Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથા • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
૧૨. ચૂળબ્યૂહસુત્તવણ્ણના
12. Cūḷabyūhasuttavaṇṇanā
૮૮૫-૬. સકંસકંદિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ ચૂળબ્યૂહસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ઇદમ્પિ તસ્મિંયેવ મહાસમયે ‘‘સબ્બેપિ ઇમે દિટ્ઠિગતિકા ‘સાધુરૂપમ્હા’તિ ભણન્તિ, કિં નુ ખો સાધુરૂપાવ ઇમે અત્તનોયેવ દિટ્ઠિયા પતિટ્ઠહન્તિ, ઉદાહુ અઞ્ઞમ્પિ દિટ્ઠિં ગણ્હન્તી’’તિ ઉપ્પન્નચિત્તાનં એકચ્ચાનં દેવતાનં તમત્થં પકાસેતું પુરિમનયેનેવ નિમ્મિતબુદ્ધેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા વુત્તં.
885-6.Sakaṃsakaṃdiṭṭhiparibbasānāti cūḷabyūhasuttaṃ. Kā uppatti? Idampi tasmiṃyeva mahāsamaye ‘‘sabbepi ime diṭṭhigatikā ‘sādhurūpamhā’ti bhaṇanti, kiṃ nu kho sādhurūpāva ime attanoyeva diṭṭhiyā patiṭṭhahanti, udāhu aññampi diṭṭhiṃ gaṇhantī’’ti uppannacittānaṃ ekaccānaṃ devatānaṃ tamatthaṃ pakāsetuṃ purimanayeneva nimmitabuddhena attānaṃ pucchāpetvā vuttaṃ.
તત્થ આદિતો દ્વેપિ ગાથા પુચ્છાગાથાયેવ. તાસુ સકંસકંદિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ અત્તનો અત્તનો દિટ્ઠિયા વસમાના. વિગ્ગય્હ નાના કુસલા વદન્તીતિ દિટ્ઠિબલગ્ગાહં ગહેત્વા, તત્થ ‘‘કુસલામ્હા’’તિ પટિજાનમાના પુથુ પુથુ વદન્તિ એકં ન વદન્તિ. યો એવં જાનાતિ સ વેદિ ધમ્મં ઇદં પટિકોસમકેવલી સોતિ તઞ્ચ દિટ્ઠિં સન્ધાય યો એવં જાનાતિ, સો ધમ્મં વેદિ. ઇદં પન પટિક્કોસન્તો હીનો હોતીતિ વદન્તિ. બાલોતિ હીનો. અક્કુસલોતિ અવિદ્વા.
Tattha ādito dvepi gāthā pucchāgāthāyeva. Tāsu sakaṃsakaṃdiṭṭhiparibbasānāti attano attano diṭṭhiyā vasamānā. Viggayha nānā kusalā vadantīti diṭṭhibalaggāhaṃ gahetvā, tattha ‘‘kusalāmhā’’ti paṭijānamānā puthu puthu vadanti ekaṃ na vadanti. Yo evaṃ jānāti sa vedi dhammaṃ idaṃ paṭikosamakevalī soti tañca diṭṭhiṃ sandhāya yo evaṃ jānāti, so dhammaṃ vedi. Idaṃ pana paṭikkosanto hīno hotīti vadanti. Bāloti hīno. Akkusaloti avidvā.
૮૮૭-૮. ઇદાનિ તિસ્સો વિસ્સજ્જનગાથા હોન્તિ. તા પુરિમડ્ઢેન વુત્તમત્થં પચ્છિમડ્ઢેન પટિબ્યૂહિત્વા ઠિતા. તેન બ્યૂહેન ઉત્તરસુત્તતો ચ અપ્પકત્તા ઇદં સુત્તં ‘‘ચૂળબ્યૂહ’’ન્તિ નામં લભતિ. તત્થ પરસ્સ ચે ધમ્મન્તિ પરસ્સ દિટ્ઠિં. સબ્બેવ બાલાતિ એવં સન્તે સબ્બેવ ઇમે બાલા હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. કિં કારણં? સબ્બેવિમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ સન્દિટ્ઠિયા ચેવ ન વીવદાતા. સંસુદ્ધપઞ્ઞા કુસલા મુતીમાતિ સકાય દિટ્ઠિયા ન વિવદાતા ન વોદાતા સંકિલિટ્ઠાવ સમાના સંસુદ્ધપઞ્ઞા ચ કુસલા ચ મુતિમન્તો ચ તે હોન્તિ ચે. અથ વા ‘‘સન્દિટ્ઠિયા ચે પન વીવદાતા’’ તિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – સકાય પન દિટ્ઠિયા વોદાતા સંસુદ્ધપઞ્ઞા કુસલા મુતિમન્તો હોન્તિ ચે. ન તેસં કોચીતિ એવં સન્તે તેસં એકોપિ હીનપઞ્ઞો ન હોતિ. કિંકારણા? દિટ્ઠી હિ તેસમ્પિ તથા સમત્તા, યથા ઇતરેસન્તિ.
887-8. Idāni tisso vissajjanagāthā honti. Tā purimaḍḍhena vuttamatthaṃ pacchimaḍḍhena paṭibyūhitvā ṭhitā. Tena byūhena uttarasuttato ca appakattā idaṃ suttaṃ ‘‘cūḷabyūha’’nti nāmaṃ labhati. Tattha parassa ce dhammanti parassa diṭṭhiṃ. Sabbeva bālāti evaṃ sante sabbeva ime bālā hontīti adhippāyo. Kiṃ kāraṇaṃ? Sabbevime diṭṭhiparibbasānāti sandiṭṭhiyā ceva na vīvadātā. Saṃsuddhapaññā kusalā mutīmāti sakāya diṭṭhiyā na vivadātā na vodātā saṃkiliṭṭhāva samānā saṃsuddhapaññā ca kusalā ca mutimanto ca te honti ce. Atha vā ‘‘sandiṭṭhiyā ce pana vīvadātā’’ tipi pāṭho. Tassattho – sakāya pana diṭṭhiyā vodātā saṃsuddhapaññā kusalā mutimanto honti ce. Na tesaṃ kocīti evaṃ sante tesaṃ ekopi hīnapañño na hoti. Kiṃkāraṇā? Diṭṭhī hi tesampi tathā samattā, yathā itaresanti.
૮૮૯. ન વાહમેતન્તિ ગાથાય સઙ્ખેપત્થો – યં તે મિથુ દ્વે દ્વે જના અઞ્ઞમઞ્ઞં ‘‘બાલો’’તિ આહુ, અહં એતં તથિયં તચ્છન્તિ નેવ બ્રૂમિ. કિંકારણા? યસ્મા સબ્બે તે સકં સકં દિટ્ઠિં ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ અકંસુ. તેન ચ કારણેન પરં ‘‘બાલો’’તિ દહન્તિ. એત્થ ચ ‘‘તથિય’’ન્તિ ‘‘કથિવ’’ન્તિ દ્વેપિ પાઠા.
889.Na vāhametanti gāthāya saṅkhepattho – yaṃ te mithu dve dve janā aññamaññaṃ ‘‘bālo’’ti āhu, ahaṃ etaṃ tathiyaṃ tacchanti neva brūmi. Kiṃkāraṇā? Yasmā sabbe te sakaṃ sakaṃ diṭṭhiṃ ‘‘idameva saccaṃ moghamañña’’nti akaṃsu. Tena ca kāraṇena paraṃ ‘‘bālo’’ti dahanti. Ettha ca ‘‘tathiya’’nti ‘‘kathiva’’nti dvepi pāṭhā.
૮૯૦. યમાહૂતિ પુચ્છાગાથાય યં દિટ્ઠિસચ્ચં તથિયન્તિ એકે આહુ.
890.Yamāhūti pucchāgāthāya yaṃ diṭṭhisaccaṃ tathiyanti eke āhu.
૮૯૧. એકઞ્હિ સચ્ચન્તિ વિસ્સજ્જનગાથાય એકં સચ્ચં નિરોધો મગ્ગો વા. યસ્મિં પજા નો વિવદે પજાનન્તિ યમ્હિ સચ્ચે પજાનન્તો પજા નો વિવદેય્ય. સયં થુનન્તીતિ અત્તના વદન્તિ.
891.Ekañhi saccanti vissajjanagāthāya ekaṃ saccaṃ nirodho maggo vā. Yasmiṃ pajā no vivade pajānanti yamhi sacce pajānanto pajā no vivadeyya. Sayaṃ thunantīti attanā vadanti.
૮૯૨. કસ્મા નૂતિ પુચ્છાગાથાય પવાદિયાસેતિ વાદિનો. ઉદાહુ તે તક્કમનુસ્સરન્તીતિ તે વાદિનો ઉદાહુ અત્તનો તક્કમત્તં અનુગચ્છન્તિ.
892.Kasmā nūti pucchāgāthāya pavādiyāseti vādino. Udāhu te takkamanussarantīti te vādino udāhu attano takkamattaṃ anugacchanti.
૮૯૩. ન હેવાતિ વિસ્સજ્જનગાથાય અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય નિચ્ચાનીતિ ઠપેત્વા સઞ્ઞામત્તેન નિચ્ચન્તિ ગહિતગ્ગહણાનિ. તક્કઞ્ચ દિટ્ઠીસુ પકપ્પયિત્વાતિ અત્તનો મિચ્છાસઙ્કપ્પમત્તં દિટ્ઠીસુ જનેત્વા. યસ્મા પન દિટ્ઠીસુ વિતક્કં જનેન્તા દિટ્ઠિયોપિ જનેન્તિ, તસ્મા નિદ્દેસે વુત્તં ‘‘દિટ્ઠિગતાનિ જનેન્તિ સઞ્જનેન્તી’’તિઆદિ (મહાનિ॰ ૧૨૧).
893.Nahevāti vissajjanagāthāya aññatra saññāya niccānīti ṭhapetvā saññāmattena niccanti gahitaggahaṇāni. Takkañca diṭṭhīsu pakappayitvāti attano micchāsaṅkappamattaṃ diṭṭhīsu janetvā. Yasmā pana diṭṭhīsu vitakkaṃ janentā diṭṭhiyopi janenti, tasmā niddese vuttaṃ ‘‘diṭṭhigatāni janenti sañjanentī’’tiādi (mahāni. 121).
૮૯૪-૫. ઇદાનિ એવં નાનાસચ્ચેસુ અસન્તેસુ તક્કમત્તમનુસ્સરન્તાનં દિટ્ઠિગતિકાનં વિપ્પટિપત્તિં દસ્સેતું ‘‘દિટ્ઠે સુતે’’તિઆદિકા ગાથાયો અભાસિ. તત્થ દિટ્ઠેતિ દિટ્ઠં, દિટ્ઠસુદ્ધિન્તિ અધિપ્પાયો. એસ નયો સુતાદીસુ. એતે ચ નિસ્સાય વિમાનદસ્સીતિ એતે દિટ્ઠિધમ્મે નિસ્સયિત્વા સુદ્ધિભાવસઙ્ખાતં વિમાનં અસમ્માનં પસ્સન્તોપિ. વિનિચ્છયે ઠત્વા પહસ્સમાનો, બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહાતિ એવં વિમાનદસ્સીપિ તસ્મિં દિટ્ઠિવિનિચ્છયે ઠત્વા તુટ્ઠિજાતો હાસજાતો હુત્વા ‘‘પરો હીનો ચ અવિદ્વા ચા’’તિ એવં વદતિયેવ. એવં સન્તે યેનેવાતિ ગાથા. તત્થ સયમત્તનાતિ સયમેવ અત્તાનં. વિમાનેતીતિ ગરહતિ. તદેવ પાવાતિ તદેવ વચનં દિટ્ઠિં વદતિ, તં વા પુગ્ગલં.
894-5. Idāni evaṃ nānāsaccesu asantesu takkamattamanussarantānaṃ diṭṭhigatikānaṃ vippaṭipattiṃ dassetuṃ ‘‘diṭṭhe sute’’tiādikā gāthāyo abhāsi. Tattha diṭṭheti diṭṭhaṃ, diṭṭhasuddhinti adhippāyo. Esa nayo sutādīsu. Ete ca nissāya vimānadassīti ete diṭṭhidhamme nissayitvā suddhibhāvasaṅkhātaṃ vimānaṃ asammānaṃ passantopi. Vinicchaye ṭhatvā pahassamāno, bālo paro akkusaloti cāhāti evaṃ vimānadassīpi tasmiṃ diṭṭhivinicchaye ṭhatvā tuṭṭhijāto hāsajāto hutvā ‘‘paro hīno ca avidvā cā’’ti evaṃ vadatiyeva. Evaṃ sante yenevāti gāthā. Tattha sayamattanāti sayameva attānaṃ. Vimānetīti garahati. Tadeva pāvāti tadeva vacanaṃ diṭṭhiṃ vadati, taṃ vā puggalaṃ.
૮૯૬. અતિસારદિટ્ઠિયાતિ ગાથાયત્થો – સો એવં તાય લક્ખણાતિસારિનિયા અતિસારદિટ્ઠિયા સમત્તો પુણ્ણો ઉદ્ધુમાતો, તેન ચ દિટ્ઠિમાનેન મત્તો ‘‘પરિપુણ્ણો અહં કેવલી’’તિ એવં પરિપુણ્ણમાની સયમેવ અત્તાનં મનસા ‘‘અહં પણ્ડિતો’’તિ અભિસિઞ્ચતિ. કિંકારણા? દિટ્ઠી હિ સા તસ્સ તથા સમત્તાતિ.
896.Atisāradiṭṭhiyāti gāthāyattho – so evaṃ tāya lakkhaṇātisāriniyā atisāradiṭṭhiyā samatto puṇṇo uddhumāto, tena ca diṭṭhimānena matto ‘‘paripuṇṇo ahaṃ kevalī’’ti evaṃ paripuṇṇamānī sayameva attānaṃ manasā ‘‘ahaṃ paṇḍito’’ti abhisiñcati. Kiṃkāraṇā? Diṭṭhī hi sā tassa tathā samattāti.
૮૯૭. પરસ્સ ચેતિ ગાથાય સમ્બન્ધો અત્થો ચ – કિઞ્ચ ભિય્યો? યો સો વિનિચ્છયે ઠત્વા પહસ્સમાનો ‘‘બાલો પરો અક્કુસલો’’તિ ચાહ. તસ્સ પરસ્સ ચે હિ વચસા સો તેન વુચ્ચમાનો નિહીનો હોતિ. તુમો સહા હોતિ નિહીનપઞ્ઞો, સોપિ તેનેવ સહ નિહીનપઞ્ઞો હોતિ. સોપિ હિ નં ‘‘બાલો’’તિ વદતિ. અથસ્સ વચનં અપ્પમાણં, સો પન સયમેવ વેદગૂ ચ ધીરો ચ હોતિ. એવં સન્તે ન કોચિ બાલો સમણેસુ અત્થિ. સબ્બેપિ હિ તે અત્તનો ઇચ્છાય પણ્ડિતા.
897.Parassa ceti gāthāya sambandho attho ca – kiñca bhiyyo? Yo so vinicchaye ṭhatvā pahassamāno ‘‘bālo paro akkusalo’’ti cāha. Tassa parassa ce hi vacasā so tena vuccamāno nihīno hoti. Tumo sahā hoti nihīnapañño, sopi teneva saha nihīnapañño hoti. Sopi hi naṃ ‘‘bālo’’ti vadati. Athassa vacanaṃ appamāṇaṃ, so pana sayameva vedagū ca dhīro ca hoti. Evaṃ sante na koci bālo samaṇesu atthi. Sabbepi hi te attano icchāya paṇḍitā.
૮૯૮. અઞ્ઞં ઇતોતિ ગાથાય સમ્બન્ધો અત્થો ચ – ‘‘અથ ચે સયં વેદગૂ હોતિ ધીરો, ન કોચિ બાલો સમણેસુ અત્થી’’તિ એવઞ્હિ વુત્તેપિ સિયા કસ્સચિ ‘‘કસ્મા’’તિ. તત્થ વુચ્ચતે – યસ્મા અઞ્ઞં ઇતો યાભિવદન્તિ ધમ્મં અપરદ્ધા સુદ્ધિમકેવલી તે, એવમ્પિ તિત્થિયા પુથુસો વદન્તિ, યે ઇતો અઞ્ઞં દિટ્ઠિં અભિવદન્તિ, યે અપરદ્ધા વિરદ્ધા સુદ્ધિમગ્ગં, અકેવલિનો ચ તેતિ એવં પુથુતિત્થિયા યસ્મા વદન્તીતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા પનેવં વદન્તીતિ ચે? સન્દિટ્ઠિરાગેન હિ તે ભિરત્તા, યસ્મા સકેન દિટ્ઠિરાગેન અભિરત્તાતિ વુત્તં હોતિ.
898.Aññaṃitoti gāthāya sambandho attho ca – ‘‘atha ce sayaṃ vedagū hoti dhīro, na koci bālo samaṇesu atthī’’ti evañhi vuttepi siyā kassaci ‘‘kasmā’’ti. Tattha vuccate – yasmā aññaṃ ito yābhivadanti dhammaṃ aparaddhā suddhimakevalī te, evampi titthiyā puthuso vadanti, ye ito aññaṃ diṭṭhiṃ abhivadanti, ye aparaddhā viraddhā suddhimaggaṃ, akevalino ca teti evaṃ puthutitthiyā yasmā vadantīti vuttaṃ hoti. Kasmā panevaṃ vadantīti ce? Sandiṭṭhirāgena hi te bhirattā, yasmā sakena diṭṭhirāgena abhirattāti vuttaṃ hoti.
૮૯૯-૯૦૦. એવં અભિરત્તા ચ – ઇધેવ સુદ્ધિન્તિ ગાથા. તત્થ સકાયનેતિ સકમગ્ગે દળ્હં વદાનાતિ દળ્હવાદા. એવઞ્ચ દળ્હવાદેસુ તેસુ યો કોચિ તિત્થિયો સકાયને વાપિ દળ્હં વદાનો કમેત્થ બાલોતિ પરં દહેય્ય, સઙ્ખેપતો તત્થ સસ્સતુચ્છેદસઙ્ખાતે વિત્થારતો વા નત્થિકઇસ્સરકારણનિયતાદિભેદે સકે આયતને ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ દળ્હં વદાનો કં પરં એત્થ દિટ્ઠિગતે ‘‘બાલો’’તિ સહ ધમ્મેન પસ્સેય્ય, નનુ સબ્બોપિ તસ્સ મતેન પણ્ડિતો એવ સુપ્પટિપન્નો એવ ચ. એવં સન્તે ચ સયમેવ સો મેધગમાવહેય્ય પરં વદં બાલમસુદ્ધિધમ્મં, સોપિ પરં ‘‘બાલો ચ અસુદ્ધિધમ્મો ચ અય’’ન્તિ વદન્તો અત્તનાવ કલહં આવહેય્ય. કસ્મા? યસ્મા સબ્બોપિ તસ્સ મતેન પણ્ડિતો એવ સુપ્પટિપન્નો એવ ચ.
899-900. Evaṃ abhirattā ca – idheva suddhinti gāthā. Tattha sakāyaneti sakamagge daḷhaṃ vadānāti daḷhavādā. Evañca daḷhavādesu tesu yo koci titthiyo sakāyane vāpi daḷhaṃ vadāno kamettha bāloti paraṃ daheyya, saṅkhepato tattha sassatucchedasaṅkhāte vitthārato vā natthikaissarakāraṇaniyatādibhede sake āyatane ‘‘idameva sacca’’nti daḷhaṃ vadāno kaṃ paraṃ ettha diṭṭhigate ‘‘bālo’’ti saha dhammena passeyya, nanu sabbopi tassa matena paṇḍito eva suppaṭipanno eva ca. Evaṃ sante ca sayameva so medhagamāvaheyya paraṃ vadaṃ bālamasuddhidhammaṃ, sopi paraṃ ‘‘bālo ca asuddhidhammo ca aya’’nti vadanto attanāva kalahaṃ āvaheyya. Kasmā? Yasmā sabbopi tassa matena paṇḍito eva suppaṭipanno eva ca.
૯૦૧. એવં સબ્બથાપિ વિનિચ્છયે ઠત્વા સયં પમાય ઉદ્ધંસ લોકસ્મિં વિવાદમેતિ, દિટ્ઠિયં ઠત્વા સયઞ્ચ સત્થારાદીનિ મિનિત્વા સો ભિય્યો વિવાદમેતીતિ. એવં પન વિનિચ્છયેસુ આદીનવં ઞત્વા અરિયમગ્ગેન હિત્વાન સબ્બાનિ વિનિચ્છયાનિ ન મેધગં કુબ્બતિ જન્તુ લોકેતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને પુરાભેદસુત્તે વુત્તસદિસો એવાભિસમયો અહોસીતિ.
901. Evaṃ sabbathāpi vinicchaye ṭhatvā sayaṃ pamāya uddhaṃsa lokasmiṃ vivādameti, diṭṭhiyaṃ ṭhatvā sayañca satthārādīni minitvā so bhiyyo vivādametīti. Evaṃ pana vinicchayesu ādīnavaṃ ñatvā ariyamaggena hitvāna sabbāni vinicchayāni na medhagaṃ kubbati jantu loketi arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi. Desanāpariyosāne purābhedasutte vuttasadiso evābhisamayo ahosīti.
પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ચૂળબ્યૂહસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Suttanipāta-aṭṭhakathāya cūḷabyūhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / સુત્તનિપાતપાળિ • Suttanipātapāḷi / ૧૨. ચૂળબ્યૂહસુત્તં • 12. Cūḷabyūhasuttaṃ