयन्तियाति नीयन्तिया। कोपो मे उपपज्जथाति अयं ते गिहिकाले भरिया ब्राह्मणी सीलवती, पब्बजितकाले च सब्रह्मचारिनीभावतो सहजाता भगिनी, सा तुय्हं पुरतो बलक्कारेन आकड्ढित्वा नीयति। ‘‘बोधिब्राह्मण, किं ते पुरिसभाव’’न्ति पुरिसमानेन उस्साहितो चिरकालसयितो वम्मिकबिलतो केनचि पुरिसेन घट्टितो ‘‘सुसू’’ति फणं करोन्तो आसिविसो विय मे चित्ततो कोपो सहसा वुट्ठासि।
33.Odapattakiyāti udakapattaṃ āmasitvā gahitabhariyā odapattikā nāma, idaṃ vacanaṃ purāṇadutiyikābhāvena upalakkhaṇamattaṃ daṭṭhabbaṃ , sā panassa brāhmaṇavivāhavasena mātāpitūhi sampaṭipāditā, ‘‘odapattakiyā’’ti ca bhāvenabhāvalakkhaṇe bhummaṃ. Sahajāti pabbajjājātivasena sahajātā, tenevāha ‘‘ekasāsanī’’ti. ‘‘Ekasāsanī’’ti ca idaṃ bhummatthe paccattaṃ, ekasāsaniyāti attho. Nayantiyāti nīyantiyā. Kopo me upapajjathāti ayaṃ te gihikāle bhariyā brāhmaṇī sīlavatī, pabbajitakāle ca sabrahmacārinībhāvato sahajātā bhaginī, sā tuyhaṃ purato balakkārena ākaḍḍhitvā nīyati. ‘‘Bodhibrāhmaṇa, kiṃ te purisabhāva’’nti purisamānena ussāhito cirakālasayito vammikabilato kenaci purisena ghaṭṭito ‘‘susū’’ti phaṇaṃ karonto āsiviso viya me cittato kopo sahasā vuṭṭhāsi.
३४-५. सहकोपे समुप्पन्नेति कोपुप्पत्तिया सह, तस्स उप्पत्तिसमनन्तरमेवाति अत्थो। सीलब्बतमनुस्सरिन्ति अत्तनो सीलपारमिं आवज्जेसिं। तत्थेव कोपं निग्गण्हिन्ति तस्मिं एव आसने यथानिसिन्नोव तं कोपं निवारेसिं। नादासिं वड्ढितूपरीति ततो एकवारुप्पत्तितो उपरि उद्धं वड्ढितुं न अदासिं। इदं वुत्तं होति – कोपे उप्पन्नमत्ते एव ‘‘ननु त्वं, बोधिपरिब्बाजक, सब्बपारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झितुकामो, तस्स ते किमिदं सीलमत्तेपि उपक्खलनं, तयिदं गुन्नं खुरमत्तोदके ओसीदन्तस्स महासमुद्दस्स परतीरं गण्हितुकामता विय होती’’ति अत्तानं परिभासित्वा पटिसङ्खानबलेन तस्मिं एव खणे कोपं निग्गहेत्वा पुन उप्पज्जनवसेनस्स वड्ढितुं न अदासिन्ति। तेनेवाह ‘‘यदि नं ब्राह्मणि’’न्तिआदि।
34-5.Sahakope samuppanneti kopuppattiyā saha, tassa uppattisamanantaramevāti attho. Sīlabbatamanussarinti attano sīlapāramiṃ āvajjesiṃ. Tattheva kopaṃ niggaṇhinti tasmiṃ eva āsane yathānisinnova taṃ kopaṃ nivāresiṃ. Nādāsiṃ vaḍḍhitūparīti tato ekavāruppattito upari uddhaṃ vaḍḍhituṃ na adāsiṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – kope uppannamatte eva ‘‘nanu tvaṃ, bodhiparibbājaka, sabbapāramiyo pūretvā sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitukāmo, tassa te kimidaṃ sīlamattepi upakkhalanaṃ, tayidaṃ gunnaṃ khuramattodake osīdantassa mahāsamuddassa paratīraṃ gaṇhitukāmatā viya hotī’’ti attānaṃ paribhāsitvā paṭisaṅkhānabalena tasmiṃ eva khaṇe kopaṃ niggahetvā puna uppajjanavasenassa vaḍḍhituṃ na adāsinti. Tenevāha ‘‘yadi naṃ brāhmaṇi’’ntiādi.
तस्सत्थो – तं परिब्बाजिकं ब्राह्मणिं सो राजा वा अञ्ञो वा कोचि तिण्हायपि निसिताय सत्तिया कोट्टेय्य, खण्डाखण्डिकं यदि छिन्देय्य, एवं सन्तेपि सीलं अत्तनो सीलपारमिं नेव भिन्देय्यं। कस्मा? बोधिया एव कारणा, सब्बत्थ अखण्डितसीलेनेव सक्का सम्मासम्बोधिं पापुणितुं, न इतरेनाति।
Tassattho – taṃ paribbājikaṃ brāhmaṇiṃ so rājā vā añño vā koci tiṇhāyapi nisitāya sattiyā koṭṭeyya, khaṇḍākhaṇḍikaṃ yadi chindeyya, evaṃ santepi sīlaṃ attano sīlapāramiṃ neva bhindeyyaṃ. Kasmā? Bodhiyā eva kāraṇā, sabbattha akhaṇḍitasīleneva sakkā sammāsambodhiṃ pāpuṇituṃ, na itarenāti.
३६. न मे सा ब्राह्मणी देस्साति सा ब्राह्मणी जातिया गोत्तेन कुलप्पदेसेन आचारसम्पत्तिया चिरपरिचयेन पब्बज्जादिगुणसम्पत्तिया चाति सब्बप्पकारेन न मे देस्सा न अप्पिया, एतिस्सा मम अप्पियभावो कोचि नत्थि। नपि मे बलं न विज्जतीति मय्हम्पि बलं न न विज्जति, अत्थि एव। अहं नागबलो थामसम्पन्नो, इच्छमानो सहसा वुट्ठहित्वा तं आकड्ढन्ते पुरिसे निप्पोथेत्वा तं गहेत्वा यथिच्छितट्ठानं गन्तुं समत्थोति दस्सेति। सब्बञ्ञुतं पियं मय्हन्ति ततो परिब्बाजिकतो सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणमेव मय्हं पियं। तस्मा सीलानुरक्खिस्सन्ति तेन कारणेन सीलमेव अनुरक्खिस्सं।
36.Name sā brāhmaṇī dessāti sā brāhmaṇī jātiyā gottena kulappadesena ācārasampattiyā ciraparicayena pabbajjādiguṇasampattiyā cāti sabbappakārena na me dessā na appiyā, etissā mama appiyabhāvo koci natthi. Napi me balaṃ na vijjatīti mayhampi balaṃ na na vijjati, atthi eva. Ahaṃ nāgabalo thāmasampanno, icchamāno sahasā vuṭṭhahitvā taṃ ākaḍḍhante purise nippothetvā taṃ gahetvā yathicchitaṭṭhānaṃ gantuṃ samatthoti dasseti. Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhanti tato paribbājikato sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena sabbaññutaññāṇameva mayhaṃ piyaṃ. Tasmā sīlānurakkhissanti tena kāraṇena sīlameva anurakkhissaṃ.
अथ सो राजा उय्याने पपञ्चं अकत्वाव सीघतरं गन्त्वा तं परिब्बाजिकं पक्कोसापेत्वा महन्तेन यसेन निमन्तेसि। सा यसस्स अगुणं पब्बज्जाय गुणं अत्तनो बोधिसत्तस्स च महन्तं भोगक्खन्धं पहाय संवेगेन पब्बजितभावञ्च कथेसि। राजा केनचि परियायेन तस्सा मनं अलभन्तो चिन्तेसि – ‘‘अयं परिब्बाजिका सीलवती कल्याणधम्मा, सोपि परिब्बाजको इमाय आकड्ढित्वा नीयमानाय न किञ्चि विप्पकारं दस्सेसि, सब्बत्थ निरपेक्खचित्तो, न खो पन मेतं पतिरूपं, यं एवरूपेसु गुणवन्तेसु विप्पकारो, यंनूनाहं इमं परिब्बाजिकं गहेत्वा उय्यानं गन्त्वा इमं, तञ्च परिब्बाजकं खमापेय्य’’न्ति? एवं पन चिन्तेत्वा ‘‘परिब्बाजिकं उय्यानं आनेथा’’ति पुरिसे आणापेत्वा सयं पठमतरं गन्त्वा बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘भो पब्बजित, किं मया ताय परिब्बाजिकाय नीयमानाय कोपो ते उप्पज्जित्था’’ति। महासत्तो आह –
Atha so rājā uyyāne papañcaṃ akatvāva sīghataraṃ gantvā taṃ paribbājikaṃ pakkosāpetvā mahantena yasena nimantesi. Sā yasassa aguṇaṃ pabbajjāya guṇaṃ attano bodhisattassa ca mahantaṃ bhogakkhandhaṃ pahāya saṃvegena pabbajitabhāvañca kathesi. Rājā kenaci pariyāyena tassā manaṃ alabhanto cintesi – ‘‘ayaṃ paribbājikā sīlavatī kalyāṇadhammā, sopi paribbājako imāya ākaḍḍhitvā nīyamānāya na kiñci vippakāraṃ dassesi, sabbattha nirapekkhacitto, na kho pana metaṃ patirūpaṃ, yaṃ evarūpesu guṇavantesu vippakāro, yaṃnūnāhaṃ imaṃ paribbājikaṃ gahetvā uyyānaṃ gantvā imaṃ, tañca paribbājakaṃ khamāpeyya’’nti? Evaṃ pana cintetvā ‘‘paribbājikaṃ uyyānaṃ ānethā’’ti purise āṇāpetvā sayaṃ paṭhamataraṃ gantvā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘bho pabbajita, kiṃ mayā tāya paribbājikāya nīyamānāya kopo te uppajjitthā’’ti. Mahāsatto āha –
‘‘उप्पज्जि मे न मुच्चित्थ, न मे मुच्चित्थ जीवतो।
‘‘Uppajji me na muccittha, na me muccittha jīvato;
रजंव विपुला वुट्ठि, खिप्पमेव निवारयि’’न्ति॥ (जा॰ १.१०.५२)।
Rajaṃva vipulā vuṭṭhi, khippameva nivārayi’’nti. (jā. 1.10.52);
तं सुत्वा राजा ‘‘किं नु खो एस कोपमेव सन्धाय वदति, उदाहु अञ्ञं किञ्चि सिप्पादिक’’न्ति चिन्तेत्वा पुन पुच्छि –
Taṃ sutvā rājā ‘‘kiṃ nu kho esa kopameva sandhāya vadati, udāhu aññaṃ kiñci sippādika’’nti cintetvā puna pucchi –
‘‘किं ते उप्पज्जि नो मुच्चि, किं ते नो मुच्चि जीवतो।
‘‘Kiṃ te uppajji no mucci, kiṃ te no mucci jīvato;
रजंव विपुला वुट्ठि, कतमं तं निवारयी’’ति॥ (जा॰ १.१०.५३)।
Rajaṃva vipulā vuṭṭhi, katamaṃ taṃ nivārayī’’ti. (jā. 1.10.53);
तत्थ उप्पज्जीति एकवारं उप्पज्जि, न पुन उप्पज्जि। न मुच्चित्थाति कायवचीविकारुप्पादनवसेन पन न मुच्चित्थ, न नं बहि पवत्तितुं विस्सज्जेसिन्ति अत्थो। रजंव विपुला वुट्ठीति यथा नाम गिम्हानं पच्छिमे मासे उप्पन्नं रजं विपुला अकालवुट्ठिधारा ठानसो निवारेति, एवं तं वूपसमेन्तो निवारयिं, निवारेसिन्ति अत्थो।
Tattha uppajjīti ekavāraṃ uppajji, na puna uppajji. Na muccitthāti kāyavacīvikāruppādanavasena pana na muccittha, na naṃ bahi pavattituṃ vissajjesinti attho. Rajaṃva vipulā vuṭṭhīti yathā nāma gimhānaṃ pacchime māse uppannaṃ rajaṃ vipulā akālavuṭṭhidhārā ṭhānaso nivāreti, evaṃ taṃ vūpasamento nivārayiṃ, nivāresinti attho.
अथस्स महापुरिसो नानप्पकारेन कोधे आदीनवं पकासेन्तो –
Athassa mahāpuriso nānappakārena kodhe ādīnavaṃ pakāsento –
‘‘यम्हि जाते न पस्सति, अजाते साधु पस्सति।
‘‘Yamhi jāte na passati, ajāte sādhu passati;
सो मे उप्पज्जि नो मुच्चि, कोधो दुम्मेधगोचरो॥
So me uppajji no mucci, kodho dummedhagocaro.
‘‘येन जातेन नन्दन्ति, अमित्ता दुक्खमेसिनो।
‘‘Yena jātena nandanti, amittā dukkhamesino;
सो मे उप्पज्जि नो मुच्चि, कोधो दुम्मेधगोचरो॥
So me uppajji no mucci, kodho dummedhagocaro.
‘‘यस्मिञ्च जायमानम्हि, सदत्थं नावबुज्झति।
‘‘Yasmiñca jāyamānamhi, sadatthaṃ nāvabujjhati;
सो मे उप्पज्जि नो मुच्चि, कोधो दुम्मेधगोचरो॥
So me uppajji no mucci, kodho dummedhagocaro.
‘‘येनाभिभूतो कुसलं जहाति, परक्करे विपुलञ्चापि अत्थं।
‘‘Yenābhibhūto kusalaṃ jahāti, parakkare vipulañcāpi atthaṃ;
स भीमसेनो बलवा पमद्दी, कोधो महाराजा न मे अमुच्चथ॥
Sa bhīmaseno balavā pamaddī, kodho mahārājā na me amuccatha.
‘‘कट्ठस्मिं मन्थमानस्मिं, पावको नाम जायति।
‘‘Kaṭṭhasmiṃ manthamānasmiṃ, pāvako nāma jāyati;
तमेव कट्ठं डहति, यस्मा सो जायते गिनि॥
Tameva kaṭṭhaṃ ḍahati, yasmā so jāyate gini.
‘‘एवं मन्दस्स पोसस्स, बालस्स अविजानतो।
‘‘Evaṃ mandassa posassa, bālassa avijānato;
सारम्भा जायते कोधो, सपि तेनेव डय्हति॥
Sārambhā jāyate kodho, sapi teneva ḍayhati.
‘‘अग्गीव तिणकट्ठस्मिं, कोधो यस्स पवड्ढति।
‘‘Aggīva tiṇakaṭṭhasmiṃ, kodho yassa pavaḍḍhati;
निहीयति तस्स यसो, काळपक्खेव चन्दिमा॥
Nihīyati tassa yaso, kāḷapakkheva candimā.
‘‘अनिन्धो धूमकेतूव, कोधो यस्सूपसम्मति।
‘‘Anindho dhūmaketūva, kodho yassūpasammati;
आपूरति तस्स यसो, सुक्कपक्खेव चन्दिमा’’ति॥ (जा॰ १.१०.५४-६१) –
Āpūrati tassa yaso, sukkapakkheva candimā’’ti. (jā. 1.10.54-61) –
इमाहि गाथाहि धम्मं देसेसि।
Imāhi gāthāhi dhammaṃ desesi.
तत्थ न पस्सतीति अत्तत्थम्पि न पस्सति, पगेव परत्थं। साधु पस्सतीति अत्तत्थं परत्थं उभयत्थञ्च सम्मदेव पस्सति। दुम्मेधगोचरोति निप्पञ्ञानं विसयभूतो, निप्पञ्ञो वा गोचरो आहारो इन्धनं एतस्साति दुम्मेधगोचरो। दुक्खमेसिनोति दुक्खं इच्छन्ता। सदत्थन्ति अत्तनो अत्थं वुड्ढिं। परक्करेति अपनेय्य विनासेय्य। सभीमसेनोति सो भीमाय भयजननिया महतिया किलेससेनाय समन्नागतो। पमद्दीति बलवभावेन सत्ते पमद्दनसीलो। न मे अमुच्चथाति मम सन्तिका मोक्खं न लभि, अब्भन्तरे एव दमितो, निब्बिसेवनो कतोति अत्थो। खीरं विय वा मुहुत्तं दधिभावेन चित्तेन पतिट्ठहित्थातिपि अत्थो।
Tattha na passatīti attatthampi na passati, pageva paratthaṃ. Sādhu passatīti attatthaṃ paratthaṃ ubhayatthañca sammadeva passati. Dummedhagocaroti nippaññānaṃ visayabhūto, nippañño vā gocaro āhāro indhanaṃ etassāti dummedhagocaro. Dukkhamesinoti dukkhaṃ icchantā. Sadatthanti attano atthaṃ vuḍḍhiṃ. Parakkareti apaneyya vināseyya. Sabhīmasenoti so bhīmāya bhayajananiyā mahatiyā kilesasenāya samannāgato. Pamaddīti balavabhāvena satte pamaddanasīlo. Na me amuccathāti mama santikā mokkhaṃ na labhi, abbhantare eva damito, nibbisevano katoti attho. Khīraṃ viya vā muhuttaṃ dadhibhāvena cittena patiṭṭhahitthātipi attho.
मन्थमानस्मिन्ति अरणिसहिते मथियमाने। ‘‘मथमानस्मि’’न्तिपि पाठो। यस्माति यतो कट्ठा । गिनीति अग्गि। बालस्स अविजानतोति बालस्स अजानन्तस्स। सारम्भा जायतेति करणुत्तरियकरणलक्खणा सारम्भा अरणिमन्थनतो विय पावको कोधो जायते। सपि तेनेवाति सोपि बालो तेनेव कोधेन कट्ठं विय अग्गिना डय्हति। अनिन्धो धूमकेतूवाति अनिन्धनो अग्गि विय। तस्साति तस्स अधिवासनखन्तिया समन्नागतस्स पुग्गलस्स सुक्कपक्खे चन्दो विय लद्धो, यसो अपरापरं आपूरतीति।
Manthamānasminti araṇisahite mathiyamāne. ‘‘Mathamānasmi’’ntipi pāṭho. Yasmāti yato kaṭṭhā . Ginīti aggi. Bālassa avijānatoti bālassa ajānantassa. Sārambhā jāyateti karaṇuttariyakaraṇalakkhaṇā sārambhā araṇimanthanato viya pāvako kodho jāyate. Sapi tenevāti sopi bālo teneva kodhena kaṭṭhaṃ viya agginā ḍayhati. Anindho dhūmaketūvāti anindhano aggi viya. Tassāti tassa adhivāsanakhantiyā samannāgatassa puggalassa sukkapakkhe cando viya laddho, yaso aparāparaṃ āpūratīti.
राजा महासत्तस्स धम्मकथं सुत्वा महापुरिसं परिब्बाजिकम्पि राजगेहतो आगतं खमापेत्वा ‘‘तुम्हे पब्बज्जासुखं अनुभवन्ता इधेव उय्याने वसथ, अहं वो धम्मिकं रक्खावरणगुत्तिं करिस्सामी’’ति वत्वा वन्दित्वा पक्कामि। ते उभोपि तत्थेव वसिंसु। अपरभागे परिब्बाजिका कालमकासि। बोधिसत्तो हिमवन्तं पविसित्वा झानाभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा आयुपरियोसाने ब्रह्मलोकपरायनो अहोसि।
Rājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā mahāpurisaṃ paribbājikampi rājagehato āgataṃ khamāpetvā ‘‘tumhe pabbajjāsukhaṃ anubhavantā idheva uyyāne vasatha, ahaṃ vo dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttiṃ karissāmī’’ti vatvā vanditvā pakkāmi. Te ubhopi tattheva vasiṃsu. Aparabhāge paribbājikā kālamakāsi. Bodhisatto himavantaṃ pavisitvā jhānābhiññāyo nibbattetvā āyupariyosāne brahmalokaparāyano ahosi.
तदा परिब्बाजिका राहुलमाता अहोसि, राजा आनन्दत्थेरो, बोधिपरिब्बाजको लोकनाथो।
Tadā paribbājikā rāhulamātā ahosi, rājā ānandatthero, bodhiparibbājako lokanātho.
तस्स इधापि यथारहं सेसपारमियो निद्धारेतब्बा। तथा महन्तं भोगक्खन्धं महन्तञ्च ञातिपरिवट्टं पहाय महाभिनिक्खमनसदिसं गेहतो निक्खमनं, तथा निक्खमित्वा पब्बजितस्स बहुजनसम्मतस्स सतो परमप्पिच्छताय कुलेसु च गणेसु च अलग्गता, अच्चन्तमेव लाभसक्कारजिगुच्छाय पविवेकाभिरति, अतिसयवती च अभिसल्लेखवुत्ति, तथारूपाय सीलवतिया कल्याणधम्माय परिब्बाजिकाय अननुञ्ञाता अत्तनो पुरतो बलक्कारेन परामसियमानाय सीलपारमिं आवज्जेत्वा विकारानापत्ति, कतापराधे च तस्मिं राजिनि उपगते हितचित्ततं मेत्तचित्ततं उपट्ठपेत्वा दिट्ठधम्मिकसम्परायिकेहि समनुसासनन्ति एवमादयो इध महापुरिसस्स गुणानुभावा विभावेतब्बा। तेनेतं वुच्चति ‘‘एवं अच्छरिया हेते…पे॰… धम्मस्स अनुधम्मतो’’ति।
Tassa idhāpi yathārahaṃ sesapāramiyo niddhāretabbā. Tathā mahantaṃ bhogakkhandhaṃ mahantañca ñātiparivaṭṭaṃ pahāya mahābhinikkhamanasadisaṃ gehato nikkhamanaṃ, tathā nikkhamitvā pabbajitassa bahujanasammatassa sato paramappicchatāya kulesu ca gaṇesu ca alaggatā, accantameva lābhasakkārajigucchāya pavivekābhirati, atisayavatī ca abhisallekhavutti, tathārūpāya sīlavatiyā kalyāṇadhammāya paribbājikāya ananuññātā attano purato balakkārena parāmasiyamānāya sīlapāramiṃ āvajjetvā vikārānāpatti, katāparādhe ca tasmiṃ rājini upagate hitacittataṃ mettacittataṃ upaṭṭhapetvā diṭṭhadhammikasamparāyikehi samanusāsananti evamādayo idha mahāpurisassa guṇānubhāvā vibhāvetabbā. Tenetaṃ vuccati ‘‘evaṃ acchariyā hete…pe… dhammassa anudhammato’’ti.
चूळबोधिचरियावण्णना निट्ठिता।
Cūḷabodhicariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / ४. चूळबोधिचरिया • 4. Cūḷabodhicariyā
