| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
५. चूळसच्चकसुत्तवण्णना
5. Cūḷasaccakasuttavaṇṇanā
३५३. हंसवट्टकच्छन्नेनाति हंसवट्टकपटिच्छन्नेन, हंसमण्डलाकारेनाति अत्थो।
353.Haṃsavaṭṭakacchannenāti haṃsavaṭṭakapaṭicchannena, haṃsamaṇḍalākārenāti attho.
वदन्ति एतेनाति वादो, मग्गो। किं वदन्ति? उत्तरं। वादानं सतानि वादसतानि। ‘‘निगण्ठो पञ्चवादसतानि, निगण्ठी पञ्चवादसतानी’’ति एवं निगण्ठो च निगण्ठी च पञ्च पञ्च वादसतानि उग्गहेत्वा विचरन्ता। किरियतो ते पुच्छिंसु, लिङ्गतो पन निगण्ठभावो ञातो। तेनाह ‘‘अहं वादं आरोपेस्सामी’’ति।
Vadanti etenāti vādo, maggo. Kiṃ vadanti? Uttaraṃ. Vādānaṃ satāni vādasatāni. ‘‘Nigaṇṭho pañcavādasatāni, nigaṇṭhī pañcavādasatānī’’ti evaṃ nigaṇṭhoca nigaṇṭhī ca pañca pañca vādasatāni uggahetvā vicarantā. Kiriyato te pucchiṃsu, liṅgato pana nigaṇṭhabhāvo ñāto. Tenāha ‘‘ahaṃ vādaṃ āropessāmī’’ti.
जग्गन्तो सम्मज्जनादिवसेन। दिवातरन्ति अतिदिवं। ‘‘कस्स पुच्छा, कस्स विस्सज्जनं होतू’’ति परिब्बाजिकाहि वुत्ते थेरो आह ‘‘पुच्छा नाम अम्हाकं पत्ता’’ति। पुच्छा वादानं पुब्बपक्खो, यस्मा तुम्हे वादपसुता वादाभिरता धजं पग्गय्ह विचरथ, तस्मा वादानं पुब्बपक्खो अम्हाकं पत्तो, एवं सन्तेपि तुम्हाकं मातुगामभावतो पुब्बपक्खं देमाति आह ‘‘तुम्हे पन मातुगामा नाम पठमं पुच्छथा’’ति। ता परिब्बाजिका एकेका अड्ढतेय्यसतवादमग्गं पुच्छन्तियो वादसहस्सं पुच्छिंसु। यथा निसितस्स खग्गस्स कुमुदनाळच्छेदने किमत्थि भारियं, एवं पटिसम्भिदाप्पत्तस्स सावकेसु पञ्ञवन्तानं अग्गभावे ठितस्स धम्मसेनापतिनो पुथुज्जनपरिकप्पितपञ्हविस्सज्जने किमत्थि भारियं। तेनाह ‘‘थेरो खग्गेना’’तिआदि। तत्थ निज्जटं निग्गण्ठिं कत्वाति यथा ता पुन तत्थ जटं गण्ठिं कातुं न विसहन्ति, तथा विजटेत्वा कथेसि। अयं थेरो चतुरङ्गसमन्नागते अन्धकारे सहस्सवट्टिकं दीपेन्तो विय अञ्ञेसं अविसये अन्धकारभूते पञ्हे पुच्छितमत्तेयेव विस्सज्जेसीति थेरस्स पञ्ञावेय्यत्तियं दिस्वा सयञ्च अन्तिमभविकताय कोहञ्ञे ठातुं असक्कोन्तियो ‘‘एत्तकमेव, भन्ते, मयं जानामा’’ति आहंसु। थेरस्स विसयन्ति थेरस्स पञ्ञाविसयं।
Jagganto sammajjanādivasena. Divātaranti atidivaṃ. ‘‘Kassa pucchā, kassa vissajjanaṃ hotū’’ti paribbājikāhi vutte thero āha ‘‘pucchā nāma amhākaṃ pattā’’ti. Pucchā vādānaṃ pubbapakkho, yasmā tumhe vādapasutā vādābhiratā dhajaṃ paggayha vicaratha, tasmā vādānaṃ pubbapakkho amhākaṃ patto, evaṃ santepi tumhākaṃ mātugāmabhāvato pubbapakkhaṃ demāti āha ‘‘tumhe pana mātugāmā nāma paṭhamaṃ pucchathā’’ti. Tā paribbājikā ekekā aḍḍhateyyasatavādamaggaṃ pucchantiyo vādasahassaṃ pucchiṃsu. Yathā nisitassa khaggassa kumudanāḷacchedane kimatthi bhāriyaṃ, evaṃ paṭisambhidāppattassa sāvakesu paññavantānaṃ aggabhāve ṭhitassa dhammasenāpatino puthujjanaparikappitapañhavissajjane kimatthi bhāriyaṃ. Tenāha ‘‘thero khaggenā’’tiādi. Tattha nijjaṭaṃ niggaṇṭhiṃ katvāti yathā tā puna tattha jaṭaṃ gaṇṭhiṃ kātuṃ na visahanti, tathā vijaṭetvā kathesi. Ayaṃ thero caturaṅgasamannāgate andhakāre sahassavaṭṭikaṃ dīpento viya aññesaṃ avisaye andhakārabhūte pañhe pucchitamatteyeva vissajjesīti therassa paññāveyyattiyaṃ disvā sayañca antimabhavikatāya kohaññe ṭhātuṃ asakkontiyo ‘‘ettakameva, bhante, mayaṃ jānāmā’’ti āhaṃsu. Therassa visayanti therassa paññāvisayaṃ.
नेव अन्तं न कोटिं अद्दसंसूति एकन्ति वत्तब्बस्स बहुभावतो तस्सा पुच्छाय अत्थो एवमन्तो एवमवसानकोटीति न पस्सिंसु न जानिंसु। थेरो तासं अज्झासयं ओलोकेन्तो पब्बज्जारुचिं दिस्वा आह ‘‘इदानि किं करिस्सथा’’ति? उत्तरितरपञ्ञोति वादमग्गपरिचयेन मेधाविताय च यादिसा तासं पञ्ञा, ततो उत्तरितरपञ्ञो।
Neva antaṃ na koṭiṃ addasaṃsūti ekanti vattabbassa bahubhāvato tassā pucchāya attho evamanto evamavasānakoṭīti na passiṃsu na jāniṃsu. Thero tāsaṃ ajjhāsayaṃ olokento pabbajjāruciṃ disvā āha ‘‘idāni kiṃ karissathā’’ti? Uttaritarapaññoti vādamaggaparicayena medhāvitāya ca yādisā tāsaṃ paññā, tato uttaritarapañño.
कथामग्गोति वादमग्गो। तस्मा तेहि तेहि परप्पवादादीहि भस्सं वादमग्गं पकारेहि वदेतीति भस्सप्पवादको। पण्डितवादोति अहं पण्डितो निपुणो बहुस्सुतोति एवंवादी। यं यं नक्खत्ताचारेन आदिसतीति नक्खत्तगतिया कालञाणेन ‘‘असुकदिवसे चन्दग्गाहो भविस्सति, सूरियग्गाहो भविस्सती’’तिआदिना यं यं आदेसं भणति। साधुलद्धिको ञाणसम्पत्तिया सुन्दरो। आरोपितोति पटिञ्ञाहेतुनिदस्सनादिदोसं उपरि आरोपितो वादो स्वारोपितो। दोसपदं आरोपेन्तेन वादिना परवादिम्हि अभिभुय्य तस्स धातुक्खोभोपि सिया, चित्तविक्खेपेन येन दोसो तेन सङ्कप्पितो सम्पवेधितोति। थूणन्ति सरीरं खोभितन्ति कत्वा। थूणन्ति हि लोहितपित्तसेम्हानं अधिवचनं सब्बङ्गसरीरधारणतो। अपिच थूणपदो नाम अत्थि कथामग्गो वादमग्गं गण्हन्तानं। सच्चको पन कोहञ्ञे ठत्वा अत्तनो वादप्पभेदवसेन परे विम्हापेन्तो ‘‘थूणं चेपाह’’न्तिआदिमाह। सावकानं विनयं नाम सिक्खापदं, तञ्च धम्मदेसना होतीति एसा एव चस्स अनुसासनीति विनयनादिमुखेन सम्मासम्बुद्धस्स मतं सासनं पुच्छन्तो सच्चको ‘‘कथं पन, भो, अस्सजी’’तिआदिमाह। अथस्स थेरो ‘‘लक्खणत्तयकथा नाम अनञ्ञसाधारणा बुद्धावेणिका धम्मदेसना, तत्र च मया अनिच्चकथाय समुट्ठापिताय तं असहन्तो सच्चको तुच्छमानेन पटपटायन्तो कुरुमानो लिच्छवी गहेत्वा भगवतो सन्तिकं आगमिस्सति, अथस्स भगवा वादं मद्दित्वा अनिच्चन्ति पतिट्ठपेन्तो धम्मं कथेस्सति, तदा भविस्सति विजहितवादो सम्मापटिपत्तिया पतिट्ठितो’’ति चिन्तेत्वा अनिच्चानत्तलक्खणपटिसंयुत्तं भगवतो अनुसासनं दस्सेन्तो ‘‘एवं, भो, अग्गिवेस्सना’’तिआदिमाह।
Kathāmaggoti vādamaggo. Tasmā tehi tehi parappavādādīhi bhassaṃ vādamaggaṃ pakārehi vadetīti bhassappavādako. Paṇḍitavādoti ahaṃ paṇḍito nipuṇo bahussutoti evaṃvādī. Yaṃ yaṃ nakkhattācārena ādisatīti nakkhattagatiyā kālañāṇena ‘‘asukadivase candaggāho bhavissati, sūriyaggāho bhavissatī’’tiādinā yaṃ yaṃ ādesaṃ bhaṇati. Sādhuladdhiko ñāṇasampattiyā sundaro. Āropitoti paṭiññāhetunidassanādidosaṃ upari āropito vādo svāropito. Dosapadaṃ āropentena vādinā paravādimhi abhibhuyya tassa dhātukkhobhopi siyā, cittavikkhepena yena doso tena saṅkappito sampavedhitoti. Thūṇanti sarīraṃ khobhitanti katvā. Thūṇanti hi lohitapittasemhānaṃ adhivacanaṃ sabbaṅgasarīradhāraṇato. Apica thūṇapado nāma atthi kathāmaggo vādamaggaṃ gaṇhantānaṃ. Saccako pana kohaññe ṭhatvā attano vādappabhedavasena pare vimhāpento ‘‘thūṇaṃ cepāha’’ntiādimāha. Sāvakānaṃ vinayaṃ nāma sikkhāpadaṃ, tañca dhammadesanā hotīti esā eva cassa anusāsanīti vinayanādimukhena sammāsambuddhassa mataṃ sāsanaṃ pucchanto saccako ‘‘kathaṃ pana, bho, assajī’’tiādimāha. Athassa thero ‘‘lakkhaṇattayakathā nāma anaññasādhāraṇā buddhāveṇikā dhammadesanā, tatra ca mayā aniccakathāya samuṭṭhāpitāya taṃ asahanto saccako tucchamānena paṭapaṭāyanto kurumāno licchavī gahetvā bhagavato santikaṃ āgamissati, athassa bhagavā vādaṃ madditvā aniccanti patiṭṭhapento dhammaṃ kathessati, tadā bhavissati vijahitavādo sammāpaṭipattiyā patiṭṭhito’’ti cintetvā aniccānattalakkhaṇapaṭisaṃyuttaṃ bhagavato anusāsanaṃ dassento ‘‘evaṃ, bho, aggivessanā’’tiādimāha.
कस्मा पनेत्थ दुक्खलक्खणं अग्गहितन्ति आह ‘‘थेरो पना’’तिआदि। ‘‘उपारम्भस्स ओकासो होती’’ति सङ्खेपतो वुत्तं विवरितुं ‘‘मग्गफलानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ परियायेनाति सङ्खारदुक्खतापरियायेन। अयन्ति सच्चको। नयिदं तुम्हाकं सासनं नामाति यत्थ तुम्हे अवट्ठिता, इदं तुम्हाकं सब्बञ्ञुसासनं नाम न होति दुक्खतो अनिस्सरणत्ता, अथ खो महाआघातनं नामेतं, महादुक्खनिद्दिट्ठत्ता पन निरयुस्सदो नाम उस्सदनिरयो नाम, तस्मा नत्ति नाम तुम्हाकं सुखासा। उट्ठायुट्ठायाति उस्सुक्कं कत्वा, दुक्खमेव जीरापेन्ता सब्बसो दुक्खमेव अनुभवन्ता, आहिण्डथ विचरथाति। सब्बमिदं तस्स मिच्छापरिकप्पितमेव। कस्मा? दुक्खसच्चूपसञ्हितायेव हेत्थ निप्परियायकथा नाम। तस्स हि परिञ्ञत्थं भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति। मग्गफलानि सङ्खारभावेन ‘‘यदनिच्चं, तं दुक्ख’’न्ति परियायतो दुक्खं, न निप्परियायतो। तेनाह ‘‘तस्मा’’तिआदि। सोतुं अयुत्तं मिच्छावादत्ताति अधिप्पायो।
Kasmā panettha dukkhalakkhaṇaṃ aggahitanti āha ‘‘thero panā’’tiādi. ‘‘Upārambhassa okāso hotī’’ti saṅkhepato vuttaṃ vivarituṃ ‘‘maggaphalānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha pariyāyenāti saṅkhāradukkhatāpariyāyena. Ayanti saccako. Nayidaṃ tumhākaṃ sāsanaṃ nāmāti yattha tumhe avaṭṭhitā, idaṃ tumhākaṃ sabbaññusāsanaṃ nāma na hoti dukkhato anissaraṇattā, atha kho mahāāghātanaṃ nāmetaṃ, mahādukkhaniddiṭṭhattā pana nirayussado nāma ussadanirayo nāma, tasmā natti nāma tumhākaṃ sukhāsā. Uṭṭhāyuṭṭhāyāti ussukkaṃ katvā, dukkhameva jīrāpentā sabbaso dukkhameva anubhavantā, āhiṇḍatha vicarathāti. Sabbamidaṃ tassa micchāparikappitameva. Kasmā? Dukkhasaccūpasañhitāyeva hettha nippariyāyakathā nāma. Tassa hi pariññatthaṃ bhagavati brahmacariyaṃ vussati. Maggaphalāni saṅkhārabhāvena ‘‘yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti pariyāyato dukkhaṃ, na nippariyāyato. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Sotuṃ ayuttaṃ micchāvādattāti adhippāyo.
३५४. सह अत्थानुसासनं अगारन्ति सन्धागारं, राजकुलानं सन्थापनअगारन्तिपि सन्धागारं, तस्मिं सन्थागारेति अत्थो। एकस्मिं काले तादिसे काले राजकिच्चानं सन्थानमेत्थ विचारेन्तीति सन्धागारं, तस्मिं सन्थागारेतिपि अत्थो। पतिट्ठितन्ति ‘‘अनिच्चं अनत्ता’’ति च पटिञ्ञातं। इदानेव पिट्ठिं परिवत्तेन्तोति भगवतो नलाटं अनोलोकेत्वा विमुखभावं आपज्जन्तो। सुराघरेति सुरासम्पादकगेहे। पिट्ठकिलञ्जन्ति पिट्ठठपनकिळञ्जं। वालन्ति चङ्गवारं। साणसाटककरणत्थन्ति साणसाटकं करोन्ति एतेनाति साणसाटककरणं, सुत्तं, तदत्थं। साणवाका एतेसु सन्तीति साणवाका, साणदण्डा। ते गहेत्वा साणानं धोवनसदिसं कीळितजातं यथा ‘‘उद्दालपुप्फभञ्जिका, साणभञ्जिका’’ति च। किं सो भवमानोति कीदिसो हुत्वा सो भवमानो, किं होन्तो लोके अग्गपुग्गलस्स सम्मासम्बुद्धस्स वादारोपनं नाम ततो उत्तरितरसूरगुणो एव यक्खादिभावेन सो भवमानो अभिसम्भुणेय्य। अयं पन अप्पानुभावताय पिसाचरूपो किं एत्तकं कालं निद्दायन्तो अज्ज पबुज्झित्वा एवं वदतीति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘किं यक्खो’’तिआदि।
354. Saha atthānusāsanaṃ agāranti sandhāgāraṃ, rājakulānaṃ santhāpanaagārantipi sandhāgāraṃ, tasmiṃ santhāgāreti attho. Ekasmiṃ kāle tādise kāle rājakiccānaṃ santhānamettha vicārentīti sandhāgāraṃ, tasmiṃ santhāgāretipi attho. Patiṭṭhitanti ‘‘aniccaṃ anattā’’ti ca paṭiññātaṃ. Idāneva piṭṭhiṃ parivattentoti bhagavato nalāṭaṃ anoloketvā vimukhabhāvaṃ āpajjanto. Surāghareti surāsampādakagehe. Piṭṭhakilañjanti piṭṭhaṭhapanakiḷañjaṃ. Vālanti caṅgavāraṃ. Sāṇasāṭakakaraṇatthanti sāṇasāṭakaṃ karonti etenāti sāṇasāṭakakaraṇaṃ, suttaṃ, tadatthaṃ. Sāṇavākā etesu santīti sāṇavākā, sāṇadaṇḍā. Te gahetvā sāṇānaṃ dhovanasadisaṃ kīḷitajātaṃ yathā ‘‘uddālapupphabhañjikā, sāṇabhañjikā’’ti ca. Kiṃ so bhavamānoti kīdiso hutvā so bhavamāno, kiṃ honto loke aggapuggalassa sammāsambuddhassa vādāropanaṃ nāma tato uttaritarasūraguṇo eva yakkhādibhāvena so bhavamāno abhisambhuṇeyya. Ayaṃ pana appānubhāvatāya pisācarūpo kiṃ ettakaṃ kālaṃ niddāyanto ajja pabujjhitvā evaṃ vadatīti adhippāyo. Tenāha ‘‘kiṃ yakkho’’tiādi.
३५५. महामज्झन्हिकसमयेति महति मज्झन्हिककाले, गगनमज्झे सूरियगतवेलाय। दिवापधानिका पधानानुयुञ्जका। वत्तं दस्सेत्वाति पच्छाभत्तं दिवाविहारूपगमनतो पुब्बे कातब्बवत्तं दस्सेत्वा पटिपज्जित्वा। भगवन्तं दस्सेन्तोति भगवति गारवबहुमानं विभावेन्तो उभो हत्थे कमलमकुलाकारे कत्वा उक्खिप्प भगवन्तं दस्सेन्तो।
355.Mahāmajjhanhikasamayeti mahati majjhanhikakāle, gaganamajjhe sūriyagatavelāya. Divāpadhānikā padhānānuyuñjakā. Vattaṃ dassetvāti pacchābhattaṃ divāvihārūpagamanato pubbe kātabbavattaṃ dassetvā paṭipajjitvā. Bhagavantaṃ dassentoti bhagavati gāravabahumānaṃ vibhāvento ubho hatthe kamalamakulākāre katvā ukkhippa bhagavantaṃ dassento.
तं सन्धायाति तं अपरिच्छिन्नगणनं सन्धाय एवं ‘‘महतिया लिच्छविपरिसाया’’ति वुत्तं। किं सीसेन भूमिं पहरन्तेनेव वन्दना कता होति? केराटिकाति सठा। मोचेन्ताति भिक्खादानतो मोचेन्ता। अवक्खित्तमत्तिकापिण्डो वियाति हेट्ठाखित्तमत्तिकापिण्डो विय। यत्थ कत्थचीति अत्तनो अनुरूपं वचनं असल्लपेन्तो यत्थ कत्थचि।
Taṃ sandhāyāti taṃ aparicchinnagaṇanaṃ sandhāya evaṃ ‘‘mahatiyā licchaviparisāyā’’ti vuttaṃ. Kiṃ sīsena bhūmiṃ paharanteneva vandanā katā hoti? Kerāṭikāti saṭhā. Mocentāti bhikkhādānato mocentā. Avakkhittamattikāpiṇḍo viyāti heṭṭhākhittamattikāpiṇḍo viya. Yattha katthacīti attano anurūpaṃ vacanaṃ asallapento yattha katthaci.
३५६. दिस्सति ‘‘इदं इमस्स फल’’न्ति अपदिस्सति एतेनाति देसो, कारणं, तदेव तस्स पवत्तिट्ठानताय ओकासोति आह ‘‘कञ्चिदेव देसन्ति कञ्चि ओकासं किञ्चि कारण’’न्ति। ओकासो ठानन्ति च कारणं वुच्चति ‘‘अट्ठानमेतं अनवकासो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.१६१; म॰ नि॰ ३.१२८-१३१; अ॰ नि॰ १.२६८-२९५; विभ॰ ८०९)। यदाकङ्खसीति न वदन्ति अनवसेसधम्मविसयत्ता पटिञ्ञाय। तुम्हन्ति तुम्हाकं। यक्ख…पे॰… परिब्बाजकानन्ति एत्थ ‘‘पुच्छावुसो, यदाकङ्खसी’’तिआदीनि (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ आळवकसुत्त) पुच्छावचनानि यथाक्कमं योजेतब्बानि।
356. Dissati ‘‘idaṃ imassa phala’’nti apadissati etenāti deso, kāraṇaṃ, tadeva tassa pavattiṭṭhānatāya okāsoti āha ‘‘kañcideva desanti kañci okāsaṃ kiñci kāraṇa’’nti. Okāso ṭhānanti ca kāraṇaṃ vuccati ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso’’tiādīsu (dī. ni. 3.161; ma. ni. 3.128-131; a. ni. 1.268-295; vibha. 809). Yadākaṅkhasīti na vadanti anavasesadhammavisayattā paṭiññāya. Tumhanti tumhākaṃ. Yakkha…pe… paribbājakānanti ettha ‘‘pucchāvuso, yadākaṅkhasī’’tiādīni (saṃ. ni. 1.246; su. ni. āḷavakasutta) pucchāvacanāni yathākkamaṃ yojetabbāni.
ञत्वा सयं लोकमिमं परञ्चाति इदं महासत्तो निरयं सग्गञ्च तेसं पच्चक्खतो दस्सेत्वा आह।
Ñatvāsayaṃ lokamimaṃ parañcāti idaṃ mahāsatto nirayaṃ saggañca tesaṃ paccakkhato dassetvā āha.
तग्घ ते अहमक्खिस्सं, यथापि कुसलो तथाति यथा पकारेन सुकुसलो सब्बञ्ञू जानाति कथेति, तथा अहं कथेस्सामि। तस्स पन कारणं अकारणञ्च अविजानन्तो राजानं करोतु वा मा वा, अहं पन ते अक्खिस्सामीति आह ‘‘राजा च खो…पे॰… न वा’’ति।
Taggha te ahamakkhissaṃ, yathāpi kusalo tathāti yathā pakārena sukusalo sabbaññū jānāti katheti, tathā ahaṃ kathessāmi. Tassa pana kāraṇaṃ akāraṇañca avijānanto rājānaṃ karotu vā mā vā, ahaṃ pana te akkhissāmīti āha ‘‘rājā ca kho…pe… na vā’’ti.
कथितनियामेनेव कथेन्तोति तेपरिवट्टकथाय दुक्खलक्खणम्पेस कथेस्सति, इध पन अञ्ञथा सावकेन अस्सजिना कथितं, अञ्ञथा समणेन गोतमेनाति वचनोकासपरिहरणत्थं दुक्खलक्खणं अनामसित्वा थेरेन कथितनियामेनेव अनिच्चानत्तलक्खणमेव कथेन्तेन भगवता – ‘‘रूपं अनत्ता याव विञ्ञाणं अनत्ता’’ति वुत्ते सच्चको तं असम्पटिच्छन्तो उपमाय अत्थञापने उपमापमाणं यथा ‘‘गो विय गवयो’’ति अत्तानं उपमेय्यं कत्वा उपमापमाणेन पतिट्ठापेतुकामो आह ‘‘उपमा मं, भो गोतम, पटिभाती’’ति, उपमं ते करिस्सामि, उपमायपिधेकच्चे विञ्ञू पुरिसा भासितस्स अत्थं आजानन्तीति अधिप्पायो। भगवा उपमासतेन, अञ्ञेन वापि पमाणेन तव अत्ता पतिट्ठापेतुं न लब्भा अत्तनो विय पमाणस्सपि अनुपलब्भनतोति आह ‘‘पटिभातु तं अग्गिवेस्सना’’ति। यथा हि अत्ता नाम कोचि परमत्थतो न उपलब्भति एकंसेन अनुपलद्धितो, एवस्स ञापकपुग्गलं पमाणम्पि न उपलब्भति। तेनाह ‘‘आहर तं उपमं विस्सत्थो’’ति, न तेन तव अत्तवादो पतिट्ठं लभतीति अधिप्पायो।
Kathitaniyāmeneva kathentoti teparivaṭṭakathāya dukkhalakkhaṇampesa kathessati, idha pana aññathā sāvakena assajinā kathitaṃ, aññathā samaṇena gotamenāti vacanokāsapariharaṇatthaṃ dukkhalakkhaṇaṃ anāmasitvā therena kathitaniyāmeneva aniccānattalakkhaṇameva kathentena bhagavatā – ‘‘rūpaṃ anattā yāva viññāṇaṃ anattā’’ti vutte saccako taṃ asampaṭicchanto upamāya atthañāpane upamāpamāṇaṃ yathā ‘‘go viya gavayo’’ti attānaṃ upameyyaṃ katvā upamāpamāṇena patiṭṭhāpetukāmo āha ‘‘upamā maṃ, bho gotama, paṭibhātī’’ti, upamaṃ te karissāmi, upamāyapidhekacce viññū purisā bhāsitassa atthaṃ ājānantīti adhippāyo. Bhagavā upamāsatena, aññena vāpi pamāṇena tava attā patiṭṭhāpetuṃ na labbhā attano viya pamāṇassapi anupalabbhanatoti āha ‘‘paṭibhātu taṃ aggivessanā’’ti. Yathā hi attā nāma koci paramatthato na upalabbhati ekaṃsena anupaladdhito, evassa ñāpakapuggalaṃ pamāṇampi na upalabbhati. Tenāha ‘‘āhara taṃupamaṃ vissattho’’ti, na tena tava attavādo patiṭṭhaṃ labhatīti adhippāyo.
यं दिट्ठं कायिकं वा पुञ्ञापुञ्ञं पुरिसपुग्गले उपलब्भति, तेन विञ्ञायति रूपत्तायं पुरिसपुग्गलो, तथा यं दिट्ठं सुखदुक्खपटिसंवेदनं पुरिसपुग्गले उपलब्भति, यं दिट्ठं नीलादिसञ्जाननं, यं दिट्ठं रज्जनदुस्सनादि, यं दिट्ठं आरम्मणपटिविजाननं पुरिसपुग्गले उपलब्भति, तेन विञ्ञायति विञ्ञाणत्तायं पुरिसपुग्गलोति। एवं रूपादिलक्खणो अत्ता तत्थ तत्थ काये कल्याणपापकानं कम्मानं विपाकं सुखदुक्खं पटिसंवेदेति, एवञ्चेतं सम्पटिच्छितब्बं, अञ्ञथा कम्मफलसम्बन्धो न युज्जेय्याति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘इमिना किं दीपेती’’तिआदिमाह। तत्थ तेति सत्ता। पतिट्ठायाति निस्साय। ‘‘रूपत्तायं पुरिसपुग्गलो’’तिआदिना रूपादिधम्मे ‘‘अत्ता’’ति वत्वा पुन ‘‘रूपे पतिट्ठाया’’तिआदिं वदन्तो अयं निगण्ठो अत्तनो वादं भिन्दति पतिट्ठानस्स, पतिट्ठायकस्स च अभेददीपनतो। रूपादयो वेदनादिसभावा अत्ता तन्निस्सयेन पुञ्ञादिकिरियासमुपलद्धितो इध यं निस्साय पुञ्ञादिकिरिया समुपलब्भति, ते रूपादयो सत्तसञ्ञिता अत्तसभावा दिट्ठा यथा तं देवतादीसु, ये पन सत्तसञ्ञिता ततो अञ्ञे असत्तसभावा दिट्ठा यथा तं कट्ठकलिङ्गरादीसूति एवं साधेतब्बं अत्थं सहेतुं कत्वा दस्सेन्तो निगण्ठो निदस्सनं आनेसीति आह ‘‘अतिविय सकारणं कत्वा उपमं आहरी’’ति। तस्स पन ‘‘बलकरणीया’’ति वुत्तपुरिसप्पयोगा विय बीजगामभूतगामापि सजीवा एवाति लद्धीति ते सदिसूदाहरणभावेन वुत्ताति दट्ठब्बं। सचे पन ये जीवस्स आधारणभावेन सहितेन पवत्तेतब्बभावेन सल्लक्खेतब्बा, ते सजीवाति इच्छिता, न केवलेन पवत्तेतब्बभावेन। एवं सति ‘‘बलकरणीया कम्मन्ता’’ति वदन्तेन विसदिसूदाहरणभावेन उपनीतन्ति दट्ठब्बं।
Yaṃ diṭṭhaṃ kāyikaṃ vā puññāpuññaṃ purisapuggale upalabbhati, tena viññāyati rūpattāyaṃ purisapuggalo, tathā yaṃ diṭṭhaṃ sukhadukkhapaṭisaṃvedanaṃ purisapuggale upalabbhati, yaṃ diṭṭhaṃ nīlādisañjānanaṃ, yaṃ diṭṭhaṃ rajjanadussanādi, yaṃ diṭṭhaṃ ārammaṇapaṭivijānanaṃ purisapuggale upalabbhati, tena viññāyati viññāṇattāyaṃ purisapuggaloti. Evaṃ rūpādilakkhaṇo attā tattha tattha kāye kalyāṇapāpakānaṃ kammānaṃ vipākaṃ sukhadukkhaṃ paṭisaṃvedeti, evañcetaṃ sampaṭicchitabbaṃ, aññathā kammaphalasambandho na yujjeyyāti imamatthaṃ dassento ‘‘iminā kiṃ dīpetī’’tiādimāha. Tattha teti sattā. Patiṭṭhāyāti nissāya. ‘‘Rūpattāyaṃ purisapuggalo’’tiādinā rūpādidhamme ‘‘attā’’ti vatvā puna ‘‘rūpe patiṭṭhāyā’’tiādiṃ vadanto ayaṃ nigaṇṭho attano vādaṃ bhindati patiṭṭhānassa, patiṭṭhāyakassa ca abhedadīpanato. Rūpādayo vedanādisabhāvā attā tannissayena puññādikiriyāsamupaladdhito idha yaṃ nissāya puññādikiriyā samupalabbhati, te rūpādayo sattasaññitā attasabhāvā diṭṭhā yathā taṃ devatādīsu, ye pana sattasaññitā tato aññe asattasabhāvā diṭṭhā yathā taṃ kaṭṭhakaliṅgarādīsūti evaṃ sādhetabbaṃ atthaṃ sahetuṃ katvā dassento nigaṇṭho nidassanaṃ ānesīti āha ‘‘ativiya sakāraṇaṃ katvā upamaṃ āharī’’ti. Tassa pana ‘‘balakaraṇīyā’’ti vuttapurisappayogā viya bījagāmabhūtagāmāpi sajīvā evāti laddhīti te sadisūdāharaṇabhāvena vuttāti daṭṭhabbaṃ. Sace pana ye jīvassa ādhāraṇabhāvena sahitena pavattetabbabhāvena sallakkhetabbā, te sajīvāti icchitā, na kevalena pavattetabbabhāvena. Evaṃ sati ‘‘balakaraṇīyā kammantā’’ti vadantena visadisūdāharaṇabhāvena upanītanti daṭṭhabbaṃ.
समत्थो नाम नत्थि अत्तवादभञ्जनस्स अनत्ततापतिट्ठापनस्स च सुगतावेणिकत्ता। यं पनेतरहि सासनिका यथासत्ति तदुभयं करोन्ति, तं बुद्धेहि दिन्ननये ठत्वा तेसं देसनानुसारतो। निवत्तेत्वाति नीहरित्वा, विसुं कत्वाति अत्थो। सकलं वेसालिन्ति सब्बवेसालिवासिनं जनं निस्सयूपचारेन निस्सितं वदति यथा ‘‘गामो आगतो’’ति। संवट्टित्वाति सम्पिण्डित्वा, एकज्झं गहेत्वाति अत्थो।
Samattho nāma natthi attavādabhañjanassa anattatāpatiṭṭhāpanassa ca sugatāveṇikattā. Yaṃ panetarahi sāsanikā yathāsatti tadubhayaṃ karonti, taṃ buddhehi dinnanaye ṭhatvā tesaṃ desanānusārato. Nivattetvāti nīharitvā, visuṃ katvāti attho. Sakalaṃ vesālinti sabbavesālivāsinaṃ janaṃ nissayūpacārena nissitaṃ vadati yathā ‘‘gāmo āgato’’ti. Saṃvaṭṭitvāti sampiṇḍitvā, ekajjhaṃ gahetvāti attho.
३५७. पतिट्ठपेत्वाति यथा तं वादं न अवजानाति, एवं पटिञ्ञं कारेत्वाति अत्थो। घाति-सद्दो हिंसनत्थो, ततो च सद्दविदू अरहत्थं ताय-सद्दं उप्पादेत्वा घातेतायन्ति रूपसिद्धिं इच्छन्तीति आह ‘‘घातारह’’न्ति। जापेतायन्तिआदीसुपि एसेव नयो। वत्तितुञ्च मरहतीति म-कारो पदसन्धिकरो। विसेसेत्वा दीपेतीति ‘‘वत्तति’’इच्चेव अवत्वा ‘‘वत्तितुञ्च मरहती’’ति दुतियेन पदेन भगवता वुत्तं विसेसेत्वा दीपेति।
357.Patiṭṭhapetvāti yathā taṃ vādaṃ na avajānāti, evaṃ paṭiññaṃ kāretvāti attho. Ghāti-saddo hiṃsanattho, tato ca saddavidū arahatthaṃ tāya-saddaṃ uppādetvā ghātetāyanti rūpasiddhiṃ icchantīti āha ‘‘ghātāraha’’nti. Jāpetāyantiādīsupi eseva nayo. Vattituñca marahatīti ma-kāro padasandhikaro. Visesetvā dīpetīti ‘‘vattati’’icceva avatvā ‘‘vattituñca marahatī’’ti dutiyena padena bhagavatā vuttaṃ visesetvā dīpeti.
पासादिकं अभिरूपन्ति अभिमतरूपसम्पन्नं सब्बावयवं। ततो एव सुसज्जितं सब्बकालं सुट्ठु सज्जिताकारमेव। एवंविधन्ति यादिसं सन्धाय वुत्तं, तं दस्सेति ‘‘दुब्बण्ण’’न्तिआदिना। इमस्मिं ठानेति ‘‘वत्तति ते तस्मिं रूपे वसो’’ति एतस्मिं कारणग्गहणे। कारणञ्हेतं भगवता गहितं ‘‘वत्तति…पे॰… मा अहोसी’’ति। तेनेतं दस्सेति रूपं अनत्ता अवसवत्तनतो, यञ्हि वसे न वत्तति, तं अनत्तकमेव दिट्ठं यथा तं सम्पत्ति। वादन्ति दोसं निग्गहं आरोपेस्सति। सत्तधा मुद्धा फलतीति सहधम्मिकसाकच्छाहि तथागते, पुच्छन्ते अब्याकरणेन विहेसाय कयिरमानत्ता ततिये वारे धम्मतावसेन विहेसकस्स सत्तधा मुद्धा फलति यथा तं सब्बञ्ञुपटिञ्ञाय भगवतो सम्मुखभावूपगमने। वजिरपाणि पन कस्मा ठितो होतीति? भगवा विय अनुकम्पमानो महन्तं भयानकं रूपं मापेत्वा तासेत्वा इमं दिट्ठिं विस्सज्जापेमीति तस्स पुरतो आकासे वजिरं आहरन्तो तिट्ठति, न मुद्धं फालेतुकामो। न हि भगवतो पुरतो कस्सचि अनत्थो नाम होति। यस्मा पन भगवा एकंसतो सहधम्मिकमेव पञ्हं पुच्छति, तस्मा अट्ठकथायं ‘‘पुच्छिते’’इच्चेव वुत्तं।
Pāsādikaṃ abhirūpanti abhimatarūpasampannaṃ sabbāvayavaṃ. Tato eva susajjitaṃ sabbakālaṃ suṭṭhu sajjitākārameva. Evaṃvidhanti yādisaṃ sandhāya vuttaṃ, taṃ dasseti ‘‘dubbaṇṇa’’ntiādinā. Imasmiṃ ṭhāneti ‘‘vattati te tasmiṃ rūpe vaso’’ti etasmiṃ kāraṇaggahaṇe. Kāraṇañhetaṃ bhagavatā gahitaṃ ‘‘vattati…pe… mā ahosī’’ti. Tenetaṃ dasseti rūpaṃ anattā avasavattanato, yañhi vase na vattati, taṃ anattakameva diṭṭhaṃ yathā taṃ sampatti. Vādanti dosaṃ niggahaṃ āropessati. Sattadhā muddhā phalatīti sahadhammikasākacchāhi tathāgate, pucchante abyākaraṇena vihesāya kayiramānattā tatiye vāre dhammatāvasena vihesakassa sattadhā muddhā phalati yathā taṃ sabbaññupaṭiññāya bhagavato sammukhabhāvūpagamane. Vajirapāṇi pana kasmā ṭhito hotīti? Bhagavā viya anukampamāno mahantaṃ bhayānakaṃ rūpaṃ māpetvā tāsetvā imaṃ diṭṭhiṃ vissajjāpemīti tassa purato ākāse vajiraṃ āharanto tiṭṭhati, na muddhaṃ phāletukāmo. Na hi bhagavato purato kassaci anattho nāma hoti. Yasmā pana bhagavā ekaṃsato sahadhammikameva pañhaṃ pucchati, tasmā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchite’’icceva vuttaṃ.
आदित्तन्ति दिप्पमानं। अक्खिनासादीनीति आदि-सद्देन एळकसीससदिसकेसमस्सुआदीनं सङ्गण्हाति। ‘‘दिट्ठिविस्सज्जापनत्थ’’न्ति वत्वा नयिदं यदिच्छावसेन आगमनं, अथ खो आदितो महाब्रह्मानं पुरतो कत्वा अत्तना कतपटिञ्ञावसेनाति दस्सेन्तो ‘‘अपिचा’’तिआदिमाह। न्ति वजिरपाणिं। तं सच्चकस्स पटिञ्ञाय परिवत्तनकारणं। अञ्ञेपि नु खोतिआदि सच्चकस्स वीमंसकभावदस्सनं। अवीमंसकेन हि तं दिस्वा महायक्खोति वदेय्य, तेनस्स असारुप्पं सिया, अयं पन अञ्ञेसं अभीतभावं उपधारेत्वा ‘‘अद्धामे यक्खं न पस्सन्ति, तस्मा मय्हमेव भयं उप्पन्न’’न्ति तीरेत्वा युत्तप्पत्तवसेन पटिपज्जि।
Ādittanti dippamānaṃ. Akkhināsādīnīti ādi-saddena eḷakasīsasadisakesamassuādīnaṃ saṅgaṇhāti. ‘‘Diṭṭhivissajjāpanattha’’nti vatvā nayidaṃ yadicchāvasena āgamanaṃ, atha kho ādito mahābrahmānaṃ purato katvā attanā katapaṭiññāvasenāti dassento ‘‘apicā’’tiādimāha. Nti vajirapāṇiṃ. Taṃ saccakassa paṭiññāya parivattanakāraṇaṃ. Aññepi nu khotiādi saccakassa vīmaṃsakabhāvadassanaṃ. Avīmaṃsakena hi taṃ disvā mahāyakkhoti vadeyya, tenassa asāruppaṃ siyā, ayaṃ pana aññesaṃ abhītabhāvaṃ upadhāretvā ‘‘addhāme yakkhaṃ na passanti, tasmā mayhameva bhayaṃ uppanna’’nti tīretvā yuttappattavasena paṭipajji.
३५८. उपधारेत्वाति ब्याकातब्बमत्थं सल्लक्खेत्वा। एसेव नयोति सङ्खारविञ्ञाणेसुपि सञ्ञाय विय नयोति अत्थो। वुत्तविपरियायेनाति ‘‘अकुसला दुक्खा वेदना मा अहोसि, अकुसला दोमनस्ससम्पयुत्ता सञ्ञा मा अहोसी’’तिआदिना नयेन अत्थो वेदितब्बो। सप्पदट्ठविसन्ति सब्बसत्तानं सप्पदट्ठट्ठाने सरीरपदेसे पतितं विसं। अल्लीनोति संसिलिट्ठो। उपगतोति न अपगतो। अज्झोसितोति गिलित्वा परिनिट्ठपेत्वा ठितो। परितो जानेय्याति समन्ततो सब्बसो किञ्चिपि असेसेत्वा जानेय्य। परिक्खेपेत्वाति आयतिं अनुप्पत्तिधम्मतापादनवसेन सब्बसो खेपेत्वा। तथाभूतो चस्स खयवयं उपनेति नामाति आह ‘‘खयं वयं अनुप्पादं उपनेत्वा’’ति।
358.Upadhāretvāti byākātabbamatthaṃ sallakkhetvā. Eseva nayoti saṅkhāraviññāṇesupi saññāya viya nayoti attho. Vuttavipariyāyenāti ‘‘akusalā dukkhā vedanā mā ahosi, akusalā domanassasampayuttā saññā mā ahosī’’tiādinā nayena attho veditabbo. Sappadaṭṭhavisanti sabbasattānaṃ sappadaṭṭhaṭṭhāne sarīrapadese patitaṃ visaṃ. Allīnoti saṃsiliṭṭho. Upagatoti na apagato. Ajjhositoti gilitvā pariniṭṭhapetvā ṭhito. Parito jāneyyāti samantato sabbaso kiñcipi asesetvā jāneyya. Parikkhepetvāti āyatiṃ anuppattidhammatāpādanavasena sabbaso khepetvā. Tathābhūto cassa khayavayaṃ upaneti nāmāti āha ‘‘khayaṃ vayaṃ anuppādaṃ upanetvā’’ti.
३५९. अत्तनो वादस्स असारभावतो, यथापरिकप्पितस्स वा सारस्स अभावतो अन्तोसारविरहितो रित्तो। विप्पकारन्ति दिट्ठिया सीलाचारस्स च वसेन विरूपतं सापराधतं सावज्जतं तेसं उपरि आरोपेत्वा। सिन्नपत्तोति तनुकपत्तो। विफारितन्ति विफाळितं।
359. Attano vādassa asārabhāvato, yathāparikappitassa vā sārassa abhāvato antosāravirahito ritto. Vippakāranti diṭṭhiyā sīlācārassa ca vasena virūpataṃ sāparādhataṃ sāvajjataṃ tesaṃ upari āropetvā. Sinnapattoti tanukapatto. Viphāritanti viphāḷitaṃ.
असारकरुक्खपरिचितोति पलासादिअसाररुक्खकोट्टने कतपरिचयो। थद्धभावन्ति विपक्कभावं, तिक्खभावन्ति अत्थो। नत्थीति सदा नत्थीति न वत्तब्बं। परिसतीति चतुपरिसमज्झे । तथा हि ‘‘गण्ठिकं पटिमुञ्चित्वा पटिच्छन्नसरीरा’’ति वुत्तं। यन्तारुळ्हस्स वियाति ब्याकरणत्थं वायमयन्तं आरुळ्हस्स विय।
Asārakarukkhaparicitoti palāsādiasārarukkhakoṭṭane kataparicayo. Thaddhabhāvanti vipakkabhāvaṃ, tikkhabhāvanti attho. Natthīti sadā natthīti na vattabbaṃ. Parisatīti catuparisamajjhe . Tathā hi ‘‘gaṇṭhikaṃ paṭimuñcitvā paṭicchannasarīrā’’ti vuttaṃ. Yantāruḷhassa viyāti byākaraṇatthaṃ vāyamayantaṃ āruḷhassa viya.
३६०. दिट्ठिविसूकानीति दिट्ठिकिञ्चकानि। दिट्ठिसञ्चरितानीति दिट्ठिताळनानि। दिट्ठिविप्फन्दितानीति दिट्ठिइञ्जितानि। तेसं अधिप्पायं ञत्वाति तेसं लिच्छविकुमारानं इञ्जितेनेव अज्झासयं जानित्वा। तेनाह ‘‘इमे’’तिआदि।
360.Diṭṭhivisūkānīti diṭṭhikiñcakāni. Diṭṭhisañcaritānīti diṭṭhitāḷanāni. Diṭṭhivipphanditānīti diṭṭhiiñjitāni. Tesaṃ adhippāyaṃ ñatvāti tesaṃ licchavikumārānaṃ iñjiteneva ajjhāsayaṃ jānitvā. Tenāha ‘‘ime’’tiādi.
३६१. यस्मिं अधिगते पुग्गलो सत्थुसासने विसारदो होति परेहि असंहारियो, तं ञाणं विसारदस्स भावोति कत्वा वेसारज्जन्ति आह ‘‘वेसारज्जप्पत्तोति ञाणप्पत्तो’’ति। ततो एवमस्स न परो पच्चेतब्बो एतस्स अत्थीति अपरप्पच्चयो। न परो पत्तियो सद्दहातब्बो एतस्स अत्थीति अपरप्पत्तियो। कामं सच्चको सेक्खभूमि असेक्खभूमीति इदं सासनवोहारं न जानाति। पस्सतीति पन दस्सनकिरियाय विप्पकतभावस्स वुत्तत्ता ‘‘न एत्तावता भिक्खुकिच्चं परियोसित’’न्ति अञ्ञासि, तस्मा पुन ‘‘कित्तावता पना’’ति पुच्छं आरभि। तेन वुत्तं ‘‘पस्सतीति वुत्तत्ता’’तिआदि।
361. Yasmiṃ adhigate puggalo satthusāsane visārado hoti parehi asaṃhāriyo, taṃ ñāṇaṃ visāradassa bhāvoti katvā vesārajjanti āha ‘‘vesārajjappattoti ñāṇappatto’’ti. Tato evamassa na paro paccetabbo etassa atthīti aparappaccayo. Na paro pattiyo saddahātabbo etassa atthīti aparappattiyo. Kāmaṃ saccako sekkhabhūmi asekkhabhūmīti idaṃ sāsanavohāraṃ na jānāti. Passatīti pana dassanakiriyāya vippakatabhāvassa vuttattā ‘‘na ettāvatā bhikkhukiccaṃ pariyosita’’nti aññāsi, tasmā puna ‘‘kittāvatā panā’’ti pucchaṃ ārabhi. Tena vuttaṃ ‘‘passatīti vuttattā’’tiādi.
यथाभूतं पस्सतीति दस्सनं, विसिट्ठट्ठेन अनुत्तरियं, दस्सनमेव अनुत्तरियन्ति दस्सनानुत्तरियं, दस्सनेसु वा अनुत्तरियं दस्सनानुत्तरियं। लोकियपञ्ञाति चेत्थ विपस्सनापञ्ञा वेदितब्बा। सा हि सब्बलोकियपञ्ञाहि विसिट्ठट्ठेन ‘‘अनुत्तरा’’ति वुत्ता। लोकियपटिपदानुत्तरियेसुपि एसेव नयो। इदानि निप्परियायतोव तिविधम्पि अनुत्तरियं दस्सेतुं ‘‘सुद्धलोकुत्तरमेवा’’तिआदि वुत्तं। सतिपि सब्बेसम्पि लोकुत्तरधम्मानं अनुत्तरभावे उक्कट्ठनिद्देसेन अग्गमग्गपञ्ञा ततो उत्तरितरस्स अभावतो दस्सनानुत्तरियं। तेनाह ‘‘अरहत्तमग्गसम्मादिट्ठी’’ति। सेसानि मग्गङ्गानीति सेसानि अरहत्तमग्गङ्गानि। तानि हि मत्थकप्पत्तानि निब्बानगामिनी पटिपदाति। अग्गफलविमुत्तीति अग्गमग्गस्स फलविमुत्ति अरहत्तफलं। खीणासवस्साति सब्बसो खीयमानासवस्स। निब्बानदस्सनन्ति अग्गमग्गसम्मादिट्ठिया सच्छिकिरियाभिसमयमाह। तत्थ मग्गङ्गानीति अट्ठ मग्गङ्गानि। चतुसच्चन्तोगधत्ता सब्बस्स ञेय्यधम्मस्स ‘‘चत्तारि सच्चानि बुद्धो’’ति वुत्तं। सच्चानुगतसम्मोहविद्धंसनेनेव हि भगवतो सब्बसो ञेय्यावरणप्पहानं। निब्बिसेवनोति निरुद्धकिलेसविसेवनो।
Yathābhūtaṃ passatīti dassanaṃ, visiṭṭhaṭṭhena anuttariyaṃ, dassanameva anuttariyanti dassanānuttariyaṃ, dassanesu vā anuttariyaṃ dassanānuttariyaṃ. Lokiyapaññāti cettha vipassanāpaññā veditabbā. Sā hi sabbalokiyapaññāhi visiṭṭhaṭṭhena ‘‘anuttarā’’ti vuttā. Lokiyapaṭipadānuttariyesupi eseva nayo. Idāni nippariyāyatova tividhampi anuttariyaṃ dassetuṃ ‘‘suddhalokuttaramevā’’tiādi vuttaṃ. Satipi sabbesampi lokuttaradhammānaṃ anuttarabhāve ukkaṭṭhaniddesena aggamaggapaññā tato uttaritarassa abhāvato dassanānuttariyaṃ. Tenāha ‘‘arahattamaggasammādiṭṭhī’’ti. Sesāni maggaṅgānīti sesāni arahattamaggaṅgāni. Tāni hi matthakappattāni nibbānagāminī paṭipadāti. Aggaphalavimuttīti aggamaggassa phalavimutti arahattaphalaṃ. Khīṇāsavassāti sabbaso khīyamānāsavassa. Nibbānadassananti aggamaggasammādiṭṭhiyā sacchikiriyābhisamayamāha. Tattha maggaṅgānīti aṭṭha maggaṅgāni. Catusaccantogadhattā sabbassa ñeyyadhammassa ‘‘cattāri saccāni buddho’’ti vuttaṃ. Saccānugatasammohaviddhaṃsaneneva hi bhagavato sabbaso ñeyyāvaraṇappahānaṃ. Nibbisevanoti niruddhakilesavisevano.
३६२. धंसीति अनुद्धंसनसीला। अनुपहतन्ति अविक्खित्तं। सकलन्ति अनूनं। कायङ्गन्ति कायमेव अङ्गन्ति वदन्ति, कायसङ्खातं अङ्गं सीसादिअवयवन्ति अत्थो। तथा ‘‘होतु, साधू’’ति एवमिदं वाचाय अवयवो वाचङ्गन्ति।
362.Dhaṃsīti anuddhaṃsanasīlā. Anupahatanti avikkhittaṃ. Sakalanti anūnaṃ. Kāyaṅganti kāyameva aṅganti vadanti, kāyasaṅkhātaṃ aṅgaṃ sīsādiavayavanti attho. Tathā ‘‘hotu, sādhū’’ti evamidaṃ vācāya avayavo vācaṅganti.
३६३. आहरन्तीति अभिहरन्ति। पुञ्ञन्ति पुञ्ञफलसङ्खातो आनुभावो। पुञ्ञफलम्पि हि उत्तरपदलोपेन ‘‘पुञ्ञ’’न्ति वुच्चति – ‘‘कुसलानं, भिक्खवे, धम्मानं समादानहेतु एवमिदं पुञ्ञं पवड्ढती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.८०)। तेनाह ‘‘आयतिं विपाकक्खन्धा’’ति। पुञ्ञमहीति महति पुञ्ञफलविभूति सेतच्छत्तमकुटचामरादि। तेन वुत्तं ‘‘विपाकक्खन्धानंयेव परिवारो’’ति। लिच्छवीहि पेसितेन खादनीयभोजनीयेन समणो गोतमो ससावकसङ्घो मया परिविसितो, तस्मा लिच्छवीनमेव तं पुञ्ञं होतीति। तेनाह ‘‘तं दायकानं सुखाय होतू’’ति। यस्मा पन भगवतो भिक्खुसङ्घस्स च सच्चकेन दानं दिन्नं, न लिच्छवीहि, तस्मा भगवा सच्चकस्स सतिं परिवत्तेन्तो ‘‘यं खो’’तिआदिमाह। तेन वुत्तं ‘‘इति भगवा’’तिआदि। निगण्ठस्स मतेन विनायेवाति सच्चकस्स चित्तेन विना एव तस्स दक्खिणं खेत्तगतं कत्वा दस्सेति। तेनाह ‘‘अत्तनो दिन्नं दक्खिणं…पे॰… निय्यातेसी’’ति।
363.Āharantīti abhiharanti. Puññanti puññaphalasaṅkhāto ānubhāvo. Puññaphalampi hi uttarapadalopena ‘‘puñña’’nti vuccati – ‘‘kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’tiādīsu (dī. ni. 3.80). Tenāha ‘‘āyatiṃ vipākakkhandhā’’ti. Puññamahīti mahati puññaphalavibhūti setacchattamakuṭacāmarādi. Tena vuttaṃ ‘‘vipākakkhandhānaṃyeva parivāro’’ti. Licchavīhi pesitena khādanīyabhojanīyena samaṇo gotamo sasāvakasaṅgho mayā parivisito, tasmā licchavīnameva taṃ puññaṃ hotīti. Tenāha ‘‘taṃ dāyakānaṃ sukhāya hotū’’ti. Yasmā pana bhagavato bhikkhusaṅghassa ca saccakena dānaṃ dinnaṃ, na licchavīhi, tasmā bhagavā saccakassa satiṃ parivattento ‘‘yaṃ kho’’tiādimāha. Tena vuttaṃ ‘‘iti bhagavā’’tiādi. Nigaṇṭhassa matena vināyevāti saccakassa cittena vinā eva tassa dakkhiṇaṃ khettagataṃ katvā dasseti. Tenāha ‘‘attano dinnaṃ dakkhiṇaṃ…pe… niyyātesī’’ti.
चूळसच्चकसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Cūḷasaccakasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ५. चूळसच्चकसुत्तं • 5. Cūḷasaccakasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ५. चूळसच्चकसुत्तवण्णना • 5. Cūḷasaccakasuttavaṇṇanā
