Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / సారత్థదీపనీ-టీకా • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తవణ్ణనా
Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā
౧౩. ద్వేమే, భిక్ఖవే, అన్తాతి ద్వే ఇమే, భిక్ఖవే, కోట్ఠాసా, ద్వే భాగాతి అత్థో. భాగవచనో హేత్థ అన్త-సద్దో ‘‘పుబ్బన్తే ఞాణం అపరన్తే ఞాణ’’న్తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౧౦౬౩) వియ. ఇమస్స పన పదస్స ఉచ్చారణసమకాలం పవత్తనిగ్ఘోసో బుద్ధానుభావేన హేట్ఠా అవీచిం ఉపరి భవగ్గం పత్వా దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. తస్మింయేవ సమయే పరిపక్కకుసలమూలా సచ్చాభిసమ్బోధాయ కతాధికారా అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖా బ్రహ్మానో సమాగచ్ఛింసు. పచ్ఛిమదిసాయ సూరియో అత్థమేతి, పాచీనదిసాయ ఆసాళ్హనక్ఖత్తేన యుత్తో పుణ్ణచన్దో ఉగ్గచ్ఛతి. తస్మిం సమయే భగవా ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తం ఆరభన్తో ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, అన్తా’’తిఆదిమాహ.
13.Dveme, bhikkhave, antāti dve ime, bhikkhave, koṭṭhāsā, dve bhāgāti attho. Bhāgavacano hettha anta-saddo ‘‘pubbante ñāṇaṃ aparante ñāṇa’’ntiādīsu (dha. sa. 1063) viya. Imassa pana padassa uccāraṇasamakālaṃ pavattanigghoso buddhānubhāvena heṭṭhā avīciṃ upari bhavaggaṃ patvā dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Tasmiṃyeva samaye paripakkakusalamūlā saccābhisambodhāya katādhikārā aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno samāgacchiṃsu. Pacchimadisāya sūriyo atthameti, pācīnadisāya āsāḷhanakkhattena yutto puṇṇacando uggacchati. Tasmiṃ samaye bhagavā dhammacakkappavattanasuttaṃ ārabhanto ‘‘dveme, bhikkhave, antā’’tiādimāha.
తత్థ పబ్బజితేనాతి గిహిబన్ధనం ఛేత్వా పబ్బజ్జుపగతేన. న సేవితబ్బాతి న వళఞ్జేతబ్బా నానుయుఞ్జితబ్బా. యో చాయం కామేసు కామసుఖల్లికానుయోగోతి యో చ అయం వత్థుకామేసు కిలేసకామసుఖస్స అనుయోగో, కిలేసకామసంయుత్తస్స సుఖస్స అనుగతోతి అత్థో. హీనోతి లామకో. గమ్మోతి గామవాసీనం సన్తకో తేహి సేవితబ్బతాయ. పోథుజ్జనికోతి పుథుజ్జనేన అన్ధబాలజనేన ఆచిణ్ణో. అనరియోతి న అరియో న విసుద్ధో న ఉత్తమో, న వా అరియానం సన్తకో. అనత్థసంహితోతి న అత్థసంహితో, హితసుఖావహకారణం అనిస్సితోతి అత్థో. అత్తకిలమథానుయోగోతి అత్తనో కిలమథస్స అనుయోగో, దుక్ఖకరణం దుక్ఖుప్పాదనన్తి అత్థో. దుక్ఖోతి కణ్టకాపస్సయసేయ్యాదీహి అత్తబాధనేహి దుక్ఖావహో. మజ్ఝిమా పటిపదాతి అరియమగ్గం సన్ధాయ వుత్తం. మగ్గో హి కామసుఖల్లికానుయోగో ఏకో అన్తో, అత్తకిలమథానుయోగో ఏకో అన్తో, ఏతే ద్వే అన్తే న ఉపేతి న ఉపగచ్ఛతి, విముత్తో ఏతేహి అన్తేహి, తస్మా ‘‘మజ్ఝిమా పటిపదా’’తి వుచ్చతి. ఏతేసం మజ్ఝే భవత్తా మజ్ఝిమా, వట్టదుక్ఖనిస్సరణత్థికేహి పటిపజ్జితబ్బతో చ పటిపదాతి, తథా లోభో ఏకో అన్తో, దోసో ఏకో అన్తో. సస్సతం ఏకం అన్తం, ఉచ్ఛేదో ఏకో అన్తోతి పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం.
Tattha pabbajitenāti gihibandhanaṃ chetvā pabbajjupagatena. Na sevitabbāti na vaḷañjetabbā nānuyuñjitabbā. Yo cāyaṃ kāmesu kāmasukhallikānuyogoti yo ca ayaṃ vatthukāmesu kilesakāmasukhassa anuyogo, kilesakāmasaṃyuttassa sukhassa anugatoti attho. Hīnoti lāmako. Gammoti gāmavāsīnaṃ santako tehi sevitabbatāya. Pothujjanikoti puthujjanena andhabālajanena āciṇṇo. Anariyoti na ariyo na visuddho na uttamo, na vā ariyānaṃ santako. Anatthasaṃhitoti na atthasaṃhito, hitasukhāvahakāraṇaṃ anissitoti attho. Attakilamathānuyogoti attano kilamathassa anuyogo, dukkhakaraṇaṃ dukkhuppādananti attho. Dukkhoti kaṇṭakāpassayaseyyādīhi attabādhanehi dukkhāvaho. Majjhimā paṭipadāti ariyamaggaṃ sandhāya vuttaṃ. Maggo hi kāmasukhallikānuyogo eko anto, attakilamathānuyogo eko anto, ete dve ante na upeti na upagacchati, vimutto etehi antehi, tasmā ‘‘majjhimā paṭipadā’’ti vuccati. Etesaṃ majjhe bhavattā majjhimā, vaṭṭadukkhanissaraṇatthikehi paṭipajjitabbato ca paṭipadāti, tathā lobho eko anto, doso eko anto. Sassataṃ ekaṃ antaṃ, ucchedo eko antoti purimanayeneva vitthāretabbaṃ.
చక్ఖుకరణీతిఆదీహి తమేవ పటిపదం థోమేతి. పఞ్ఞాచక్ఖుం కరోతీతి చక్ఖుకరణీ. సా హి చతున్నం సచ్చానం దస్సనాయ సంవత్తతి పరిఞ్ఞాభిసమయాదిభేదస్స దస్సనస్స పవత్తనట్ఠేనాతి ‘‘చక్ఖుకరణీ’’తి వుచ్చతి. తయిదం సతిపి పటిపదాయ అనఞ్ఞత్తే అవయవవసేన సిజ్ఝమానో అత్థో సముదాయేన కతో నామ హోతీతి ఉపచారవసేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. దుతియపదం తస్సేవ వేవచనం. ఉపసమాయాతి కిలేసుపసమత్థాయ. అభిఞ్ఞాయాతి చతున్నం సచ్చానం అభిజాననత్థాయ. సమ్బోధాయాతి తేసంయేవ సమ్బుజ్ఝనత్థాయ. నిబ్బానాయాతి నిబ్బానసచ్ఛికిరియాయ. అథ వా నిబ్బానాయాతి అనుపాదిసేసనిబ్బానాయ. ‘‘ఉపసమాయా’’తి హి ఇమినా సఉపాదిసేసనిబ్బానం గహితం.
Cakkhukaraṇītiādīhi tameva paṭipadaṃ thometi. Paññācakkhuṃ karotīti cakkhukaraṇī. Sā hi catunnaṃ saccānaṃ dassanāya saṃvattati pariññābhisamayādibhedassa dassanassa pavattanaṭṭhenāti ‘‘cakkhukaraṇī’’ti vuccati. Tayidaṃ satipi paṭipadāya anaññatte avayavavasena sijjhamāno attho samudāyena kato nāma hotīti upacāravasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Dutiyapadaṃ tasseva vevacanaṃ. Upasamāyāti kilesupasamatthāya. Abhiññāyāti catunnaṃ saccānaṃ abhijānanatthāya. Sambodhāyāti tesaṃyeva sambujjhanatthāya. Nibbānāyāti nibbānasacchikiriyāya. Atha vā nibbānāyāti anupādisesanibbānāya. ‘‘Upasamāyā’’ti hi iminā saupādisesanibbānaṃ gahitaṃ.
ఇదాని తం మజ్ఝిమప్పటిపదం సరూపతో దస్సేతుకామో ‘‘కతమా చ సా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అయమేవా’’తిఆదినా నయేన విస్సజ్జేసి. తత్థ అయమేవాతి అవధారణవచనం అఞ్ఞస్స నిబ్బానగామిమగ్గస్స అత్థిభావపటిసేధనత్థం. సత్తాపటిక్ఖేపో హి ఇధ పటిసేధనం అలబ్భమానత్తా అఞ్ఞస్స మగ్గస్స. అరియోతి కిలేసానం ఆరకత్తా అరియో నిరుత్తినయేన. అరిపహానాయ సంవత్తతీతిపి అరియో అరయో పాపధమ్మా యన్తి అపగచ్ఛన్తి ఏతేనాతి కత్వా. అరియేన భగవతా దేసితత్తా అరియస్స అయన్తిపి అరియో, అరియభావప్పటిలాభాయ సంవత్తతీతిపి అరియో. ఏత్థ పన అరియకరో అరియోతిపి ఉత్తరపదలోపేన అరియ-సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా. అట్ఠహి అఙ్గేహి ఉపేతత్తా అట్ఠఙ్గికో. మగ్గఙ్గసముదాయే హి మగ్గవోహారో, సముదాయో చ సముదాయీహి సమన్నాగతో నామ హోతి. అయం పనేత్థ వచనత్థో – అత్తనో అవయవభూతాని అట్ఠఙ్గాని ఏతస్స సన్తీతి అట్ఠఙ్గికోతి. పరమత్థతో పన అఙ్గానియేవ మగ్గో పఞ్చఙ్గికతూరియాదీని వియ, న చ అఙ్గవినిముత్తో ఛళఙ్గో వేదో వియ. కిలేసే మారేన్తో గచ్ఛతీతి మగ్గో నిరుత్తినయేన, నిబ్బానం మగ్గతి గవేసతీతి వా మగ్గో. అరియమగ్గో హి నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోన్తో గవేసన్తో వియ హోతి. నిబ్బానత్థికేహి మగ్గీయతీతి వా మగ్గో వివట్టూపనిస్సయపుఞ్ఞకరణతో పట్ఠాయ తదత్థపటిపత్తితో. గమ్మతి వా తేహి పటిపజ్జీయతీతి మగ్గో. ఏత్థ పన ఆదిఅన్తవిపరియాయేన సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా.
Idāni taṃ majjhimappaṭipadaṃ sarūpato dassetukāmo ‘‘katamā ca sā’’ti pucchitvā ‘‘ayamevā’’tiādinā nayena vissajjesi. Tattha ayamevāti avadhāraṇavacanaṃ aññassa nibbānagāmimaggassa atthibhāvapaṭisedhanatthaṃ. Sattāpaṭikkhepo hi idha paṭisedhanaṃ alabbhamānattā aññassa maggassa. Ariyoti kilesānaṃ ārakattā ariyo niruttinayena. Aripahānāya saṃvattatītipi ariyo arayo pāpadhammā yanti apagacchanti etenāti katvā. Ariyena bhagavatā desitattā ariyassa ayantipi ariyo, ariyabhāvappaṭilābhāya saṃvattatītipi ariyo. Ettha pana ariyakaro ariyotipi uttarapadalopena ariya-saddasiddhi veditabbā. Aṭṭhahi aṅgehi upetattā aṭṭhaṅgiko. Maggaṅgasamudāye hi maggavohāro, samudāyo ca samudāyīhi samannāgato nāma hoti. Ayaṃ panettha vacanattho – attano avayavabhūtāni aṭṭhaṅgāni etassa santīti aṭṭhaṅgikoti. Paramatthato pana aṅgāniyeva maggo pañcaṅgikatūriyādīni viya, na ca aṅgavinimutto chaḷaṅgo vedo viya. Kilese mārento gacchatīti maggo niruttinayena, nibbānaṃ maggati gavesatīti vā maggo. Ariyamaggo hi nibbānaṃ ārammaṇaṃ karonto gavesanto viya hoti. Nibbānatthikehi maggīyatīti vā maggo vivaṭṭūpanissayapuññakaraṇato paṭṭhāya tadatthapaṭipattito. Gammati vā tehi paṭipajjīyatīti maggo. Ettha pana ādiantavipariyāyena saddasiddhi veditabbā.
సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స కతమో సో ఇతి చేతి అత్థో, కతమాని వా తాని అట్ఠఙ్గానీతి. సబ్బలిఙ్గవిభత్తివచనసాధారణో హి అయం నిపాతో. ఏకమేకమ్పి అఙ్గం మగ్గోయేవ. యథాహ ‘‘సమ్మాదిట్ఠి మగ్గో చేవ హేతు చా’’తి (ధ॰ స॰ ౧౦౩౯). పోరాణాపి భణన్తి ‘‘దస్సనమగ్గో సమ్మాదిట్ఠి, అభినిరోపనమగ్గో సమ్మాసఙ్కప్పో…పే॰… అవిక్ఖేపమగ్గో సమ్మాసమాధీ’’తి. నను చ అఙ్గాని సముదితాని మగ్గో అన్తమసో సత్తఙ్గవికలస్స అరియమగ్గస్స అభావతోతి? సచ్చమేతం సచ్చసమ్పటివేధే, మగ్గప్పచ్చయతాయ పన యథాసకం కిచ్చకరణేన పచ్చేకమ్పి తాని మగ్గోయేవ, అఞ్ఞథా సముదితానమ్పి తేసం మగ్గకిచ్చం న సమ్భవేయ్యాతి. సమ్మాదిట్ఠిఆదీసు సమ్మా పస్సతీతి సమ్మాదిట్ఠి, సమ్మా సఙ్కప్పేతి సమ్పయుత్తధమ్మే నిబ్బానసఙ్ఖాతే ఆరమ్మణే అభినిరోపేతీతి సమ్మాసఙ్కప్పో, సమ్మా వదతి ఏతాయాతి సమ్మావాచా, సమ్మా కరోతి ఏతేనాతి సమ్మాకమ్మం, తదేవ సమ్మాకమ్మన్తో, సమ్మా ఆజీవతి ఏతేనాతి సమ్మాఆజీవో, సమ్మా వాయమతి ఉస్సహతీతి సమ్మావాయామో, సమ్మా సరతి అనుస్సరతీతి సమ్మాసతి, సమ్మా సమాధియతి చిత్తం ఏతేనాతి సమ్మాసమాధీతి ఏవం నిబ్బచనం వేదితబ్బం. ఇదాని అయం ఖో సా భిక్ఖవేతి తమేవ పటిపదం నిగమేన్తో ఆహ. తస్సత్థో – య్వాయం చత్తారోపి లోకుత్తరమగ్గే ఏకతో కత్వా కథితో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, అయం ఖో సా భిక్ఖవే…పే॰… నిబ్బానాయ సంవత్తతీతి.
Seyyathidanti nipāto, tassa katamo so iti ceti attho, katamāni vā tāni aṭṭhaṅgānīti. Sabbaliṅgavibhattivacanasādhāraṇo hi ayaṃ nipāto. Ekamekampi aṅgaṃ maggoyeva. Yathāha ‘‘sammādiṭṭhi maggo ceva hetu cā’’ti (dha. sa. 1039). Porāṇāpi bhaṇanti ‘‘dassanamaggo sammādiṭṭhi, abhiniropanamaggo sammāsaṅkappo…pe… avikkhepamaggo sammāsamādhī’’ti. Nanu ca aṅgāni samuditāni maggo antamaso sattaṅgavikalassa ariyamaggassa abhāvatoti? Saccametaṃ saccasampaṭivedhe, maggappaccayatāya pana yathāsakaṃ kiccakaraṇena paccekampi tāni maggoyeva, aññathā samuditānampi tesaṃ maggakiccaṃ na sambhaveyyāti. Sammādiṭṭhiādīsu sammā passatīti sammādiṭṭhi, sammā saṅkappeti sampayuttadhamme nibbānasaṅkhāte ārammaṇe abhiniropetīti sammāsaṅkappo, sammā vadati etāyāti sammāvācā, sammā karoti etenāti sammākammaṃ, tadeva sammākammanto, sammā ājīvati etenāti sammāājīvo, sammā vāyamati ussahatīti sammāvāyāmo, sammā sarati anussaratīti sammāsati, sammā samādhiyati cittaṃ etenāti sammāsamādhīti evaṃ nibbacanaṃ veditabbaṃ. Idāni ayaṃ kho sā bhikkhaveti tameva paṭipadaṃ nigamento āha. Tassattho – yvāyaṃ cattāropi lokuttaramagge ekato katvā kathito aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ kho sā bhikkhave…pe… nibbānāya saṃvattatīti.
౧౪. ఏవం మజ్ఝిమపటిపదం సరూపతో దస్సేత్వా ఇదాని చత్తారి అరియసచ్చాని దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ (విసుద్ధి॰ ౨.౫౩౦) దుక్ఖన్తి ఏత్థ దు-ఇతి అయం సద్దో కుచ్ఛితే దిస్సతి. కుచ్ఛితఞ్హి పుత్తం ‘‘దుపుత్తో’’తి వదన్తి, ఖం-సద్దో పన తుచ్ఛే. తుచ్ఛఞ్హి ఆకాసం ‘‘ఖ’’న్తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ పఠమసచ్చం కుచ్ఛితం అనేకఉపద్దవాధిట్ఠానతో, తుచ్ఛం బాలజనపరికప్పితధువసుభసుఖత్తభావవిరహితతో, తస్మా కుచ్ఛితత్తా తుచ్ఛత్తా చ ‘‘దుక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి. యస్మా పనేతం బుద్ధాదయో అరియా పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా ‘‘అరియసచ్చ’’న్తి వుచ్చతి. అరియపటివిజ్ఝితబ్బఞ్హి సచ్చం పురిమపదే ఉత్తరపదలోపేన ‘‘అరియసచ్చ’’న్తి వుత్తం. అరియస్స తథాగతస్స సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం. తథాగతేన హి సయం అధిగతత్తా పవేదితత్తా తతో ఏవ చ అఞ్ఞేహి అధిగమనీయత్తా తం తస్స హోతీతి. అథ వా ఏతస్స అభిసమ్బుద్ధత్తా అరియభావసిద్ధితో అరియసాధకం సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం పుబ్బే వియ ఉత్తరపదలోపేన . అవితథభావేన వా అరణీయత్తా అధిగన్తబ్బత్తా అరియం సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం. సచ్చత్థం పన చతున్నమ్పి సచ్చానం పరతో ఏకజ్ఝం దస్సయిస్సామ.
14. Evaṃ majjhimapaṭipadaṃ sarūpato dassetvā idāni cattāri ariyasaccāni dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha (visuddhi. 2.530) dukkhanti ettha du-iti ayaṃ saddo kucchite dissati. Kucchitañhi puttaṃ ‘‘duputto’’ti vadanti, khaṃ-saddo pana tucche. Tucchañhi ākāsaṃ ‘‘kha’’nti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato, tasmā kucchitattā tucchattā ca ‘‘dukkha’’nti vuccati. Yasmā panetaṃ buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ‘‘ariyasacca’’nti vuccati. Ariyapaṭivijjhitabbañhi saccaṃ purimapade uttarapadalopena ‘‘ariyasacca’’nti vuttaṃ. Ariyassa tathāgatassa saccantipi ariyasaccaṃ. Tathāgatena hi sayaṃ adhigatattā paveditattā tato eva ca aññehi adhigamanīyattā taṃ tassa hotīti. Atha vā etassa abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhito ariyasādhakaṃ saccantipi ariyasaccaṃ pubbe viya uttarapadalopena . Avitathabhāvena vā araṇīyattā adhigantabbattā ariyaṃ saccantipi ariyasaccaṃ. Saccatthaṃ pana catunnampi saccānaṃ parato ekajjhaṃ dassayissāma.
ఇదాని తం దుక్ఖం అరియసచ్చం సరూపతో దస్సేతుం ‘‘జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం జాతి-సద్దో అనేకత్థో. తథా హేస ‘‘ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౩౧; మ॰ ని॰ ౧.౧౪౮) ఏత్థ భవే ఆగతో. ‘‘అత్థి, విసాఖే, నిగణ్ఠా నామ సమణజాతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౩.౭౧) ఏత్థ నికాయే. ‘‘జాతి ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితా’’తి (ధాతు॰ ౭౧) ఏత్థ సఙ్ఖతలక్ఖణే. ‘‘యం మాతుకుచ్ఛిస్మిం పఠమం చిత్తం ఉప్పన్నం పఠమం విఞ్ఞాణం పాతుభూతం, తదుపాదాయ సావస్స జాతీ’’తి (మహావ॰ ౧౨౪) ఏత్థ పటిసన్ధియం. ‘‘సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౩౧; మ॰ ని॰ ౩.౨౦౭) ఏత్థ పసూతియం. ‘‘అక్ఖిత్తో అనుపకుట్ఠో జాతివాదేనా’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౩౦౩) ఏత్థ కులే. స్వాయమిధ గబ్భసేయ్యకానం పటిసన్ధితో పట్ఠాయ యావ మాతుకుచ్ఛిమ్హా నిక్ఖమనం, తావ పవత్తేసు ఖన్ధేసు, ఇతరేసం పటిసన్ధిక్ఖణేస్వేవాతి దట్ఠబ్బో. అయమ్పి చ పరియాయకథావ, నిప్పరియాయతో పన తత్థ తత్థ నిబ్బత్తమానానం సత్తానం యే ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తేసం పఠమపాతుభావో జాతి నామ.
Idāni taṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ sarūpato dassetuṃ ‘‘jātipi dukkhā’’tiādimāha. Tatrāyaṃ jāti-saddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti (dī. ni. 1.31; ma. ni. 1.148) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi, visākhe, nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ mātukucchismiṃ paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Akkhitto anupakuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.303) ettha kule. Svāyamidha gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhito paṭṭhāya yāva mātukucchimhā nikkhamanaṃ, tāva pavattesu khandhesu, itaresaṃ paṭisandhikkhaṇesvevāti daṭṭhabbo. Ayampi ca pariyāyakathāva, nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ paṭhamapātubhāvo jāti nāma.
కస్మా పనేసా దుక్ఖాతి చే? అనేకేసం దుక్ఖానం వత్థుభావతో. అనేకాని హి దుక్ఖాని. సేయ్యథిదం – దుక్ఖదుక్ఖం విపరిణామదుక్ఖం సఙ్ఖారదుక్ఖం పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం పరియాయదుక్ఖం నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి. తత్థ కాయికచేతసికా దుక్ఖా వేదనా సభావతో చ నామతో చ దుక్ఖత్తా దుక్ఖదుక్ఖన్తి వుచ్చతి. సుఖా వేదనా విపరిణామదుక్ఖుప్పత్తిహేతుతో విపరిణామదుక్ఖం. ఉపేక్ఖా వేదనా చేవ సేసా చ తేభూమకా సఙ్ఖారా ఉదయబ్బయపీళితత్తా సఙ్ఖారదుక్ఖం. కణ్ణసూలదన్తసూలరాగజపరిళాహదోసజపరిళాహాదికాయికచేతసికా ఆబాధా పుచ్ఛిత్వా జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ అపాకటభావతో పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం. ద్వత్తింసకమ్మకారణాదిసముట్ఠానో ఆబాధో అపుచ్ఛిత్వావ జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ పాకటభావతో అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం. ఠపేత్వా దుక్ఖదుక్ఖం సేసదుక్ఖం సచ్చవిభఙ్గే ఆగతం జాతిఆది సబ్బమ్పి తస్స తస్స దుక్ఖస్స వత్థుభావతో పరియాయదుక్ఖం. దుక్ఖదుక్ఖం పన నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి వుచ్చతి. తత్రాయం జాతి యం తం బాలపణ్డితసుత్తాదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౨౪౬ ఆదయో) భగవతాపి ఉపమావసేన పకాసితం ఆపాయికం దుక్ఖం, యఞ్చ సుగతియమ్పి మనుస్సలోకే గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, తస్స వత్థుభావతో దుక్ఖా. తేనాహు పోరాణా –
Kasmā panesā dukkhāti ce? Anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni hi dukkhāni. Seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ saṅkhāradukkhaṃ paṭicchannadukkhaṃ appaṭicchannadukkhaṃ pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti. Tattha kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhanti vuccati. Sukhā vedanā vipariṇāmadukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhā vedanā ceva sesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādikāyikacetasikā ābādhā pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesadukkhaṃ saccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati. Tatrāyaṃ jāti yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā. Tenāhu porāṇā –
‘‘జాయేథ నో చే నరకేసు సత్తో;
‘‘Jāyetha no ce narakesu satto;
తత్థగ్గిదాహాదికమప్పసయ్హం;
Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;
లభేథ దుక్ఖం న కుహిం పతిట్ఠం;
Labhetha dukkhaṃ na kuhiṃ patiṭṭhaṃ;
ఇచ్చాహ దుక్ఖాతి మునీధ జాతిం.
Iccāha dukkhāti munīdha jātiṃ.
‘‘దుక్ఖం తిరచ్ఛేసు కసాపతోద-
‘‘Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-
దణ్డాభిఘాతాదిభవం అనేకం;
Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;
యం తం కథం తత్థ భవేయ్య జాతిం;
Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ;
వినా తహిం జాతి తతోపి దుక్ఖా.
Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘పేతేసు దుక్ఖం పన ఖుప్పిపాసా-
‘‘Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-
వాతాతపాదిప్పభవం విచిత్తం;
Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;
యస్మా అజాతస్స న తత్థ అత్థి;
Yasmā ajātassa na tattha atthi;
తస్మాపి దుక్ఖం ముని జాతిమాహ.
Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.
‘‘తిబ్బన్ధకారే చ అసయ్హ సీతే;
‘‘Tibbandhakāre ca asayha sīte;
లోకన్తరే యం అసురేసు దుక్ఖం;
Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;
న తం భవే తత్థ న చస్స జాతి;
Na taṃ bhave tattha na cassa jāti;
యతో అయం జాతి తతోపి దుక్ఖా.
Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘యఞ్చాపి గూథనరకే వియ మాతు గబ్భే;
‘‘Yañcāpi gūthanarake viya mātu gabbhe;
సత్తో వసం చిరమతో బహి నిక్ఖమఞ్చ;
Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamañca;
పప్పోతి దుక్ఖమతిఘోరమిదమ్పి నత్థి;
Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi;
జాతిం వినా ఇతిపి జాతి అయఞ్హి దుక్ఖా.
Jātiṃ vinā itipi jāti ayañhi dukkhā.
‘‘కిం భాసితేన బహునా నను యం కుహిఞ్చి;
‘‘Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci;
అత్థీధ కిఞ్చిదపి దుక్ఖమిదం కదాచి;
Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;
నేవత్థి జాతివిరహేన యతో మహేసి;
Nevatthi jātivirahena yato mahesi;
దుక్ఖాతి సబ్బపఠమం ఇమమాహ జాతి’’న్తి. (విసుద్ధి॰ ౨.౫౪౧; విభ॰ అట్ఠ॰ ౧౯౧; మహాని॰ అట్ఠ॰ ౫; పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౩౨-౩౩);
Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jāti’’nti. (visuddhi. 2.541; vibha. aṭṭha. 191; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
జరాపి దుక్ఖాతి ఏత్థ పన దువిధా జరా సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ ఖణ్డిచ్చాదిసమ్మతో సన్తతియం ఏకభవపరియాపన్నక్ఖన్ధపురాణభావో చ, సా ఇధ అధిప్పేతా. సా పనేసా జరా సఙ్ఖారదుక్ఖభావతో చేవ దుక్ఖవత్థుతో చ దుక్ఖా. యఞ్హి అఙ్గపచ్చఙ్గసిథిలభావఇన్ద్రియవికారవిరూపతాయోబ్బనవినాసవీరియావిసాదసతిమతివిప్పవాసపరపరిభవాదిఅనేకపచ్చయం కాయికచేతసికం దుక్ఖముప్పజ్జతి, జరా తస్స వత్థు. తేనాహు పోరాణా –
Jarāpidukkhāti ettha pana duvidhā jarā saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpannakkhandhapurāṇabhāvo ca, sā idha adhippetā. Sā panesā jarā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca dukkhā. Yañhi aṅgapaccaṅgasithilabhāvaindriyavikāravirūpatāyobbanavināsavīriyāvisādasatimativippavāsaparaparibhavādianekapaccayaṃ kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenāhu porāṇā –
‘‘అఙ్గానం సిథిలీభావా, ఇన్ద్రియానం వికారతో;
‘‘Aṅgānaṃ sithilībhāvā, indriyānaṃ vikārato;
యోబ్బనస్స వినాసేన, బలస్స ఉపఘాతతో.
Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.
‘‘విప్పవాసా సతాదీనం, పుత్తదారేహి అత్తనో;
‘‘Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;
అప్పసాదనీయతో చేవ, భియ్యో బాలత్తపత్తియా.
Appasādanīyato ceva, bhiyyo bālattapattiyā.
‘‘పప్పోతి దుక్ఖం యం మచ్చో, కాయికం మానసం తథా;
‘‘Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;
సబ్బమేతం జరాహేతు, యస్మా తస్మా జరా దుఖా’’తి. (విసుద్ధి॰ ౨.౫౪౨; విభ॰ అట్ఠ॰ ౧౯౨; మహాని॰ అట్ఠ॰ ౫; పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౩౨-౩౩);
Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhā’’ti. (visuddhi. 2.542; vibha. aṭṭha. 192; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
బ్యాధిపి దుక్ఖోతి ఇదం పదం విభఙ్గే దుక్ఖసచ్చనిద్దేసపాళియం న ఆగతం, తేనేవ విసుద్ధిమగ్గేపి దుక్ఖసచ్చనిద్దేసే తం న ఉద్ధటం, ధమ్మచక్కపవత్తనసుత్తన్తపాళియంయేవ పన ఉపలబ్భతి, తస్మా తత్థేవిమస్స వచనే అఞ్ఞత్థ చ అవచనే కారణం వీమంసితబ్బం.
Byādhipi dukkhoti idaṃ padaṃ vibhaṅge dukkhasaccaniddesapāḷiyaṃ na āgataṃ, teneva visuddhimaggepi dukkhasaccaniddese taṃ na uddhaṭaṃ, dhammacakkapavattanasuttantapāḷiyaṃyeva pana upalabbhati, tasmā tatthevimassa vacane aññattha ca avacane kāraṇaṃ vīmaṃsitabbaṃ.
మరణమ్పి దుక్ఖన్తి ఏత్థాపి దువిధం మరణం సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘జరామరణం ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహిత’’న్తి (ధాతు॰ ౭౧). ఏకభవపరియాపన్నజీవితిన్ద్రియప్పబన్ధవిచ్ఛేదో చ. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘నిచ్చం మరణతో భయ’’న్తి (సు॰ ని॰ ౫౮౧; జా॰ ౧.౧౧.౮౮), తం ఇధ అధిప్పేతం. జాతిపచ్చయమరణం ఉపక్కమమరణం సరసమరణం ఆయుక్ఖయమరణం పుఞ్ఞక్ఖయమరణన్తిపి తస్సేవ నామం. తయిదం దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం. తేనాహు పోరాణా –
Maraṇampi dukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ saṅkhatalakkhaṇañca. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71). Ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo ca. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘niccaṃ maraṇato bhaya’’nti (su. ni. 581; jā. 1.11.88), taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayamaraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ dukkhassa vatthubhāvato dukkhanti veditabbaṃ. Tenāhu porāṇā –
‘‘పాపస్స పాపకమ్మాది-నిమిత్తమనుపస్సతో;
‘‘Pāpassa pāpakammādi-nimittamanupassato;
భద్దస్సాపసహన్తస్స, వియోగం పియవత్థుకం;
Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ;
మీయమానస్స యం దుక్ఖం, మానసం అవిసేసతో.
Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato.
‘‘సబ్బేసఞ్చాపి యం సన్ధి-బన్ధనచ్ఛేదనాదికం;
‘‘Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ;
వితుజ్జమానమమ్మానం, హోతి దుక్ఖం సరీరజం.
Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.
‘‘అసయ్హమప్పటికారం, దుక్ఖస్సేతస్సిదం యతో;
‘‘Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;
మరణం వత్థు తేనేతం, దుక్ఖమిచ్చేవ భాసిత’’న్తి. (విసుద్ధి॰ ౨.౫౪౩; విభ॰ అట్ఠ॰ ౧౯౩; మహాని॰ అట్ఠ॰ ౫; పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౩౨-౩౩);
Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsita’’nti. (visuddhi. 2.543; vibha. aṭṭha. 193; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ఇమస్మిఞ్చ ఠానే ‘‘సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసాపి దుక్ఖా’’తి విభఙ్గే దుక్ఖసచ్చనిద్దేసే ఆగతం, ఇధ పన తం నత్థి, తత్థాపి కారణం పరియేసితబ్బం.
Imasmiñca ṭhāne ‘‘sokaparidevadukkhadomanassupāyāsāpi dukkhā’’ti vibhaṅge dukkhasaccaniddese āgataṃ, idha pana taṃ natthi, tatthāpi kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ.
అప్పియేహి సమ్పయోగో దుక్ఖోతి ఏత్థ అప్పియసమ్పయోగో నామ అమనాపేహి సత్తసఙ్ఖారేహి సమోధానం. సోపి దుక్ఖవత్థుతో దుక్ఖో. తేనాహు పోరాణా –
Appiyehi sampayogo dukkhoti ettha appiyasampayogo nāma amanāpehi sattasaṅkhārehi samodhānaṃ. Sopi dukkhavatthuto dukkho. Tenāhu porāṇā –
‘‘దిస్వావ అప్పియే దుక్ఖం, పఠమం హోతి చేతసి;
‘‘Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;
తదుపక్కమసమ్భూత-మథ కాయే యతో ఇధ.
Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.
‘‘తతో దుక్ఖద్వయస్సాపి, వత్థుతో సో మహేసినా;
‘‘Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;
దుక్ఖో వుత్తోతి విఞ్ఞేయ్యో, అప్పియేహి సమాగమో’’తి.
Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamo’’ti.
పియేహి విప్పయోగో దుక్ఖోతి ఏత్థ పన పియవిప్పయోగో నామ మనాపేహి సత్తసఙ్ఖారేహి వినాభావో. సోపి సోకదుక్ఖస్స వత్థుతో దుక్ఖో. తేనాహు పోరాణా –
Piyehi vippayogo dukkhoti ettha pana piyavippayogo nāma manāpehi sattasaṅkhārehi vinābhāvo. Sopi sokadukkhassa vatthuto dukkho. Tenāhu porāṇā –
‘‘ఞాతిధనాదివియోగా;
‘‘Ñātidhanādiviyogā;
సోకసరసమప్పితా వితుజ్జన్తి;
Sokasarasamappitā vitujjanti;
బాలా యతో తతోయం;
Bālā yato tatoyaṃ;
దుక్ఖోతి మతో పియవిప్పయోగో’’తి.
Dukkhoti mato piyavippayogo’’ti.
యమ్పిచ్ఛం న లభతీతి ఏత్థ ‘‘అహో వత మయం న జాతిధమ్మా అస్సామా’’తిఆదీసు అలబ్భనేయ్యవత్థూసు ఇచ్ఛావ ‘‘యమ్పిచ్ఛం న లభతి, తమ్పి దుక్ఖ’’న్తి వుత్తా, సాపి దుక్ఖవత్థుతో దుక్ఖా. తేనాహు పోరాణా –
Yampicchaṃ na labhatīti ettha ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāmā’’tiādīsu alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati, tampi dukkha’’nti vuttā, sāpi dukkhavatthuto dukkhā. Tenāhu porāṇā –
‘‘తం తం పత్థయమానానం, తస్స తస్స అలాభతో;
‘‘Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;
యం విఘాతమయం దుక్ఖం, సత్తానం ఇధ జాయతి.
Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.
‘‘అలబ్భనేయ్యవత్థూనం, పత్థనా తస్స కారణం;
‘‘Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;
యస్మా తస్మా జినో దుక్ఖం, ఇచ్ఛితాలాభమబ్రవీ’’తి.
Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravī’’ti.
సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖాతి ఏత్థ పన యస్మా ఇన్ధనమివ పావకో, లక్ఖమివ పహరణాని, గోరూపం వియ డంసమకసాదయో, ఖేత్తమివ లాయకా, గామం వియ గామఘాతకా, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకమేవ జాతిఆదయో నానప్పకారేహి విబాధేన్తా తిణలతాదీని వియ భూమియం, పుప్ఫఫలపల్లవాని వియ రుక్ఖేసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసుయేవ నిబ్బత్తన్తి, ఉపాదానక్ఖన్ధానఞ్చ ఆదిదుక్ఖం జాతి, మజ్ఝేదుక్ఖం జరా, పరియోసానదుక్ఖం మరణం, మనోరథవిఘాతప్పత్తానఞ్చ ఇచ్ఛావిఘాతదుక్ఖం ఇచ్ఛితాలాభోతి ఏవం నానప్పకారతో ఉపపరిక్ఖియమానా ఉపాదానక్ఖన్ధావ దుక్ఖాతి యదేతం ఏకమేకం దస్సేత్వా వుచ్చమానం అనేకేహిపి కప్పేహి న సక్కా అనవసేసతో వత్తుం, తస్మా తం సబ్బమ్పి దుక్ఖం ఏకజలబిన్దుమ్హి సకలసముద్దజలరసం వియ యేసు కేసుచి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధేసు సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేతుం ‘‘సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి భగవా అవోచ. తేనాహు పోరాణా –
Saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhāti ettha pana yasmā indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpaṃ viya ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāyakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi vibādhentā tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavāni viya rukkhesu upādānakkhandhesuyeva nibbattanti, upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ, manorathavighātappattānañca icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehipi kappehi na sakkā anavasesato vattuṃ, tasmā taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcupādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avoca. Tenāhu porāṇā –
‘‘జాతిప్పభుతికం దుక్ఖం, యం వుత్తమిధ తాదినా;
‘‘Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttamidha tādinā;
అవుత్తం యఞ్చ తం సబ్బం, వినా ఏతే న విజ్జతి.
Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.
‘‘యస్మా తస్మా ఉపాదాన-క్ఖన్ధా సఙ్ఖేపతో ఇమే;
‘‘Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;
దుక్ఖాతి వుత్తా దుక్ఖన్త-దేసకేన మహేసినా’’తి.
Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā’’ti.
ఏవం సరూపతో దుక్ఖసచ్చం దస్సేత్వా ఇదాని సముదయసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖసముదయ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ సం-ఇతి అయం సద్దో ‘‘సమాగమో సమేత’’న్తిఆదీసు సంయోగం దీపేతి, ఉ-ఇతి అయం ‘‘ఉప్పన్నం ఉదిత’’న్తిఆదీసు ఉప్పత్తిం. అయ-సద్దో పన కారణం దీపేతి. ఇదఞ్చాపి దుతియసచ్చం అవసేసపచ్చయసమాయోగే సతి దుక్ఖస్సుప్పత్తికారణన్తి దుక్ఖస్స సంయోగే ఉప్పత్తికారణత్తా ‘‘దుక్ఖసముదయ’’న్తి వుచ్చతి. యాయం తణ్హాతి యా అయం తణ్హా. పోనోబ్భవికాతి పునబ్భవకరణం పునబ్భవో ఉత్తరపదలోపేన, పునబ్భవో సీలమేతిస్సాతి పోనోబ్భవికా. నన్దీరాగేన సహగతాతి నన్దీరాగసహగతా. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘నన్దనతో రజ్జనతో చ నన్దీరాగభావం సబ్బాసు అవత్థాసు అప్పచ్చక్ఖాయ వుత్తియా నన్దీరాగసహగతా’’తి. తత్రతత్రాభినన్దినీతి యత్ర యత్ర అత్తభావో నిబ్బత్తతి, తత్రతత్రాభినన్దినీ.
Evaṃ sarūpato dukkhasaccaṃ dassetvā idāni samudayasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhasamudaya’’ntiādimāha. Tattha saṃ-iti ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu saṃyogaṃ dīpeti, u-iti ayaṃ ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu uppattiṃ. Aya-saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇanti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā ‘‘dukkhasamudaya’’nti vuccati. Yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punabbhavo uttarapadalopena, punabbhavo sīlametissāti ponobbhavikā. Nandīrāgena sahagatāti nandīrāgasahagatā. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘nandanato rajjanato ca nandīrāgabhāvaṃ sabbāsu avatthāsu appaccakkhāya vuttiyā nandīrāgasahagatā’’ti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo nibbattati, tatratatrābhinandinī.
సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స సా కతమాతి చేతి అయమత్థో. రూపతణ్హాదిభేదేన ఛబ్బిధాయేవ తణ్హా పవత్తిఆకారభేదతో కామతణ్హాదివసేన తివిధా వుత్తా. రూపతణ్హాయేవ హి యదా చక్ఖుస్స ఆపాథమాగతం రూపారమ్మణం కామస్సాదవసేన అస్సాదయమానా పవత్తతి, తదా కామతణ్హా నామ హోతి. యదా తదేవారమ్మణం ధువం సస్సతన్తి పవత్తాయ సస్సతదిట్ఠియా సద్ధిం పవత్తతి, తదా భవతణ్హా నామ హోతి. సస్సతదిట్ఠిసహగతో హి రాగో ‘‘భవతణ్హా’’తి వుచ్చతి. యదా పన తదేవారమ్మణం ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతీతి పవత్తాయ ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా సద్ధిం పవత్తతి, తదా విభవతణ్హా నామ హోతి. ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతో హి రాగో ‘‘విభవతణ్హా’’తి వుచ్చతి. ఏస నయో సద్దతణ్హాదీసుపి.
Seyyathidanti nipāto, tassa sā katamāti ceti ayamattho. Rūpataṇhādibhedena chabbidhāyeva taṇhā pavattiākārabhedato kāmataṇhādivasena tividhā vuttā. Rūpataṇhāyeva hi yadā cakkhussa āpāthamāgataṃ rūpārammaṇaṃ kāmassādavasena assādayamānā pavattati, tadā kāmataṇhā nāma hoti. Yadā tadevārammaṇaṃ dhuvaṃ sassatanti pavattāya sassatadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā bhavataṇhā nāma hoti. Sassatadiṭṭhisahagato hi rāgo ‘‘bhavataṇhā’’ti vuccati. Yadā pana tadevārammaṇaṃ ucchijjati vinassatīti pavattāya ucchedadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā vibhavataṇhā nāma hoti. Ucchedadiṭṭhisahagato hi rāgo ‘‘vibhavataṇhā’’ti vuccati. Esa nayo saddataṇhādīsupi.
కస్మా పనేత్థ తణ్హావ సముదయసచ్చం వుత్తాతి? విసేసహేతుభావతో. అవిజ్జా హి భవేసు ఆదీనవం పటిచ్ఛాదేన్తీ దిట్ఠిఆదిఉపాదానఞ్చ తత్థ తత్థ అభినివిసమానం తణ్హం అభివడ్ఢేతి, దోసాదయోపి కమ్మస్స కారణం హోన్తి, తణ్హా పన తంతంభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తాఆవాససత్తనికాయకులభోగిస్సరియాదివిచిత్తతం అభిపత్థేన్తీ కమ్మవిచిత్తతాయ ఉపనిస్సయతం కమ్మస్స చ సహాయభావం ఉపగచ్ఛన్తీ భవాదివిచిత్తతం నియమేతి, తస్మా దుక్ఖస్స విసేసహేతుభావతో అఞ్ఞేసుపి అవిజ్జాఉపాదానకమ్మాదీసు సుత్తే అభిధమ్మే చ అవసేసకిలేసాకుసలమూలాదీసు వుత్తేసు దుక్ఖహేతూసు విజ్జమానేసు తణ్హావ ‘‘సముదయసచ్చ’’న్తి వుత్తాతి వేదితబ్బం.
Kasmā panettha taṇhāva samudayasaccaṃ vuttāti? Visesahetubhāvato. Avijjā hi bhavesu ādīnavaṃ paṭicchādentī diṭṭhiādiupādānañca tattha tattha abhinivisamānaṃ taṇhaṃ abhivaḍḍheti, dosādayopi kammassa kāraṇaṃ honti, taṇhā pana taṃtaṃbhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāāvāsasattanikāyakulabhogissariyādivicittataṃ abhipatthentī kammavicittatāya upanissayataṃ kammassa ca sahāyabhāvaṃ upagacchantī bhavādivicittataṃ niyameti, tasmā dukkhassa visesahetubhāvato aññesupi avijjāupādānakammādīsu sutte abhidhamme ca avasesakilesākusalamūlādīsu vuttesu dukkhahetūsu vijjamānesu taṇhāva ‘‘samudayasacca’’nti vuttāti veditabbaṃ.
ఇదాని దుక్ఖనిరోధం అరియసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖనిరోధ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా ని-సద్దో అభావం, రోధ-సద్దో చ చారకం దీపేతి, తస్మా అభావో ఏత్థ సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స సబ్బగతిసుఞ్ఞత్తా, సమధిగతే వా తస్మిం సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స అభావో హోతి తప్పటిపక్ఖత్తాతిపి ‘‘దుక్ఖనిరోధ’’న్తి వుచ్చతి. దుక్ఖస్స వా అనుప్పాదనిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధం. దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తేన చేత్థ ‘‘యో తస్సాయేవ తణ్హాయా’’తిఆదినా నయేన సముదయనిరోధో వుత్తో, సో కస్మా వుత్తోతి చే? సముదయనిరోధేన దుక్ఖనిరోధో. బ్యాధినిమిత్తవూపసమేన బ్యాధివూపసమో వియ హి హేతునిరోధేన ఫలనిరోధో, తస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, న అఞ్ఞథా. తేనాహ –
Idāni dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhanirodha’’ntiādimāha. Tattha yasmā ni-saddo abhāvaṃ, rodha-saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi ‘‘dukkhanirodha’’nti vuccati. Dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhaṃ. Dukkhanirodhaṃ dassentena cettha ‘‘yo tassāyeva taṇhāyā’’tiādinā nayena samudayanirodho vutto, so kasmā vuttoti ce? Samudayanirodhena dukkhanirodho. Byādhinimittavūpasamena byādhivūpasamo viya hi hetunirodhena phalanirodho, tasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati, na aññathā. Tenāha –
‘‘యథాపి మూలే అనుపద్దవే దళ్హే;
‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe;
ఛిన్నోపి రుక్ఖో పునరేవ రూహతి;
Chinnopi rukkho punareva rūhati;
ఏవమ్పి తణ్హానుసయే అనూహతే;
Evampi taṇhānusaye anūhate;
నిబ్బత్తతీ దుక్ఖమిదం పునప్పున’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౩౩౮);
Nibbattatī dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);
ఇతి యస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, తస్మా భగవా దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తో సముదయనిరోధేన దేసేసి. సీహసమానవుత్తినో హి తథాగతా. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దేసేన్తా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తి, న ఫలే. యథా హి సీహో యేనత్తని సరో ఖిత్తో, తత్థేవ అత్తనో బలం దస్సేతి, న సరే, తథా బుద్ధానం కారణే పటిపత్తి, న ఫలే. తిత్థియా పన సువానవుత్తినో. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దేసేన్తా అత్తకిలమథానుయోగదేసనాదీహి ఫలే పటిపజ్జన్తి, న హేతుమ్హి. యథా హి సునఖా కేనచి లేడ్డుప్పహారే దిన్నే భుస్సన్తా లేడ్డుం ఖాదన్తి, న పహారదాయకే ఉట్ఠహన్తి, ఏవం అఞ్ఞతిత్థియా దుక్ఖం నిరోధేతుకామా కాయఖేదమనుయుజ్జన్తి, న కిలేసనిరోధనం, ఏవం తావ దుక్ఖనిరోధస్స సముదయనిరోధవసేన దేసనాయ పయోజనం వేదితబ్బం.
Iti yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati, tasmā bhagavā dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena desesi. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca desentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Yathā hi sīho yenattani saro khitto, tattheva attano balaṃ dasseti, na sare, tathā buddhānaṃ kāraṇe paṭipatti, na phale. Titthiyā pana suvānavuttino. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca desentā attakilamathānuyogadesanādīhi phale paṭipajjanti, na hetumhi. Yathā hi sunakhā kenaci leḍḍuppahāre dinne bhussantā leḍḍuṃ khādanti, na pahāradāyake uṭṭhahanti, evaṃ aññatitthiyā dukkhaṃ nirodhetukāmā kāyakhedamanuyujjanti, na kilesanirodhanaṃ, evaṃ tāva dukkhanirodhassa samudayanirodhavasena desanāya payojanaṃ veditabbaṃ.
అయం పనేత్థ అత్థో. తస్సాయేవ తణ్హాయాతి తస్సా ‘‘పోనోబ్భవికా’’తి వత్వా కామతణ్హాదివసేన విభత్తతణ్హాయ. విరాగో వుచ్చతి మగ్గో. ‘‘విరాగా విముచ్చతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౪౫; సం॰ ని॰ ౩.౧౨, ౫౯) హి వుత్తం. విరాగేన నిరోధో విరాగనిరోధో, అనుసయసముగ్ఘాతతో అసేసో విరాగనిరోధో అసేసవిరాగనిరోధో. అథ వా విరాగోతి పహానం వుచ్చతి, తస్మా అనుసయసముగ్ఘాతతో అసేసో విరాగో అసేసో నిరోధోతి ఏవమ్పేత్థ యోజనా దట్ఠబ్బా, అత్థతో పన సబ్బానేవ ఏతాని నిబ్బానస్స వేవచనాని. పరమత్థతో హి దుక్ఖనిరోధో అరియసచ్చన్తి నిబ్బానం వుచ్చతి. యస్మా పన తం ఆగమ్మ తణ్హా విరజ్జతి చేవ నిరుజ్ఝతి చ, తస్మా ‘‘విరాగో’’తి చ ‘‘నిరోధో’’తి చ వుచ్చతి. యస్మా చ తదేవ ఆగమ్మ తస్సా చాగాదయో హోన్తి, కామగుణాలయాదీసు చేత్థ ఏకోపి ఆలయో నత్థి, తస్మా చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయోతి వుచ్చతి.
Ayaṃ panettha attho. Tassāyeva taṇhāyāti tassā ‘‘ponobbhavikā’’ti vatvā kāmataṇhādivasena vibhattataṇhāya. Virāgo vuccati maggo. ‘‘Virāgā vimuccatī’’ti (ma. ni. 1.245; saṃ. ni. 3.12, 59) hi vuttaṃ. Virāgena nirodho virāganirodho, anusayasamugghātato aseso virāganirodho asesavirāganirodho. Atha vā virāgoti pahānaṃ vuccati, tasmā anusayasamugghātato aseso virāgo aseso nirodhoti evampettha yojanā daṭṭhabbā, atthato pana sabbāneva etāni nibbānassa vevacanāni. Paramatthato hi dukkhanirodho ariyasaccanti nibbānaṃ vuccati. Yasmā pana taṃ āgamma taṇhā virajjati ceva nirujjhati ca, tasmā ‘‘virāgo’’ti ca ‘‘nirodho’’ti ca vuccati. Yasmā ca tadeva āgamma tassā cāgādayo honti, kāmaguṇālayādīsu cettha ekopi ālayo natthi, tasmā cāgo paṭinissaggo mutti anālayoti vuccati.
ఇదాని దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదాఅరియసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖనిరోధగామినీ’’తిఆదిమాహ. యస్మా పనేతం అరియసచ్చం దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతి ఆరమ్మణవసఏన తదభిముఖభూతత్తా, పటిపదా చ హోతి దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా, తస్మా ‘‘దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి వుచ్చతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ. కో పన నేసం దుక్ఖాదీనం సచ్చట్ఠోతి? యో పఞ్ఞాచక్ఖునా ఉపపరిక్ఖియమానానం మాయావ విపరీతో, మరీచివ విసంవాదకో, తిత్థియానం అత్తా వియ అనుపలబ్భసభావో చ న హోతి, అథ ఖో బాధనప్పభవసన్తినియ్యానప్పకారేన తచ్ఛావిపరీతభూతభావేన అరియఞాణస్స గోచరో హోతియేవ, ఏస అగ్గిలక్ఖణం వియ లోకపకతి వియ చ తచ్ఛావిపరీతభూతభావో సచ్చట్ఠోతి వేదితబ్బో. ఏత్థ చ అగ్గిలక్ఖణం నామ ఉణ్హత్తం. తఞ్హి కత్థచి కట్ఠాదిఉపాదానభేదే విసంవాదకం విపరీతం అభూతం వా కదాచిపి న హోతి, ‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా, అథో మరణధమ్మినో’’తి (అ॰ ని॰ ౫.౫౭) ఏవం వుత్తజాతిఆదికా లోకపకతీతి వేదితబ్బా. ‘‘ఏకచ్చానం తిరచ్ఛానానం తిరియం దీఘతా, మనుస్సాదీనం ఉద్ధం దీఘతా, వుద్ధినిట్ఠప్పత్తానం పున అవడ్ఢనన్తి ఏవమాదికా చ లోకపకతీ’’తి వదన్తి.
Idāni dukkhanirodhagāminipaṭipadāariyasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhanirodhagāminī’’tiādimāha. Yasmā panetaṃ ariyasaccaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasaena tadabhimukhabhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā ‘‘dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti vuccati. Sesamettha vuttanayameva. Ko pana nesaṃ dukkhādīnaṃ saccaṭṭhoti? Yo paññācakkhunā upaparikkhiyamānānaṃ māyāva viparīto, marīciva visaṃvādako, titthiyānaṃ attā viya anupalabbhasabhāvo ca na hoti, atha kho bādhanappabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva, esa aggilakkhaṇaṃ viya lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Ettha ca aggilakkhaṇaṃ nāma uṇhattaṃ. Tañhi katthaci kaṭṭhādiupādānabhede visaṃvādakaṃ viparītaṃ abhūtaṃ vā kadācipi na hoti, ‘‘jātidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’ti (a. ni. 5.57) evaṃ vuttajātiādikā lokapakatīti veditabbā. ‘‘Ekaccānaṃ tiracchānānaṃ tiriyaṃ dīghatā, manussādīnaṃ uddhaṃ dīghatā, vuddhiniṭṭhappattānaṃ puna avaḍḍhananti evamādikā ca lokapakatī’’ti vadanti.
అపిచ –
Apica –
నాబాధకం యతో దుక్ఖం, దుక్ఖా అఞ్ఞం న బాధకం;
Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;
బాధకత్తనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.
Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
తం వినా నాఞ్ఞతో దుక్ఖం, న హోతి న చ తం తతో;
Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;
దుక్ఖహేతునియామేన, ఇతి సచ్చం విసత్తికా.
Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.
నాఞ్ఞా నిబ్బానతో సన్తి, సన్తం న చ న తం యతో;
Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;
సన్తభావనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.
Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
మగ్గా అఞ్ఞం న నియ్యానం, అనియ్యానో న చాపి సో;
Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;
తచ్ఛనియ్యానభావత్తా, ఇతి సో సచ్చసమ్మతో.
Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.
ఇతి తచ్ఛావిపల్లాస-భూతభావం చతూసుపి;
Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;
దుక్ఖాదీస్వవిసేసేన, సచ్చట్ఠం ఆహు పణ్డితాతి. (విభ॰ అట్ఠ॰ ౧౮౯);
Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti. (vibha. aṭṭha. 189);
౧౫. పుబ్బే అననుస్సుతేసూతి ఇతో పుబ్బే ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తిఆదినా న అనుస్సుతేసు అస్సుతపుబ్బేసు చతుసచ్చధమ్మేసు. చక్ఖున్తిఆదీని ఞాణవేవచనానేవ. ఞాణమేవ హేత్థ పచ్చక్ఖతో దస్సనట్ఠేన చక్ఖు వియాతి చక్ఖు, ఞాణట్ఠేన ఞాణం, పకారతో జాననట్ఠేన పఞ్ఞా, పటివిజ్ఝనట్ఠేన విజ్జా, సచ్చప్పటిచ్ఛాదకస్స మోహన్ధకారస్స విధమనతో ఓభాసనట్ఠేన ఆలోకోతి వుత్తం. తం పనేతం చతూసు సచ్చేసు లోకియలోకుత్తరమిస్సకం నిద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం.
15.Pubbe ananussutesūti ito pubbe ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā na anussutesu assutapubbesu catusaccadhammesu. Cakkhuntiādīni ñāṇavevacanāneva. Ñāṇameva hettha paccakkhato dassanaṭṭhena cakkhu viyāti cakkhu, ñāṇaṭṭhena ñāṇaṃ, pakārato jānanaṭṭhena paññā, paṭivijjhanaṭṭhena vijjā, saccappaṭicchādakassa mohandhakārassa vidhamanato obhāsanaṭṭhena ālokoti vuttaṃ. Taṃ panetaṃ catūsu saccesu lokiyalokuttaramissakaṃ niddiṭṭhanti veditabbaṃ.
౧౬. యావకీవఞ్చాతి యత్తకం కాలం. తిపరివట్టన్తి సచ్చఞాణకిచ్చఞాణకతఞాణసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం పరివట్టానం వసేన తిపరివట్టం. సచ్చఞాణాదివసేన హి తయో పరివట్టా ఏతస్సాతి తిపరివట్టన్తి వుచ్చతి ఞాణదస్సనం. ఏత్థ చ ‘‘ఇదం దుక్ఖం అరియసచ్చం, ఇదం దుక్ఖసముదయ’’న్తి ఏవం చతూసు సచ్చేసు యథాభూతఞాణం సచ్చఞాణం నామ. తేసుయేవ ‘‘పరిఞ్ఞేయ్యం పహాతబ్బం సచ్ఛికాతబ్బం భావేతబ్బ’’న్తి ఏవం కత్తబ్బకిచ్చజాననఞాణం కిచ్చఞాణం నామ. ‘‘పరిఞ్ఞాతం పహీనం సచ్ఛికతం భావిత’’న్తి ఏవం తస్స కతభావజాననఞాణం కతఞాణం నామ. ద్వాదసాకారన్తి తేసంయేవ ఏకేకస్మిం సచ్చే తిణ్ణం తిణ్ణం ఆకారానం వసేన ద్వాదసాకారం. ఞాణదస్సనన్తి ఏతేసం తిపరివట్టానం ద్వాదసన్నం ఆకారానం వసేన ఉప్పన్నఞాణసఙ్ఖాతం దస్సనం.
16.Yāvakīvañcāti yattakaṃ kālaṃ. Tiparivaṭṭanti saccañāṇakiccañāṇakatañāṇasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ parivaṭṭānaṃ vasena tiparivaṭṭaṃ. Saccañāṇādivasena hi tayo parivaṭṭā etassāti tiparivaṭṭanti vuccati ñāṇadassanaṃ. Ettha ca ‘‘idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhasamudaya’’nti evaṃ catūsu saccesu yathābhūtañāṇaṃ saccañāṇaṃ nāma. Tesuyeva ‘‘pariññeyyaṃ pahātabbaṃ sacchikātabbaṃ bhāvetabba’’nti evaṃ kattabbakiccajānanañāṇaṃ kiccañāṇaṃ nāma. ‘‘Pariññātaṃ pahīnaṃ sacchikataṃ bhāvita’’nti evaṃ tassa katabhāvajānanañāṇaṃ katañāṇaṃ nāma. Dvādasākāranti tesaṃyeva ekekasmiṃ sacce tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ ākārānaṃ vasena dvādasākāraṃ. Ñāṇadassananti etesaṃ tiparivaṭṭānaṃ dvādasannaṃ ākārānaṃ vasena uppannañāṇasaṅkhātaṃ dassanaṃ.
అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిన్తి ఉత్తరవిరహితం సబ్బసేట్ఠం సమ్మా సామఞ్చ బోధిం. అథ వా పసత్థం సున్దరఞ్చ బోధిం. బోధీతి చ భగవతో అరహత్తమగ్గో ఇధాధిప్పేతో. సావకానం అరహత్తమగ్గో అనుత్తరా బోధి హోతి, న హోతీతి? న హోతి. కస్మా? అసబ్బగుణదాయకత్తా. తేసఞ్హి కస్సచి అరహత్తమగ్గో అరహత్తఫలమేవ దేతి, కస్సచి తిస్సో విజ్జా, కస్సచి ఛ అభిఞ్ఞా, కస్సచి చతస్సో పటిసమ్భిదా, కస్సచి సావకపారమీఞాణం. పచ్చేకబుద్ధానమ్పి పచ్చేకబోధిఞాణమేవ దేతి, బుద్ధానం పన సబ్బగుణసమ్పత్తిం దేతి అభిసేకో వియ రఞ్ఞో సబ్బలోకిస్సరియభావం. తస్మా అఞ్ఞస్స కస్సచిపి అనుత్తరా బోధి న హోతీతి. అభిసమ్బుద్ధోతి పచ్చఞ్ఞాసిన్తి అభిసమ్బుద్ధో అహం పత్తో పటివిజ్ఝిత్వా ఠితోతి ఏవం పటిజానిం. ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాదీతి అధిగతగుణానం యాథావతో దస్సనసమత్థం పచ్చవేక్ఖణఞాణఞ్చ పన మే ఉదపాది. అకుప్పా మే విముత్తీతి అయం మయ్హం అరహత్తఫలవిముత్తి అకుప్పా పటిపక్ఖేహి న కోపేతబ్బాతి ఏవం ఞాణం ఉదపాది. తత్థ ద్వీహాకారేహి అకుప్పతా వేదితబ్బా మగ్గసఙ్ఖాతకారణతో చ ఆరమ్మణతో చ. సా హి చతూహి మగ్గేహి సముచ్ఛిన్నకిలేసానం పున అనివత్తనతాయ కారణతోపి అకుప్పా, అకుప్పధమ్మం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తతాయ ఆరమ్మణతోపి అకుప్పా అనాకుప్పారమ్మణానం లోకియసమాపత్తీనం తదభావతో. అన్తిమాతి పచ్ఛిమా. నత్థి దాని పునబ్భవోతి ఇదాని పున అఞ్ఞో భవో నామ నత్థీతి.
Anuttaraṃ sammāsambodhinti uttaravirahitaṃ sabbaseṭṭhaṃ sammā sāmañca bodhiṃ. Atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhiṃ. Bodhīti ca bhagavato arahattamaggo idhādhippeto. Sāvakānaṃ arahattamaggo anuttarā bodhi hoti, na hotīti? Na hoti. Kasmā? Asabbaguṇadāyakattā. Tesañhi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramīñāṇaṃ. Paccekabuddhānampi paccekabodhiñāṇameva deti, buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti abhiseko viya rañño sabbalokissariyabhāvaṃ. Tasmā aññassa kassacipi anuttarā bodhi na hotīti. Abhisambuddhoti paccaññāsinti abhisambuddho ahaṃ patto paṭivijjhitvā ṭhitoti evaṃ paṭijāniṃ. Ñāṇañca pana me dassanaṃ udapādīti adhigataguṇānaṃ yāthāvato dassanasamatthaṃ paccavekkhaṇañāṇañca pana me udapādi. Akuppā me vimuttīti ayaṃ mayhaṃ arahattaphalavimutti akuppā paṭipakkhehi na kopetabbāti evaṃ ñāṇaṃ udapādi. Tattha dvīhākārehi akuppatā veditabbā maggasaṅkhātakāraṇato ca ārammaṇato ca. Sā hi catūhi maggehi samucchinnakilesānaṃ puna anivattanatāya kāraṇatopi akuppā, akuppadhammaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattatāya ārammaṇatopi akuppā anākuppārammaṇānaṃ lokiyasamāpattīnaṃ tadabhāvato. Antimāti pacchimā. Natthi dāni punabbhavoti idāni puna añño bhavo nāma natthīti.
ఇమస్మిఞ్చ పన వేయ్యాకరణస్మిన్తి ఇమస్మిం నిగ్గాథకే సుత్తే. నిగ్గాథకఞ్హి సుత్తం పుచ్ఛావిస్సజ్జనసహితం ‘‘వేయ్యాకరణ’’న్తి వుచ్చతి. భఞ్ఞమానేతి భణియమానే, దేసియమానేతి అత్థో. విరజన్తి అపాయగమనీయరాగరజాదీనం విగమేన విరజం. వీతమలన్తి అనవసేసదిట్ఠివిచికిచ్ఛామలాపగమేన వీతమలం . పఠమమగ్గవజ్ఝకిలేసరజాభావేన వా విరజం, పఞ్చవిధదుస్సీల్యమలాపగమేన వీతమలం. ధమ్మచక్ఖున్తి బ్రహ్మాయుసుత్తే (మ॰ ని॰ ౨.౩౮౩ ఆదయో) హేట్ఠిమా తయో మగ్గా వుత్తా, చూళరాహులోవాదే (మ॰ ని॰ ౩.౪౧౬ ఆదయో) ఆసవక్ఖయో, ఇధ పన సోతాపత్తిమగ్గో అధిప్పేతో. చతుసచ్చసఙ్ఖాతేసు ధమ్మేసు తేసం దస్సనట్ఠేన చక్ఖూతి ధమ్మచక్ఖు, హేట్ఠిమేసు వా తీసు మగ్గధమ్మేసు ఏకం సోతాపత్తిమగ్గసఙ్ఖాతం చక్ఖూతి ధమ్మచక్ఖు, సమథవిపస్సనాధమ్మనిబ్బత్తతాయ సీలాదితివిధధమ్మక్ఖన్ధభూతతాయ వా ధమ్మమయం చక్ఖూతిపి ధమ్మచక్ఖు, తస్స ఉప్పత్తిఆకారదస్సనత్థం ‘‘యం కిఞ్చి సముదయధమ్మం, సబ్బం తం నిరోధధమ్మ’’న్తి ఆహ. నను చ మగ్గఞాణం అసఙ్ఖతధమ్మారమ్మణం, న సఙ్ఖతధమ్మారమ్మణన్తి? సచ్చమేతం, యస్మా తం నిరోధం ఆరమ్మణం కత్వా కిచ్చవసేన సబ్బసఙ్ఖతం అసమ్మోహప్పటివేధవసేన పటివిజ్ఝన్తం ఉప్పజ్జతి, తస్మా తథా వుత్తం.
Imasmiñca pana veyyākaraṇasminti imasmiṃ niggāthake sutte. Niggāthakañhi suttaṃ pucchāvissajjanasahitaṃ ‘‘veyyākaraṇa’’nti vuccati. Bhaññamāneti bhaṇiyamāne, desiyamāneti attho. Virajanti apāyagamanīyarāgarajādīnaṃ vigamena virajaṃ. Vītamalanti anavasesadiṭṭhivicikicchāmalāpagamena vītamalaṃ . Paṭhamamaggavajjhakilesarajābhāvena vā virajaṃ, pañcavidhadussīlyamalāpagamena vītamalaṃ. Dhammacakkhunti brahmāyusutte (ma. ni. 2.383 ādayo) heṭṭhimā tayo maggā vuttā, cūḷarāhulovāde (ma. ni. 3.416 ādayo) āsavakkhayo, idha pana sotāpattimaggo adhippeto. Catusaccasaṅkhātesu dhammesu tesaṃ dassanaṭṭhena cakkhūti dhammacakkhu, heṭṭhimesu vā tīsu maggadhammesu ekaṃ sotāpattimaggasaṅkhātaṃ cakkhūti dhammacakkhu, samathavipassanādhammanibbattatāya sīlāditividhadhammakkhandhabhūtatāya vā dhammamayaṃ cakkhūtipi dhammacakkhu, tassa uppattiākāradassanatthaṃ ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti āha. Nanu ca maggañāṇaṃ asaṅkhatadhammārammaṇaṃ, na saṅkhatadhammārammaṇanti? Saccametaṃ, yasmā taṃ nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena sabbasaṅkhataṃ asammohappaṭivedhavasena paṭivijjhantaṃ uppajjati, tasmā tathā vuttaṃ.
౧౭. ధమ్మచక్కేతి పటివేధఞాణఞ్చేవ దేసనాఞాణఞ్చ పవత్తనట్ఠేన చక్కన్తి ధమ్మచక్కం. బోధిపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స హి చతూసు సచ్చేసు ఉప్పన్నం ద్వాదసాకారం పటివేధఞాణమ్పి, ఇసిపతనే నిసిన్నస్స ద్వాదసాకారాయ సచ్చదేసనాయ పవత్తకం దేసనాఞాణమ్పి ధమ్మచక్కం నామ. ఉభయమ్పి హేతం దసబలస్స ఉరే పవత్తఞాణమేవ. తదుభయం ఇమాయ దేసనాయ పకాసేన్తేన భగవతా ధమ్మచక్కం పవత్తితం నామ. తం పనేతం ధమ్మచక్కం యావ అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాతి, తావ భగవా పవత్తేతి నామ పవత్తనకిచ్చస్స అనిట్ఠితత్తా. పతిట్ఠితే పవత్తితం నామ కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స సాసనన్తరధానతో పట్ఠాయ యావ బుద్ధుప్పాదో, ఏత్తకం కాలం అప్పవత్తపుబ్బస్స పవత్తితత్తా. తం సన్ధాయ ‘‘పవత్తితే చ పన భగవతా ధమ్మచక్కే భుమ్మా దేవా సద్దమనుస్సావేసు’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ భుమ్మాతి భూమట్ఠకదేవతా. సద్దమనుస్సావేసున్తి ఏకప్పహారేనేవ సాధుకారం దత్వా ‘‘ఏతం భగవతా’’తిఆదీని వదన్తా అనుస్సావయింసు. ఓభాసోతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణానుభావేన పవత్తో చిత్తపచ్చయఉతుసముట్ఠానో ఓభాసో. సో హి తదా దేవానం దేవానుభావం అతిక్కమిత్వా విరోచిత్థ. అఞ్ఞాసి వత భో కోణ్డఞ్ఞోతి ఇమస్సపి ఉదానస్స ఉదాహరణఘోసో దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. భగవతో హి ధమ్మచక్కప్పవత్తనస్స ఆరమ్భే వియ పరిసమాపనేపి అతివియ ఉళారతమం పీతిసోమనస్సం ఉదపాది.
17.Dhammacakketi paṭivedhañāṇañceva desanāñāṇañca pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Bodhipallaṅke nisinnassa hi catūsu saccesu uppannaṃ dvādasākāraṃ paṭivedhañāṇampi, isipatane nisinnassa dvādasākārāya saccadesanāya pavattakaṃ desanāñāṇampi dhammacakkaṃ nāma. Ubhayampi hetaṃ dasabalassa ure pavattañāṇameva. Tadubhayaṃ imāya desanāya pakāsentena bhagavatā dhammacakkaṃ pavattitaṃ nāma. Taṃ panetaṃ dhammacakkaṃ yāva aññāsikoṇḍaññatthero aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāti, tāva bhagavā pavatteti nāma pavattanakiccassa aniṭṭhitattā. Patiṭṭhite pavattitaṃ nāma kassapasammāsambuddhassa sāsanantaradhānato paṭṭhāya yāva buddhuppādo, ettakaṃ kālaṃ appavattapubbassa pavattitattā. Taṃ sandhāya ‘‘pavattite ca pana bhagavatā dhammacakke bhummā devā saddamanussāvesu’’ntiādi vuttaṃ. Tattha bhummāti bhūmaṭṭhakadevatā. Saddamanussāvesunti ekappahāreneva sādhukāraṃ datvā ‘‘etaṃ bhagavatā’’tiādīni vadantā anussāvayiṃsu. Obhāsoti sabbaññutaññāṇānubhāvena pavatto cittapaccayautusamuṭṭhāno obhāso. So hi tadā devānaṃ devānubhāvaṃ atikkamitvā virocittha. Aññāsi vata bho koṇḍaññoti imassapi udānassa udāharaṇaghoso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Bhagavato hi dhammacakkappavattanassa ārambhe viya parisamāpanepi ativiya uḷāratamaṃ pītisomanassaṃ udapādi.
౧౮. దిట్ఠో అరియసచ్చధమ్మో ఏతేనాతి దిట్ఠధమ్మో. ఏస నయో సేసపదేసుపి. ఏత్థ చ దస్సనం నామ ఞాణదస్సనతో అఞ్ఞమ్పి అత్థీతి తంనివత్తనత్థం ‘‘పత్తధమ్మో’’తి వుత్తం. పత్తి చ ఞాణసమ్పత్తితో అఞ్ఞాపి విజ్జతీతి తతో విసేసనత్థం ‘‘విదితధమ్మో’’తి వుత్తం. సా పనేసా విదితధమ్మతా ఏకదేసతోపి హోతీతి నిప్పదేసతో విదితభావం దస్సేతుం ‘‘పరియోగాళ్హధమ్మో’’తి వుత్తం. తేనస్స సచ్చాభిసమ్బోధింయేవ దీపేతి. మగ్గఞాణఞ్హి ఏకాభిసమయవసేన పరిఞ్ఞాదికిచ్చం సాధేన్తం నిప్పదేసేన చతుసచ్చధమ్మం సమన్తతో ఓగాళ్హం నామ హోతి. సప్పటిభయకన్తారసదిసా సోళసవత్థుకా అట్ఠవత్థుకా చ తిణ్ణా విచికిచ్ఛా అనేనాతి తిణ్ణవిచికిచ్ఛో. పవత్తిఆదీసు ‘‘ఏవం నుఖో న నుఖో’’తి ఏవం పవత్తికా విగతా సముచ్ఛిన్నా కథంకథా అస్సాతి విగతకథంకథో. వేసారజ్జప్పత్తోతి సారజ్జకరానం పాపధమ్మానం పహీనత్తా తప్పటిపక్ఖేసు చ సీలాదీసు గుణేసు సుప్పతిట్ఠితత్తా విసారదభావం వేయ్యత్తియం పత్తో అధిగతో. స్వాయం వేసారజ్జప్పత్తిసుప్పతిట్ఠితభావో కత్థాతి ఆహ ‘‘సత్థుసాసనే’’తి. అత్తనా పచ్చక్ఖతో అధిగతత్తా న పరం పచ్చేతి, పరస్స సద్ధాయ ఏత్థ నప్పవత్తతి, న తస్స పరో పచ్చేతబ్బో అత్థీతి అపరప్పచ్చయో.
18. Diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Esa nayo sesapadesupi. Ettha ca dassanaṃ nāma ñāṇadassanato aññampi atthīti taṃnivattanatthaṃ ‘‘pattadhammo’’ti vuttaṃ. Patti ca ñāṇasampattito aññāpi vijjatīti tato visesanatthaṃ ‘‘viditadhammo’’ti vuttaṃ. Sā panesā viditadhammatā ekadesatopi hotīti nippadesato viditabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘pariyogāḷhadhammo’’ti vuttaṃ. Tenassa saccābhisambodhiṃyeva dīpeti. Maggañāṇañhi ekābhisamayavasena pariññādikiccaṃ sādhentaṃ nippadesena catusaccadhammaṃ samantato ogāḷhaṃ nāma hoti. Sappaṭibhayakantārasadisā soḷasavatthukā aṭṭhavatthukā ca tiṇṇā vicikicchā anenāti tiṇṇavicikiccho. Pavattiādīsu ‘‘evaṃ nukho na nukho’’ti evaṃ pavattikā vigatā samucchinnā kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho. Vesārajjappattoti sārajjakarānaṃ pāpadhammānaṃ pahīnattā tappaṭipakkhesu ca sīlādīsu guṇesu suppatiṭṭhitattā visāradabhāvaṃ veyyattiyaṃ patto adhigato. Svāyaṃ vesārajjappattisuppatiṭṭhitabhāvo katthāti āha ‘‘satthusāsane’’ti. Attanā paccakkhato adhigatattā na paraṃ pacceti, parassa saddhāya ettha nappavattati, na tassa paro paccetabbo atthīti aparappaccayo.
లభేయ్యాహన్తి లభేయ్యం అహం, ఆయాచనవచనమేతం. ఏహీతి ఆయాచితానం పబ్బజ్జూపసమ్పదానం అనుమతభావప్పకాసనవచనం, తస్మా ఏహి సమ్పటిచ్ఛాహి యథాయాచితం పబ్బజ్జూపసమ్పదవిసేసన్తి అత్థో. ఇతి-సద్దో తస్స ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాపటిలాభనిమిత్తవచనపరియోసానదస్సనో. తదవసానో హి తస్స భిక్ఖుభావో. తేనేవాహ ‘‘ఏహి భిక్ఖూతి భగవతో వచనేన అభినిప్ఫన్నా సావ తస్స ఆయస్మతో ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా అహోసీ’’తి. చర బ్రహ్మచరియన్తి ఉపరిమగ్గత్తయసఙ్ఖాతం బ్రహ్మచరియం సమధిగచ్ఛ. కిమత్థం? సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయ. ఇధాపి ‘‘అవోచా’’తి సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘నవ కోటిసహస్సానీ’’తిఆదినా (విసుద్ధి॰ ౧.౨౦; పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౩౭) వుత్తప్పభేదానం అనేకసహస్సానం సంవరవినయానం సమాదియిత్వా వత్తనేన ఉపరిభూతా అగ్గభూతా సమ్పదాతి ఉపసమ్పదా.
Labheyyāhanti labheyyaṃ ahaṃ, āyācanavacanametaṃ. Ehīti āyācitānaṃ pabbajjūpasampadānaṃ anumatabhāvappakāsanavacanaṃ, tasmā ehi sampaṭicchāhi yathāyācitaṃ pabbajjūpasampadavisesanti attho. Iti-saddo tassa ehibhikkhūpasampadāpaṭilābhanimittavacanapariyosānadassano. Tadavasāno hi tassa bhikkhubhāvo. Tenevāha ‘‘ehi bhikkhūti bhagavato vacanena abhinipphannā sāva tassa āyasmato ehibhikkhūpasampadā ahosī’’ti. Cara brahmacariyanti uparimaggattayasaṅkhātaṃ brahmacariyaṃ samadhigaccha. Kimatthaṃ? Sammā dukkhassa antakiriyāya. Idhāpi ‘‘avocā’’ti sambandhitabbaṃ. ‘‘Nava koṭisahassānī’’tiādinā (visuddhi. 1.20; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.37) vuttappabhedānaṃ anekasahassānaṃ saṃvaravinayānaṃ samādiyitvā vattanena uparibhūtā aggabhūtā sampadāti upasampadā.
౧౯. నీహారభత్తోతి నీహటభత్తో, గామతో భిక్ఖం నీహరిత్వా భిక్ఖూహి దిన్నభత్తోతి అత్థో . భగవా హి దహరకుమారకే వియ తే భిక్ఖూ పరిహరన్తో పాటిపదదివసతో పట్ఠాయ పిణ్డపాతత్థాయపి గామం అపవిసిత్వా అన్తోవిహారేయేవ వసి.
19.Nīhārabhattoti nīhaṭabhatto, gāmato bhikkhaṃ nīharitvā bhikkhūhi dinnabhattoti attho . Bhagavā hi daharakumārake viya te bhikkhū pariharanto pāṭipadadivasato paṭṭhāya piṇḍapātatthāyapi gāmaṃ apavisitvā antovihāreyeva vasi.
ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / వినయపిటక • Vinayapiṭaka / మహావగ్గపాళి • Mahāvaggapāḷi / ౬. పఞ్చవగ్గియకథా • 6. Pañcavaggiyakathā
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / వినయపిటక (అట్ఠకథా) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / మహావగ్గ-అట్ఠకథా • Mahāvagga-aṭṭhakathā / పఞ్చవగ్గియకథా • Pañcavaggiyakathā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / వజిరబుద్ధి-టీకా • Vajirabuddhi-ṭīkā / పఞ్చవగ్గియకథావణ్ణనా • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / విమతివినోదనీ-టీకా • Vimativinodanī-ṭīkā / పఞ్చవగ్గియకథావణ్ణనా • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / పాచిత్యాదియోజనాపాళి • Pācityādiyojanāpāḷi / ౬. పఞ్చవగ్గియకథా • 6. Pañcavaggiyakathā