Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ૭. ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તવણ્ણના

    7. Cūḷahatthipadopamasuttavaṇṇanā

    ૨૮૮. સેતપરિવારોતિ સેતપટિચ્છદો, સેતવણ્ણાલઙ્કારોતિ અત્થો. પુબ્બે પન ‘‘સેતાલઙ્કારા’’તિ અસ્સાલઙ્કારો ગહિતો, ઇધ ચક્કપઞ્જરકુબ્બરાદિરથાવયવેસુ કાતબ્બાલઙ્કારો. એવં વુત્તેનાતિ એવં ‘‘સેતાય સુદ’’ન્તિઆદિના પકારેન સંયુત્તમહાવગ્ગે (સં॰ નિ॰ ૫.૪) વુત્તેન. નાતિમહા યુદ્ધમણ્ડલે સઞ્ચારસુખત્થં. યોધો સારથીતિ દ્વિન્નં, પહરણદાયકેન સદ્ધિં તિણ્ણં વા.

    288.Setaparivāroti setapaṭicchado, setavaṇṇālaṅkāroti attho. Pubbe pana ‘‘setālaṅkārā’’ti assālaṅkāro gahito, idha cakkapañjarakubbarādirathāvayavesu kātabbālaṅkāro. Evaṃ vuttenāti evaṃ ‘‘setāya suda’’ntiādinā pakārena saṃyuttamahāvagge (saṃ. ni. 5.4) vuttena. Nātimahā yuddhamaṇḍale sañcārasukhatthaṃ. Yodho sārathīti dvinnaṃ, paharaṇadāyakena saddhiṃ tiṇṇaṃ vā.

    નગરં પદક્ખિણં કરોતિ નગરસોભનત્થં. ઇદં કિર તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ જાણુસ્સોણિટ્ઠાનન્તરં જાતિસિદ્ધં પરમ્પરાગતં ચારિત્તં. તેનાહ ‘‘ઇતો એત્તકેહિ દિવસેહી’’તિઆદિ. ચારિત્તવસેન નગરવાસિનોપિ તથા તથા પટિપજ્જન્તિ. પુઞ્ઞવાદિમઙ્ગલકથને નિયુત્તા માઙ્ગલિકા. સુવત્થિપત્તનાય સોવત્થિકા. આદિ-સદ્દેન વન્દીઆદીનં સઙ્ગહો. યસસિરિસમ્પત્તિયાતિ યસસમ્પત્તિયા સિરિસમ્પત્તિયા ચ, પરિવારસમ્પત્તિયા ચેવ વિભવસોભાસમ્પત્તિયા ચાતિ અત્થો.

    Nagaraṃ padakkhiṇaṃ karoti nagarasobhanatthaṃ. Idaṃ kira tassa brāhmaṇassa jāṇussoṇiṭṭhānantaraṃ jātisiddhaṃ paramparāgataṃ cārittaṃ. Tenāha ‘‘ito ettakehi divasehī’’tiādi. Cārittavasena nagaravāsinopi tathā tathā paṭipajjanti. Puññavādimaṅgalakathane niyuttā māṅgalikā. Suvatthipattanāya sovatthikā. Ādi-saddena vandīādīnaṃ saṅgaho. Yasasirisampattiyāti yasasampattiyā sirisampattiyā ca, parivārasampattiyā ceva vibhavasobhāsampattiyā cāti attho.

    નગરાભિમુખો પાયાસિ અત્તનો ભિક્ખાચારવેલાય. પણ્ડિતો મઞ્ઞેતિ એત્થ મઞ્ઞેતિ ઇદં ‘‘મઞ્ઞતી’’તિ ઇમિના સમાનત્થં નિપાતપદં. તસ્સ ઇતિ-સદ્દં આનેત્વા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘પણ્ડિતોતિ મઞ્ઞતી’’તિ આહ. અનુમતિપુચ્છાવસેન ચેતં વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘ઉદાહુ નો’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞતિ ભવં વચ્છાયનો સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિય’’ન્તિ હિ વુત્તમેવત્થં પુન ગણ્હન્તો ‘‘પણ્ડિતો મઞ્ઞે’’તિ આહ. તસ્મા વુત્તં ‘‘ભવં વચ્છાયનો, સમણં ગોતમં પણ્ડિતોતિ મઞ્ઞતિ, ઉદાહુ નો’’તિ, યથા તે ખમેય્ય, તથા નં કથેહીતિ અધિપ્પાયો.

    Nagarābhimukhopāyāsi attano bhikkhācāravelāya. Paṇḍito maññeti ettha maññeti idaṃ ‘‘maññatī’’ti iminā samānatthaṃ nipātapadaṃ. Tassa iti-saddaṃ ānetvā atthaṃ dassento ‘‘paṇḍitoti maññatī’’ti āha. Anumatipucchāvasena cetaṃ vuttaṃ. Tenevāha ‘‘udāhu no’’ti. ‘‘Taṃ kiṃ maññati bhavaṃ vacchāyano samaṇassa gotamassa paññāveyyattiya’’nti hi vuttamevatthaṃ puna gaṇhanto ‘‘paṇḍito maññe’’ti āha. Tasmā vuttaṃ ‘‘bhavaṃ vacchāyano, samaṇaṃ gotamaṃ paṇḍitoti maññati, udāhu no’’ti, yathā te khameyya, tathā naṃ kathehīti adhippāyo.

    અહં કો નામ, મમ અવિસયો એસોતિ દસ્સેતિ. કો ચાતિ હેતુનિસ્સક્કે પચ્ચત્તવચનન્તિ આહ ‘‘કુતો ચા’’તિ. તથા ચાહ ‘‘કેન કારણેન જાનિસ્સામી’’તિ, યેન કારણેન સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં જાનેય્યં, તં કારણં મયિ નત્થીતિ અધિપ્પાયો. બુદ્ધોયેવ ભવેય્ય, અબુદ્ધસ્સ સબ્બથા બુદ્ધઞાણાનુભાવં જાનિતું ન સક્કાતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેતં, ભિક્ખવે, ઓરમત્તકં સીલમત્તકં, યેન પુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો વદેય્ય (દી॰ નિ॰ ૧.૭), અત્થિ, ભિક્ખવે, અઞ્ઞેવ ધમ્મા ગમ્ભીરા દુદ્દસા દુરનુબોધા …પે॰… યેહિ તથાગતસ્સ યથાભુચ્ચં વણ્ણં સમ્મા વદમાનો વદેય્યા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૮) ચ. એત્થાતિ ‘‘સોપિ નૂનસ્સ તાદિસોવા’’તિ એતસ્મિં પદે. પસત્થ પસત્થોતિ પસત્થેહિ અત્તનો ગુણેહેવ સો પસત્થો, ન તસ્સ કિત્તિના, પસંસાસભાવેનેવ પાસંસોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સબ્બગુણાન’’ન્તિઆદિ. મણિરતનન્તિ ચક્કવત્તિનો મણિરતનં. સદેવકે લોકે પાસંસાનમ્પિ પાસંસોતિ દસ્સેતું ‘‘પસત્થેહિ વા’’તિ દુતિયવિકપ્પો ગહિતો.

    Ahaṃ ko nāma, mama avisayo esoti dasseti. Ko cāti hetunissakke paccattavacananti āha ‘‘kuto cā’’ti. Tathā cāha ‘‘kena kāraṇena jānissāmī’’ti, yena kāraṇena samaṇassa gotamassa paññāveyyattiyaṃ jāneyyaṃ, taṃ kāraṇaṃ mayi natthīti adhippāyo. Buddhoyeva bhaveyya, abuddhassa sabbathā buddhañāṇānubhāvaṃ jānituṃ na sakkāti. Vuttañhetaṃ – ‘‘appamattakaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, oramattakaṃ sīlamattakaṃ, yena puthujjano tathāgatassa vaṇṇaṃ vadamāno vadeyya (dī. ni. 1.7), atthi, bhikkhave, aññeva dhammā gambhīrā duddasā duranubodhā …pe… yehi tathāgatassa yathābhuccaṃ vaṇṇaṃ sammā vadamāno vadeyyā’’ti (dī. ni. 1.28) ca. Etthāti ‘‘sopi nūnassa tādisovā’’ti etasmiṃ pade. Pasattha pasatthoti pasatthehi attano guṇeheva so pasattho, na tassa kittinā, pasaṃsāsabhāveneva pāsaṃsoti attho. Tenāha ‘‘sabbaguṇāna’’ntiādi. Maṇiratananti cakkavattino maṇiratanaṃ. Sadevake loke pāsaṃsānampi pāsaṃsoti dassetuṃ ‘‘pasatthehi vā’’ti dutiyavikappo gahito.

    અરણીયતો અત્થો, સો એવ વસતીતિ વસોતિ અત્થવસો, તસ્સ તસ્સ પયોગસ્સ આનિસંસભૂતં ફલન્તિ આહ ‘‘અત્થવસન્તિ અત્થાનિસંસ’’ન્તિ. અત્થો વા વુત્તલક્ખણો વસો એતસ્સાતિ અત્થવસો, કારણં. નાગવનવાસિકોતિ હત્થિનાગાનં વિચરણવને તેસં ગહણત્થં વસનકો. અનુગ્ગહિતસિપ્પોતિ અસિક્ખિતહત્થિસિપ્પો આયતવિત્થતસ્સ પદમત્તસ્સ દસ્સનેન ‘‘મહા વત, ભો નાગો’’તિ નિટ્ઠાગમનતો. પરતો પન ભગવતા વુત્તટ્ઠાને. ઉગ્ગહિતસિપ્પો પુરિસો નાગવનિકોતિ આગતો આયતવિત્થતસ્સ પદસ્સ ઉચ્ચસ્સ ચ નિસેવિતસ્સ બ્યભિચારભાવં ઞત્વા તત્તકેન નિટ્ઠં અગન્ત્વા મહાહત્થિં દિસ્વાવ નિટ્ઠાગમનતો. ઞાણં પજ્જતિ એત્થાતિ ઞાણપદાનિ, ખત્તિયપણ્ડિતાદીનં ધમ્મવિનયે વિનીતત્તા વિનયેહિ અધિગતજ્ઝાનાદીનિ. તાનિ હિ તથાગતગન્ધહત્થિનો દેસનાઞાણેન અક્કન્તટ્ઠાનાનિ. ચત્તારીતિ પન વિનેય્યાનં ઇધ ખત્તિયપણ્ડિતાદિવસેન ચતુબ્બિધાનંયેવ ગહિતત્તા.

    Araṇīyato attho, so eva vasatīti vasoti atthavaso, tassa tassa payogassa ānisaṃsabhūtaṃ phalanti āha ‘‘atthavasanti atthānisaṃsa’’nti. Attho vā vuttalakkhaṇo vaso etassāti atthavaso, kāraṇaṃ. Nāgavanavāsikoti hatthināgānaṃ vicaraṇavane tesaṃ gahaṇatthaṃ vasanako. Anuggahitasippoti asikkhitahatthisippo āyatavitthatassa padamattassa dassanena ‘‘mahā vata, bho nāgo’’ti niṭṭhāgamanato. Parato pana bhagavatā vuttaṭṭhāne. Uggahitasippo puriso nāgavanikoti āgato āyatavitthatassa padassa uccassa ca nisevitassa byabhicārabhāvaṃ ñatvā tattakena niṭṭhaṃ agantvā mahāhatthiṃ disvāva niṭṭhāgamanato. Ñāṇaṃ pajjati etthāti ñāṇapadāni, khattiyapaṇḍitādīnaṃ dhammavinaye vinītattā vinayehi adhigatajjhānādīni. Tāni hi tathāgatagandhahatthino desanāñāṇena akkantaṭṭhānāni. Cattārīti pana vineyyānaṃ idha khattiyapaṇḍitādivasena catubbidhānaṃyeva gahitattā.

    ૨૮૯. પુગ્ગલેસુ પઞ્ઞાય ચ નિપુણતા પણ્ડિતસમઞ્ઞા નિપુણત્થસ્સ દસ્સનસમત્થતાવસેનેવાતિ આહ ‘‘સુખુમઅત્થન્તરપટિવિજ્ઝનસમત્થે’’તિ. કત-સદ્દો ઇધ નિપ્ફન્નપરિયાયો. પરે પવદન્તિ એત્થ, એતેનાતિ પરપ્પવાદો, પરસમયો. પરેહિ પવદનં પરપ્પવાદો, વિગ્ગાહિકકથાય પરવાદમદ્દનં. તદુભયમ્પિ એકતો કત્વા પાળિયં વુત્તન્તિ આહ ‘‘વિઞ્ઞાતપરપ્પવાદે ચેવ પરેહિ સદ્ધિં કતવાદપરિચયે ચા’’તિ, પરસમયેસુ પરવાદમદ્દનેસુ ચ નિપ્ફન્નેતિ અત્થો. વાલવેધિરૂપેતિ વાલવેધિપતિરૂપે. તેનાહ ‘‘વાલવેધિધનુગ્ગહસદિસે’’તિ. વાલન્તિ અનેકધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ અંસુસઙ્ખાતં વાલં. ભિન્દન્તા વિયાતિ ઘટાદિં સવિગ્ગહં મુગ્ગરાદિના ભિન્દન્તા વિય, દિટ્ઠિગતાનિ એકંસતો ભિન્દન્તાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘અત્થં ગુય્હં પટિચ્છન્નં કત્વા પુચ્છિસ્સામા’’તિ સઙ્ખતં પદપઞ્હં પુચ્છન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘દુપદમ્પી’’તિઆદિ વુત્તં. વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, દોસો. પુચ્છીયતીતિ પઞ્હો, અત્થો. પુચ્છતિ એતેનાતિ પઞ્હો, સદ્દો. તદુભયં એકતો ગહેત્વા આહ ‘‘એવરૂપે પઞ્હે’’તિઆદિ. ‘‘એવં પુચ્છેય્ય, એવં વિસ્સજ્જેય્યા’’તિ ચ પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનં સિખાવગમનં દસ્સેતિ. સેય્યોતિ ઉત્તમો, પરમો લાભોતિ અધિપ્પાયો.

    289. Puggalesu paññāya ca nipuṇatā paṇḍitasamaññā nipuṇatthassa dassanasamatthatāvasenevāti āha ‘‘sukhumaatthantarapaṭivijjhanasamatthe’’ti. Kata-saddo idha nipphannapariyāyo. Pare pavadanti ettha, etenāti parappavādo, parasamayo. Parehi pavadanaṃ parappavādo, viggāhikakathāya paravādamaddanaṃ. Tadubhayampi ekato katvā pāḷiyaṃ vuttanti āha ‘‘viññātaparappavāde ceva parehi saddhiṃ katavādaparicaye cā’’ti, parasamayesu paravādamaddanesu ca nipphanneti attho. Vālavedhirūpeti vālavedhipatirūpe. Tenāha ‘‘vālavedhidhanuggahasadise’’ti. Vālanti anekadhā bhinnassa vālassa aṃsusaṅkhātaṃ vālaṃ. Bhindantā viyāti ghaṭādiṃ saviggahaṃ muggarādinā bhindantā viya, diṭṭhigatāni ekaṃsato bhindantāti adhippāyo. ‘‘Atthaṃ guyhaṃ paṭicchannaṃ katvā pucchissāmā’’ti saṅkhataṃ padapañhaṃ pucchantīti dassetuṃ ‘‘dupadampī’’tiādi vuttaṃ. Vadanti etenāti vādo, doso. Pucchīyatīti pañho, attho. Pucchati etenāti pañho, saddo. Tadubhayaṃ ekato gahetvā āha ‘‘evarūpe pañhe’’tiādi. ‘‘Evaṃ puccheyya, evaṃ vissajjeyyā’’ti ca pucchāvissajjanānaṃ sikhāvagamanaṃ dasseti. Seyyoti uttamo, paramo lābhoti adhippāyo.

    એવં અત્તનો વાદવિધમનભયેનપિ પરે ભગવન્તં પઞ્હં પુચ્છિતું ન વિસહન્તીતિ વત્વા ઇદાનિ વાદવિધમનેન વિનાપિ ન વિસહન્તિ એવાતિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. ચિત્તં પસીદતિ પરે અત્તનો અત્તભાવમ્પિ વિસ્સત્થં નિય્યાદેતુકામા હોન્તિ ઓધિસકમેત્તાફરણસદિસત્તા તસ્સ મેત્તાયનસ્સ. દસ્સનસમ્પન્નાતિ દટ્ઠબ્બતાય સમ્પન્ના દસ્સનાનુત્તરિયભાવતો, અતિવિય દસ્સનીયાતિ અત્થો.

    Evaṃ attano vādavidhamanabhayenapi pare bhagavantaṃ pañhaṃ pucchituṃ na visahantīti vatvā idāni vādavidhamanena vināpi na visahanti evāti dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi āraddhaṃ. Cittaṃ pasīdati pare attano attabhāvampi vissatthaṃ niyyādetukāmā honti odhisakamettāpharaṇasadisattā tassa mettāyanassa. Dassanasampannāti daṭṭhabbatāya sampannā dassanānuttariyabhāvato, ativiya dassanīyāti attho.

    સરણગમનવસેન સાવકાતિ લોકિયસરણગમનેન સાવકા, લોકુત્તરસરણગમનેન પન સાવકત્તં પરતો આગમિસ્સતિ, તઞ્ચ પબ્બજિતવસેન વુચ્ચતિ, ઇધ ગહટ્ઠવસેન, ઉભયત્થાપિ સરણગમનેન સાવકત્તં વેદિતબ્બં. તે હિ પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો કુલપુત્તા, આચારકુલપુત્તાપિ તાદિસા ભવન્તિ. થોકેનાતિ ઇમિના ‘‘મનં અનસ્સામા’’તિ પદસ્સત્થં વદતિ.

    Saraṇagamanavasenasāvakāti lokiyasaraṇagamanena sāvakā, lokuttarasaraṇagamanena pana sāvakattaṃ parato āgamissati, tañca pabbajitavasena vuccati, idha gahaṭṭhavasena, ubhayatthāpi saraṇagamanena sāvakattaṃ veditabbaṃ. Te hi paralokavajjabhayadassāvino kulaputtā, ācārakulaputtāpi tādisā bhavanti. Thokenāti iminā ‘‘manaṃ anassāmā’’ti padassatthaṃ vadati.

    ૨૯૦. ઉદાહરીયતિ ઉબ્બેગપીતિવસેનાતિ, તથા વા ઉદાહરણં ઉદાનં. તેનાહ ‘‘ઉદાહારં ઉદાહરી’’તિ. અસ્સ ધમ્મસ્સાતિ અસ્સ પટિપત્તિસદ્ધમ્મપુબ્બકસ્સ પટિવેધસદ્ધમ્મસ્સ. સોતિ હત્થિપદોપમો હત્થિપદોપમભાવેન વુચ્ચમાનો ધમ્મો. એત્તાવતાતિ એત્તકેન પરિબ્બાજકેન વુત્તકથામગ્ગમત્તેન. કામં તેન વુત્તકથામગ્ગેનપિ હત્થિપદોપમભાવેન વુચ્ચમાનો ધમ્મો પરિપુણ્ણોવ અરહત્તં પાપેત્વા પવેદિતત્તા, સો ચ ખો સઙ્ખેપતો, ન વિત્થારતોતિ આહ ‘‘ન એત્તાવતા વિત્થારેન પરિપૂરો હોતી’’તિ. યદિ યથા વિત્થારેન હત્થિપદોપમો પરિપૂરો હોતિ, તથા દેસના આરદ્ધા, અથ કસ્મા કુસલોતિ ન વુત્તોતિ ચોદના.

    290. Udāharīyati ubbegapītivasenāti, tathā vā udāharaṇaṃ udānaṃ. Tenāha ‘‘udāhāraṃ udāharī’’ti. Assa dhammassāti assa paṭipattisaddhammapubbakassa paṭivedhasaddhammassa. Soti hatthipadopamo hatthipadopamabhāvena vuccamāno dhammo. Ettāvatāti ettakena paribbājakena vuttakathāmaggamattena. Kāmaṃ tena vuttakathāmaggenapi hatthipadopamabhāvena vuccamāno dhammo paripuṇṇova arahattaṃ pāpetvā paveditattā, so ca kho saṅkhepato, na vitthāratoti āha ‘‘na ettāvatā vitthārena paripūro hotī’’ti. Yadi yathā vitthārena hatthipadopamo paripūro hoti, tathā desanā āraddhā, atha kasmā kusaloti na vuttoti codanā.

    ૨૯૧. આયામતોપીતિ પિ-સદ્દેન ઉબ્બેધેનપિ રસ્સાતિ દસ્સેતિ. નીચકાયા હિ તા હોન્તિ. ઉચ્ચાતિ ઉચ્ચકા. નિસેવનં, નિસેવતિ એત્થાતિ વા નિસેવિતં. નિસેવનઞ્ચેત્થ કણ્ડુયિતવિનોદનત્થં ઘંસનં. તેનાહ ‘‘ખન્ધપ્પદેસે ઘંસિતટ્ઠાન’’ન્તિ. ઉચ્ચાતિ અનીચા, ઉબ્બેધવન્તિયોતિ અત્થો. કાળારિકાતિ વિરળદન્તા, વિસઙ્ગતદન્તાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘દન્તાન’’ન્તિઆદિ. કળારતાયાતિ વિરળતાય. આરઞ્જિતાનીતિ રઞ્જિતાનિ, વિલિખિતાનીતિ અત્થો. કણેરુતાયાતિ કુટુમલસણ્ઠાનતાય. અયં વાતિ એત્થ વા-સદ્દો સંસયિતનિચ્છયત્થો યથા અઞ્ઞત્થાપિ ‘‘અયં વા ઇમેસં સમણબ્રાહ્મણાનં સબ્બબાલો સબ્બમૂળ્હો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૮૧).

    291.Āyāmatopīti pi-saddena ubbedhenapi rassāti dasseti. Nīcakāyā hi tā honti. Uccāti uccakā. Nisevanaṃ, nisevati etthāti vā nisevitaṃ. Nisevanañcettha kaṇḍuyitavinodanatthaṃ ghaṃsanaṃ. Tenāha ‘‘khandhappadese ghaṃsitaṭṭhāna’’nti. Uccāti anīcā, ubbedhavantiyoti attho. Kāḷārikāti viraḷadantā, visaṅgatadantāti attho. Tenāha ‘‘dantāna’’ntiādi. Kaḷāratāyāti viraḷatāya. Ārañjitānīti rañjitāni, vilikhitānīti attho. Kaṇerutāyāti kuṭumalasaṇṭhānatāya. Ayaṃ vāti ettha -saddo saṃsayitanicchayattho yathā aññatthāpi ‘‘ayaṃ vā imesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ sabbabālo sabbamūḷho’’tiādīsu (dī. ni. 1.181).

    નાગવનં વિયાતિ મહાહત્થિનો વામનિકાદીનઞ્ચ પદદસ્સનટ્ઠાનભૂતં નાગવનં વિય. આદિતો પટ્ઠાય યાવ નીવરણપ્પહાના ધમ્મદેસના તથાગતસ્સ બાહિરપરિબ્બાજકાદીનઞ્ચ પદદસ્સનભાવતો. આદિતો પટ્ઠાયાતિ ચ ‘‘તં સુણાહી’’તિ પદતો પટ્ઠાય. કુસલો નાગવનિકો વિય યોગાવચરો પરિયેસનવસેન પમાણગ્ગહણતો. મત્થકે ઠત્વાતિ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ પરિયોસાને ઠત્વા. ઇમસ્મિમ્પિ ઠાનેતિ ‘‘એવમેવ ખો બ્રાહ્મણા’’તિઆદિના ઉપમેય્યસ્સ અત્થસ્સ ઉપઞ્ઞાસનટ્ઠાનેપિ.

    Nāgavanaṃviyāti mahāhatthino vāmanikādīnañca padadassanaṭṭhānabhūtaṃ nāgavanaṃ viya. Ādito paṭṭhāya yāva nīvaraṇappahānā dhammadesanā tathāgatassa bāhiraparibbājakādīnañca padadassanabhāvato. Ādito paṭṭhāyāti ca ‘‘taṃ suṇāhī’’ti padato paṭṭhāya. Kusalo nāgavaniko viya yogāvacaro pariyesanavasena pamāṇaggahaṇato. Matthake ṭhatvāti imassa suttassa pariyosāne ṭhatvā. Imasmimpi ṭhāneti ‘‘evameva kho brāhmaṇā’’tiādinā upameyyassa atthassa upaññāsanaṭṭhānepi.

    સ્વાયન્તિ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૧૯૦) ઇધ-સદ્દમત્તં ગણ્હાતિ, ન યથાવિસેસિતબ્બં ઇધ-સદ્દં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કત્થચિ પદપૂરણમત્તમેવા’’તિ. લોકં ઉપાદાય વુચ્ચતિ લોક-સદ્દેન સમાનાધિકરણભાવેન વુત્તત્તા. સેસપદદ્વયે પન સદ્દન્તરસન્નિધાનમત્તેન તં તં ઉપાદાય વુત્તતા દટ્ઠબ્બા. ઓકાસન્તિ કઞ્ચિ પદેસં ઇન્દસાલગુહાય અધિપ્પેતત્તા. પદપૂરણમત્તમેવ ઓકાસાપદિસનસ્સપિ અસમ્ભવતો.

    Svāyanti (dī. ni. ṭī. 1.190) idha-saddamattaṃ gaṇhāti, na yathāvisesitabbaṃ idha-saddaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘katthaci padapūraṇamattamevā’’ti. Lokaṃ upādāya vuccati loka-saddena samānādhikaraṇabhāvena vuttattā. Sesapadadvaye pana saddantarasannidhānamattena taṃ taṃ upādāya vuttatā daṭṭhabbā. Okāsanti kañci padesaṃ indasālaguhāya adhippetattā. Padapūraṇamattameva okāsāpadisanassapi asambhavato.

    તથાગત-સદ્દાદીનં અત્થવિસેસો મૂલપરિયાયટ્ઠકથા(મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૨) વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાસુ વુત્તો એવ. તથાગતસ્સ સત્તનિકાયન્તોગધતાય ‘‘ઇધ પન સત્તલોકો અધિપ્પેતો’’તિ વત્વા તત્થાયં યસ્મિં સત્તનિકાયે, યસ્મિઞ્ચ ઓકાસે ઉપ્પજ્જતિ, તં દસ્સેતું ‘‘સત્તલોકે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળેતિ ઇમિસ્સા એવ લોકધાતુયા. ‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો, યં એકિસ્સા લોકધાતુયા દ્વે અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધો અપુબ્બં અચરિમં ઉપ્પજ્જેય્યુ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૬૧; મ॰ નિ॰ ૩.૧૨૯; અ॰ નિ॰ ૧.૨૭૮; નેત્તિ॰ ૫૭; મિ॰ પ॰ ૫.૧.૧) એત્થ જાતિખેત્તભૂતા દસસહસ્સિલોકધાતુ ‘‘એકિસ્સા લોકધાતુયા’’તિ વુત્તા. ઇધ પન ઇમંયેવ લોકધાતું સન્ધાય ‘‘ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળે’’તિ વુત્તં. તિસ્સો હિ સઙ્ગીતિયો આરુળ્હે તેપિટકે બુદ્ધવચને વિસયખેત્તં આણાખેત્તં જાતિખેત્તન્તિ તિવિધે ખેત્તે ઠપેત્વા ઇમં ચક્કવાળં અઞ્ઞસ્મિં ચક્કવાળે બુદ્ધા ઉપ્પજ્જન્તીતિ સુત્તં નત્થિ, ન ઉપ્પજ્જન્તીતિ પન અત્થિ. કથં? ‘‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૫; ૨.૩૪૧; મહાવ॰ ૧૧; કથા॰ ૪૦૫; મિ॰ પ॰ ૪.૫.૧૧), એકોમ્હિ સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૫; ૨.૩૪૧; કથા॰ ૪૦૫; મહાવ॰ ૧૧) એવમાદીનિ ઇમિસ્સા લોકધાતુયા ઠત્વા વદન્તેન ભગવતા – ‘‘કિં પનાવુસો, સારિપુત્ત, અત્થેતરહિ અઞ્ઞો સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ભગવતા સમસમો સમ્બોધિયન્તિ એવં પુટ્ઠાહં, ભન્તે, નોતિ વદેય્ય’’ન્તિ વત્વા તસ્સ કારણં દસ્સેતું – ‘‘અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો, યં એકિસ્સા લોકધાતુયા દ્વે અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધા’’તિ ઇમં સુત્તં દસ્સેન્તેન ધમ્મસેનાપતિના ચ બુદ્ધાનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતં ઇમં લોકધાતું ઠપેત્વા અઞ્ઞત્થ અનુપ્પત્તિ વુત્તા હોતીતિ.

    Tathāgata-saddādīnaṃ atthaviseso mūlapariyāyaṭṭhakathā(ma. ni. aṭṭha. 1.12) visuddhimaggasaṃvaṇṇanāsu vutto eva. Tathāgatassa sattanikāyantogadhatāya ‘‘idha pana sattaloko adhippeto’’ti vatvā tatthāyaṃ yasmiṃ sattanikāye, yasmiñca okāse uppajjati, taṃ dassetuṃ ‘‘sattaloke uppajjamānopi cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha imasmiṃyeva cakkavāḷeti imissā eva lokadhātuyā. ‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddho apubbaṃ acarimaṃ uppajjeyyu’’nti (dī. ni. 3.161; ma. ni. 3.129; a. ni. 1.278; netti. 57; mi. pa. 5.1.1) ettha jātikhettabhūtā dasasahassilokadhātu ‘‘ekissā lokadhātuyā’’ti vuttā. Idha pana imaṃyeva lokadhātuṃ sandhāya ‘‘imasmiṃyeva cakkavāḷe’’ti vuttaṃ. Tisso hi saṅgītiyo āruḷhe tepiṭake buddhavacane visayakhettaṃ āṇākhettaṃ jātikhettanti tividhe khette ṭhapetvā imaṃ cakkavāḷaṃ aññasmiṃ cakkavāḷe buddhā uppajjantīti suttaṃ natthi, na uppajjantīti pana atthi. Kathaṃ? ‘‘Na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjati (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11; kathā. 405; mi. pa. 4.5.11), ekomhi sammāsambuddho’’ti (ma. ni. 1.285; 2.341; kathā. 405; mahāva. 11) evamādīni imissā lokadhātuyā ṭhatvā vadantena bhagavatā – ‘‘kiṃ panāvuso, sāriputta, atthetarahi añño samaṇo vā brāhmaṇo vā bhagavatā samasamo sambodhiyanti evaṃ puṭṭhāhaṃ, bhante, noti vadeyya’’nti vatvā tassa kāraṇaṃ dassetuṃ – ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā’’ti imaṃ suttaṃ dassentena dhammasenāpatinā ca buddhānaṃ uppattiṭṭhānabhūtaṃ imaṃ lokadhātuṃ ṭhapetvā aññattha anuppatti vuttā hotīti.

    સુજાતાયાતિઆદિના વુત્તેસુ ચતૂસુ વિકપ્પેસુ પઠમો વિકપ્પો બુદ્ધભાવાય આસન્નતરપટિપત્તિદસ્સનવસેન વુત્તો. આસન્નતરાય હિ પટિપત્તિયં ઠિતો ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુચ્ચતિ ઉપ્પાદસ્સ એકન્તિકત્તા, પગેવ પટિપત્તિયા મત્થકે ઠિતો. દુતિયો બુદ્ધભાવાવહપબ્બજ્જતો પટ્ઠાય આસન્નપટિપત્તિદસ્સનવસેન, તતિયો બુદ્ધકરધમ્મપારિપૂરિતો પટ્ઠાય બુદ્ધભાવાય પટિપત્તિદસ્સનવસેન. ન હિ મહાસત્તાનં તુસિતભવૂપપત્તિતો પટ્ઠાય બોધિસમ્ભારસમ્ભરણં નામ અત્થિ. ચતુત્થો બુદ્ધકરધમ્મસમારમ્ભતો પટ્ઠાય. બોધિયા નિયતભાવાપત્તિતો પભુતિ હિ વિઞ્ઞૂહિ ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પજ્જતી’’તિ વત્તું સક્કા ઉપ્પાદસ્સ એકન્તિકત્તા, યથા પન ‘‘તિટ્ઠન્તિ પબ્બતા, સન્દન્તિ નદિયો’’તિ તિટ્ઠનસન્દનકિરિયાનં અવિચ્છેદમુપાદાય વત્તમાનપયોગો, એવં ઉપ્પાદત્થાય પટિપજ્જનકિરિયાય અવિચ્છેદમુપાદાય ચતૂસુ વિકપ્પેસુ ‘‘ઉપ્પજ્જતિ નામા’’તિ વુત્તં. સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નભાવન્તિ સબ્બેહિ ઉપરિ વુચ્ચમાનેહિ વિસેસેહિ પઠમં તથાગતસ્સ ઉપ્પન્નતાસઙ્ખાતં અત્થિતાવિસેસં.

    Sujātāyātiādinā vuttesu catūsu vikappesu paṭhamo vikappo buddhabhāvāya āsannatarapaṭipattidassanavasena vutto. Āsannatarāya hi paṭipattiyaṃ ṭhito ‘‘uppajjatī’’ti vuccati uppādassa ekantikattā, pageva paṭipattiyā matthake ṭhito. Dutiyo buddhabhāvāvahapabbajjato paṭṭhāya āsannapaṭipattidassanavasena, tatiyo buddhakaradhammapāripūrito paṭṭhāya buddhabhāvāya paṭipattidassanavasena. Na hi mahāsattānaṃ tusitabhavūpapattito paṭṭhāya bodhisambhārasambharaṇaṃ nāma atthi. Catuttho buddhakaradhammasamārambhato paṭṭhāya. Bodhiyā niyatabhāvāpattito pabhuti hi viññūhi ‘‘buddho uppajjatī’’ti vattuṃ sakkā uppādassa ekantikattā, yathā pana ‘‘tiṭṭhanti pabbatā, sandanti nadiyo’’ti tiṭṭhanasandanakiriyānaṃ avicchedamupādāya vattamānapayogo, evaṃ uppādatthāya paṭipajjanakiriyāya avicchedamupādāya catūsu vikappesu ‘‘uppajjati nāmā’’ti vuttaṃ. Sabbapaṭhamaṃ uppannabhāvanti sabbehi upari vuccamānehi visesehi paṭhamaṃ tathāgatassa uppannatāsaṅkhātaṃ atthitāvisesaṃ.

    સો ભગવાતિ (અ॰ નિ॰ ટી॰ ૨.૩.૬૪) યો ‘‘તથાગતો અરહ’’ન્તિઆદિના કિત્તિતગુણો, સો ભગવા. ઇમં લોકન્તિ નયિદં મહાજનસ્સ સમ્મુખામત્તં લોકં સન્ધાય વુત્તં, અથ ખો અનવસેસં પરિયાદાયાતિ દસ્સેતું ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતી’’તિ. પજાતત્તાતિ યથાસકં કમ્મકિલેસેહિ નિબ્બત્તત્તા. પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં પારિસેસઞાયેન ઇતરેસં પદન્તરેહિ સઙ્ગહિતત્તા. સદેવકન્તિ ચ અવયવેન વિગ્ગહો સમુદાયો સમાસત્થો. છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં પચ્ચાસત્તિઞાયેન. તત્થ હિ સો જાતો તન્નિવાસી ચ. બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણન્તિ નિદસ્સનમત્તમેતં અપચ્ચત્થિકાનં અસમિતાબાહિતપાપાનઞ્ચ સમણબ્રાહ્મણાનં સસ્સમણબ્રાહ્મણિવચનેન ગહિતત્તા. કામં ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિવિસેસનાનં વસેન સત્તવિસયો લોક-સદ્દોતિ વિઞ્ઞાયતિ તુલ્યયોગવિસયત્તા તેસં, ‘‘સલોમકો સપક્ખકો’’તિઆદીસુ પન અતુલ્યયોગેપિ અયં સમાસો લબ્ભતીતિ બ્યભિચારદસ્સનતો પજાગહણન્તિ આહ ‘‘પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણ’’ન્તિ.

    So bhagavāti (a. ni. ṭī. 2.3.64) yo ‘‘tathāgato araha’’ntiādinā kittitaguṇo, so bhagavā. Imaṃ lokanti nayidaṃ mahājanassa sammukhāmattaṃ lokaṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho anavasesaṃ pariyādāyāti dassetuṃ ‘‘sadevaka’’ntiādi vuttaṃ. Tenāha ‘‘idāni vattabbaṃ nidassetī’’ti. Pajātattāti yathāsakaṃ kammakilesehi nibbattattā. Pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ pārisesañāyena itaresaṃ padantarehi saṅgahitattā. Sadevakanti ca avayavena viggaho samudāyo samāsattho. Chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ paccāsattiñāyena. Tattha hi so jāto tannivāsī ca. Brahmakāyikādibrahmaggahaṇanti etthāpi eseva nayo. Paccatthikapaccāmittasamaṇabrāhmaṇaggahaṇanti nidassanamattametaṃ apaccatthikānaṃ asamitābāhitapāpānañca samaṇabrāhmaṇānaṃ sassamaṇabrāhmaṇivacanena gahitattā. Kāmaṃ ‘‘sadevaka’’ntiādivisesanānaṃ vasena sattavisayo loka-saddoti viññāyati tulyayogavisayattā tesaṃ, ‘‘salomako sapakkhako’’tiādīsu pana atulyayogepi ayaṃ samāso labbhatīti byabhicāradassanato pajāgahaṇanti āha ‘‘pajāvacanena sattalokaggahaṇa’’nti.

    અરૂપિનો સત્તા અત્તનો આનેઞ્જવિહારેન વિહરન્તા ‘‘દિબ્બન્તીતિ દેવા’’તિ ઇમં નિબ્બચનં લભન્તીતિ આહ ‘‘સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરદેવલોકો ગહિતો’’તિ. તેનેવાહ ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગાનં દેવાનં સહબ્યત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૧૭). સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકો ગહિતો તસ્સ સવિસેસં મારસ્સ વસે વત્તનતો. રૂપી બ્રહ્મલોકો ગહિતો અરૂપીબ્રહ્મલોકસ્સ વિસું ગહિતત્તા. ચતુપરિસવસેનાતિ ખત્તિયાદિચતુપરિસવસેન. ઇતરા પન ચતસ્સો પરિસા સમારકાદિગ્ગહણેન ગહિતા એવાતિ. અવસેસસબ્બસત્તલોકો નાગગરુળાદિભેદો.

    Arūpino sattā attano āneñjavihārena viharantā ‘‘dibbantīti devā’’ti imaṃ nibbacanaṃ labhantīti āha ‘‘sadevakaggahaṇena arūpāvacaradevaloko gahito’’ti. Tenevāha ‘‘ākāsānañcāyatanūpagānaṃ devānaṃ sahabyata’’nti (a. ni. 3.117). Samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevaloko gahito tassa savisesaṃ mārassa vase vattanato. Rūpī brahmaloko gahito arūpībrahmalokassa visuṃ gahitattā. Catuparisavasenāti khattiyādicatuparisavasena. Itarā pana catasso parisā samārakādiggahaṇena gahitā evāti. Avasesasabbasattaloko nāgagaruḷādibhedo.

    એત્તાવતા ભાગસો લોકં ગહેત્વા યોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેન તેન વિસેસેન અભાગસોવ લોકં ગહેત્વા યોજનં દસ્સેતું ‘‘અપિચેત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતોતિ ઉક્કંસગભિવિજાનનેન. પઞ્ચસુ હિ ગતીસુ દેવલોકોવ સેટ્ઠો. તત્થાપિ અરૂપિનો ‘‘દૂરસમુસ્સારિતકિલેસદુક્ખતાય, સન્તપણીતઆનેઞ્જવિહારસમઙ્ગિતાય, અતિવિય દીઘાયુકતાયા’’તિ એવમાદીહિ વિસેસેહિ અતિવિય ઇતરેહિ ઉક્કટ્ઠા. બ્રહ્મા મહાનુભાવોતિઆદિં દસસહસ્સિયં મહાબ્રહ્મુનો વસેન વદતિ. ‘‘ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો’’તિ હિ વુત્તં. અનુત્તરન્તિ સેટ્ઠં નવલોકુત્તરં. ભાવાનુક્કમો ભાવવસેન પરેસં અજ્ઝાસયવસેન ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદીનં પદાનં અનુક્કમો. તીહાકારેહીતિ દેવમારબ્રહ્મસહિતતાસઙ્ખાતેહિ તીહિ પકારેહિ. તીસુ પદેસૂતિ ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદીસુ તીસુ પદેસુ. તેન તેનાકારેનાતિ સદેવકત્તાદિના તેન તેન પકારેન. તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નન્તિ પોરાણા પનાહૂતિ યોજના.

    Ettāvatā bhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetvā idāni tena tena visesena abhāgasova lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetuṃ ‘‘apicetthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ukkaṭṭhaparicchedatoti ukkaṃsagabhivijānanena. Pañcasu hi gatīsu devalokova seṭṭho. Tatthāpi arūpino ‘‘dūrasamussāritakilesadukkhatāya, santapaṇītaāneñjavihārasamaṅgitāya, ativiya dīghāyukatāyā’’ti evamādīhi visesehi ativiya itarehi ukkaṭṭhā. Brahmā mahānubhāvotiādiṃ dasasahassiyaṃ mahābrahmuno vasena vadati. ‘‘Ukkaṭṭhaparicchedato’’ti hi vuttaṃ. Anuttaranti seṭṭhaṃ navalokuttaraṃ. Bhāvānukkamo bhāvavasena paresaṃ ajjhāsayavasena ‘‘sadevaka’’ntiādīnaṃ padānaṃ anukkamo. Tīhākārehīti devamārabrahmasahitatāsaṅkhātehi tīhi pakārehi. Tīsu padesūti ‘‘sadevaka’’ntiādīsu tīsu padesu. Tena tenākārenāti sadevakattādinā tena tena pakārena. Tedhātukameva pariyādinnanti porāṇā panāhūti yojanā.

    અભિઞ્ઞાતિ ય-કારલોપેનાયં નિદ્દેસો, અભિજાનિત્વાતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘અભિઞ્ઞાય, અધિકેન ઞાણેન ઞત્વા’’તિ. અનુમાનાદિપટિક્ખેપોતિ અનુમાનઉપમાનઅત્થાપત્તિઆદિપટિક્ખેપો એકપ્પમાણત્તા. સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણાચારતાય હિ સબ્બપચ્ચક્ખા બુદ્ધા ભગવન્તો. અનુત્તરં વિવેકસુખન્તિ ફલસમાપત્તિસુખં. તેન વીતિમિસ્સાપિ કદાચિ ભગવતો ધમ્મદેસના હોતીતિ આહ ‘‘હિત્વાપી’’તિ. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો યસ્મિં ખણે પરિસા સાધુકારં વા દેતિ, યથાસુતં વા ધમ્મં પચ્ચવેક્ખતિ, તં ખણં પુબ્બભાગેન પરિચ્છિન્દિત્વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, યથાપરિચ્છેદઞ્ચ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ધમ્મં દેસેતિ.

    Abhiññāti ya-kāralopenāyaṃ niddeso, abhijānitvāti ayamettha atthoti āha ‘‘abhiññāya, adhikena ñāṇena ñatvā’’ti. Anumānādipaṭikkhepoti anumānaupamānaatthāpattiādipaṭikkhepo ekappamāṇattā. Sabbattha appaṭihatañāṇācāratāya hi sabbapaccakkhā buddhā bhagavanto. Anuttaraṃ vivekasukhanti phalasamāpattisukhaṃ. Tena vītimissāpi kadāci bhagavato dhammadesanā hotīti āha ‘‘hitvāpī’’ti. Bhagavā hi dhammaṃ desento yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ vā deti, yathāsutaṃ vā dhammaṃ paccavekkhati, taṃ khaṇaṃ pubbabhāgena paricchinditvā phalasamāpattiṃ samāpajjati, yathāparicchedañca samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti.

    દેસકાયત્તેન આણાદિવિધિના અતિસજ્જનં પબોધનં દેસનાતિ સા પરિયત્તિધમ્મવસેન વેદિતબ્બાતિ આહ ‘‘દેસનાય તાવ ચતુપ્પદિકાયપિ ગાથાયા’’તિઆદિ. સાસિતબ્બપુગ્ગલગતેન યથાપરાધાદિસાસિતબ્બભાવેન અનુસાસનં તદઙ્ગવિનયાદિવસેન વિનયનં સાસનન્તિ તં પટિપત્તિધમ્મવસેન વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘સીલસમાધિવિપસ્સના’’તિઆદિ. કુસલાનન્તિ મગ્ગકુસલાનં, કુસલાનન્તિ વા અનવજ્જાનં. તેન ફલધમ્માનમ્પિ સઙ્ગહો સિદ્ધો હોતિ. આદિભાવો સીલદિટ્ઠીનં તમ્મૂલકત્તા ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનં. તસ્મિં તસ્મિં અત્થે કથાવધિસદ્દપ્પબન્ધો ગાથાવસેન સુત્તવસેન ચ વવત્થિતો પરિયત્તિધમ્મો, યો ઇધેવ ‘‘દેસના’’તિ વુત્તો. તસ્સ પન અત્થો વિસેસેન સીલાદિ એવાતિ આહ ‘‘ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો…પે॰… નિબ્બાનં દસ્સેતી’’તિ. તત્થ સીલં દસ્સેત્વાતિ સીલગ્ગહણેન સસમ્ભારં સીલં ગહિતં. તથા મગ્ગગ્ગહણેન સસમ્ભારો મગ્ગોતિ તદુભયેન અનવસેસતો પરિયત્તિઅત્થં પરિયાદિયતિ. તેનાતિ સીલાદિદસ્સનેન. અત્થવસેન હિ ઇધ દેસનાય આદિકલ્યાણાદિભાવો અધિપ્પેતો. કથિકસણ્ઠિતીતિ કથિકસ્સ સણ્ઠાનં કથનવસેન સમવટ્ઠાનં.

    Desakāyattena āṇādividhinā atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanāti sā pariyattidhammavasena veditabbāti āha ‘‘desanāya tāva catuppadikāyapi gāthāyā’’tiādi. Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādisāsitabbabhāvena anusāsanaṃ tadaṅgavinayādivasena vinayanaṃ sāsananti taṃ paṭipattidhammavasena veditabbanti āha ‘‘sīlasamādhivipassanā’’tiādi. Kusalānanti maggakusalānaṃ, kusalānanti vā anavajjānaṃ. Tena phaladhammānampi saṅgaho siddho hoti. Ādibhāvo sīladiṭṭhīnaṃ tammūlakattā uttarimanussadhammānaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ atthe kathāvadhisaddappabandho gāthāvasena suttavasena ca vavatthito pariyattidhammo, yo idheva ‘‘desanā’’ti vutto. Tassa pana attho visesena sīlādi evāti āha ‘‘bhagavā hi dhammaṃ desento…pe… nibbānaṃ dassetī’’ti. Tattha sīlaṃ dassetvāti sīlaggahaṇena sasambhāraṃ sīlaṃ gahitaṃ. Tathā maggaggahaṇena sasambhāro maggoti tadubhayena anavasesato pariyattiatthaṃ pariyādiyati. Tenāti sīlādidassanena. Atthavasena hi idha desanāya ādikalyāṇādibhāvo adhippeto. Kathikasaṇṭhitīti kathikassa saṇṭhānaṃ kathanavasena samavaṭṭhānaṃ.

    ન સો સાત્થં દેસેતિ નિય્યાનત્થવિરહતો તસ્સા દેસનાય. એકબ્યઞ્જનાદિયુત્તા વાતિ સિથિલાદિભેદેસુ બ્યઞ્જનેસુ એકપ્પકારેનેવ, દ્વિપ્પકારેનેવ વા બ્યઞ્જનેન યુત્તા વા દમિળભાસા વિય. સબ્બત્થ નિરોટ્ઠં કત્વા વત્તબ્બતાય સબ્બનિરોટ્ઠબ્યઞ્જના વા કિરાતભાસા વિય. સબ્બત્થેવ વિસ્સજ્જનીયયુત્તતાય સબ્બવિસ્સટ્ઠબ્યઞ્જના વા યવનભાસા વિય. સબ્બત્થેવ સાનુસારતાય સબ્બનિગ્ગહિતબ્યઞ્જના વા પારસિકાદિમિલક્ખભાસા વિય. સબ્બાપેસા એકદેસબ્યઞ્જનવસેનેવ પવત્તિયા અપરિપુણ્ણબ્યઞ્જનાતિ કત્વા ‘‘અબ્યઞ્જના’’તિ વુત્તા. અમક્ખેત્વાતિ અપલિચ્છેત્વા અવિનાસેત્વા, અહાપેત્વાતિ વા અત્થો.

    Na so sātthaṃ deseti niyyānatthavirahato tassā desanāya. Ekabyañjanādiyuttā vāti sithilādibhedesu byañjanesu ekappakāreneva, dvippakāreneva vā byañjanena yuttā vā damiḷabhāsā viya. Sabbattha niroṭṭhaṃ katvā vattabbatāya sabbaniroṭṭhabyañjanā vā kirātabhāsā viya. Sabbattheva vissajjanīyayuttatāya sabbavissaṭṭhabyañjanā vā yavanabhāsā viya. Sabbattheva sānusāratāya sabbaniggahitabyañjanā vā pārasikādimilakkhabhāsā viya. Sabbāpesā ekadesabyañjanavaseneva pavattiyā aparipuṇṇabyañjanāti katvā ‘‘abyañjanā’’ti vuttā. Amakkhetvāti apalicchetvā avināsetvā, ahāpetvāti vā attho.

    ભગવા યમત્થં ઞાપેતું એકગાથમ્પિ એકવાક્યમ્પિ દેસેતિ, તમત્થં તાય દેસનાય સબ્બસો પરિપુણ્ણમેવ કત્વા દેસેતિ, એવં સબ્બત્થાતિ આહ ‘‘એકદેસનાપિ અપરિપુણ્ણા નત્થી’’તિ. ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતેનાતિ સંકિલેસપક્ખતો વટ્ટદુક્ખતો ચ ઉદ્ધરણસભાવાવટ્ઠિતેન ચિત્તેન. તસ્માતિ યસ્મા સિક્ખાત્તયસઙ્ગહં સકલં સાસનં ઇધ ‘‘બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ અધિપ્પેતં, તસ્મા. બ્રહ્મચરિયન્તિ ઇમિના સમાનાધિકરણાનિ સબ્બપદાનિ યોજેત્વા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ…પે॰… પકાસેતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ આહ.

    Bhagavā yamatthaṃ ñāpetuṃ ekagāthampi ekavākyampi deseti, tamatthaṃ tāya desanāya sabbaso paripuṇṇameva katvā deseti, evaṃ sabbatthāti āha ‘‘ekadesanāpi aparipuṇṇā natthī’’ti. Ullumpanasabhāvasaṇṭhitenāti saṃkilesapakkhato vaṭṭadukkhato ca uddharaṇasabhāvāvaṭṭhitena cittena. Tasmāti yasmā sikkhāttayasaṅgahaṃ sakalaṃ sāsanaṃ idha ‘‘brahmacariya’’nti adhippetaṃ, tasmā. Brahmacariyanti iminā samānādhikaraṇāni sabbapadāni yojetvā atthaṃ dassento ‘‘so dhammaṃ deseti…pe… pakāsetīti evamettha attho daṭṭhabbo’’ti āha.

    દૂરસમુસ્સારિતમાનસ્સેવ સાસને સમ્માપટિપત્તિ સમ્ભવતિ, ન માન જાતિકસ્સાતિ આહ ‘‘નિહતમાનત્તા’’તિ. ઉસ્સન્નત્તાતિ બહુલભાવતો. ભોગારોગ્યાદિવત્થુકા મદા સુપ્પહેય્યા હોન્તિ નિમિત્તસ્સ અનવટ્ઠાનતો’ ન તથા કુલવિજ્જામદાતિ ખત્તિયબ્રાહ્મણકુલીનાનં પબ્બજિતાનમ્પિ જાતિવિજ્જા નિસ્સાય માનજપ્પનં દુપ્પજહન્તિ આહ ‘‘યેભુય્યેન હિ…પે॰… માનં કરોન્તી’’તિ . વિજાતિતાયાતિ નિહીનજાતિતાય. પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તીતિ સુવિસુદ્ધિં કત્વા સીલં રક્ખિતું ન સક્કોન્તિ. સીલવસેન હિ સાસને પતિટ્ઠાતિ. પતિટ્ઠાતુન્તિ વા સચ્ચપટિવેધેન લોકુત્તરાય પતિટ્ઠાય પતિટ્ઠાતું. યેભુય્યેન હિ ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના સુજાતા એવ હોન્તિ, ન દુજ્જાતા.

    Dūrasamussāritamānasseva sāsane sammāpaṭipatti sambhavati, na māna jātikassāti āha ‘‘nihatamānattā’’ti. Ussannattāti bahulabhāvato. Bhogārogyādivatthukā madā suppaheyyā honti nimittassa anavaṭṭhānato’ na tathā kulavijjāmadāti khattiyabrāhmaṇakulīnānaṃ pabbajitānampi jātivijjā nissāya mānajappanaṃ duppajahanti āha ‘‘yebhuyyena hi…pe… mānaṃ karontī’’ti . Vijātitāyāti nihīnajātitāya. Patiṭṭhātuṃ na sakkontīti suvisuddhiṃ katvā sīlaṃ rakkhituṃ na sakkonti. Sīlavasena hi sāsane patiṭṭhāti. Patiṭṭhātunti vā saccapaṭivedhena lokuttarāya patiṭṭhāya patiṭṭhātuṃ. Yebhuyyena hi upanissayasampannā sujātā eva honti, na dujjātā.

    પરિસુદ્ધન્તિ રાગાદીનં અચ્ચન્તમેવ પહાનદીપનતો નિરુપક્કિલેસતાય સબ્બસો વિસુદ્ધં. સદ્ધં પટિલભતીતિ પોથુજ્જનિકસદ્ધાવસેન સદ્દહતિ. વિઞ્ઞુજાતિકાનઞ્હિ ધમ્મસમ્પત્તિગહણપુબ્બિકા સદ્ધાસિદ્ધિ ધમ્મપમાણધમ્મપ્પસન્નભાવતો. જાયમ્પતિકા વસન્તીતિ કામં ‘‘જાયમ્પતિકા’’તિ વુત્તે ઘરસામિકઘરસામિનિવસેન દ્વિન્નંયેવ ગહણં વિઞ્ઞાયતિ. યસ્સ પન પુરિસસ્સ અનેકા પજાપતિયો હોન્તિ, તત્થ કિં વત્તબ્બં? એકાયપિ તાય વાસો સમ્બાધોતિ દસ્સનત્થં ‘‘દ્વે’’તિ વુત્તં. રાગાદિના સકિઞ્ચનટ્ઠેન, ખેત્તવત્થુઆદિના સપલિબોધટ્ઠેન. રાગરજાદીનં આગમનપથતાપિ ઉપ્પજ્જનટ્ઠાનતા એવાતિ દ્વેપિ વણ્ણના એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. અલગ્ગનટ્ઠેનાતિ અસજ્જનટ્ઠેન અપ્પટિબદ્ધભાવેન. એવં અકુસલકુસલપ્પવત્તીનં ઠાનભાવેન ઘરાવાસપબ્બજ્જાનં સમ્બાધબ્ભોકાસતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કુસલપ્પવત્તિયા એવ અટ્ઠાનઠાનભાવેન તેસં તં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં.

    Parisuddhanti rāgādīnaṃ accantameva pahānadīpanato nirupakkilesatāya sabbaso visuddhaṃ. Saddhaṃ paṭilabhatīti pothujjanikasaddhāvasena saddahati. Viññujātikānañhi dhammasampattigahaṇapubbikā saddhāsiddhi dhammapamāṇadhammappasannabhāvato. Jāyampatikā vasantīti kāmaṃ ‘‘jāyampatikā’’ti vutte gharasāmikagharasāminivasena dvinnaṃyeva gahaṇaṃ viññāyati. Yassa pana purisassa anekā pajāpatiyo honti, tattha kiṃ vattabbaṃ? Ekāyapi tāya vāso sambādhoti dassanatthaṃ ‘‘dve’’ti vuttaṃ. Rāgādinā sakiñcanaṭṭhena, khettavatthuādinā sapalibodhaṭṭhena. Rāgarajādīnaṃ āgamanapathatāpi uppajjanaṭṭhānatā evāti dvepi vaṇṇanā ekatthā, byañjanameva nānaṃ. Alagganaṭṭhenāti asajjanaṭṭhena appaṭibaddhabhāvena. Evaṃ akusalakusalappavattīnaṃ ṭhānabhāvena gharāvāsapabbajjānaṃ sambādhabbhokāsataṃ dassetvā idāni kusalappavattiyā eva aṭṭhānaṭhānabhāvena tesaṃ taṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ.

    સઙ્ખેપકથાતિ વિસું વિસું પદુદ્ધારં અકત્વા સઙ્ખેપતો અત્થવણ્ણના. એકમ્પિ દિવસન્તિ એકદિવસમત્તમ્પિ. અખણ્ડં કત્વાતિ દુક્કટમત્તસ્સપિ અનાપજ્જનેન અખણ્ડિતં કત્વા. કિલેસમલેન અમલીનન્તિ તણ્હાસંકિલેસાદિવસેન અસંકિલિટ્ઠં કત્વા. પરિદહિત્વાતિ નિવાસેત્વા ચેવ પારુપિત્વા ચ. અગારવાસો અગારં ઉત્તરપદલોપેન, તસ્સ વડ્ઢિઆવહં અગારસ્સ હિતં. ભોગક્ખન્ધોતિ ભોગરાસિ ભોગસમુદાયો. આબન્ધનટ્ઠેનાતિ ‘‘પુત્તો નત્તા’’તિઆદિના પેમવસેન સપરિચ્છેદં સમ્બન્ધનટ્ઠેન. ‘‘અમ્હાકમેતે’’તિ ઞાયન્તીતિ ઞાતી. પિતામહપિતુપુત્તાદિવસેન પરિવત્તનટ્ઠેન પરિવટ્ટો.

    Saṅkhepakathāti visuṃ visuṃ paduddhāraṃ akatvā saṅkhepato atthavaṇṇanā. Ekampi divasanti ekadivasamattampi. Akhaṇḍaṃ katvāti dukkaṭamattassapi anāpajjanena akhaṇḍitaṃ katvā. Kilesamalena amalīnanti taṇhāsaṃkilesādivasena asaṃkiliṭṭhaṃ katvā. Paridahitvāti nivāsetvā ceva pārupitvā ca. Agāravāso agāraṃ uttarapadalopena, tassa vaḍḍhiāvahaṃ agārassa hitaṃ. Bhogakkhandhoti bhogarāsi bhogasamudāyo. Ābandhanaṭṭhenāti ‘‘putto nattā’’tiādinā pemavasena saparicchedaṃ sambandhanaṭṭhena. ‘‘Amhākamete’’ti ñāyantīti ñātī. Pitāmahapituputtādivasena parivattanaṭṭhena parivaṭṭo.

    ૨૯૨. સામઞ્ઞવાચીપિ સિક્ખા-સદ્દો સાજીવ-સદ્દસન્નિધાનતો ઉપરિ વુચ્ચમાનવિસેસાપેક્ખાય ચ વિસેસનિવિટ્ઠોવ હોતીતિ વુત્તં ‘‘યા ભિક્ખૂનં અધિસીલસઙ્ખાતા સિક્ખા’’તિ. સિક્ખિતબ્બટ્ઠેન સિક્ખા. સહ આજીવન્તિ એત્થાતિ સાજીવો. સિક્ખનભાવેનાતિ સિક્ખાય સાજીવે ચ સિક્ખનભાવેન. સિક્ખં પરિપૂરેન્તોતિ સીલસંવરં પરિપૂરેન્તો. સાજીવઞ્ચ અવીતિક્કમન્તોતિ – ‘‘નામકાયો પદકાયો નિરુત્તિકાયો બ્યઞ્જનકાયો’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૩૯) વુત્તસિક્ખાપદં ભગવતો વચનં અવીતિક્કમન્તો હુત્વાતિ અત્થો. ઇદમેવ ચ દ્વયં ‘‘સિક્ખન’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ સાજીવાનતિક્કમો સિક્ખાપારિપૂરિયા પચ્ચયો. તતો હિ યાવ મગ્ગા સિક્ખાપારિપૂરી હોતીતિ.

    292. Sāmaññavācīpi sikkhā-saddo sājīva-saddasannidhānato upari vuccamānavisesāpekkhāya ca visesaniviṭṭhova hotīti vuttaṃ ‘‘yā bhikkhūnaṃ adhisīlasaṅkhātā sikkhā’’ti. Sikkhitabbaṭṭhena sikkhā. Saha ājīvanti etthāti sājīvo. Sikkhanabhāvenāti sikkhāya sājīve ca sikkhanabhāvena. Sikkhaṃ paripūrentoti sīlasaṃvaraṃ paripūrento. Sājīvañca avītikkamantoti – ‘‘nāmakāyo padakāyo niruttikāyo byañjanakāyo’’ti (pārā. aṭṭha. 39) vuttasikkhāpadaṃ bhagavato vacanaṃ avītikkamanto hutvāti attho. Idameva ca dvayaṃ ‘‘sikkhana’’nti vuttaṃ. Tattha sājīvānatikkamo sikkhāpāripūriyā paccayo. Tato hi yāva maggā sikkhāpāripūrī hotīti.

    પજહિત્વાતિ સમાદાનવસેન પરિચ્ચજિત્વા. પહીનકાલતો પટ્ઠાય…પે॰… વિરતોવાતિ એતેન પહાનસ્સ વિરતિયા ચ સમાનકાલતં દસ્સેતિ . યદિ એવં ‘‘પહાયા’’તિ કથં પુરિમકાલનિદ્દેસોતિ? તથા ગહેતબ્બતં ઉપાદાય. ધમ્માનઞ્હિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવે અપેક્ખિતે સહજાતાનમ્પિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન ગહણં પુરિમપચ્છિમભાવેનેવ હોતીતિ ગહણપવત્તિઆકારવસેન પચ્ચયભૂતેસુ હિરોત્તપ્પઞાણાદીસુ પહાનકિરિયાય પુરિમકાલવોહારો, પચ્ચયુપ્પન્નાસુ ચ વિરતીસુ વિરમણકિરિયાય અપરકાલવોહારો ચ હોતીતિ ‘‘પહાય પટિવિરતો હોતી’’તિ વુત્તં. પહાયાતિ વા સમાદાનકાલવસેન વુત્તં, પચ્છા વીતિક્કમિતબ્બવત્થુસમાયોગવસેન પટિવિરતોતિ. પહાયાતિ વા –

    Pajahitvāti samādānavasena pariccajitvā. Pahīnakālato paṭṭhāya…pe… viratovāti etena pahānassa viratiyā ca samānakālataṃ dasseti . Yadi evaṃ ‘‘pahāyā’’ti kathaṃ purimakālaniddesoti? Tathā gahetabbataṃ upādāya. Dhammānañhi paccayapaccayuppannabhāve apekkhite sahajātānampi paccayapaccayuppannabhāvena gahaṇaṃ purimapacchimabhāveneva hotīti gahaṇapavattiākāravasena paccayabhūtesu hirottappañāṇādīsu pahānakiriyāya purimakālavohāro, paccayuppannāsu ca viratīsu viramaṇakiriyāya aparakālavohāro ca hotīti ‘‘pahāya paṭivirato hotī’’ti vuttaṃ. Pahāyāti vā samādānakālavasena vuttaṃ, pacchā vītikkamitabbavatthusamāyogavasena paṭiviratoti. Pahāyāti vā –

    ‘‘નિહન્ત્વાન તમોખન્ધં, ઉદિતોયં દિવાકરો;

    ‘‘Nihantvāna tamokhandhaṃ, uditoyaṃ divākaro;

    વણ્ણપભાય ભાસેતિ, ઓભાસેત્વા સમુગ્ગતો’’તિ ચ. (વિસુદ્ધિ॰ મહાટી॰ ૨.૫૭૮) –

    Vaṇṇapabhāya bhāseti, obhāsetvā samuggato’’ti ca. (visuddhi. mahāṭī. 2.578) –

    એવમાદીસુ વિય સમાનકાલવસેન વેદિતબ્બો. અથ વા પાણો અતિપાતીયતિ એતેનાતિ પાણાતિપાતો, પાણઘાતહેતુભૂતો અહિરિકાનોત્તપ્પદોસમોહવિહિં સાદિકો ચેતનાપધાનો સંકિલેસધમ્મો, તં સમાદાનવસેન પહાય. તતો…પે॰… વિરતોવ હોતીતિ અવધારણેન તસ્સા વિરતિયા કાલાદિવસેન અપરિયન્તતં દસ્સેતિ. યથા હિ અઞ્ઞે સમાદિન્નવિરતિકાપિ અનવટ્ઠિતચિત્તતાય લાભજીવિકાદિહેતુ સમાદાનં ભિન્દન્તેવ, ન એવમયં. અયં પન પહીનકાલતો પટ્ઠાય ઓરતો વિરતોતિ. અદિન્નાદાનં પહાયાતિઆદીસુપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

    Evamādīsu viya samānakālavasena veditabbo. Atha vā pāṇo atipātīyati etenāti pāṇātipāto, pāṇaghātahetubhūto ahirikānottappadosamohavihiṃ sādiko cetanāpadhāno saṃkilesadhammo, taṃ samādānavasena pahāya. Tato…pe… viratova hotīti avadhāraṇena tassā viratiyā kālādivasena apariyantataṃ dasseti. Yathā hi aññe samādinnaviratikāpi anavaṭṭhitacittatāya lābhajīvikādihetu samādānaṃ bhindanteva, na evamayaṃ. Ayaṃ pana pahīnakālato paṭṭhāya orato viratoti. Adinnādānaṃ pahāyātiādīsupi iminā nayena attho veditabbo.

    દણ્ડનં દણ્ડનિપાતનં દણ્ડો. મુગ્ગરાદિપહરણવિસેસોપિ ઇધ પહરણવિસેસોતિ અધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘ઠપેત્વા દણ્ડં સબ્બમ્પિ અવસેસં ઉપકરણ’’ન્તિ. દણ્ડનસઙ્ખાતસ્સ પરવિહેઠનસ્સ પરિવજ્જિતભાવદીપનત્થં દણ્ડસત્થાનં નિક્ખેપવચનન્તિ આહ ‘‘પરૂપઘાતત્થાયા’’તિઆદિ. વિહિંસનભાવતોતિ વિબાધનભાવતો. લજ્જીતિ એત્થ વુત્તલજ્જાય ઓત્તપ્પમ્પિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ પાપજિગુચ્છનપાપુત્તાસરહિતં, પાપભયં વા અલજ્જનં અત્થિ. યસ્સ વા ધમ્મગરુતાય ધમ્મસ્સ ચ અત્તાધીનત્તા અત્તાધિપતિભૂતા લજ્જાકિચ્ચકારી, તસ્સ લોકાધિપતિભૂતં ઓત્તપ્પં કિચ્ચકરન્તિ વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ ‘‘લજ્જી’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. દયં મેત્તચિત્તતં આપન્નોતિ કસ્મા વુત્તં, નનુ દયા-સદ્દો ‘‘અદયાપન્નો’’તિઆદીસુ કરુણાય વત્તતીતિ? સચ્ચમેતં, અયં પન દયા-સદ્દો અનુરક્ખણત્થં અન્તોનીતં કત્વા પવત્તમાનો મેત્તાય ચ કરુણાય ચ પવત્તતીતિ ઇધ મેત્તાય પવત્તમાનો વુત્તો. મિજ્જતિ સિનિય્હતીતિ મેત્તા, સા એતસ્સ અત્થીતિ મેત્તં, મેત્તં ચિત્તં એતસ્સ અત્થીતિ મેત્તચિત્તો, તસ્સ ભાવો મેત્તચિત્તતા, મેત્તાઇચ્ચેવ અત્થો.

    Daṇḍanaṃ daṇḍanipātanaṃ daṇḍo. Muggarādipaharaṇavisesopi idha paharaṇavisesoti adhippeto. Tenāha ‘‘ṭhapetvā daṇḍaṃ sabbampi avasesaṃ upakaraṇa’’nti. Daṇḍanasaṅkhātassa paraviheṭhanassa parivajjitabhāvadīpanatthaṃ daṇḍasatthānaṃ nikkhepavacananti āha ‘‘parūpaghātatthāyā’’tiādi. Vihiṃsanabhāvatoti vibādhanabhāvato. Lajjīti ettha vuttalajjāya ottappampi vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi pāpajigucchanapāputtāsarahitaṃ, pāpabhayaṃ vā alajjanaṃ atthi. Yassa vā dhammagarutāya dhammassa ca attādhīnattā attādhipatibhūtā lajjākiccakārī, tassa lokādhipatibhūtaṃ ottappaṃ kiccakaranti vattabbameva natthīti ‘‘lajjī’’icceva vuttaṃ. Dayaṃ mettacittataṃ āpannoti kasmā vuttaṃ, nanu dayā-saddo ‘‘adayāpanno’’tiādīsu karuṇāya vattatīti? Saccametaṃ, ayaṃ pana dayā-saddo anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti idha mettāya pavattamāno vutto. Mijjati siniyhatīti mettā, sā etassa atthīti mettaṃ, mettaṃ cittaṃ etassa atthīti mettacitto, tassa bhāvo mettacittatā, mettāicceva attho.

    સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ એતેન તસ્સા વિરતિયા સત્તવસેન અપરિયન્તતં દસ્સેતિ. પાણભૂતેતિ પાણજાતે. અનુકમ્પકોતિ કરુણાયનકો. યસ્મા પન મેત્તા કરુણાય વિસેસપચ્ચયો હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘તાય એવ દયાપન્નતાયા’’તિ. એવં યેહિ ધમ્મેહિ પાણાતિપાતા વિરતિ સમ્પજ્જતિ, તેહિ લજ્જામેત્તાકરુણાધમ્મેહિ સમઙ્ગિભાવો દસ્સિતો, સદ્ધિં પિટ્ઠિવટ્ટકધમ્મેહીતિ દટ્ઠબ્બં. એત્થાહ – કસ્મા ‘‘પાણાતિપાતં પહાયા’’તિ એકવચનનિદ્દેસો કતો, નનુ નિરવસેસાનં પાણાનં અતિપાતતો વિરતિ ઇધાધિપ્પેતા? તથા હિ વુત્તં ‘‘સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી વિહરતી’’તિ. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સબ્બે પાણભૂતે હિતેન અનુકમ્પકો’’તિ પુથુવચનનિદ્દેસોતિ? સચ્ચમેતં, પાણભાવસામઞ્ઞવસેન પનેત્થ પાળિયં આદિતો એકવચનનિદ્દેસો કતો, સબ્બસદ્દસન્નિધાનેન પુથુત્તં વિઞ્ઞાયમાનમેવાતિ સામઞ્ઞનિદ્દેસં અકત્વા ભેદવચનિચ્છાવસેન દસ્સેતું અટ્ઠકથાયં બહુવચનવસેન અત્થો વુત્તો. કિઞ્ચ ભિય્યો – સામઞ્ઞતો સંવરસમાદાનં, તબ્બિસેસતો સંવરભેદોતિ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ દસ્સનત્થં અયં વચનભેદો કતોતિ વેદિતબ્બં. વિહરતીતિ વુત્તપ્પકારો હુત્વા એકસ્મિં ઇરિયાપથે ઉપ્પન્નં દુક્ખં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઇરિયતિ પાલેતી’’તિ.

    Sabbapāṇabhūtahitānukampīti etena tassā viratiyā sattavasena apariyantataṃ dasseti. Pāṇabhūteti pāṇajāte. Anukampakoti karuṇāyanako. Yasmā pana mettā karuṇāya visesapaccayo hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘tāya eva dayāpannatāyā’’ti. Evaṃ yehi dhammehi pāṇātipātā virati sampajjati, tehi lajjāmettākaruṇādhammehi samaṅgibhāvo dassito, saddhiṃ piṭṭhivaṭṭakadhammehīti daṭṭhabbaṃ. Etthāha – kasmā ‘‘pāṇātipātaṃ pahāyā’’ti ekavacananiddeso kato, nanu niravasesānaṃ pāṇānaṃ atipātato virati idhādhippetā? Tathā hi vuttaṃ ‘‘sabbapāṇabhūtahitānukampī viharatī’’ti. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sabbe pāṇabhūte hitena anukampako’’ti puthuvacananiddesoti? Saccametaṃ, pāṇabhāvasāmaññavasena panettha pāḷiyaṃ ādito ekavacananiddeso kato, sabbasaddasannidhānena puthuttaṃ viññāyamānamevāti sāmaññaniddesaṃ akatvā bhedavacanicchāvasena dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ bahuvacanavasena attho vutto. Kiñca bhiyyo – sāmaññato saṃvarasamādānaṃ, tabbisesato saṃvarabhedoti imassa visesassa dassanatthaṃ ayaṃ vacanabhedo katoti veditabbaṃ. Viharatīti vuttappakāro hutvā ekasmiṃ iriyāpathe uppannaṃ dukkhaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā attabhāvaṃ harati pavattetīti attho. Tenāha ‘‘iriyati pāletī’’ti.

    ન કેવલં કાયવચીપયોગવસેન આદાનમેવ, અથ ખો આકઙ્ખપિસ્સ પરિચ્ચત્તવત્થુવિસયાવાતિ દસ્સેતું ‘‘ચિત્તેનપી’’તિઆદિ વુત્તં. થેનેતિ થેય્યં કરોતીતિ થેનો, ચોરો. સુચિભૂતેનાતિ એત્થ સુચિભાવો અધિકારતો સદ્દન્તરસન્નિધાનતો ચ થેય્યસંકિલેસવિરમણન્તિ આહ ‘‘અથેનત્તાયેવ સુચિભૂતેના’’તિ. કામઞ્ચેત્થ ‘‘લજ્જી દયાપન્નો’’તિઆદિ ન વુત્તં, અધિકારવસેન પન અત્થતો વા વુત્તમેવાતિ વેદિતબ્બં. યથા હિ લજ્જાદયો પાણાતિપાતપહાનસ્સ વિસેસપચ્ચયો, એવં અદિન્નાદાનપહાનસ્સપીતિ, તસ્મા સાપિ પાળિ આનેત્વા વત્તબ્બા. એસ નયો ઇતો પરેસુપિ. અથ વા સુચિભૂતેનાતિ એતેન હિરોત્તપ્પાદીહિ સમન્નાગમો, અહિરિકાદીનઞ્ચ પહાનં વુત્તમેવાતિ ‘‘લજ્જી’’તિઆદિ ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    Na kevalaṃ kāyavacīpayogavasena ādānameva, atha kho ākaṅkhapissa pariccattavatthuvisayāvāti dassetuṃ ‘‘cittenapī’’tiādi vuttaṃ. Theneti theyyaṃ karotīti theno, coro. Sucibhūtenāti ettha sucibhāvo adhikārato saddantarasannidhānato ca theyyasaṃkilesaviramaṇanti āha ‘‘athenattāyeva sucibhūtenā’’ti. Kāmañcettha ‘‘lajjī dayāpanno’’tiādi na vuttaṃ, adhikāravasena pana atthato vā vuttamevāti veditabbaṃ. Yathā hi lajjādayo pāṇātipātapahānassa visesapaccayo, evaṃ adinnādānapahānassapīti, tasmā sāpi pāḷi ānetvā vattabbā. Esa nayo ito paresupi. Atha vā sucibhūtenāti etena hirottappādīhi samannāgamo, ahirikādīnañca pahānaṃ vuttamevāti ‘‘lajjī’’tiādi na vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    અસેટ્ઠચરિયન્તિ અસેટ્ઠાનં ચરિયં, અસેટ્ઠં વા ચરિયં. મિથુનાનં વુત્તાકારેન સદિસભૂતાનં અયન્તિ મિથુનો, યથાવુત્તો દુરાચારો. આરાચારી મેથુનાતિ એતેન – ‘‘ઇધ બ્રાહ્મણ, એકચ્ચો…પે॰… ન હેવ ખો માતુગામેન સદ્ધિં દ્વયંદ્વયસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, અપિચ ખો માતુગામસ્સ ઉચ્છાદનપરિમદ્દનન્હાપનસમ્બાહનં સાદિયતિ, સો તદસ્સાદેતિ, તં નિકામેતિ, તેન ચ વિત્તિં આપજ્જતી’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૭.૫૦) વુત્તા સત્તવિધમેથુનસંયોગાપિ પટિવિરતિ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

    Aseṭṭhacariyanti aseṭṭhānaṃ cariyaṃ, aseṭṭhaṃ vā cariyaṃ. Mithunānaṃ vuttākārena sadisabhūtānaṃ ayanti mithuno, yathāvutto durācāro. Ārācārī methunāti etena – ‘‘idha brāhmaṇa, ekacco…pe… na heva kho mātugāmena saddhiṃ dvayaṃdvayasamāpattiṃ samāpajjati, apica kho mātugāmassa ucchādanaparimaddananhāpanasambāhanaṃ sādiyati, so tadassādeti, taṃ nikāmeti, tena ca vittiṃ āpajjatī’’tiādinā (a. ni. 7.50) vuttā sattavidhamethunasaṃyogāpi paṭivirati dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    સચ્ચેન સચ્ચન્તિ પુરિમેન વચીસચ્ચેન પચ્છિમં વચીસચ્ચં સન્દહતિ અસચ્ચેન અનન્તરિકત્તા. તેનાહ ‘‘યો હી’’તિઆદિ. હલિદ્દિરાગો વિય ન થિરકતો હોતીતિ એત્થ કથાય અનવટ્ઠિતભાવેન હલિદ્દિરાગસદિસતા વેદિતબ્બા, ન પુગ્ગલસ્સ. પાસાણલેખા વિયાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સદ્ધા અયતિ પવત્તતિ એત્થાતિ સદ્ધાયો, સદ્ધાયો એવ સદ્ધાયિકો યથા ‘‘વેનયિકો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૬; અ॰ નિ॰ ૮.૧૧; પારા॰ ૮), સદ્ધાય વા અયિતબ્બો સદ્ધાયિકો, સદ્ધેય્યોતિ અત્થો. વત્તબ્બતં આપજ્જતિવિસંવાદનતોતિ અધિપ્પાયો.

    Saccena saccanti purimena vacīsaccena pacchimaṃ vacīsaccaṃ sandahati asaccena anantarikattā. Tenāha ‘‘yo hī’’tiādi. Haliddirāgo viya na thirakato hotīti ettha kathāya anavaṭṭhitabhāvena haliddirāgasadisatā veditabbā, na puggalassa. Pāsāṇalekhā viyāti etthāpi eseva nayo. Saddhā ayati pavattati etthāti saddhāyo, saddhāyo eva saddhāyiko yathā ‘‘venayiko’’ti (ma. ni. 1.246; a. ni. 8.11; pārā. 8), saddhāya vā ayitabbo saddhāyiko, saddheyyoti attho. Vattabbataṃ āpajjativisaṃvādanatoti adhippāyo.

    અનુપ્પદાતાતિ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૯; અ॰ નિ॰ ટી॰ ૨.૪.૧૯૮) અનુબલપ્પદાતા, અનુવત્તનવસેન વા પદાતા. કસ્સ પન અનુવત્તનં પદાનઞ્ચાતિ? ‘‘સહિતાન’’ન્તિ વુત્તત્તા સન્ધાનસ્સાતિ વિઞ્ઞાયતિ. તેનાહ ‘‘સન્ધાનાનુપ્પદાતા’’તિ. યસ્મા પન અનુવત્તનવસેન સન્ધાનસ્સ પદાનં આધાનં, રક્ખણં વા દળ્હીકરણં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘દ્વે જને સમગ્ગે દિસ્વા’’તિઆદિ. આરમન્તિ એત્થાતિ આરામો, રમિતબ્બટ્ઠાનં. યસ્મા પન આ-કારેન વિનાપિ અયમત્થો લબ્ભતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સમગ્ગરામોતિપિ પાળિ, અયમેવેત્થ અત્થો’’તિ.

    Anuppadātāti (dī. ni. ṭī. 1.9; a. ni. ṭī. 2.4.198) anubalappadātā, anuvattanavasena vā padātā. Kassa pana anuvattanaṃ padānañcāti? ‘‘Sahitāna’’nti vuttattā sandhānassāti viññāyati. Tenāha ‘‘sandhānānuppadātā’’ti. Yasmā pana anuvattanavasena sandhānassa padānaṃ ādhānaṃ, rakkhaṇaṃ vā daḷhīkaraṇaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘dve jane samagge disvā’’tiādi. Āramanti etthāti ārāmo, ramitabbaṭṭhānaṃ. Yasmā pana ā-kārena vināpi ayamattho labbhati, tasmā vuttaṃ ‘‘samaggarāmotipi pāḷi, ayamevettha attho’’ti.

    એત્થાતિ –

    Etthāti –

    ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો, એકારો વત્તતી રથો;

    ‘‘Nelaṅgo setapacchādo, ekāro vattatī ratho;

    અનીઘં પસ્સ આયન્તં, છિન્નસોતં અબન્ધન’’ન્તિ. (સં॰ નિ॰ ૪.૩૪૭; ઉદા॰ ૬૫; પેટકો॰ ૨૫;દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૯) –

    Anīghaṃ passa āyantaṃ, chinnasotaṃ abandhana’’nti. (saṃ. ni. 4.347; udā. 65; peṭako. 25;dī. ni. ṭī. 1.9) –

    ઇમિસ્સા ગાથાય. સીલઞ્હેત્થ ‘‘નેલઙ્ગ’’ન્તિ વુત્તં. તેનેવાહ – ચિત્તો ગહપતિ, ‘‘નેલઙ્ગન્તિ ખો, ભન્તે, સીલાનમેતં અધિવચન’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૩૪૭; દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૯). સુકુમારાતિ અફરુસતાય મુદુકા. પુરસ્સ એસાતિ એત્થ પુર-સદ્દો તન્નિવાસીવાચકો દટ્ઠબ્બો ‘‘ગામો આગતો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૯) વિય. તેનેવાહ ‘‘નગરવાસીન’’ન્તિ. મનં અપ્પાયતિ વડ્ઢેતીતિ મનાપા. તેન વુત્તં ‘‘ચિત્તવુદ્ધિકરા’’તિ.

    Imissā gāthāya. Sīlañhettha ‘‘nelaṅga’’nti vuttaṃ. Tenevāha – citto gahapati, ‘‘nelaṅganti kho, bhante, sīlānametaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 4.347; dī. ni. ṭī. 1.9). Sukumārāti apharusatāya mudukā. Purassa esāti ettha pura-saddo tannivāsīvācako daṭṭhabbo ‘‘gāmo āgato’’tiādīsu (dī. ni. ṭī. 1.9) viya. Tenevāha ‘‘nagaravāsīna’’nti. Manaṃ appāyati vaḍḍhetīti manāpā. Tena vuttaṃ ‘‘cittavuddhikarā’’ti.

    કાલવાદીતિઆદિ સમ્ફપ્પલાપાપટિવિરતસ્સ પટિપત્તિદસ્સનં. અત્થસંહિતાપિ હિ વાચા અયુત્તકાલપયોગેન અત્થાવહા ન સિયાતિ અનત્થવિઞ્ઞાપનવાચં અનુલોમેતિ, તસ્મા સમ્ફપ્પલાપં પજહન્તેન અકાલવાદિતા પરિહરિતબ્બાતિ વુત્તં ‘‘કાલવાદી’’તિ. કાલે વદન્તેનપિ ઉભયાનત્થસાધનતો અભૂતં પરિવજ્જેતબ્બન્તિ આહ ‘‘ભૂતવાદી’’તિ. ભૂતઞ્ચ વદન્તેન યં ઇધલોક-પરલોક-હિતસમ્પાદકં, તદેવ વત્તબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘અત્થવાદી’’તિ વુત્તં. અત્થં વદન્તેનપિ લોકિયધમ્મસન્નિસ્સિતમેવ અવત્વા લોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતં કત્વા વત્તબ્બન્તિ દસ્સનત્થં ‘‘ધમ્મવાદી’’તિ વુત્તં. યથા ચ અત્થો લોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતો હોતિ, તંદસ્સનત્થં ‘‘વિનયવાદી’’તિ વુત્તં. પઞ્ચન્નઞ્હિ સંવરવિનયાનં, પઞ્ચન્નઞ્ચ પહાનવિનયાનં વસેન વુચ્ચમાનો અત્થો નિબ્બાનાધિગમહેતુભાવતો લોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતો હોતીતિ. એવં ગુણવિસેસયુત્તોવ અત્થો વુચ્ચમાનો દેસનાકોસલ્લે સતિ સોભતિ, કિચ્ચકરો ચ હોતિ, ન અઞ્ઞથાતિ દસ્સેતું ‘‘નિધાનવતિં વાચં ભાસિતા’’તિ વુત્તં. ઇદાનિ તં દેસનાકોસલ્લં વિભાવેતું ‘‘કાલેના’’તિઆદિમાહ. પુચ્છાદિવસેન હિ ઓતિણ્ણવાચાવત્થુસ્મિં એકંસાદિબ્યાકરણવિભાગં સલ્લક્ખેત્વા ઠપનાહેતુઉદાહરણં સંસન્દનાદિં તંતંકાલાનુરૂપં વિભાવેન્તિયા પરિમિતપરિચ્છિન્નરૂપાય વિપુલતર-ગમ્ભીરોદાર-પરમત્થ-વિત્થારસઙ્ગાહિકાય કથાય ઞાણબલાનુરૂપં પરે યાથાવતો ધમ્મે પતિટ્ઠાપેન્તો ‘‘દેસનાકુસલો’’તિ વુચ્ચતીતિ એવમેત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા.

    Kālavādītiādi samphappalāpāpaṭiviratassa paṭipattidassanaṃ. Atthasaṃhitāpi hi vācā ayuttakālapayogena atthāvahā na siyāti anatthaviññāpanavācaṃ anulometi, tasmā samphappalāpaṃ pajahantena akālavāditā pariharitabbāti vuttaṃ ‘‘kālavādī’’ti. Kāle vadantenapi ubhayānatthasādhanato abhūtaṃ parivajjetabbanti āha ‘‘bhūtavādī’’ti. Bhūtañca vadantena yaṃ idhaloka-paraloka-hitasampādakaṃ, tadeva vattabbanti dassetuṃ ‘‘atthavādī’’ti vuttaṃ. Atthaṃ vadantenapi lokiyadhammasannissitameva avatvā lokuttaradhammasannissitaṃ katvā vattabbanti dassanatthaṃ ‘‘dhammavādī’’ti vuttaṃ. Yathā ca attho lokuttaradhammasannissito hoti, taṃdassanatthaṃ ‘‘vinayavādī’’ti vuttaṃ. Pañcannañhi saṃvaravinayānaṃ, pañcannañca pahānavinayānaṃ vasena vuccamāno attho nibbānādhigamahetubhāvato lokuttaradhammasannissito hotīti. Evaṃ guṇavisesayuttova attho vuccamāno desanākosalle sati sobhati, kiccakaro ca hoti, na aññathāti dassetuṃ ‘‘nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsitā’’ti vuttaṃ. Idāni taṃ desanākosallaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kālenā’’tiādimāha. Pucchādivasena hi otiṇṇavācāvatthusmiṃ ekaṃsādibyākaraṇavibhāgaṃ sallakkhetvā ṭhapanāhetuudāharaṇaṃ saṃsandanādiṃ taṃtaṃkālānurūpaṃ vibhāventiyā parimitaparicchinnarūpāya vipulatara-gambhīrodāra-paramattha-vitthārasaṅgāhikāya kathāya ñāṇabalānurūpaṃ pare yāthāvato dhamme patiṭṭhāpento ‘‘desanākusalo’’ti vuccatīti evamettha atthayojanā veditabbā.

    ૨૯૩. એવં પટિપાટિયા સત્ત મૂલસિક્ખાપદાનિ વિભાવેત્વા સતિપિ અભિજ્ઝાદિપહાનઇન્દ્રિયસંવરસતિસમ્પજઞ્ઞજાગરિયાનુયોગાદિકે ઉત્તરદેસનાયં વિભાવેતું તં પરિહરિત્વા આચારસીલસ્સેવ વિભજનવસેન પાળિ પવત્તાતિ તદત્થં વિવરિતું ‘‘બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ બીજાનં ગામો સમૂહો બીજગામો. ભૂતાનં જાતાનં નિબ્બત્તાનં રુક્ખગચ્છલતાદીનં સમૂહો ભૂતગામો. નનુ ચ રુક્ખાદયો ચિત્તરહિતતાય ન જીવા, ચિત્તરહિતતા ચ પરિપ્ફન્દાભાવતો છિન્ને વિરુહનતો વિસદિસજાતિકભાવતો ચતુયોનિઅપરિયાપન્નતો ચ વેદિતબ્બા, વુડ્ઢિ પન પવાળસિલાલવણાનમ્પિ વિજ્જતીતિ ન તેસં જીવભાવે કારણં, વિસયગ્ગહણઞ્ચ નેસં પરિકપ્પનામત્તં સુપનં વિય ચિઞ્ચાદેનં, તથા દોહળાદયો, તત્થ કસ્મા બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતિ ઇચ્છિતાતિ? સમણસારુપ્પતો તન્નિવાસિસત્તાનુરક્ખણતો ચ. તેનેવાહ – ‘‘જીવસઞ્ઞિનો હિ મોઘપુરિસ મનુસ્સા રુક્ખસ્મિ’’ન્તિઆદિ (પાચિ॰ ૮૯).

    293. Evaṃ paṭipāṭiyā satta mūlasikkhāpadāni vibhāvetvā satipi abhijjhādipahānaindriyasaṃvarasatisampajaññajāgariyānuyogādike uttaradesanāyaṃ vibhāvetuṃ taṃ pariharitvā ācārasīlasseva vibhajanavasena pāḷi pavattāti tadatthaṃ vivarituṃ ‘‘bījagāmabhūtagāmasamārambhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha bījānaṃ gāmo samūho bījagāmo. Bhūtānaṃ jātānaṃ nibbattānaṃ rukkhagacchalatādīnaṃ samūho bhūtagāmo. Nanu ca rukkhādayo cittarahitatāya na jīvā, cittarahitatā ca paripphandābhāvato chinne viruhanato visadisajātikabhāvato catuyoniapariyāpannato ca veditabbā, vuḍḍhi pana pavāḷasilālavaṇānampi vijjatīti na tesaṃ jīvabhāve kāraṇaṃ, visayaggahaṇañca nesaṃ parikappanāmattaṃ supanaṃ viya ciñcādenaṃ, tathā dohaḷādayo, tattha kasmā bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirati icchitāti? Samaṇasāruppato tannivāsisattānurakkhaṇato ca. Tenevāha – ‘‘jīvasaññino hi moghapurisa manussā rukkhasmi’’ntiādi (pāci. 89).

    મૂલમેવ બીજં મૂલબીજં, મૂલબીજં એતસ્સાતિપિ મૂલબીજં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ફળુબીજન્તિ પબ્બબીજં. પચ્ચયન્તરસમવાયે સદિસફલુપ્પત્તિયા વિસેસકારણભાવતો વિરુહણસમત્થે સારફલે નિરુળ્હો બીજસદ્દો તદત્થસંસિદ્ધિયા મૂલાદીસુપિ કેસુચિ પવત્તતીતિ મૂલાદિતો નિવત્તનત્થં એકેન બીજ-સદ્દેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘બીજબીજ’’ન્તિ ‘‘રૂપરૂપં (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૪૪૯), દુક્ખદુક્ખ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૩૨૭; ૫.૧૬૫; નેત્તિ॰ ૧૧) ચ યથા. કસ્મા પનેત્થ બીજગામભૂતગામં ઉદ્ધરિત્વા બીજગામો એવ નિદ્દિટ્ઠોતિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં, નનુ અવોચુમ્હ – ‘‘મૂલમેવ બીજં મૂલબીજં, મૂલબીજં એતસ્સાતિપિ મૂલબીજ’’ન્તિ. તત્થ પુરિમેન બીજગામો નિદ્દિટ્ઠો, દુતિયેન ભૂતગામો, દુવિધોપેસ મૂલબીજઞ્ચ મૂલબીજઞ્ચ મૂલબીજન્તિ સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસનયેન વા ઉદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. તેનેવાહ ‘‘પઞ્ચવિધસ્સા’’તિઆદિ. નીલતિણરુક્ખાદિકસ્સાતિ અલ્લતિણસ્સ ચેવ અલ્લરુક્ખાદિકસ્સ ચ. આદિ-સદ્દેન ઓસધિગચ્છલતાદીનં સઙ્ગહો.

    Mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ, mūlabījaṃ etassātipi mūlabījaṃ. Sesesupi eseva nayo. Phaḷubījanti pabbabījaṃ. Paccayantarasamavāye sadisaphaluppattiyā visesakāraṇabhāvato viruhaṇasamatthe sāraphale niruḷho bījasaddo tadatthasaṃsiddhiyā mūlādīsupi kesuci pavattatīti mūlādito nivattanatthaṃ ekena bīja-saddena visesetvā vuttaṃ ‘‘bījabīja’’nti ‘‘rūparūpaṃ (visuddhi. 2.449), dukkhadukkha’’nti (saṃ. ni. 4.327; 5.165; netti. 11) ca yathā. Kasmā panettha bījagāmabhūtagāmaṃ uddharitvā bījagāmo eva niddiṭṭhoti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, nanu avocumha – ‘‘mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ, mūlabījaṃ etassātipi mūlabīja’’nti. Tattha purimena bījagāmo niddiṭṭho, dutiyena bhūtagāmo, duvidhopesa mūlabījañca mūlabījañca mūlabījanti sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā uddiṭṭhoti veditabbo. Tenevāha ‘‘pañcavidhassā’’tiādi. Nīlatiṇarukkhādikassāti allatiṇassa ceva allarukkhādikassa ca. Ādi-saddena osadhigacchalatādīnaṃ saṅgaho.

    એકં ભત્તં એકભત્તં, તં અસ્સ અત્થીતિ એકભત્તિકો. સો પન રત્તિભોજનેનપિ સિયાતિ તન્નિવત્તનત્થં આહ ‘‘રત્તૂપરતો’’તિ. એવમ્પિ અપરણ્હભોજીપિ સિયા એકભત્તિકોતિ તન્નિવત્તનત્થં ‘‘વિરતો વિકાલભોજના’’તિ વુત્તં. અરુણુગ્ગમનકાલતો પટ્ઠાય યાવ મજ્ઝન્હિકા અયં બુદ્ધાદીનં અરિયાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણો ભોજનસ્સ કાલો નામ, તદઞ્ઞો વિકાલો. અટ્ઠકથાયં પન દુતિયપદેન રત્તિભોજનસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા ‘‘અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામા’’તિ વુત્તં.

    Ekaṃ bhattaṃ ekabhattaṃ, taṃ assa atthīti ekabhattiko. So pana rattibhojanenapi siyāti tannivattanatthaṃ āha ‘‘rattūparato’’ti. Evampi aparaṇhabhojīpi siyā ekabhattikoti tannivattanatthaṃ ‘‘virato vikālabhojanā’’ti vuttaṃ. Aruṇuggamanakālato paṭṭhāya yāva majjhanhikā ayaṃ buddhādīnaṃ ariyānaṃ āciṇṇasamāciṇṇo bhojanassa kālo nāma, tadañño vikālo. Aṭṭhakathāyaṃ pana dutiyapadena rattibhojanassa paṭikkhittattā ‘‘atikkante majjhanhike yāva sūriyatthaṅgamanā bhojanaṃ vikālabhojanaṃ nāmā’’ti vuttaṃ.

    ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તં (દી॰ નિ॰ ૨.૯૦; ધ॰ પ॰ ૧૮૩; નેત્તિ॰ ૩૦, ૫૦, ૧૧૬, ૧૨૪) ભગવતો સાસનં અચ્ચન્તરાગુપ્પત્તિયા નચ્ચાદિદસ્સનં ન અનુલોમેતીતિ આહ ‘‘સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા’’તિ. અત્તના પયોજિયમાનં, પરેહિ પયોજાપિયમાનઞ્ચ નચ્ચં નચ્ચભાવસામઞ્ઞેન પાળિયં એકેનેવ નચ્ચ-સદ્દેન ગહિતં, તથા ગીતવાદિત-સદ્દેન ચાતિ આહ ‘‘નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેના’’તિ. આદિ-સદ્દેન ગાયનગાયાપનવાદનવાદાપનાનિ સઙ્ગય્હન્તિ. દસ્સનેન ચેત્થ સવનમ્પિ સઙ્ગહિતં વિરૂપેકસેસનયેન . યથાસકં વિસયસ્સ આલોચનસભાવતાય વા પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સવનકિરિયાયપિ દસ્સનસઙ્ખેપસબ્ભાવતો ‘‘દસ્સના’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. તેનાહ ‘‘પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન કઞ્ચિ ધમ્મં પટિવિજાનાતિ અઞ્ઞત્ર અભિનિપાતમત્તા’’તિ. અવિસૂકભૂતસ્સ ગીતસ્સ સવનં કદાચિ વટ્ટતીતિ આહ ‘‘વિસૂકભૂતા દસ્સના’’તિ. તથા હિ વુત્તં પરમત્થજોતિકાયં ખુદ્દકટ્ઠકથાયં (ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ ૨.પચ્છિમપઞ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘ધમ્મૂપસંહિતં ગીતં વટ્ટતિ, ગીતૂપસંહિતો ધમ્મો ન વટ્ટતી’’તિ. યં કિઞ્ચીતિ ગન્થિતં વા અગન્થિતં વા યં કિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધજાતન્તિ ગન્ધજાતિકં. તસ્સપિ ‘‘યં કિઞ્ચી’’તિ વચનતો પિસિતસ્સ અપિસિતસ્સપિ યસ્સ કસ્સચિ વિલેપનાદિ ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ.

    ‘‘Sabbapāpassa akaraṇa’’ntiādinayappavattaṃ (dī. ni. 2.90; dha. pa. 183; netti. 30, 50, 116, 124) bhagavato sāsanaṃ accantarāguppattiyā naccādidassanaṃ na anulometīti āha ‘‘sāsanassa ananulomattā’’ti. Attanā payojiyamānaṃ, parehi payojāpiyamānañca naccaṃ naccabhāvasāmaññena pāḷiyaṃ ekeneva nacca-saddena gahitaṃ, tathā gītavādita-saddena cāti āha ‘‘naccananaccāpanādivasenā’’ti. Ādi-saddena gāyanagāyāpanavādanavādāpanāni saṅgayhanti. Dassanena cettha savanampi saṅgahitaṃ virūpekasesanayena . Yathāsakaṃ visayassa ālocanasabhāvatāya vā pañcannaṃ viññāṇānaṃ savanakiriyāyapi dassanasaṅkhepasabbhāvato ‘‘dassanā’’icceva vuttaṃ. Tenāha ‘‘pañcahi viññāṇehi na kañci dhammaṃ paṭivijānāti aññatra abhinipātamattā’’ti. Avisūkabhūtassa gītassa savanaṃ kadāci vaṭṭatīti āha ‘‘visūkabhūtā dassanā’’ti. Tathā hi vuttaṃ paramatthajotikāyaṃ khuddakaṭṭhakathāyaṃ (khu. pā. aṭṭha. 2.pacchimapañcasikkhāpadavaṇṇanā) ‘‘dhammūpasaṃhitaṃ gītaṃ vaṭṭati, gītūpasaṃhito dhammo na vaṭṭatī’’ti. Yaṃ kiñcīti ganthitaṃ vā aganthitaṃ vā yaṃ kiñci pupphaṃ. Gandhajātanti gandhajātikaṃ. Tassapi ‘‘yaṃ kiñcī’’ti vacanato pisitassa apisitassapi yassa kassaci vilepanādi na vaṭṭatīti dasseti.

    ઉચ્ચાતિ ઉચ્ચ-સદ્દેન સમાનત્થં એકં સદ્દન્તરં. સેતિ એત્થાતિ સયનં. ઉચ્ચાસયનં મહાસયનઞ્ચ સમણસારુપ્પરહિતં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘પમાણાતિક્કન્તં અકપ્પિયત્થરણ’’ન્તિ. આસનઞ્ચેત્થ સયનેનેવ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. યસ્મા પન આધારે પટિક્ખિત્તે તદાધારા કિરિયા પટિક્ખિત્તાવ હોતિ, તસ્મા ‘‘ઉચ્ચાસયનમહાસયના’’ઇચ્ચેવ વુત્તં, અત્થતો પન તદુપભોગભૂતનિસજ્જાનિપજ્જનેહિ વિરતિ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા ઉચ્ચાસયનમહાસયનઞ્ચ ઉચ્ચાસયનમહાસયનઞ્ચ ઉચ્ચાસયનમહાસયનન્તિ એતસ્મિં અત્થે એકસેસેન અયં નિદ્દેસો કતો યથા ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૨૬; સં॰ નિ॰ ૨.૧; ઉદા॰ ૧), આસનકિરિયાપુબ્બકત્તા વા સયનકિરિયાય સયનગ્ગહણેન આસનમ્પિ ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં.

    Uccāti ucca-saddena samānatthaṃ ekaṃ saddantaraṃ. Seti etthāti sayanaṃ. Uccāsayanaṃ mahāsayanañca samaṇasārupparahitaṃ adhippetanti āha ‘‘pamāṇātikkantaṃ akappiyattharaṇa’’nti. Āsanañcettha sayaneneva saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Yasmā pana ādhāre paṭikkhitte tadādhārā kiriyā paṭikkhittāva hoti, tasmā ‘‘uccāsayanamahāsayanā’’icceva vuttaṃ, atthato pana tadupabhogabhūtanisajjānipajjanehi virati dassitāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā uccāsayanamahāsayanañca uccāsayanamahāsayanañca uccāsayanamahāsayananti etasmiṃ atthe ekasesena ayaṃ niddeso kato yathā ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1; udā. 1), āsanakiriyāpubbakattā vā sayanakiriyāya sayanaggahaṇena āsanampi gahitanti veditabbaṃ.

    દારુમાસકોતિ યે વોહારં ગચ્છન્તીતિ ઇતિ-સદ્દેન એવંપકારે દસ્સેતિ. અઞ્ઞેહિ ગાહાપને ઉપનિક્ખિત્તસાદિયને ચ પટિગ્ગહણત્થો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘નેવ નં ઉગ્ગણ્હાતિ, ન ઉગ્ગણ્હાપેતિ, ન ઉપનિક્ખિત્તં સાદિયતી’’તિ. અથ વા તિવિધં પટિગ્ગહણં કાયેન વાચાય મનસાતિ. તત્થ કાયેન પટિગ્ગહણં ઉગ્ગણ્હનં, વાચાય પટિગ્ગહણં ઉગ્ગહાપનં, મનસા પટિગ્ગહણં સાદિયનન્તિ તિવિધમ્પિ પટિગ્ગહણં એકજ્ઝં ગહેત્વા ‘‘પટિગ્ગહણા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘નેવ નં ઉગ્ગણ્હાતી’’તિઆદિ. એસ નયો આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણાતિઆદીસુપિ. નીવારાદિઉપધઞ્ઞસ્સ સાલિઆદિમૂલધઞ્ઞન્તોગધત્તા વુત્તં ‘‘સત્તવિધસ્સા’’તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચ વસાનિ ભેસજ્જાનિ અચ્છવસં મચ્છવસં સુસુકાવસં સુકરવસં ગદ્રભવસ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૬૨) વુત્તત્તા ઇદં ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતં નામ, તસ્સ પન ‘‘કાલે પટિગ્ગહિત’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૬૨) વુત્તત્તા પટિગ્ગહણં વટ્ટતિ. સતિ પચ્ચયેતિ આહ ‘‘અઞ્ઞત્ર ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતા’’તિ.

    Dārumāsakoti ye vohāraṃ gacchantīti iti-saddena evaṃpakāre dasseti. Aññehi gāhāpane upanikkhittasādiyane ca paṭiggahaṇattho labbhatīti āha ‘‘neva naṃ uggaṇhāti, na uggaṇhāpeti, na upanikkhittaṃ sādiyatī’’ti. Atha vā tividhaṃ paṭiggahaṇaṃ kāyena vācāya manasāti. Tattha kāyena paṭiggahaṇaṃ uggaṇhanaṃ, vācāya paṭiggahaṇaṃ uggahāpanaṃ, manasā paṭiggahaṇaṃ sādiyananti tividhampi paṭiggahaṇaṃ ekajjhaṃ gahetvā ‘‘paṭiggahaṇā’’ti vuttanti āha ‘‘neva naṃ uggaṇhātī’’tiādi. Esa nayo āmakadhaññapaṭiggahaṇātiādīsupi. Nīvārādiupadhaññassa sāliādimūladhaññantogadhattā vuttaṃ ‘‘sattavidhassā’’ti. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañca vasāni bhesajjāni acchavasaṃ macchavasaṃ susukāvasaṃ sukaravasaṃ gadrabhavasa’’nti (mahāva. 262) vuttattā idaṃ odissa anuññātaṃ nāma, tassa pana ‘‘kāle paṭiggahita’’nti (mahāva. 262) vuttattā paṭiggahaṇaṃ vaṭṭati. Sati paccayeti āha ‘‘aññatra odissa anuññātā’’ti.

    સરૂપેન વઞ્ચનં રૂપકૂટં, પતિરૂપેન વઞ્ચનાતિ અત્થો. અઙ્ગેન અત્તનો સરીરાવયવેન વઞ્ચનં અઙ્ગકૂટં. ગહણવસેન વઞ્ચનં ગહણકૂટં. પટિચ્છન્નં કત્વા વઞ્ચનં પટિચ્છન્નકૂટં. અક્કમતીતિ નિપ્પીળેતિ, પુબ્બભાગે અક્કમતીતિ સમ્બન્ધો.

    Sarūpena vañcanaṃ rūpakūṭaṃ, patirūpena vañcanāti attho. Aṅgena attano sarīrāvayavena vañcanaṃ aṅgakūṭaṃ. Gahaṇavasena vañcanaṃ gahaṇakūṭaṃ. Paṭicchannaṃ katvā vañcanaṃ paṭicchannakūṭaṃ. Akkamatīti nippīḷeti, pubbabhāge akkamatīti sambandho.

    હદયન્તિ નાળિઆદીનં માનભાજનાનં અબ્ભન્તરં. તિલાદીનં નાળિઆદીહિ મિનનકાલે ઉસ્સાપિતસિખાયેવ સિખા. સિખાભેદો તસ્સાહાપનં.

    Hadayanti nāḷiādīnaṃ mānabhājanānaṃ abbhantaraṃ. Tilādīnaṃ nāḷiādīhi minanakāle ussāpitasikhāyeva sikhā. Sikhābhedo tassāhāpanaṃ.

    કેચીતિ સારસમાસાચરિયા, ઉત્તરવિહારવાસિનો ચ. વધોતિ મુટ્ઠિપહારકસાતાળનાદીહિ વિહેસનં, વિબાધનન્તિ અત્થો. વિહેઠનત્થોપિ હિ વધ-સદ્દો દિસ્સતિ ‘‘અત્તાનંવધિત્વા વધિત્વા રોદતી’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૮૭૯, ૮૮૧). યથા હિ અપરિગ્ગહભાવસામઞ્ઞે સતિપિ પબ્બજિતેહિ અપ્પટિગ્ગહિતબ્બવત્થુવિભાગસન્દસ્સનત્થં ઇત્થિકુમારિદાસિદાસાદયો વિભાગેન વુત્તા. એવં પરસ્સ હરણભાવતો અદિન્નાદાનભાવસામઞ્ઞે સતિપિ તુલાકૂટાદયો અદિન્નાદાનવિસેસભાવદસ્સનત્થં વિભાગેન વુત્તા, ન એવં પાણાતિપાતપરિયાયસ્સ વધસ્સ પુન ગહણે પયોજનં અત્થિ, તત્થ સયંકારો, ઇધ પરંકારોતિ ચ ન સક્કા વત્તું ‘‘કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના છપ્પયોગા’’તિ વચનતો. તસ્મા યથાવુત્તો એવેત્થ અત્થો યુત્તો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘વધોતિ મારણ’’ન્તિ વુત્તં, તમ્પિ પોથનમેવ સન્ધાયાતિ ચ સક્કા વિઞ્ઞાતું મારણ-સદ્દસ્સપિ વિહિંસને દિસ્સનતો.

    Kecīti sārasamāsācariyā, uttaravihāravāsino ca. Vadhoti muṭṭhipahārakasātāḷanādīhi vihesanaṃ, vibādhananti attho. Viheṭhanatthopi hi vadha-saddo dissati ‘‘attānaṃvadhitvā vadhitvā rodatī’’tiādīsu (pāci. 879, 881). Yathā hi apariggahabhāvasāmaññe satipi pabbajitehi appaṭiggahitabbavatthuvibhāgasandassanatthaṃ itthikumāridāsidāsādayo vibhāgena vuttā. Evaṃ parassa haraṇabhāvato adinnādānabhāvasāmaññe satipi tulākūṭādayo adinnādānavisesabhāvadassanatthaṃ vibhāgena vuttā, na evaṃ pāṇātipātapariyāyassa vadhassa puna gahaṇe payojanaṃ atthi, tattha sayaṃkāro, idha paraṃkāroti ca na sakkā vattuṃ ‘‘kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā chappayogā’’ti vacanato. Tasmā yathāvutto evettha attho yutto. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vadhoti māraṇa’’nti vuttaṃ, tampi pothanameva sandhāyāti ca sakkā viññātuṃ māraṇa-saddassapi vihiṃsane dissanato.

    ૨૯૪. ચીવરપિણ્ડપાતાનં યથાક્કમં કાયકુચ્છિપરિહરણમત્તજોતનાયં અવિસેસતો અટ્ઠન્નં પરિક્ખારાનં અન્તરે તપ્પયોજનતા સમ્ભવતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘તે સબ્બેપી’’તિઆદિમાહ. એતેપીતિ નવપરિક્ખારિકાદયોપિ અપ્પિચ્છાવ સન્તુટ્ઠાવ. ન હિ તત્થકેન મહિચ્છતા, અસન્તુટ્ઠિતા વા હોતીતિ.

    294. Cīvarapiṇḍapātānaṃ yathākkamaṃ kāyakucchipariharaṇamattajotanāyaṃ avisesato aṭṭhannaṃ parikkhārānaṃ antare tappayojanatā sambhavatīti dassento ‘‘te sabbepī’’tiādimāha. Etepīti navaparikkhārikādayopi appicchāva santuṭṭhāva. Na hi tatthakena mahicchatā, asantuṭṭhitā vā hotīti.

    ચતૂસુ દિસાસુ સુખં વિહરતિ, તતો એવ સુખવિહારટ્ઠાનભૂતા ચતસ્સો દિસા અસ્સ સન્તીતિ વા ચાતુદ્દિસો. તત્થ ચાયં સત્તે વા સઙ્ખારે વા ભયેન ન પટિહઞ્ઞતીતિ અપ્પટિઘો. દ્વાદસવિધસ્સ સન્તોસસ્સ વસેન સન્તુસ્સનકો સન્તુસ્સમાનો. ઇતરીતરેનાતિ ઉચ્ચાવચેન. પરિસ્સયાનં બાહિરાનં સીહબ્યગ્ઘાદીનં, અબ્ભન્તરાનઞ્ચ કામચ્છન્દાદીનં કાયચિત્તુપદ્દવાનં અભિભવનતો પરિસ્સયાનં સહિતા. થદ્ધભાવકરભયાભાવેન અચ્છમ્ભી. એકો અસહાયો. તતો એવ ખગ્ગમિગસિઙ્ગસદિસતાય ખગ્ગવિસાણકપ્પો ચરેય્યાતિ અત્થો.

    Catūsu disāsu sukhaṃ viharati, tato eva sukhavihāraṭṭhānabhūtā catasso disā assa santīti vā cātuddiso. Tattha cāyaṃ satte vā saṅkhāre vā bhayena na paṭihaññatīti appaṭigho. Dvādasavidhassa santosassa vasena santussanako santussamāno. Itarītarenāti uccāvacena. Parissayānaṃ bāhirānaṃ sīhabyagghādīnaṃ, abbhantarānañca kāmacchandādīnaṃ kāyacittupaddavānaṃ abhibhavanato parissayānaṃ sahitā. Thaddhabhāvakarabhayābhāvena acchambhī. Eko asahāyo. Tato eva khaggamigasiṅgasadisatāya khaggavisāṇakappo careyyāti attho.

    છિન્નપક્ખો , અસઞ્જાતપક્ખો વા સકુણો ગન્તું ન સક્કોતીતિ ‘‘પક્ખી સકુણો’’તિ પક્ખિ-સદ્દેન વિસેસેત્વા સકુણો પાળિયં વુત્તોતિ આહ ‘‘પક્ખયુત્તો સકુણો’’તિ. યસ્સ સન્નિધિકારપરિભોગો કિઞ્ચિ ઠપેતબ્બં સાપેક્ખાય ઠપનઞ્ચ નત્થિ, તાદિસો અયં ભિક્ખૂતિ દસ્સેન્તો ‘‘અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો’’તિઆદિમાહ. અરિયન્તિ અપેન્તિ તતો દોસા, તેહિ વા આરકાતિ અરિયોતિ આહ ‘‘અરિયેનાતિ નિદ્દોસેના’’તિ. અજ્ઝત્તન્તિ અત્તનિ. નિદ્દોસસુખન્તિ નિરામિસસુખં કિલેસવજ્જરહિતત્તા.

    Chinnapakkho , asañjātapakkho vā sakuṇo gantuṃ na sakkotīti ‘‘pakkhī sakuṇo’’ti pakkhi-saddena visesetvā sakuṇo pāḷiyaṃ vuttoti āha ‘‘pakkhayutto sakuṇo’’ti. Yassa sannidhikāraparibhogo kiñci ṭhapetabbaṃ sāpekkhāya ṭhapanañca natthi, tādiso ayaṃ bhikkhūti dassento ‘‘ayaṃ panettha saṅkhepattho’’tiādimāha. Ariyanti apenti tato dosā, tehi vā ārakāti ariyoti āha ‘‘ariyenāti niddosenā’’ti. Ajjhattanti attani. Niddosasukhanti nirāmisasukhaṃ kilesavajjarahitattā.

    ૨૯૫. યથાવુત્તે સીલસંવરે પતિટ્ઠિતસ્સેવ ઇન્દ્રિયસંવરો ઇચ્છિતબ્બો તદધિટ્ઠાનતો, તસ્સ ચ પરિપાલકભાવતોતિ વુત્તં ‘‘સો ઇમિના અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો ભિક્ખૂ’’તિ. સેસપદેસૂતિ ‘‘ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતી’’તિઆદીસુ પદેસુ. યસ્મા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૧૫) વુત્તં, તસ્મા તસ્સ લીનત્થપ્પકાસિનિયં સંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ॰ મહાટી॰ ૧.૧૫) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. રૂપાદીસુ નિમિત્તાદિગ્ગાહપરિવજ્જનલક્ખણત્તા ઇન્દ્રિયસંવરસ્સ કિલેસેહિ અનવસિત્તસુખતા અવિકિણ્ણસુખતા ચસ્સ વુત્તા.

    295. Yathāvutte sīlasaṃvare patiṭṭhitasseva indriyasaṃvaro icchitabbo tadadhiṭṭhānato, tassa ca paripālakabhāvatoti vuttaṃ ‘‘so iminā ariyena sīlakkhandhena samannāgato bhikkhū’’ti. Sesapadesūti ‘‘na nimittaggāhī hotī’’tiādīsu padesu. Yasmā visuddhimagge (visuddhi. 1.15) vuttaṃ, tasmā tassa līnatthappakāsiniyaṃ saṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 1.15) vuttanayeneva veditabbaṃ. Rūpādīsu nimittādiggāhaparivajjanalakkhaṇattā indriyasaṃvarassa kilesehi anavasittasukhatā avikiṇṇasukhatā cassa vuttā.

    ૨૯૬. પચ્ચયસમ્પત્તિન્તિ પચ્ચયપારિપૂરિં. ઇમે ચત્તારોતિ સીલસંવરો સન્તોસો ઇન્દ્રિયસંવરો સતિસમ્પજઞ્ઞન્તિ ઇમે ચત્તારો અરઞ્ઞવાસસ્સ સમ્ભારા. તિરચ્છાનગતેહિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ ઇસિસિઙ્ગસ્સ પિતુઆદયો વિય. વનચરકેહીતિ વનચરકમાતુગામેહિ. ભેરવસદ્દં સાવેન્તિ, તાવતા અપલાયન્તાનં હત્થેહિ સીસં…પે॰… કરોન્તિ. પણ્ણત્તિવીતિક્કમસઙ્ખાતં કાળકં વા. મિચ્છાવિતક્કસઙ્ખાતં તિલકં વા. તન્તિ પીતિં વિભૂતભાવેન ઉપટ્ઠાનતો ખયતો સમ્મસન્તો.

    296.Paccayasampattinti paccayapāripūriṃ. Ime cattāroti sīlasaṃvaro santoso indriyasaṃvaro satisampajaññanti ime cattāro araññavāsassa sambhārā. Tiracchānagatehi vattabbataṃ āpajjati isisiṅgassa pituādayo viya. Vanacarakehīti vanacarakamātugāmehi. Bheravasaddaṃ sāventi, tāvatā apalāyantānaṃ hatthehi sīsaṃ…pe… karonti. Paṇṇattivītikkamasaṅkhātaṃ kāḷakaṃ vā. Micchāvitakkasaṅkhātaṃ tilakaṃ vā. Tanti pītiṃ vibhūtabhāvena upaṭṭhānato khayato sammasanto.

    વિવિત્તન્તિ જનવિવિત્તં. તેનાહ ‘‘સુઞ્ઞ’’ન્તિ. સા ચ વિવિત્તતા નિસ્સદ્દભાવેન લક્ખિતબ્બાતિ આહ ‘‘અપ્પસદ્દં અપ્પનિગ્ઘોસ’’ન્તિ. આવસથભૂતં સેનાસનં વિહરિતબ્બટ્ઠેન વિહારસેનાસનં. મસારકાદિ મઞ્ચપીઠં તત્થ અત્થરિતબ્બં ભિસિઉપધાનઞ્ચ મઞ્ચપીઠસમ્બન્ધિતો મઞ્ચપીઠસેનાસનં. ચિમિલિકાદિ ભૂમિયં સન્થરિતબ્બતાય સન્થતસેનાસનં. રુક્ખમૂલાદિ પટિક્કમિતબ્બટ્ઠાનં ચઙ્કમનાદીનં ઓકાસભાવતો ઓકાસસેનાસનં.

    Vivittanti janavivittaṃ. Tenāha ‘‘suñña’’nti. Sā ca vivittatā nissaddabhāvena lakkhitabbāti āha ‘‘appasaddaṃ appanigghosa’’nti. Āvasathabhūtaṃ senāsanaṃ viharitabbaṭṭhena vihārasenāsanaṃ. Masārakādi mañcapīṭhaṃ tattha attharitabbaṃ bhisiupadhānañca mañcapīṭhasambandhito mañcapīṭhasenāsanaṃ. Cimilikādi bhūmiyaṃ santharitabbatāya santhatasenāsanaṃ. Rukkhamūlādi paṭikkamitabbaṭṭhānaṃ caṅkamanādīnaṃ okāsabhāvato okāsasenāsanaṃ.

    ‘‘અનુચ્છવિકં દસ્સેન્તો’’તિ વત્વા તમેવ અનુચ્છવિકભાવં વિભાવેતું ‘‘તત્થ હી’’તિઆદિ વુત્તં. અચ્છન્નન્તિ ઇટ્ઠકછદનાદિના અન્તમસો રુક્ખસાખાહિપિ ન છન્નં.

    ‘‘Anucchavikaṃdassento’’ti vatvā tameva anucchavikabhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha hī’’tiādi vuttaṃ. Acchannanti iṭṭhakachadanādinā antamaso rukkhasākhāhipi na channaṃ.

    ભત્તસ્સ પચ્છતોતિ ભત્તભુઞ્જનસ્સ પચ્છતો. ઊરુબદ્ધાસનન્તિ ઊરૂનં અધોબન્ધનવસેન નિસજ્જં. હેટ્ઠિમકાયસ્સ અનુજુકટ્ઠપનં નિસજ્જાવચનેનેવ બોધિતન્તિ. ઉજું કાયન્તિ એત્થ કાય-સદ્દો ઉપરિમકાયવિસયોતિ આહ ‘‘ઉપરિમં સરીરં ઉજુકં ઠપેત્વા’’તિ. તં પન ઉજુકટ્ઠપનં સરૂપતો પયોજનતો ચ દસ્સેતું ‘‘અટ્ઠારસા’’તિઆદિ વુત્તં. ન પણમન્તીતિ ન ઓણમન્તિ. ન પરિપતતીતિ ન વિગચ્છતિ, વીથિં ન વિલઙ્ઘેતિ. તતો એવ પુબ્બેનાપરં વિસેસપ્પત્તિયા કમ્મટ્ઠાનં વુદ્ધિં ફાતિં ઉપગચ્છતિ. મુખસમીપેતિ મુખસ્સ સમીપે નાસિકગ્ગે વા ઉત્તરોટ્ઠે વા. ઇધ પરિ-સદ્દો અભિ-સદ્દેન સમાનત્થોતિ આહ ‘‘કમ્મટ્ઠાનાભિમુખ’’ન્તિ, બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણતો નિવારેત્વા કમ્મટ્ઠાનંયેવ પુરક્ખત્વાતિ અત્થો. પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો ‘‘પરિણાયિકા’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૧૬) વિય. નિય્યાનટ્ઠો પટિપક્ખતો નિગ્ગમનટ્ઠો, તસ્મા પરિગ્ગહિતનિય્યાનસતિન્તિ સબ્બથા ગહિતાસમ્મોસં પરિચ્ચત્તસમ્મોસં સતિં કત્વા, પરમં સતિનેપક્કં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ અત્થો.

    Bhattassapacchatoti bhattabhuñjanassa pacchato. Ūrubaddhāsananti ūrūnaṃ adhobandhanavasena nisajjaṃ. Heṭṭhimakāyassa anujukaṭṭhapanaṃ nisajjāvacaneneva bodhitanti. Ujuṃ kāyanti ettha kāya-saddo uparimakāyavisayoti āha ‘‘uparimaṃ sarīraṃ ujukaṃ ṭhapetvā’’ti. Taṃ pana ujukaṭṭhapanaṃ sarūpato payojanato ca dassetuṃ ‘‘aṭṭhārasā’’tiādi vuttaṃ. Na paṇamantīti na oṇamanti. Na paripatatīti na vigacchati, vīthiṃ na vilaṅgheti. Tato eva pubbenāparaṃ visesappattiyā kammaṭṭhānaṃ vuddhiṃ phātiṃ upagacchati. Mukhasamīpeti mukhassa samīpe nāsikagge vā uttaroṭṭhe vā. Idha pari-saddo abhi-saddena samānatthoti āha ‘‘kammaṭṭhānābhimukha’’nti, bahiddhā puthuttārammaṇato nivāretvā kammaṭṭhānaṃyeva purakkhatvāti attho. Parīti pariggahaṭṭho ‘‘pariṇāyikā’’tiādīsu (dha. sa. 16) viya. Niyyānaṭṭho paṭipakkhato niggamanaṭṭho, tasmā pariggahitaniyyānasatinti sabbathā gahitāsammosaṃ pariccattasammosaṃ satiṃ katvā, paramaṃ satinepakkaṃ upaṭṭhapetvāti attho.

    વિક્ખમ્ભનવસેનાતિ એત્થ વિક્ખમ્ભનં અનુપ્પાદનં અપ્પવત્તનં ન પટિપક્ખેન સુપ્પહીનતા. પહીનત્તાતિ ચ પહીનસદિસતં સન્ધાય વુત્તં ઝાનસ્સ અનધિગતતા. તથાપિ નયિદં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં વિય સભાવતો વિગતાભિજ્ઝં, અથ ખો ભાવનાવસેન. તેનાહ ‘‘ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસદિસેના’’તિ. એસેવ નયોતિ યથા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં સભાવેન વિગતાભિજ્ઝં અબ્યાપન્નઞ્ચ, ન ભાવનાય વિક્ખમ્ભિતત્તા, ન એવમિદં. ઇદં પન ચિત્તં ભાવનાય પરિસોધિતત્તા અબ્યાપન્નં વિગતથિનમિદ્ધં અનુદ્ધતં નિબ્બિચિકિચ્છઞ્ચાતિ અત્થો. ઇદં ઉભયન્તિ સતિસમ્પજઞ્ઞમાહ.

    Vikkhambhanavasenāti ettha vikkhambhanaṃ anuppādanaṃ appavattanaṃ na paṭipakkhena suppahīnatā. Pahīnattāti ca pahīnasadisataṃ sandhāya vuttaṃ jhānassa anadhigatatā. Tathāpi nayidaṃ cakkhuviññāṇaṃ viya sabhāvato vigatābhijjhaṃ, atha kho bhāvanāvasena. Tenāha ‘‘na cakkhuviññāṇasadisenā’’ti. Eseva nayoti yathā cakkhuviññāṇaṃ sabhāvena vigatābhijjhaṃ abyāpannañca, na bhāvanāya vikkhambhitattā, na evamidaṃ. Idaṃ pana cittaṃ bhāvanāya parisodhitattā abyāpannaṃ vigatathinamiddhaṃ anuddhataṃ nibbicikicchañcāti attho. Idaṃ ubhayanti satisampajaññamāha.

    ૨૯૭. ઉચ્છિન્દિત્વા પાતેન્તીતિ એત્થ ઉચ્છિન્દનં પાતનઞ્ચ તાસં પઞ્ઞાનં અનુપ્પન્નાનં ઉપ્પજ્જિતું અપ્પદાનમેવ. ઇતિ મહગ્ગતાનુત્તરપઞ્ઞાનં એકચ્ચાય ચ પરિત્તપઞ્ઞાય અનુપ્પત્તિહેતુભૂતા નીવરણા ધમ્મા ઇતરાય ચ સમત્થતં વિહનન્તિયેવાતિ પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણા વુત્તા. ઇદમ્પિ પઠમજ્ઝાનં વેનેય્યસન્તાને પતિટ્ઠાપિયમાનં ઞાણં પજ્જતિ એત્થાતિ ઞાણપદં. ઞાણં વળઞ્જેતિ એત્થાતિ ઞાણવળઞ્જં.

    297.Ucchinditvā pātentīti ettha ucchindanaṃ pātanañca tāsaṃ paññānaṃ anuppannānaṃ uppajjituṃ appadānameva. Iti mahaggatānuttarapaññānaṃ ekaccāya ca parittapaññāya anuppattihetubhūtā nīvaraṇā dhammā itarāya ca samatthataṃ vihanantiyevāti paññāya dubbalīkaraṇā vuttā. Idampi paṭhamajjhānaṃ veneyyasantāne patiṭṭhāpiyamānaṃ ñāṇaṃ pajjati etthāti ñāṇapadaṃ. Ñāṇaṃ vaḷañjeti etthāti ñāṇavaḷañjaṃ.

    ૨૯૯. તાવ નિટ્ઠં ગતો બાહિરકાનં ઞાણેન અક્કન્તટ્ઠાનાનિપિ સિયુન્તિ. યદિ એવં અનઞ્ઞસાધારણે મગ્ગઞાણપદે કથં ન નિટ્ઠઙ્ગતોતિ આહ ‘‘મગ્ગક્ખણેપી’’તિઆદિ. તીસુ રતનેસુ નિટ્ઠં ગતો હોતીતિ બુદ્ધસુબુદ્ધતં ધમ્મસુધમ્મતં સઙ્ઘસુપ્પટિપત્તિતઞ્ચ આરબ્ભ ઞાણેન નિટ્ઠં નિચ્છયં ઉપગતો હોતિ. કામઞ્ચેત્થ પઠમમગ્ગેનેવ સબ્બસો વિચિકિચ્છાય પહીનત્તા સબ્બસ્સપિ અરિયસાવકસ્સ કઙ્ખા વા વિમતિ વા નત્થિ, તત્થ પન યથા પઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તસ્સ અરહતો સવિસયે ઞાણં સવિસેસં ઓગાહતિ, ન તથા અનાગામિઆદીનન્તિ રતનત્તયે સાતિસયં ઞાણનિચ્છયગમનં સન્ધાય ‘‘અગ્ગમગ્ગવસેન તત્થનિટ્ઠાગમનં વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. યં પનેત્થ અવિભત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ.

    299.Natāva niṭṭhaṃ gato bāhirakānaṃ ñāṇena akkantaṭṭhānānipi siyunti. Yadi evaṃ anaññasādhāraṇe maggañāṇapade kathaṃ na niṭṭhaṅgatoti āha ‘‘maggakkhaṇepī’’tiādi. Tīsu ratanesu niṭṭhaṃ gato hotīti buddhasubuddhataṃ dhammasudhammataṃ saṅghasuppaṭipattitañca ārabbha ñāṇena niṭṭhaṃ nicchayaṃ upagato hoti. Kāmañcettha paṭhamamaggeneva sabbaso vicikicchāya pahīnattā sabbassapi ariyasāvakassa kaṅkhā vā vimati vā natthi, tattha pana yathā paññāvepullappattassa arahato savisaye ñāṇaṃ savisesaṃ ogāhati, na tathā anāgāmiādīnanti ratanattaye sātisayaṃ ñāṇanicchayagamanaṃ sandhāya ‘‘aggamaggavasena tatthaniṭṭhāgamanaṃ vutta’’nti vuttaṃ. Yaṃ panettha avibhattaṃ, taṃ suviññeyyamevāti.

    ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

    Cūḷahatthipadopamasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૭. ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તં • 7. Cūḷahatthipadopamasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૭. ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તવણ્ણના • 7. Cūḷahatthipadopamasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact