| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
४. दन्तिकाथेरीगाथावण्णना
4. Dantikātherīgāthāvaṇṇanā
दिवाविहारा निक्खम्मातिआदिका दन्तिकाय थेरिया गाथा। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती बुद्धसुञ्ञकाले चन्दभागाय नदिया तीरे किन्नरयोनियं निब्बत्ति। सा एकदिवसं किन्नरेहि सद्धिं कीळन्ती विचरमाना अद्दस अञ्ञतरं पच्चेकबुद्धं अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले दिवाविहारं निसिन्नं। दिस्वान पसन्नमानसा उपसङ्कमित्वा सालपुप्फेहि पूजं कत्वा वन्दित्वा पक्कामि। सा तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्ती इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं कोसलरञ्ञो पुरोहितब्राह्मणस्स गेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्वा जेतवनपटिग्गहणे पटिलद्धसद्धा उपासिका हुत्वा पच्छा महापजापतिगोतमिया सन्तिके पब्बजित्वा राजगहे वसमाना एकदिवसं पच्छाभत्तं गिज्झकूटं अभिरुहित्वा दिवाविहारं निसिन्ना हत्थारोहकस्स अभिरुहनत्थाय पादं पसारेन्तं हत्थिं दिस्वा तदेव आरम्मणं कत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेरी २.२.८६-९६) –
Divāvihārā nikkhammātiādikā dantikāya theriyā gāthā. Ayampi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinantī buddhasuññakāle candabhāgāya nadiyā tīre kinnarayoniyaṃ nibbatti. Sā ekadivasaṃ kinnarehi saddhiṃ kīḷantī vicaramānā addasa aññataraṃ paccekabuddhaṃ aññatarasmiṃ rukkhamūle divāvihāraṃ nisinnaṃ. Disvāna pasannamānasā upasaṅkamitvā sālapupphehi pūjaṃ katvā vanditvā pakkāmi. Sā tena puññakammena devamanussesu saṃsarantī imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kosalarañño purohitabrāhmaṇassa gehe nibbattitvā viññutaṃ patvā jetavanapaṭiggahaṇe paṭiladdhasaddhā upāsikā hutvā pacchā mahāpajāpatigotamiyā santike pabbajitvā rājagahe vasamānā ekadivasaṃ pacchābhattaṃ gijjhakūṭaṃ abhiruhitvā divāvihāraṃ nisinnā hatthārohakassa abhiruhanatthāya pādaṃ pasārentaṃ hatthiṃ disvā tadeva ārammaṇaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. therī 2.2.86-96) –
‘‘चन्दभागानदीतीरे , अहोसिं किन्नरी तदा।
‘‘Candabhāgānadītīre , ahosiṃ kinnarī tadā;
अद्दसं विरजं बुद्धं, सयम्भुं अपराजितं॥
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, sayambhuṃ aparājitaṃ.
‘‘पसन्नचित्ता सुमना, वेदजाता कतञ्जली।
‘‘Pasannacittā sumanā, vedajātā katañjalī;
सालमालं गहेत्वान, सयम्भुं अभिपूजयिं॥
Sālamālaṃ gahetvāna, sayambhuṃ abhipūjayiṃ.
‘‘तेन कम्मेन सुकतेन, चेतनापणिधीहि च।
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
जहित्वा किन्नरीदेहं, तावतिंसमगच्छहं॥
Jahitvā kinnarīdehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘छत्तिंसदेवराजूनं, महेसित्तमकारयिं।
‘‘Chattiṃsadevarājūnaṃ, mahesittamakārayiṃ;
मनसा पत्थितं मय्हं, निब्बत्तति यथिच्छितं॥
Manasā patthitaṃ mayhaṃ, nibbattati yathicchitaṃ.
‘‘दसन्नं चक्कवत्तीनं, महेसित्तमकारयिं।
‘‘Dasannaṃ cakkavattīnaṃ, mahesittamakārayiṃ;
ओचितत्ताव हुत्वान, संसरामि भवेस्वहं॥
Ocitattāva hutvāna, saṃsarāmi bhavesvahaṃ.
‘‘कुसलं विज्जते मय्हं, पब्बजिं अनगारियं।
‘‘Kusalaṃ vijjate mayhaṃ, pabbajiṃ anagāriyaṃ;
पूजारहा अहं अज्ज, सक्यपुत्तस्स सासने॥
Pūjārahā ahaṃ ajja, sakyaputtassa sāsane.
‘‘विसुद्धमनसा अज्ज, अपेतमनपापिका।
‘‘Visuddhamanasā ajja, apetamanapāpikā;
सब्बासवपरिक्खीणा, नत्थि दानि पुनब्भवो॥
Sabbāsavaparikkhīṇā, natthi dāni punabbhavo.
‘‘चतुन्नवुतितो कप्पे, यं बुद्धमभिपूजयिं।
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ buddhamabhipūjayiṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, सालमालायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, sālamālāyidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा पीतिसोमनस्सजाता उदानवसेन –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā pītisomanassajātā udānavasena –
४८.
48.
‘‘दिवाविहारा निक्खम्म, गिज्झकूटम्हि पब्बते।
‘‘Divāvihārā nikkhamma, gijjhakūṭamhi pabbate;
नागं ओगाहमुत्तिण्णं, नदीतीरम्हि अद्दसं॥
Nāgaṃ ogāhamuttiṇṇaṃ, nadītīramhi addasaṃ.
४९.
49.
‘‘पुरिसो अङ्कुसमादाय, ‘देहि पाद’न्ति याचति।
‘‘Puriso aṅkusamādāya, ‘dehi pāda’nti yācati;
नागो पसारयी पादं, पुरिसो नागमारुहि॥
Nāgo pasārayī pādaṃ, puriso nāgamāruhi.
५०.
50.
‘‘दिस्वा अदन्तं दमितं, मनुस्सानं वसं गतं।
‘‘Disvā adantaṃ damitaṃ, manussānaṃ vasaṃ gataṃ;
ततो चित्तं समाधेसिं, खलु ताय वनं गता’’ति॥ – इमा गाथा अभासि।
Tato cittaṃ samādhesiṃ, khalu tāya vanaṃ gatā’’ti. – imā gāthā abhāsi;
तत्थ नागं ओगाहमुत्तिण्णन्ति हत्थिनागं नदियं ओगाहं कत्वा ओगय्ह ततो उत्तिण्णं। ‘‘ओगय्ह मुत्तिण्ण’’न्ति वा पाठो। म-कारो पदसन्धिकरो। नदीतीरम्हि अद्दसन्ति चन्दभागाय नदिया तीरे अपस्सिं।
Tattha nāgaṃ ogāhamuttiṇṇanti hatthināgaṃ nadiyaṃ ogāhaṃ katvā ogayha tato uttiṇṇaṃ. ‘‘Ogayha muttiṇṇa’’nti vā pāṭho. Ma-kāro padasandhikaro. Nadītīramhi addasanti candabhāgāya nadiyā tīre apassiṃ.
किं करोन्तन्ति चेतं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘पुरिसो’’तिआदि। तत्थ ‘देहि पाद’न्ति याचतीति ‘‘पादं देहि’’इति पिट्ठिआरोहनत्थं पादं पसारेतुं सञ्ञं देति, यथापरिचितञ्हि सञ्ञं देन्तो इध याचतीति वुत्तो।
Kiṃ karontanti cetaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘puriso’’tiādi. Tattha ‘dehi pāda’nti yācatīti ‘‘pādaṃ dehi’’iti piṭṭhiārohanatthaṃ pādaṃ pasāretuṃ saññaṃ deti, yathāparicitañhi saññaṃ dento idha yācatīti vutto.
दिस्वा अदन्तं दमितन्ति पकतिया पुब्बे अदन्तं इदानि हत्थाचरियेन हत्थिसिक्खाय दमितदमथं उपगमितं। कीदिसं दमितं? मनुस्सानं वसं गतं यं यं मनुस्सा आणापेन्ति, तं तं दिस्वाति योजना। ततो चित्तं समाधेसिं, खलु ताय वनं गताति खलूति अवधारणत्थे निपातो। ततो हत्थिदस्सनतो पच्छा, ताय हत्थिनो किरियाय हेतुभूताय, वनं अरञ्ञं गता चित्तं समाधेसिंयेव। कथं? ‘‘अयम्पि नाम तिरच्छानगतो हत्थी हत्थिदमकस्स वसेन दमथं गतो, कस्मा मनुस्सभूताय चित्तं पुरिसदमकस्स सत्थु वसेन दमथं न गमिस्सती’’ति संवेगजाता विपस्सनं वड्ढेत्वा अग्गमग्गसमाधिना मम चित्तं समाधेसिं अच्चन्तसमाधानेन सब्बसो किलेसे खेपेसिन्ति अत्थो।
Disvā adantaṃ damitanti pakatiyā pubbe adantaṃ idāni hatthācariyena hatthisikkhāya damitadamathaṃ upagamitaṃ. Kīdisaṃ damitaṃ? Manussānaṃ vasaṃ gataṃ yaṃ yaṃ manussā āṇāpenti, taṃ taṃ disvāti yojanā. Tatocittaṃ samādhesiṃ, khalu tāya vanaṃ gatāti khalūti avadhāraṇatthe nipāto. Tato hatthidassanato pacchā, tāya hatthino kiriyāya hetubhūtāya, vanaṃ araññaṃ gatā cittaṃ samādhesiṃyeva. Kathaṃ? ‘‘Ayampi nāma tiracchānagato hatthī hatthidamakassa vasena damathaṃ gato, kasmā manussabhūtāya cittaṃ purisadamakassa satthu vasena damathaṃ na gamissatī’’ti saṃvegajātā vipassanaṃ vaḍḍhetvā aggamaggasamādhinā mama cittaṃ samādhesiṃ accantasamādhānena sabbaso kilese khepesinti attho.
दन्तिकाथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Dantikātherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / ४. दन्तिकाथेरीगाथा • 4. Dantikātherīgāthā
