| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
५. चूळकम्मविभङ्गसुत्तवण्णना
5. Cūḷakammavibhaṅgasuttavaṇṇanā
२८९. अङ्गसुभतायाति अङ्गानं हत्थपादादिसरीरावयवानं सुन्दरभावेन। यं अपच्चं कुच्छितं मुद्धं वा, तत्थ लोके माणववोहारो, येभुय्येन सत्ता दहरकाले सुद्धधातुका होन्तीति वुत्तं, ‘‘तरुणकाले वोहरिंसू’’ति। अधिपतित्ताति इस्सरभावतो।
289.Aṅgasubhatāyāti aṅgānaṃ hatthapādādisarīrāvayavānaṃ sundarabhāvena. Yaṃ apaccaṃ kucchitaṃ muddhaṃ vā, tattha loke māṇavavohāro, yebhuyyena sattā daharakāle suddhadhātukā hontīti vuttaṃ, ‘‘taruṇakāle vohariṃsū’’ti. Adhipatittāti issarabhāvato.
समाहारन्ति सन्निचयं। पण्डितो घरमावसेति यस्मा अप्पतरेपि ब्ययमाने भोगा खीयन्ति, अप्पतरेपि सञ्चयमाने वड्ढन्ति, तस्मा विञ्ञुजातिको किञ्चि ब्ययं अकत्वा अयमेव उप्पादेन्तो घरावासं अनुतिट्ठेय्याति लोभादेसितमत्थं वदति।
Samāhāranti sannicayaṃ. Paṇḍito gharamāvaseti yasmā appatarepi byayamāne bhogā khīyanti, appatarepi sañcayamāne vaḍḍhanti, tasmā viññujātiko kiñci byayaṃ akatvā ayameva uppādento gharāvāsaṃ anutiṭṭheyyāti lobhādesitamatthaṃ vadati.
धनलोभेन…पे॰… निब्बत्तो। लोभवसिकस्स हि गति निरयो वा तिरच्छानयोनि वा। वुत्तञ्हेतं – ‘‘निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठति अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा। तस्मिं समये कालङ्करेय्य, द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं वदामि – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा’’ति (सं॰ नि॰ ४.२३५)। निरये निब्बत्तिस्सति कतोकासस्स कम्मस्स पटिबाहितुं असक्कुणेय्यभावतो।
Dhanalobhena…pe… nibbatto. Lobhavasikassa hi gati nirayo vā tiracchānayoni vā. Vuttañhetaṃ – ‘‘nimittassādagathitaṃ vā, bhikkhave, viññāṇaṃ tiṭṭhamānaṃ tiṭṭhati anubyañjanassādagathitaṃ vā. Tasmiṃ samaye kālaṅkareyya, dvinnaṃ gatīnaṃ aññataraṃ gatiṃ vadāmi – nirayaṃ vā tiracchānayoniṃ vā’’ti (saṃ. ni. 4.235). Niraye nibbattissati katokāsassa kammassa paṭibāhituṃ asakkuṇeyyabhāvato.
पत्तक्खन्धअधोमुखभावं सन्धाय ‘‘ओनामेत्वा’’ति वुत्तं। ब्राह्मणचारित्तस्स भाविततं सन्धायाह ‘‘ब्रह्मलोके निब्बत्तो’’ति। तं पवत्तिं पुच्छीति सुतमेतं मया, ‘‘मय्हं पिता सुनखो हुत्वा निब्बत्तो’’ति, एतं भोता गोतमेन वुत्तन्ति। किमिदं वुत्तन्ति इमं पवत्तिं पुच्छि।
Pattakkhandhaadhomukhabhāvaṃ sandhāya ‘‘onāmetvā’’ti vuttaṃ. Brāhmaṇacārittassa bhāvitataṃ sandhāyāha ‘‘brahmaloke nibbatto’’ti. Taṃ pavattiṃ pucchīti sutametaṃ mayā, ‘‘mayhaṃ pitā sunakho hutvā nibbatto’’ti, etaṃ bhotā gotamena vuttanti. Kimidaṃ vuttanti imaṃ pavattiṃ pucchi.
तथेव वत्वाति यथा सुनखस्स वुत्तं, तथेव वत्वा। अविसंवादनत्थन्ति, ‘‘तोदेय्यब्राह्मणो सुनखो जातो’’ति अत्तनो वचनस्स अविसंवादनत्थं, विसंवादनाभावदस्सनत्थन्ति अधिप्पायो। ञातोम्हि इमिनाति इमिना मम पुत्तेन मय्हं पुरिमजातियं पिताति एवं ञातो अम्हीति जानित्वा। बुद्धानुभावेन किर सुनखो तथा दस्सेति, न जातिस्सरताय। भगवन्तं दिस्वा भुक्करणं पन पुरिमजातिसिद्धवासनाय। भवपटिच्छन्नन्ति भवन्तरभावेन पटिच्छन्नं। नाम-सद्दो सम्भावने। पटिसन्धिअन्तरन्ति अञ्ञजातिपटिसन्धिग्गहणेन हेट्ठिमजातं गतिं। अङ्गविज्जापाठको किरेस, तेन अप्पायुकदीघायुकतादिवसेन चुद्दस पञ्हे अभिसङ्खरि; एवं किरस्स अहोसि, ‘‘इमेसं सत्तानं अप्पायुकतादयो विसेसा अङ्गपच्चङ्गवसेन सल्लक्खियन्ति। न खो पनेतं युत्तं ‘अङ्गपच्चङ्गानि याव तेसं तेसं कारण’न्ति; तस्मा भवितब्बमेत्थ अञ्ञेनेव कारणेन। समणो गोतमो तं कारणं विभजित्वा कथेस्सति, एवायं सब्बञ्ञूति निच्छयो मे अपण्णको भविस्सती’’ति। अपरे पन भणन्ति, ‘‘तिरच्छानगतं मनुस्सं वा आविसित्वा इच्छितत्थकसावनं नाम महामन्तविज्जावसेन होति; तस्मा न एत्तावता समणस्स गोतमस्स सब्बञ्ञुता सुनिच्छिता होति। यं नूनाहं कम्मफलमस्स उद्दिस्स पञ्हं पुच्छेय्यं, तत्थ च मे चित्तं आराधेन्तो पञ्हं ब्याकरिस्सति। एवायं सब्बञ्ञूति विनिच्छयो मे भविस्सतीति ते पञ्हे पुच्छती’’ति।
Tatheva vatvāti yathā sunakhassa vuttaṃ, tatheva vatvā. Avisaṃvādanatthanti, ‘‘todeyyabrāhmaṇo sunakho jāto’’ti attano vacanassa avisaṃvādanatthaṃ, visaṃvādanābhāvadassanatthanti adhippāyo. Ñātomhiimināti iminā mama puttena mayhaṃ purimajātiyaṃ pitāti evaṃ ñāto amhīti jānitvā. Buddhānubhāvena kira sunakho tathā dasseti, na jātissaratāya. Bhagavantaṃ disvā bhukkaraṇaṃ pana purimajātisiddhavāsanāya. Bhavapaṭicchannanti bhavantarabhāvena paṭicchannaṃ. Nāma-saddo sambhāvane. Paṭisandhiantaranti aññajātipaṭisandhiggahaṇena heṭṭhimajātaṃ gatiṃ. Aṅgavijjāpāṭhako kiresa, tena appāyukadīghāyukatādivasena cuddasa pañhe abhisaṅkhari; evaṃ kirassa ahosi, ‘‘imesaṃ sattānaṃ appāyukatādayo visesā aṅgapaccaṅgavasena sallakkhiyanti. Na kho panetaṃ yuttaṃ ‘aṅgapaccaṅgāni yāva tesaṃ tesaṃ kāraṇa’nti; tasmā bhavitabbamettha aññeneva kāraṇena. Samaṇo gotamo taṃ kāraṇaṃ vibhajitvā kathessati, evāyaṃ sabbaññūti nicchayo me apaṇṇako bhavissatī’’ti. Apare pana bhaṇanti, ‘‘tiracchānagataṃ manussaṃ vā āvisitvā icchitatthakasāvanaṃ nāma mahāmantavijjāvasena hoti; tasmā na ettāvatā samaṇassa gotamassa sabbaññutā sunicchitā hoti. Yaṃ nūnāhaṃ kammaphalamassa uddissa pañhaṃ puccheyyaṃ, tattha ca me cittaṃ ārādhento pañhaṃ byākarissati. Evāyaṃ sabbaññūti vinicchayo me bhavissatīti te pañhe pucchatī’’ti.
भण्डकन्ति सापतेय्यं, सन्तकन्ति अत्थो। कम्मुना दातब्बं आदियन्तीति कम्मदायादा, अत्तना कतूपचितकम्मफलभागीति अत्थो। तं पन कम्मदायज्जं कारणोपचारेन वदन्तो, ‘‘कम्मं एतेसं दायज्जं भण्डकन्ति अत्थो’’ति आह – यथा ‘‘कुसलानं, भिक्खवे, धम्मानं समादानहेतु एवमिदं पुञ्ञं पवड्ढती’’ति (दी॰ नि॰ ३.८०)। यवति फलं सभावतो भिन्नम्पि अभिन्नं विय मिस्सितं होति, एतेनाति योनीति आह – ‘‘कम्मं एतेसं योनि कारण’’न्ति। ममत्तवसेन बज्झति संबज्झतीति बन्धु, ञाति सालोहितो च। कम्मं पन एकन्तसम्बन्धमेवाति आह – ‘‘कम्मं एतेसं बन्धू’’ति। पतिट्ठाति अवस्सयो। कम्मसदिसो हि सत्तानं अवस्सयो नत्थि, अञ्ञो कोचि इस्सरो ब्रह्मा वा न करोति तादिसं कत्तुं सज्जितुं असमत्थभावतो। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं विसुद्धिमग्गसंवण्णनायं वुत्तनयेन वेदितब्बं। कम्ममेवाति कस्मा अवधारितं, ननु किलेसापि सत्तानं हीनपणीतभावकारणं, न केवलन्ति ? सच्चमेतं, किलेसपयोगेन विपाकवट्टं निब्बत्तं कम्मपवत्तितमेवाति कत्वा वुत्तं। ‘‘कथितस्स अत्थं न सञ्जानासी’’ति सङ्खेपतो वत्वा ननु भगवा महाकारुणिको परेसं ञापनत्थमेव धम्मं देसेतीति आह – ‘‘माननिस्सितो किरेसा’’तिआदि।
Bhaṇḍakanti sāpateyyaṃ, santakanti attho. Kammunā dātabbaṃ ādiyantīti kammadāyādā, attanā katūpacitakammaphalabhāgīti attho. Taṃ pana kammadāyajjaṃ kāraṇopacārena vadanto, ‘‘kammaṃ etesaṃ dāyajjaṃ bhaṇḍakanti attho’’ti āha – yathā ‘‘kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’ti (dī. ni. 3.80). Yavati phalaṃ sabhāvato bhinnampi abhinnaṃ viya missitaṃ hoti, etenāti yonīti āha – ‘‘kammaṃ etesaṃ yoni kāraṇa’’nti. Mamattavasena bajjhati saṃbajjhatīti bandhu, ñāti sālohito ca. Kammaṃ pana ekantasambandhamevāti āha – ‘‘kammaṃ etesaṃ bandhū’’ti. Patiṭṭhāti avassayo. Kammasadiso hi sattānaṃ avassayo natthi, añño koci issaro brahmā vā na karoti tādisaṃ kattuṃ sajjituṃ asamatthabhāvato. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ vuttanayena veditabbaṃ. Kammamevāti kasmā avadhāritaṃ, nanu kilesāpi sattānaṃ hīnapaṇītabhāvakāraṇaṃ, na kevalanti ? Saccametaṃ, kilesapayogena vipākavaṭṭaṃ nibbattaṃ kammapavattitamevāti katvā vuttaṃ. ‘‘Kathitassa atthaṃ na sañjānāsī’’ti saṅkhepato vatvā nanu bhagavā mahākāruṇiko paresaṃ ñāpanatthameva dhammaṃ desetīti āha – ‘‘mānanissito kiresā’’tiādi.
२९०. समत्तेनाति परियत्तेन, यथा तं फलं दातुं समत्थं होति, एवं कतेन, उपचितेनाति अत्थो। तादिसं पन अत्तनो किच्चे अनूनं नाम होतीति आह ‘‘परिपुण्णेना’’ति। समादिन्नेनाति एत्थ समादानं नाम तण्हादिट्ठीहि गहणं परामसनन्ति आह – ‘‘गहितेन परामट्ठेना’’ति। पटिपज्जति एताय सुगतिदुग्गतीति पटिपदा, कम्मं। तथा हि तं ‘‘कम्मपथो’’ति वुच्चति।
290.Samattenāti pariyattena, yathā taṃ phalaṃ dātuṃ samatthaṃ hoti, evaṃ katena, upacitenāti attho. Tādisaṃ pana attano kicce anūnaṃ nāma hotīti āha ‘‘paripuṇṇenā’’ti. Samādinnenāti ettha samādānaṃ nāma taṇhādiṭṭhīhi gahaṇaṃ parāmasananti āha – ‘‘gahitena parāmaṭṭhenā’’ti. Paṭipajjati etāya sugatiduggatīti paṭipadā, kammaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘kammapatho’’ti vuccati.
एसाति पटिपदा। दुब्बलं उपघातकमेव सियाति उपपीळकस्स विसयं दस्सेतुं, ‘‘बलवकम्मेना’’तिआदि वुत्तं। बलवकम्मेनाति पुञ्ञकम्मेन। वदति नामाति वदन्तो विय होति । निब्बत्तापेय्यन्ति कस्मा वुत्तं, ननु उपपीळकसभावं कम्मं जनकसभावं न होतीति? सब्बमेतं परिकप्पनवचनं, यथा मनुस्सा पच्चत्थिकं पटिपक्खं किञ्चि कातुं असमत्थापि केचि आलम्बनवसेन समत्था विय अत्तानं दस्सेन्ति, एवंसम्पदमिदन्ति केचि। अपरे पन भणन्ति – यस्सिदं कम्मस्सविपाकं पीळेति, सचे तस्मिं अनोकासे एव सयं विपच्चितुं ओकासं लभेय्य, अपायेसु एव तंसमङ्गिपुग्गलं निब्बत्तापेय्य, यस्मा तं कम्मं बलवं हुत्वा अवसेसपच्चयसमवायेन विपच्चितुं आरद्धं, तस्मा इतरं तस्स विपाकं विबाधेन्तं उपपीळकं नाम जातं। एतदत्थमेव चेत्थ ‘‘बलवकम्मेन निब्बत्त’’न्ति बलवग्गहणं कतं। किच्चवसेन हि नेसं कम्मानं एता समञ्ञा, यदिदं उपपीळकं उपच्छेदकं जनकं उपत्थम्भकन्ति, न कुसलानि विय उपत्थम्भानि होन्ति निब्बत्तत्थाय। पीळेत्वाति विहेठेत्वा पटिघाटनादिवसेन उच्छुतेलयन्तादयो विय उच्छुतिलादिके विबाधेत्वा। निरोजन्ति नित्तेजं। नियूसन्ति निरसं। कसटन्ति निस्सारं। परिस्सयन्ति उपद्दवं।
Esāti paṭipadā. Dubbalaṃ upaghātakameva siyāti upapīḷakassa visayaṃ dassetuṃ, ‘‘balavakammenā’’tiādi vuttaṃ. Balavakammenāti puññakammena. Vadati nāmāti vadanto viya hoti . Nibbattāpeyyanti kasmā vuttaṃ, nanu upapīḷakasabhāvaṃ kammaṃ janakasabhāvaṃ na hotīti? Sabbametaṃ parikappanavacanaṃ, yathā manussā paccatthikaṃ paṭipakkhaṃ kiñci kātuṃ asamatthāpi keci ālambanavasena samatthā viya attānaṃ dassenti, evaṃsampadamidanti keci. Apare pana bhaṇanti – yassidaṃ kammassavipākaṃ pīḷeti, sace tasmiṃ anokāse eva sayaṃ vipaccituṃ okāsaṃ labheyya, apāyesu eva taṃsamaṅgipuggalaṃ nibbattāpeyya, yasmā taṃ kammaṃ balavaṃ hutvā avasesapaccayasamavāyena vipaccituṃ āraddhaṃ, tasmā itaraṃ tassa vipākaṃ vibādhentaṃ upapīḷakaṃ nāma jātaṃ. Etadatthameva cettha ‘‘balavakammena nibbatta’’nti balavaggahaṇaṃ kataṃ. Kiccavasena hi nesaṃ kammānaṃ etā samaññā, yadidaṃ upapīḷakaṃ upacchedakaṃ janakaṃ upatthambhakanti, na kusalāni viya upatthambhāni honti nibbattatthāya. Pīḷetvāti viheṭhetvā paṭighāṭanādivasena ucchutelayantādayo viya ucchutilādike vibādhetvā. Nirojanti nittejaṃ. Niyūsanti nirasaṃ. Kasaṭanti nissāraṃ. Parissayanti upaddavaṃ.
इदानि परिस्सयस्स उपनयनाकारं दस्सेन्तेन तत्थ, ‘‘दारकस्सा’’तिआदिं वत्वा भोगानं विनासनाकारं दस्सेतुं, पुन ‘‘दारकस्सा’’तिआदि वुत्तं। कुम्भदोहनाति कुम्भपूरखीरा। गोमण्डलेति गोयूथे।
Idāni parissayassa upanayanākāraṃ dassentena tattha, ‘‘dārakassā’’tiādiṃ vatvā bhogānaṃ vināsanākāraṃ dassetuṃ, puna ‘‘dārakassā’’tiādi vuttaṃ. Kumbhadohanāti kumbhapūrakhīrā. Gomaṇḍaleti goyūthe.
अट्ठुसभगमनं कत्वाति अट्ठउसभप्पमाणं पदेसं पच्चत्थिकं उद्दिस्स धनुग्गहो अनुयायिं कत्वा। तन्ति सरं। अञ्ञोति पच्चत्थिको। तत्थेव पातेय्य अच्चासन्नं कत्वा सरस्स खित्तत्ता। वाळमच्छोदकन्ति मकरादिवाळमच्छवन्तं उदकं।
Aṭṭhusabhagamanaṃkatvāti aṭṭhausabhappamāṇaṃ padesaṃ paccatthikaṃ uddissa dhanuggaho anuyāyiṃ katvā. Tanti saraṃ. Aññoti paccatthiko. Tattheva pāteyya accāsannaṃ katvā sarassa khittattā. Vāḷamacchodakanti makarādivāḷamacchavantaṃ udakaṃ.
पटिसन्धिनिब्बत्तकं कम्मं जनककम्मं नाम परिपुण्णविपाकदायिभावतो, न पवत्तिविपाकमत्तनिब्बत्तकं। भोगसम्पदादीति आदि-सद्देन आरोग्यसम्पदादि-परिवारसम्पदादीनि गण्हाति। न दीघायुकतादीनि हि अप्पायुकतासंवत्तनिकेन कम्मुना निब्बत्तानि; अञ्ञं दीघायुकताकरणेन उपत्थम्भेतुं सक्कोति; न अतिदुब्बण्णं अप्पेसक्खं नीचकुलीनं दुप्पञ्ञं वा वण्णवन्ततादिवसेन। तथा हि वक्खति, ‘‘इमस्मिं पन पञ्हविस्सज्जने’’तिआदि, तं पन निदस्सनवसेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Paṭisandhinibbattakaṃ kammaṃ janakakammaṃ nāma paripuṇṇavipākadāyibhāvato, na pavattivipākamattanibbattakaṃ. Bhogasampadādīti ādi-saddena ārogyasampadādi-parivārasampadādīni gaṇhāti. Na dīghāyukatādīni hi appāyukatāsaṃvattanikena kammunā nibbattāni; aññaṃ dīghāyukatākaraṇena upatthambhetuṃ sakkoti; na atidubbaṇṇaṃ appesakkhaṃ nīcakulīnaṃ duppaññaṃ vā vaṇṇavantatādivasena. Tathā hi vakkhati, ‘‘imasmiṃ pana pañhavissajjane’’tiādi, taṃ pana nidassanavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ.
पुरिमानीति उपपीळकोपच्छेदकानि। उपपीळकुपघाता नाम कुसलविपाकपटिबाहकाति अधिप्पायेन ‘‘द्वे अकुसलानेवा’’ति वुत्तं। उपत्थम्भकं कुसलमेवाति एत्थ यथा जनकं उभयसभावं, एवं इतरेसम्पि उभयसभावताय वुच्चमानाय न कोचि विरोधो। देवदत्तादीनञ्हि नागादीनं इतो अनुप्पवच्छितानं पेतादीनञ्च नरकादीसु अकुसलकम्मविपाकस्स उपत्थम्भनुपपीळनुपघातनानि न न सम्भवन्ति। एवञ्च कत्वा या हेट्ठा बहूसु आनन्तरियेसु एकेन गहितपटिसन्धिकस्स इतरेसं तस्स अनुबलप्पदायिता वुत्ता, सापि समत्थिता होति। यस्मिञ्हि कम्मे कते जनकनिब्बत्तं कुसलफलं वा अकुसलफलं वा ब्याधिधातुसमतादिनिमित्तं विबाधीयति, तमुपत्थम्भकं। यस्मिं पन कते जातिसमत्थस्स पटिसन्धियं पवत्तियञ्च विपाककटत्तारूपानं उप्पत्ति होति, तं जनकं। यस्मिं पन कते अञ्ञेन जनितस्स इट्ठस्स वा अनिट्ठस्स वा फलस्स विबाधाविच्छेदपच्चयानुप्पत्तिया उपब्रूहनपच्चयुप्पत्तिया च जनकसामत्थियानुरूपं परिवुत्तिचिरतरपबन्धा होति, एतं उपत्थम्भकं। तथा यस्मिं कते जनकनिब्बत्तं कुसलफलं अकुसलफलं वा ब्याधिधातुसमतादिनिमित्तं विबाधीयति, तं उपपीळकं। यस्मिं पन कते जनकसामत्थियवसेन चिरतरपबन्धारहम्पि समानं फलं विच्छेदकपच्चयुप्पत्तिया विच्छिज्जति, तं उपघातकन्ति अयमेत्थ सारो।
Purimānīti upapīḷakopacchedakāni. Upapīḷakupaghātā nāma kusalavipākapaṭibāhakāti adhippāyena ‘‘dve akusalānevā’’ti vuttaṃ. Upatthambhakaṃ kusalamevāti ettha yathā janakaṃ ubhayasabhāvaṃ, evaṃ itaresampi ubhayasabhāvatāya vuccamānāya na koci virodho. Devadattādīnañhi nāgādīnaṃ ito anuppavacchitānaṃ petādīnañca narakādīsu akusalakammavipākassa upatthambhanupapīḷanupaghātanāni na na sambhavanti. Evañca katvā yā heṭṭhā bahūsu ānantariyesu ekena gahitapaṭisandhikassa itaresaṃ tassa anubalappadāyitā vuttā, sāpi samatthitā hoti. Yasmiñhi kamme kate janakanibbattaṃ kusalaphalaṃ vā akusalaphalaṃ vā byādhidhātusamatādinimittaṃ vibādhīyati, tamupatthambhakaṃ. Yasmiṃ pana kate jātisamatthassa paṭisandhiyaṃ pavattiyañca vipākakaṭattārūpānaṃ uppatti hoti, taṃ janakaṃ. Yasmiṃ pana kate aññena janitassa iṭṭhassa vā aniṭṭhassa vā phalassa vibādhāvicchedapaccayānuppattiyā upabrūhanapaccayuppattiyā ca janakasāmatthiyānurūpaṃ parivutticiratarapabandhā hoti, etaṃ upatthambhakaṃ. Tathā yasmiṃ kate janakanibbattaṃ kusalaphalaṃ akusalaphalaṃ vā byādhidhātusamatādinimittaṃ vibādhīyati, taṃ upapīḷakaṃ. Yasmiṃ pana kate janakasāmatthiyavasena ciratarapabandhārahampi samānaṃ phalaṃ vicchedakapaccayuppattiyā vicchijjati, taṃ upaghātakanti ayamettha sāro.
तत्थाति तेसु कम्मेसु। उपच्छेदककम्मेनाति आयुनो उपघातककम्मेन। स्वायमुपघातकभावो द्विधा इच्छितब्बोति तं दस्सेतुं ‘‘पाणातिपातिना’’तिआदि वुत्तं। न सक्कोति पाणातिपातकम्मुना सन्तानस्स तथाभिसङ्खतत्ता। यस्मिञ्हि सन्ताने निब्बत्तं, तस्स तेन अभिसङ्खतता अवस्सं इच्छितब्बा तत्थेव तस्स विपाकस्स विनिबन्धनतो। एतेन कुसलस्स कम्मस्स आयूहनक्खणेयेव पाणातिपातो तादिसं सामत्थियुपघातं करोतीति दस्सेति, ततो कम्मं अप्पफलं होति। ‘‘दीघायुका’’तिआदिना उपघातसामत्थियेन खेत्ते उप्पन्नसस्सं विय उपपत्तिनियामका धम्माति दस्सेति। उपपत्ति नियतविसेसे विपच्चितुं ओकासे करोन्ते एव कुसलकम्मे आकड्ढियमानपटिसन्धिकं पाणातिपातकम्मं अप्पायुकत्थाय नियमेतीति आह – ‘‘पटिसन्धिमेव वा नियामेत्वा अप्पायुकं करोती’’ति। पाणातिपातचेतनाय अच्चन्तकटुकविपाकत्ता सन्निट्ठानचेतनाय निरये निब्बत्तति तस्सा अत्थस्स खीणाभावतो; इतरे पन न तथा भारियाति आह – ‘‘पुब्बा…पे॰… होती’’ति। इध पन यं हेट्ठा वुत्तसदिसं, तं वुत्तनयेन वेदितब्बं।
Tatthāti tesu kammesu. Upacchedakakammenāti āyuno upaghātakakammena. Svāyamupaghātakabhāvo dvidhā icchitabboti taṃ dassetuṃ ‘‘pāṇātipātinā’’tiādi vuttaṃ. Na sakkoti pāṇātipātakammunā santānassa tathābhisaṅkhatattā. Yasmiñhi santāne nibbattaṃ, tassa tena abhisaṅkhatatā avassaṃ icchitabbā tattheva tassa vipākassa vinibandhanato. Etena kusalassa kammassa āyūhanakkhaṇeyeva pāṇātipāto tādisaṃ sāmatthiyupaghātaṃ karotīti dasseti, tato kammaṃ appaphalaṃ hoti. ‘‘Dīghāyukā’’tiādinā upaghātasāmatthiyena khette uppannasassaṃ viya upapattiniyāmakā dhammāti dasseti. Upapatti niyatavisese vipaccituṃ okāse karonte eva kusalakamme ākaḍḍhiyamānapaṭisandhikaṃ pāṇātipātakammaṃ appāyukatthāya niyametīti āha – ‘‘paṭisandhimeva vā niyāmetvā appāyukaṃ karotī’’ti. Pāṇātipātacetanāya accantakaṭukavipākattā sanniṭṭhānacetanāya niraye nibbattati tassā atthassa khīṇābhāvato; itare pana na tathā bhāriyāti āha – ‘‘pubbā…pe… hotī’’ti. Idha pana yaṃ heṭṭhā vuttasadisaṃ, taṃ vuttanayena veditabbaṃ.
मनुस्सामनुस्सपरिस्सयाति मानुसका अमानुसका च उपद्दवा। पुरतोति पुब्बद्वारतो। पच्छतोति पच्छिमवत्थुतो। पवट्टमानाति परिजनस्स, देवतानं वा देसेन पवट्टमाना। परेहीति पुरातनेहि परेहि। सम्मुखीभावन्ति सामिभाववसेन पच्चक्खत्तं। आहरित्वा देन्ति इणायिका। कम्मन्ताति वणिज्जादिकम्मानि। अपाणातिपातकम्मन्ति पाणातिपातस्स पटिपक्खभूतं कम्मं; पाणातिपाता विरतिवसेन पवत्तितकम्मन्ति अत्थो। दीघायुकसंवत्तनिकं होति विपाकस्स कम्मसरिक्खभावतो । इमिना नयेनाति इमिना अप्पायुकदीघायुकसंवत्तनिकेसु कम्मेसु यथावुत्तेन तं संवत्तनिकविभावननयेन।
Manussāmanussaparissayāti mānusakā amānusakā ca upaddavā. Puratoti pubbadvārato. Pacchatoti pacchimavatthuto. Pavaṭṭamānāti parijanassa, devatānaṃ vā desena pavaṭṭamānā. Parehīti purātanehi parehi. Sammukhībhāvanti sāmibhāvavasena paccakkhattaṃ. Āharitvā denti iṇāyikā. Kammantāti vaṇijjādikammāni. Apāṇātipātakammanti pāṇātipātassa paṭipakkhabhūtaṃ kammaṃ; pāṇātipātā virativasena pavattitakammanti attho. Dīghāyukasaṃvattanikaṃ hoti vipākassa kammasarikkhabhāvato . Iminā nayenāti iminā appāyukadīghāyukasaṃvattanikesu kammesu yathāvuttena taṃ saṃvattanikavibhāvananayena.
विहेठनकम्मादीनिपीति पि-सद्देन कोधइस्सामनकमच्छेरथद्धअविद्दसुभाववसेन पवत्तितकम्मानि सङ्गण्हाति। तथेवाति यथा पाणातिपातकम्मं अत्थतो एवं वदति नामाति वुत्तं, तथेव वदमानानि विय। ‘‘यं यदेवातिपत्थेन्ति, सब्बमेतेन लब्भती’’ति (खु॰ पा॰ ८.१०) वचनतो यथा सब्बकुसलं सब्बासं सम्पत्तीनं उपनिस्सयो, एवं सब्बं अकुसलं सब्बासं विपत्तीनं उपनिस्सयोति, ‘‘उपपीळनेन निब्भोगतं आपादेत्वा’’तिआदि वुत्तं । तथा हि पाणातिपातकम्मवसेनपि अयं नयो दस्सितो। अविहेठनादीनीति एत्थ आदि-सद्देन अक्कोधन-अनिस्सामन-दान-अनतिमान-विद्दसुभावेन पवत्तकम्मानि सङ्गण्हाति।
Viheṭhanakammādīnipīti pi-saddena kodhaissāmanakamaccherathaddhaaviddasubhāvavasena pavattitakammāni saṅgaṇhāti. Tathevāti yathā pāṇātipātakammaṃ atthato evaṃ vadati nāmāti vuttaṃ, tatheva vadamānāni viya. ‘‘Yaṃ yadevātipatthenti, sabbametena labbhatī’’ti (khu. pā. 8.10) vacanato yathā sabbakusalaṃ sabbāsaṃ sampattīnaṃ upanissayo, evaṃ sabbaṃ akusalaṃ sabbāsaṃ vipattīnaṃ upanissayoti, ‘‘upapīḷanena nibbhogataṃ āpādetvā’’tiādi vuttaṃ . Tathā hi pāṇātipātakammavasenapi ayaṃ nayo dassito. Aviheṭhanādīnīti ettha ādi-saddena akkodhana-anissāmana-dāna-anatimāna-viddasubhāvena pavattakammāni saṅgaṇhāti.
२९३. इस्सा मनो एतस्साति इस्सामनकोति आह ‘‘इस्सासम्पयुत्तचित्तो’’ति। उपक्कोसन्तोति अक्कोसवत्थूहि अक्कोसन्तो। इस्सं बन्धतीति इस्सं अनुबन्धति इस्सासहितमेव चित्तं अनुपवत्तेति। अप्पेसक्खोति अप्पानुभावो अप्पञ्ञातो। तेनाह ‘‘न पञ्ञायती’’ति। सा पनस्स अप्पानुभावता परिवाराभावेन पाकटा होतीति आह ‘‘अप्पपरिवारो’’ति।
293. Issā mano etassāti issāmanakoti āha ‘‘issāsampayuttacitto’’ti. Upakkosantoti akkosavatthūhi akkosanto. Issaṃ bandhatīti issaṃ anubandhati issāsahitameva cittaṃ anupavatteti. Appesakkhoti appānubhāvo appaññāto. Tenāha ‘‘na paññāyatī’’ti. Sā panassa appānubhāvatā parivārābhāvena pākaṭā hotīti āha ‘‘appaparivāro’’ti.
२९४. मच्छरियवसेन न दाता होतीति सब्बसो देय्यधम्मस्स अभावेन न दाता न होति। अमच्छरी हि पुग्गलो सति देय्यधम्मे यथारहं देतियेव।
294.Macchariyavasena na dātā hotīti sabbaso deyyadhammassa abhāvena na dātā na hoti. Amaccharī hi puggalo sati deyyadhamme yathārahaṃ detiyeva.
२९५. अभिवादेतब्बं खेत्तवसेन मत्थकप्पत्तं दस्सेतुं, ‘‘बुद्धं वा’’तिआदि वुत्तं। अञ्ञेपि मातुपितुजेट्ठभातरादयो अभिवादनादिअरहा सन्ति, तेसु थद्धादिवसेन करणं नीचकुलसंवत्तनिकमेव। न हि पवत्ते सक्का कातुन्ति सम्बन्धो। तेन पवत्तिविपाकदायिनो कम्मस्स विसयो एसोति दस्सेति। तेनाह ‘‘पटिसन्धिमेव पना’’तिआदि।
295. Abhivādetabbaṃ khettavasena matthakappattaṃ dassetuṃ, ‘‘buddhaṃ vā’’tiādi vuttaṃ. Aññepi mātupitujeṭṭhabhātarādayo abhivādanādiarahā santi, tesu thaddhādivasena karaṇaṃ nīcakulasaṃvattanikameva. Na hi pavatte sakkā kātunti sambandho. Tena pavattivipākadāyino kammassa visayo esoti dasseti. Tenāha ‘‘paṭisandhimeva panā’’tiādi.
२९६. अपरिपुच्छनेनाति अपरिपुच्छामत्तेन निरये न निब्बत्तति; अपरिपुच्छाहेतु पन कत्तब्बाकरणादीहि सिया निरयनिब्बत्तीति पाळियं, ‘‘न परिपुच्छिता होती’’तिआदि वुत्तन्ति दस्सेन्तो, ‘‘अपरिपुच्छको पना’’तिआदिमाह। यथानुसन्धिं पापेसीति देसनं यथानुसन्धिनिट्ठानं पापेसि। सेसं वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यमेव।
296.Aparipucchanenāti aparipucchāmattena niraye na nibbattati; aparipucchāhetu pana kattabbākaraṇādīhi siyā nirayanibbattīti pāḷiyaṃ, ‘‘na paripucchitā hotī’’tiādi vuttanti dassento, ‘‘aparipucchako panā’’tiādimāha. Yathānusandhiṃ pāpesīti desanaṃ yathānusandhiniṭṭhānaṃ pāpesi. Sesaṃ vuttanayattā suviññeyyameva.
चूळकम्मविभङ्गसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Cūḷakammavibhaṅgasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ५. चूळकम्मविभङ्गसुत्तं • 5. Cūḷakammavibhaṅgasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ५. चूळकम्मविभङ्गसुत्तवण्णना • 5. Cūḷakammavibhaṅgasuttavaṇṇanā
