Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ૧૦. ધાતુવિભઙ્ગસુત્તવણ્ણના

    10. Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā

    ૩૪૨. અપરિક્ખીણાયુકં પુક્કુસાતિકુલપુત્તં ઉદ્દિસ્સ ગમનન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘તુરિતગમનચારિક’’ન્તિ. મમ વાસુપગમનેન તવ ચિત્તસ્સ અફાસુકં અનિટ્ઠં સચે નત્થિ. સોતિ પુબ્બુપગતો. દિન્નં દિન્નમેવ વટ્ટતીતિ એકવારં દિન્નં દિન્નમેવ યુત્તં, ન પુન દાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. કતં કતમેવાતિ સઙ્ગહત્થં કતં અનુચ્છવિકકમ્મં કતમેવ, ન તં પુન વિપરિવત્તેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

    342. Aparikkhīṇāyukaṃ pukkusātikulaputtaṃ uddissa gamananti katvā vuttaṃ ‘‘turitagamanacārika’’nti. Mama vāsupagamanena tava cittassa aphāsukaṃ aniṭṭhaṃ sace natthi. Soti pubbupagato. Dinnaṃ dinnameva vaṭṭatīti ekavāraṃ dinnaṃ dinnameva yuttaṃ, na puna dātabbanti adhippāyo. Kataṃ katamevāti saṅgahatthaṃ kataṃ anucchavikakammaṃ katameva, na taṃ puna viparivattetabbanti adhippāyo.

    પુક્કુસાતિમ્હિ ઉભયથાપિ કુલપુત્તભાવો પરિપુણ્ણો એવાતિ આહ – ‘‘જાતિકુલપુત્તોપિ આચારકુલપુત્તોપી’’તિ. તત્રાતિ તસ્મિં તક્કસીલતો આગમને. અઙ્કે નિપન્નદારકં વિય જનં તોસેતિ તુટ્ઠિં પાપેતિ. રતનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ પબ્બતસમુદ્દાદિસન્નિસ્સિતત્તા પચ્ચન્તદેસસ્સ. દસ્સનીયન્તિ દસ્સનેનેવ સુખાવહં. એવરૂપન્તિ દસ્સનીયં સવનીયઞ્ચ.

    Pukkusātimhi ubhayathāpi kulaputtabhāvo paripuṇṇo evāti āha – ‘‘jātikulaputtopi ācārakulaputtopī’’ti. Tatrāti tasmiṃ takkasīlato āgamane. Aṅke nipannadārakaṃ viya janaṃ toseti tuṭṭhiṃ pāpeti. Ratanāni uppajjanti pabbatasamuddādisannissitattā paccantadesassa. Dassanīyanti dassaneneva sukhāvahaṃ. Evarūpanti dassanīyaṃ savanīyañca.

    અનગ્ઘકમ્બલે મહગ્ઘકમ્બલે. સારકરણ્ડકેતિ ચન્દનસારાદિસારમયકરણ્ડકે. લિખાપેત્વા ઉક્કિરાપેત્વા. લાખાય વટ્ટાપેત્વાતિ મુખં પિદહિત્વા લાખાપરિકમ્મં કારેત્વા.

    Anagghakambale mahagghakambale. Sārakaraṇḍaketi candanasārādisāramayakaraṇḍake. Likhāpetvā ukkirāpetvā. Lākhāya vaṭṭāpetvāti mukhaṃ pidahitvā lākhāparikammaṃ kāretvā.

    અન્તો દુસ્સભણ્ડિકં અત્થીતિ અઞ્ઞાસિ નાતિગરુકભાવતો. અનગ્ઘા અહેસુન્તિ વણ્ણસમ્પત્તિફસ્સસમ્પત્તિપમાણમહત્તદુન્નિમ્માપિયતાહિ મહગ્ઘા અહેસું, મહાપુઞ્ઞો રાજા તસ્સ અત્થેવાતિ અધિપ્પાયો.

    Anto dussabhaṇḍikaṃ atthīti aññāsi nātigarukabhāvato. Anagghā ahesunti vaṇṇasampattiphassasampattipamāṇamahattadunnimmāpiyatāhi mahagghā ahesuṃ, mahāpuñño rājā tassa atthevāti adhippāyo.

    યદિ એવં, ‘‘કિન્નુ ખો પેસેમી’’તિ કસ્મા વીમંસં આપજ્જીતિ આહ – ‘‘અપિચ ખો પના’’તિઆદિ. સોતિ બિમ્બિસારો રાજા. વિચિનિતું આરદ્ધો રતનસ્સ અનેકવિધત્તા ઉત્તરુત્તરિઞ્ચ પણીતતરાદિભાવતો. સુવણ્ણરજતાદીતિ સુવણ્ણરજતપવાળમણિમુત્તાવેળુરિયાદિ. ઇન્દ્રિયબદ્ધન્તિ ચક્ખાદિઇન્દ્રિયપટિબદ્ધં. પદેસન્તિ ગુણવસેન એકદેસં ન પાપુણાતિ.

    Yadi evaṃ, ‘‘kinnu kho pesemī’’ti kasmā vīmaṃsaṃ āpajjīti āha – ‘‘apica kho panā’’tiādi. Soti bimbisāro rājā. Vicinituṃ āraddho ratanassa anekavidhattā uttaruttariñca paṇītatarādibhāvato. Suvaṇṇarajatādīti suvaṇṇarajatapavāḷamaṇimuttāveḷuriyādi. Indriyabaddhanti cakkhādiindriyapaṭibaddhaṃ. Padesanti guṇavasena ekadesaṃ na pāpuṇāti.

    સામં સચ્ચાનં અભિસમ્બુદ્ધતાસામઞ્ઞેન, ‘‘બુદ્ધરતનમ્પિ દુવિધ’’ન્તિ વુત્તં. બુદ્ધરતનસમં રતનં નામ નત્થિ, યસ્મા પન ઇમસ્મિં લોકે પરસ્મિં વા પન બુદ્ધેન સદિસો ન વિજ્જતીતિ. પઠમબોધિયંયેવ પવત્તતીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘ઘોસોપી’’તિઆદિ.

    Sāmaṃ saccānaṃ abhisambuddhatāsāmaññena, ‘‘buddharatanampi duvidha’’nti vuttaṃ. Buddharatanasamaṃ ratanaṃ nāma natthi, yasmā pana imasmiṃ loke parasmiṃ vā pana buddhena sadiso na vijjatīti. Paṭhamabodhiyaṃyeva pavattatīti katvā vuttaṃ ‘‘ghosopī’’tiādi.

    રાજા તુટ્ઠો ચિન્તેસિ, ‘‘તત્થ અવિજ્જમાનંયેવ પેસેતું લદ્ધ’’ન્તિ. તસ્માતિ યસ્મા પરિપુણ્ણં એકદિવસમ્પિ તસ્મિં પદેસે બુદ્ધાનં આવાસપરિગ્ગહો નત્થિ, તસ્મા. પુબ્બદિસામુખન્તિ પુબ્બદિસાભિમુખં સીહપઞ્જરં. તેનસ્સ સુવિભૂતાલોકતં દસ્સેતિ.

    Rājātuṭṭho cintesi, ‘‘tattha avijjamānaṃyeva pesetuṃ laddha’’nti. Tasmāti yasmā paripuṇṇaṃ ekadivasampi tasmiṃ padese buddhānaṃ āvāsapariggaho natthi, tasmā. Pubbadisāmukhanti pubbadisābhimukhaṃ sīhapañjaraṃ. Tenassa suvibhūtālokataṃ dasseti.

    એવં અનઞ્ઞસાધારણસ્સ ભગવતો ઈદિસો સમુદાગમોતિ દસ્સેતું, ‘‘એવં દસ પારમિયો પૂરેત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. એવં સમ્પન્નસમુદાગમસ્સ તદનુરૂપા અયં ફલસમ્પદાતિ દસ્સેતું, ‘‘તુસિતભવનતો’’તિઆદિ વુત્તં.

    Evaṃ anaññasādhāraṇassa bhagavato īdiso samudāgamoti dassetuṃ, ‘‘evaṃ dasa pāramiyo pūretvā’’tiādi vuttaṃ. Evaṃ sampannasamudāgamassa tadanurūpā ayaṃ phalasampadāti dassetuṃ, ‘‘tusitabhavanato’’tiādi vuttaṃ.

    અરિયધમ્મો નામ અરિયમગ્ગપ્પધાનો, અરિયમગ્ગો ચ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયસઙ્ગહો, તે ચ ઉદ્દેસમત્તેનેવ ગહિતાતિ આહ – ‘‘સત્તતિંસબોધિપક્ખિયે એકદેસેન લિખિત્વા’’તિ. ચૂળસીલાદીનિ બ્રહ્મજાલે (દી॰ નિ॰ ૧.૮-૯) આગતનયેન વેદિતબ્બાનિ. છદ્વારસંવરં સતિસમ્પજઞ્ઞન્તિ મનચ્છટ્ઠાનં દ્વારાનં સંવરણવસેન સત્તટ્ઠાનિકં સતિસમ્પજઞ્ઞં. દ્વાદસપ્પભેદં ચીવરાદિચતુપ્પચ્ચયસન્તોસં. અરઞ્ઞરુક્ખમૂલાદીનઞ્ચ વિભઙ્ગં ભાવનાનુકૂલં સેનાસનં. ‘‘અભિજ્ઝં લોકે પહાયા’’તિઆદિના વુત્તં નીવરણપ્પહાનં. પરિકમ્મન્તિ કસિણાદિપરિકમ્મં. પાળિયં આગતનયેન અટ્ઠતિંસ કમ્મટ્ઠાનાનિ. વિસુદ્ધિપટિપાટિયા યાવ આસવક્ખયા ઇમં પટિપત્તિં એકદેસેન લિખિ. સોળસવિધન્તિ સોળસવિધભાવનાય પયોગં.

    Ariyadhammo nāma ariyamaggappadhāno, ariyamaggo ca sattatiṃsabodhipakkhiyasaṅgaho, te ca uddesamatteneva gahitāti āha – ‘‘sattatiṃsabodhipakkhiye ekadesena likhitvā’’ti. Cūḷasīlādīni brahmajāle (dī. ni. 1.8-9) āgatanayena veditabbāni. Chadvārasaṃvaraṃ satisampajaññanti manacchaṭṭhānaṃ dvārānaṃ saṃvaraṇavasena sattaṭṭhānikaṃ satisampajaññaṃ. Dvādasappabhedaṃ cīvarādicatuppaccayasantosaṃ. Araññarukkhamūlādīnañca vibhaṅgaṃ bhāvanānukūlaṃ senāsanaṃ. ‘‘Abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā vuttaṃ nīvaraṇappahānaṃ. Parikammanti kasiṇādiparikammaṃ. Pāḷiyaṃ āgatanayena aṭṭhatiṃsa kammaṭṭhānāni. Visuddhipaṭipāṭiyā yāva āsavakkhayā imaṃ paṭipattiṃ ekadesena likhi. Soḷasavidhanti soḷasavidhabhāvanāya payogaṃ.

    કિલઞ્જમયેતિ નાનાવિધભિત્તિવિભત્તે સણ્હસુખુમરતનપરિસિબ્બિતે કિલઞ્જમયસમુગ્ગે. બહિ વત્થેન વેઠેત્વાતિ પઠમં સુખુમકમ્બલેન વેઠેત્વા પટિપાટિયા તેત્તિંસાય સમુગ્ગેસુ પક્ખિપિત્વા તતો બહિ સુખુમવત્થેન વેઠેત્વા છાદેત્વા. તિણગચ્છપહાનસમ્મજ્જનાદિના સોધિતમત્તકમેવ હોતુ, કદલિપુણ્ણઘટઠપનધજપટાકુસ્સાપનાદિઅલઙ્કરણેન મા નિટ્ઠાપેથાતિ અત્થો. રાજાનુભાવેન પટિયાદેથાતિ મમ રાજાનુરૂપં સજ્જેથ, અલઙ્કરોથાતિ અત્થો. અન્તરભોગિકાનન્તિ અનુયુત્તરાજમહામત્તાનં. જવનદૂતેતિ ખિપ્પં ગચ્છન્તકદૂતપુરિસે. તાળેહિ સહ અવચરન્તીતિ તાળાવચરા.

    Kilañjamayeti nānāvidhabhittivibhatte saṇhasukhumaratanaparisibbite kilañjamayasamugge. Bahi vatthena veṭhetvāti paṭhamaṃ sukhumakambalena veṭhetvā paṭipāṭiyā tettiṃsāya samuggesu pakkhipitvā tato bahi sukhumavatthena veṭhetvā chādetvā. Tiṇagacchapahānasammajjanādinā sodhitamattakameva hotu, kadalipuṇṇaghaṭaṭhapanadhajapaṭākussāpanādialaṅkaraṇena mā niṭṭhāpethāti attho. Rājānubhāvena paṭiyādethāti mama rājānurūpaṃ sajjetha, alaṅkarothāti attho. Antarabhogikānanti anuyuttarājamahāmattānaṃ. Javanadūteti khippaṃ gacchantakadūtapurise. Tāḷehi saha avacarantīti tāḷāvacarā.

    રઞ્ઞા પણ્ણાકારં ઉદ્દિસ્સ કતપૂજાસક્કારસ્સ અમચ્ચતો સુતત્તા પણ્ણાકારં ઉચ્ચટ્ઠાને ઠપેત્વા સયં નીચાસને નિસિન્નો. નાયં અઞ્ઞસ્સ રતનસ્સ ભવિસ્સતીતિ અયં પરિહારો અઞ્ઞસ્સ મણિમુત્તાદિભેદસ્સ રતનસ્સ ન ભવિસ્સતિ મણિમુત્તાદીહિ અભિસઙ્ખતત્તા. બલવસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જિ ચિરતનકાલં બુદ્ધસાસને ભાવિતભાવનતાય વાસિતવાસનતાય ઘટે દીપો વિય અબ્ભન્તરે એવ સમુજ્જલમાનપરિપક્કતિહેતુકભાવતો.

    Raññā paṇṇākāraṃ uddissa katapūjāsakkārassa amaccato sutattā paṇṇākāraṃ uccaṭṭhāne ṭhapetvā sayaṃ nīcāsane nisinno. Nāyaṃ aññassa ratanassa bhavissatīti ayaṃ parihāro aññassa maṇimuttādibhedassa ratanassa na bhavissati maṇimuttādīhi abhisaṅkhatattā. Balavasomanassaṃuppajji ciratanakālaṃ buddhasāsane bhāvitabhāvanatāya vāsitavāsanatāya ghaṭe dīpo viya abbhantare eva samujjalamānaparipakkatihetukabhāvato.

    ધારેમીતિ ઇચ્છામિ, ગણ્હામીતિ અત્થો. દ્વેજ્ઝવચનન્તિ દ્વેળ્હકભાવો. અન્તરં કરોતીતિ દ્વિન્નં પાદાનં અન્તરં તં લેખં કરોતિ, એકેન પાદેન અતિક્કમીતિ અત્થો. તસ્સા ગતમગ્ગેનાતિ તાય દેવિયા વિવટ્ટમાનાય નાસિતાય ગતમગ્ગેન. તં પન લેખન્તિ પુક્કુસાતિના કતલેખં. પણ્ણચ્છત્તકન્તિ તાલપત્તમુટ્ઠિં.

    Dhāremīti icchāmi, gaṇhāmīti attho. Dvejjhavacananti dveḷhakabhāvo. Antaraṃ karotīti dvinnaṃ pādānaṃ antaraṃ taṃ lekhaṃ karoti, ekena pādena atikkamīti attho. Tassā gatamaggenāti tāya deviyā vivaṭṭamānāya nāsitāya gatamaggena. Taṃ pana lekhanti pukkusātinā katalekhaṃ. Paṇṇacchattakanti tālapattamuṭṭhiṃ.

    સત્થુગારવેનાતિ સત્થરિ ઉપ્પન્નપસાદપેમબહુમાનસમ્ભવેન. તદા સત્થારંયેવ મનસિ કત્વા તન્નિન્નભાવેન ગચ્છન્તો, ‘‘પુચ્છિસ્સામી’’તિપિ ચિત્તં ન ઉપ્પાદેસિ, ‘‘એત્થ નુ ખો સત્થા વસતી’’તિ પરિવિતક્કસ્સેવ અભાવતો; રાજગહં પન પત્વા રઞ્ઞો પેસિતસાસનવસેન તત્થ ચ વિહારસ્સ બહુભાવતો સત્થા કહં વસતીતિ પુચ્છિ. સત્થુ એકકસ્સેવ નિક્ખમનં પઞ્ચચત્તાલીસ યોજનાનિ પદસા ગમનઞ્ચ ધમ્મપૂજાવસેન કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ધમ્મપૂજાય ચ બુદ્ધાનં આચિણ્ણભાવો હેટ્ઠા વિત્થારિતોયેવ. બુદ્ધસોભં પન પટિચ્છાદેત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન તત્થ ગમનં તસ્સ કુલપુત્તસ્સ વિસ્સત્થવસેન મગ્ગદરથપટિપસ્સમ્ભનત્થં. અપ્પટિપસ્સદ્ધમગ્ગદરથો હિ ધમ્મદેસનાય ભાજનં ન હોતીતિ. તથાહિ વક્ખતિ, ‘‘નનુ ચ ભગવા’’તિઆદિ.

    Satthugāravenāti satthari uppannapasādapemabahumānasambhavena. Tadā satthāraṃyeva manasi katvā tanninnabhāvena gacchanto, ‘‘pucchissāmī’’tipi cittaṃ na uppādesi, ‘‘ettha nu kho satthā vasatī’’ti parivitakkasseva abhāvato; rājagahaṃ pana patvā rañño pesitasāsanavasena tattha ca vihārassa bahubhāvato satthā kahaṃ vasatīti pucchi. Satthu ekakasseva nikkhamanaṃ pañcacattālīsa yojanāni padasā gamanañca dhammapūjāvasena katanti daṭṭhabbaṃ. Dhammapūjāya ca buddhānaṃ āciṇṇabhāvo heṭṭhā vitthāritoyeva. Buddhasobhaṃ pana paṭicchādetvā aññātakavesena tattha gamanaṃ tassa kulaputtassa vissatthavasena maggadarathapaṭipassambhanatthaṃ. Appaṭipassaddhamaggadaratho hi dhammadesanāya bhājanaṃ na hotīti. Tathāhi vakkhati, ‘‘nanu ca bhagavā’’tiādi.

    ઉરુદ્ધન્તિ વિસાલન્તિ કેચિ. અતિરેકતિયોજનસતન્તિઆદિના અન્વયતો બ્યતિરેકતો ચ મચ્છેરવિનયને સબ્રહ્મચારીનં ઓવાદદાનં. અચ્ચન્તસુખુમાલોતિઆદિના સત્થુ ધમ્મગારવેન સદ્ધિં કુલપુત્તસ્સપિ ધમ્મગારવં સંસન્દતિ સમેતીતિ દસ્સેતિ. તેન ભગવતો કતસ્સ પચ્ચુગ્ગમનસ્સ ઠાનગતભાવં વિભાવેન્તો અઞ્ઞેસમ્પિ ભબ્બરૂપાનં કુલપુત્તાનં યથારહં સઙ્ગહો કાતબ્બોતિ દસ્સેતિ.

    Uruddhanti visālanti keci. Atirekatiyojanasatantiādinā anvayato byatirekato ca maccheravinayane sabrahmacārīnaṃ ovādadānaṃ. Accantasukhumālotiādinā satthu dhammagāravena saddhiṃ kulaputtassapi dhammagāravaṃ saṃsandati sametīti dasseti. Tena bhagavato katassa paccuggamanassa ṭhānagatabhāvaṃ vibhāvento aññesampi bhabbarūpānaṃ kulaputtānaṃ yathārahaṃ saṅgaho kātabboti dasseti.

    બ્રહ્મલોકપ્પમાણન્તિ ઉચ્ચભાવેન. આનુભાવેનાતિ ઇદ્ધાનુભાવેન યથા સો સોતપથં ન ઉપગચ્છતિ, એવં વૂપસમેતું સક્કોતિ. અવિબ્ભન્તન્તિ વિબ્ભમરહિતં નિલ્લોલુપ્પં. ‘‘ભાવનપુંસકં પનેત’’ન્તિ વત્વા તસ્સ વિવરણત્થં, ‘‘પાસાદિકેન ઇરિયાપથેના’’તિ વુત્તં. ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે એતં કરણવચનં દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘યથા ઇરિયતો’’તિઆદિ. અમનાપો હોતિ પસ્સન્તાનં. સીહસેય્યાય નિપન્નસ્સપિ હિ એકચ્ચે સરીરાવયવા અધોખિત્તવિક્ખિત્તા વિય દિસ્સન્તિ. કટિયં દ્વિન્નં ઊરુસન્ધીનં દ્વિન્નઞ્ચ જાણુસન્ધીનં વસેન ચતુસન્ધિકપલ્લઙ્કં. ન પતિટ્ઠાતીતિ નપ્પવત્તતિ, ‘‘કંસિ ત્વ’’ન્તિઆદિના અપુચ્છિતે કથાપવત્તિ એવ ન હોતિ. અપ્પતિટ્ઠિતાય કથાય ન સઞ્જાયતીતિ તથા પન પુચ્છાવસેન કથાય અપ્પવત્તિતાય ઉપરિ ધમ્મકથા ન સઞ્જાયતિ ન ઉપ્પજ્જતિ. ઇતીતિ તસ્મા. કથાપતિટ્ઠાપનત્થં કથાપવત્તનત્થં કથાસમુટ્ઠાપનત્થં વા પુચ્છિ.

    Brahmalokappamāṇanti uccabhāvena. Ānubhāvenāti iddhānubhāvena yathā so sotapathaṃ na upagacchati, evaṃ vūpasametuṃ sakkoti. Avibbhantanti vibbhamarahitaṃ nilloluppaṃ. ‘‘Bhāvanapuṃsakaṃ paneta’’nti vatvā tassa vivaraṇatthaṃ, ‘‘pāsādikena iriyāpathenā’’ti vuttaṃ. Itthambhūtalakkhaṇe etaṃ karaṇavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘yathā iriyato’’tiādi. Amanāpohoti passantānaṃ. Sīhaseyyāya nipannassapi hi ekacce sarīrāvayavā adhokhittavikkhittā viya dissanti. Kaṭiyaṃ dvinnaṃ ūrusandhīnaṃ dvinnañca jāṇusandhīnaṃ vasena catusandhikapallaṅkaṃ. Na patiṭṭhātīti nappavattati, ‘‘kaṃsi tva’’ntiādinā apucchite kathāpavatti eva na hoti. Appatiṭṭhitāya kathāya na sañjāyatīti tathā pana pucchāvasena kathāya appavattitāya upari dhammakathā na sañjāyati na uppajjati. Itīti tasmā. Kathāpatiṭṭhāpanatthaṃ kathāpavattanatthaṃ kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ vā pucchi.

    સભાવમેવ કથેતીતિ અત્તનો ભગવતો અદિટ્ઠપુબ્બત્તા ‘‘અદિટ્ઠપુબ્બકં કથમહં જાનેય્ય’’ન્તિ સભાવમેવ કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયમેવ કથેતિ; ન પન સદેવકસ્સ લોકસ્સ સુપાકટં સભાવસિદ્ધં બુદ્ધરૂપકાયસભાવં. અથ વા સભાવમેવ કથેતીતિ ‘‘ઇદમેવ’’ન્તિ જાનન્તોપિ તદા ભગવતો રુચિયા તથાપવત્તમાનં રૂપકાયસભાવમેવ કથેતિ અપ્પવિક્ખમ્ભન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ – ‘‘તથા હિ ન’’ન્તિઆદિ, વિપસ્સનાલક્ખણમેવ પટિપદન્તિ અધિપ્પાયો.

    Sabhāvamevakathetīti attano bhagavato adiṭṭhapubbattā ‘‘adiṭṭhapubbakaṃ kathamahaṃ jāneyya’’nti sabhāvameva kevalaṃ attano ajjhāsayameva katheti; na pana sadevakassa lokassa supākaṭaṃ sabhāvasiddhaṃ buddharūpakāyasabhāvaṃ. Atha vā sabhāvameva kathetīti ‘‘idameva’’nti jānantopi tadā bhagavato ruciyā tathāpavattamānaṃ rūpakāyasabhāvameva katheti appavikkhambhanti adhippāyo. Tenāha – ‘‘tathā hi na’’ntiādi, vipassanālakkhaṇameva paṭipadanti adhippāyo.

    ૩૪૩. ‘‘પુબ્બભાગપટિપદં અકથેત્વા’’તિ વત્વા પુબ્બભાગપટિપદાય અકથને કારણં પુબ્બભાગપટિપદઞ્ચ સરૂપતો દસ્સેતું, ‘‘યસ્સ હી’’તિઆદિ વુત્તં. અપરિસુદ્ધાયપિ પુબ્બભાગપટિપદાય વિપસ્સના તથા ન કિચ્ચકારી, પગેવ અવિજ્જમાનાયાતિ, ‘‘યસ્સ હિ…પે॰… અપરિસુદ્ધા હોતિ’’ચ્ચેવ વુત્તં. પુબ્બભાગપટિપદા ચ નામ સઙ્ખેપતો પન્નરસ ચરણધમ્માતિ આહ – ‘‘સીલસંવરં…પે॰… ઇમં પુબ્બભાગપટિપદં આચિક્ખતી’’તિ. યાનકિચ્ચં સાધેતિ મગ્ગગમનેન અકિલન્તભાવસાધનત્તા. ચિરકાલં પરિભાવિતાય પરિપક્કગતાય હેતુસમ્પદાય ઉપટ્ઠાપિતં સામણેરસીલમ્પિ પરિપુણ્ણં અખણ્ડાદિભાવપ્પત્તિયા, યં પુબ્બહેતુત્તા ‘‘સીલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

    343.‘‘Pubbabhāgapaṭipadaṃ akathetvā’’ti vatvā pubbabhāgapaṭipadāya akathane kāraṇaṃ pubbabhāgapaṭipadañca sarūpato dassetuṃ, ‘‘yassa hī’’tiādi vuttaṃ. Aparisuddhāyapi pubbabhāgapaṭipadāya vipassanā tathā na kiccakārī, pageva avijjamānāyāti, ‘‘yassa hi…pe… aparisuddhā hoti’’cceva vuttaṃ. Pubbabhāgapaṭipadā ca nāma saṅkhepato pannarasa caraṇadhammāti āha – ‘‘sīlasaṃvaraṃ…pe… imaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ ācikkhatī’’ti. Yānakiccaṃ sādheti maggagamanena akilantabhāvasādhanattā. Cirakālaṃ paribhāvitāya paripakkagatāya hetusampadāya upaṭṭhāpitaṃ sāmaṇerasīlampi paripuṇṇaṃ akhaṇḍādibhāvappattiyā, yaṃ pubbahetuttā ‘‘sīla’’nti vuccati.

    ધાતુયો પરમત્થતો વિજ્જમાના, પઞ્ઞત્તિમત્થો પુરિસો અવિજ્જમાનો. અથ કસ્મા ભગવા અરહત્તસ્સ પદટ્ઠાનભૂતં વિપસ્સનં કથેન્તો ‘‘છધાતુરો’’તિ અવિજ્જમાનપ્પધાનં દેસનં આરભીતિ આહ – ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિ. કત્થચિ ‘‘તેવિજ્જો છળભિઞ્ઞો’’તિઆદીસુ વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનં દસ્સેતિ. કત્થચિ – ‘‘ઇત્થિરૂપં, ભિક્ખવે, પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૧.૧) અવિજ્જમાનેન વિજ્જમાનં દસ્સેતિ. કત્થચિ ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણં સોતવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ (વિભ॰ ૧૨૧) વિજ્જમાનેન વિજ્જમાનં દસ્સેતિ. કત્થચિ – ‘‘ખત્તિયકુમારો બ્રાહ્મણકઞ્ઞાય સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેતી’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૭૫) અવિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનં દસ્સેતિ. ઇધ પન વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનં દસ્સેતિ. ‘‘છધાતુરો’’તિ હિ સમાસત્થો અવિજ્જમાનો પુગ્ગલવિસયત્તા, તસ્સ પદસ્સ અવયવત્થો પન અપ્પધાનત્થો વિજ્જમાનો, સો સદ્દક્કમેન અપ્પધાનોપિ અત્થક્કમેન પધાનોતિ આહ – ‘‘વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનં દસ્સેન્તો’’તિ. પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાયેત્થ દેસનાય કારણં દસ્સેતું, ‘‘સચે હી’’તિઆદિ વુત્તં. ઉપટ્ઠાપેય્યાતિ – ‘‘ધાતુયો’’ઇચ્ચેવ કુલપુત્તસ્સ ચિત્તં નિવેસેય્ય તથા સઞ્જાનેય્ય, એવં ધમ્મં દેસેય્યાતિ અત્થો. સન્દેહં કરેય્યાતિ અસતિ પુરિસે કો કરોતિ? કો પટિસંવેદેતિ, ધાતુયો એવાતિ કિં નુ ખો ઇદં, કથં નુ ખો ઇદન્તિ સંસયં ઉપ્પાદેય્ય? સમ્મોહં આપજ્જેય્યાતિ ચતુરઙ્ગસમન્નાગતે અન્ધકારે વત્તમાનં વિય દેસિયમાને અત્થે સમ્મોહં આપજ્જેય્ય . તથાભૂતો ચ દેસનાય અભાજનભૂતત્તા દેસનં સમ્પટિચ્છિતું ન સક્કુણેય્ય. એવમાહાતિ એવં ‘‘છધાતુરો’’તિ આહ.

    Dhātuyo paramatthato vijjamānā, paññattimattho puriso avijjamāno. Atha kasmā bhagavā arahattassa padaṭṭhānabhūtaṃ vipassanaṃ kathento ‘‘chadhāturo’’ti avijjamānappadhānaṃ desanaṃ ārabhīti āha – ‘‘bhagavā hī’’tiādi. Katthaci ‘‘tevijjo chaḷabhiñño’’tiādīsu vijjamānena avijjamānaṃ dasseti. Katthaci – ‘‘itthirūpaṃ, bhikkhave, purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’tiādīsu (a. ni. 1.1) avijjamānena vijjamānaṃ dasseti. Katthaci ‘‘cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇa’’ntiādīsu (vibha. 121) vijjamānena vijjamānaṃ dasseti. Katthaci – ‘‘khattiyakumāro brāhmaṇakaññāya saddhiṃ saṃvāsaṃ kappetī’’tiādīsu (dī. ni. 1.275) avijjamānena avijjamānaṃ dasseti. Idha pana vijjamānena avijjamānaṃ dasseti. ‘‘Chadhāturo’’ti hi samāsattho avijjamāno puggalavisayattā, tassa padassa avayavattho pana appadhānattho vijjamāno, so saddakkamena appadhānopi atthakkamena padhānoti āha – ‘‘vijjamānena avijjamānaṃ dassento’’ti. Puggalādhiṭṭhānāyettha desanāya kāraṇaṃ dassetuṃ, ‘‘sace hī’’tiādi vuttaṃ. Upaṭṭhāpeyyāti – ‘‘dhātuyo’’icceva kulaputtassa cittaṃ niveseyya tathā sañjāneyya, evaṃ dhammaṃ deseyyāti attho. Sandehaṃ kareyyāti asati purise ko karoti? Ko paṭisaṃvedeti, dhātuyo evāti kiṃ nu kho idaṃ, kathaṃ nu kho idanti saṃsayaṃ uppādeyya? Sammohaṃ āpajjeyyāti caturaṅgasamannāgate andhakāre vattamānaṃ viya desiyamāne atthe sammohaṃ āpajjeyya . Tathābhūto ca desanāya abhājanabhūtattā desanaṃ sampaṭicchituṃ na sakkuṇeyya. Evamāhāti evaṃ ‘‘chadhāturo’’ti āha.

    યં ત્વં પુરિસોતિ સઞ્જાનાસીતિ યં રૂપારૂપધમ્મસમૂહં પબન્ધવસેન પવત્તમાનં અધિટ્ઠાનવિસેસવિસિટ્ઠં – ‘‘પુરિસો સત્તો ઇત્થી’’તિઆદિના ત્વં સઞ્જાનાસિ, સો છધાતુરો. સન્તેસુપિ છધાતુવિનિમુત્તેસુ ધાત્વન્તરેસુ સુખાવગ્ગહણત્થં તથા વુત્તં તગ્ગહણેનેવ ચ તેસં ગહેતબ્બતો, સ્વાયમત્થો હેટ્ઠા દસ્સિતો એવ. સેસપદેસૂતિ ‘‘છફસ્સાયતનો’’તિઆદિપદેસુપિ. ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ ચતસ્સો પતિટ્ઠા એતસ્સાતિ ચતુરાધિટ્ઠાનો, અધિતિટ્ઠતિ પતિટ્ઠહતિ એતેનાતિ અધિટ્ઠાનં, યેસુ પતિટ્ઠાય ઉત્તમત્થં અરહત્તં અધિગચ્છતિ, તેસં પઞ્ઞાદીનં એતં અધિવચનં. તેનાહ ‘‘સ્વાયં ભિક્ખૂ’’તિઆદિ. એત્તોતિ વટ્ટતો. વિવટ્ટિત્વાતિ વિનિવટ્ટિત્વા અપસક્કિત્વા. એત્તોતિ વા એતેહિ છધાતુઆદીહિ. એત્થ હિ નિવિટ્ઠસ્સ આયત્તસ્સ ઉત્તમાય સિદ્ધિયા અસમ્ભવોતિ. પતિટ્ઠિતન્તિ અરિયમગ્ગાધિગમવસેન સુપ્પતિટ્ઠિતં. એવઞ્હિ સબ્બસો પટિપક્ખસમુચ્છિન્દનેન તત્થ પતિટ્ઠિતો હોતિ. મઞ્ઞસ્સવા નપ્પવત્તન્તીતિ છહિપિ દ્વારેહિ પવત્તમાનસોતાય મગ્ગેન વિસોસિતાય સબ્બસો વિગતાય સબ્બસો વિચ્છેદપ્પત્તિયા ન સન્દન્તિ. તેનાહ ‘‘નપ્પવત્તન્તી’’તિ. યસ્મા માને સબ્બસો સમુચ્છિન્ને અસમુચ્છિન્નો અનુપસન્તો કિલેસો નામ નત્થિ, તસ્મા આહ – ‘‘મુનિ સન્તોતિ વુચ્ચતી’’તિ રાગગ્ગિઆદીનં નિબ્બાનેન નિબ્બુતો.

    Yaṃ tvaṃ purisoti sañjānāsīti yaṃ rūpārūpadhammasamūhaṃ pabandhavasena pavattamānaṃ adhiṭṭhānavisesavisiṭṭhaṃ – ‘‘puriso satto itthī’’tiādinā tvaṃ sañjānāsi, so chadhāturo. Santesupi chadhātuvinimuttesu dhātvantaresu sukhāvaggahaṇatthaṃ tathā vuttaṃ taggahaṇeneva ca tesaṃ gahetabbato, svāyamattho heṭṭhā dassito eva. Sesapadesūti ‘‘chaphassāyatano’’tiādipadesupi. Cattāri adhiṭṭhānāni catasso patiṭṭhā etassāti caturādhiṭṭhāno, adhitiṭṭhati patiṭṭhahati etenāti adhiṭṭhānaṃ, yesu patiṭṭhāya uttamatthaṃ arahattaṃ adhigacchati, tesaṃ paññādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tenāha ‘‘svāyaṃ bhikkhū’’tiādi. Ettoti vaṭṭato. Vivaṭṭitvāti vinivaṭṭitvā apasakkitvā. Ettoti vā etehi chadhātuādīhi. Ettha hi niviṭṭhassa āyattassa uttamāya siddhiyā asambhavoti. Patiṭṭhitanti ariyamaggādhigamavasena suppatiṭṭhitaṃ. Evañhi sabbaso paṭipakkhasamucchindanena tattha patiṭṭhito hoti. Maññassavā nappavattantīti chahipi dvārehi pavattamānasotāya maggena visositāya sabbaso vigatāya sabbaso vicchedappattiyā na sandanti. Tenāha ‘‘nappavattantī’’ti. Yasmā māne sabbaso samucchinne asamucchinno anupasanto kileso nāma natthi, tasmā āha – ‘‘muni santoti vuccatī’’ti rāgaggiādīnaṃ nibbānena nibbuto.

    પઞ્ઞં નપ્પમજ્જેય્યાતિ, ‘‘દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેતી’’તિઆદિનયપ્પવત્તાય (મ॰ નિ॰ ૧.૪૨૩; ૨.૨૪; ૩.૭૫; સં॰ નિ॰ ૪.૧૨૦; અ॰ નિ॰ ૩.૧૫; વિભ॰ ૫૧૯; મહાનિ॰ ૧૬૧) અપ્પમાદપ્પટિપત્તિયા સમાધિવિપસ્સનાપઞ્ઞં નપ્પમજ્જેય્ય. એતેન પુબ્બભાગિયં સમથવિપસ્સનાભાવનમાહ. સચ્ચમનુરક્ખેય્યાતિ સચ્ચાનુરક્ખનાપદેસેન સીલવિસોધનમાહ; સચ્ચે ઠિતો સમાદિન્નસીલં અવિકોપેત્વા પરિપૂરેન્તો સમાધિસંવત્તનિયતં કરોતિ. તેનાહ ‘‘વચીસચ્ચં રક્ખેય્યા’’તિ. કિલેસપરિચ્ચાગં બ્રૂહેય્યાતિ તદઙ્ગાદિવસેન કિલેસાનં પરિચ્ચજનવિધિં વડ્ઢેય્ય. કિલેસવૂપસમનં સિક્ખેય્યાતિ યથા તે કિલેસા તદઙ્ગાદિવસેન પરિચ્ચત્તા યથાસમુદાચારપ્પવત્તિયા સન્તાને પરિળાહં ન જનેન્તિ; એવં કિલેસાનં વૂપસમનવિધિં સિક્ખેય્ય પઞ્ઞાધિટ્ઠાનાદીનન્તિ લોકુત્તરાનં પઞ્ઞાધિટ્ઠાનાદીનં. અધિગમત્થાયાતિ પટિલાભત્થાય.

    Paññaṃ nappamajjeyyāti, ‘‘divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhetī’’tiādinayappavattāya (ma. ni. 1.423; 2.24; 3.75; saṃ. ni. 4.120; a. ni. 3.15; vibha. 519; mahāni. 161) appamādappaṭipattiyā samādhivipassanāpaññaṃ nappamajjeyya. Etena pubbabhāgiyaṃ samathavipassanābhāvanamāha. Saccamanurakkheyyāti saccānurakkhanāpadesena sīlavisodhanamāha; sacce ṭhito samādinnasīlaṃ avikopetvā paripūrento samādhisaṃvattaniyataṃ karoti. Tenāha ‘‘vacīsaccaṃ rakkheyyā’’ti. Kilesapariccāgaṃ brūheyyāti tadaṅgādivasena kilesānaṃ pariccajanavidhiṃ vaḍḍheyya. Kilesavūpasamanaṃ sikkheyyāti yathā te kilesā tadaṅgādivasena pariccattā yathāsamudācārappavattiyā santāne pariḷāhaṃ na janenti; evaṃ kilesānaṃ vūpasamanavidhiṃ sikkheyya paññādhiṭṭhānādīnanti lokuttarānaṃ paññādhiṭṭhānādīnaṃ. Adhigamatthāyāti paṭilābhatthāya.

    ૩૪૭. પુબ્બે વુત્તાનન્તિ, ‘‘ચતુરાધિટ્ઠાનો, યત્થ ઠિતં મઞ્ઞસ્સવા નપ્પવત્તન્તી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૪૩) એવં પુબ્બે વુત્તાનં.

    347.Pubbevuttānanti, ‘‘caturādhiṭṭhāno, yattha ṭhitaṃ maññassavā nappavattantī’’ti (ma. ni. 3.343) evaṃ pubbe vuttānaṃ.

    ૩૪૮. વત્તબ્બં ભવેય્યાતિ નિદ્દેસવસેન વત્તબ્બં ભવેય્ય. આદીહીતિ એવમાદીહિ. કિચ્ચં નત્થિ કિચ્ચાભાવતો. ઉપ્પટિપાટિધાતુકન્તિ અયથાનુપુબ્બિકં. યથાધમ્મવસેનેવાતિ દેસેતબ્બધમ્માનં યથાસભાવેનેવ. સપ્પાયં ધુતઙ્ગન્તિ અત્તનો કિલેસનિગ્ગણ્હનયોગ્ગં ધુતઙ્ગં. ચિત્તરુચિતન્તિ અત્તનો ચિત્તપકતિયા આચરિયેહિ વિરોચેતબ્બં, ચરિયાનુકૂલન્તિ અત્થો. હત્થિપદોપમસુત્તાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન વિસુદ્ધિમગ્ગધાતુવિભઙ્ગાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.

    348.Vattabbaṃ bhaveyyāti niddesavasena vattabbaṃ bhaveyya. Ādīhīti evamādīhi. Kiccaṃ natthi kiccābhāvato. Uppaṭipāṭidhātukanti ayathānupubbikaṃ. Yathādhammavasenevāti desetabbadhammānaṃ yathāsabhāveneva. Sappāyaṃ dhutaṅganti attano kilesaniggaṇhanayoggaṃ dhutaṅgaṃ. Cittarucitanti attano cittapakatiyā ācariyehi virocetabbaṃ, cariyānukūlanti attho. Hatthipadopamasuttādīsūti ādi-saddena visuddhimaggadhātuvibhaṅgādiṃ saṅgaṇhāti.

    ૩૫૪. અયમ્પેત્થાતિ પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. તેન ‘‘અથાપરં ઉપેક્ખાયેવ અવસિસ્સતી’’તિ ઉપરિદેસનં સમ્પિણ્ડેતિ. સોપિ હિ પાટિયેક્કો અનુસન્ધીતિ. નનુ ચાયં યથાઉદ્દિટ્ઠાય વિઞ્ઞાણધાતુયા નિદ્દેસોપિ ભવિસ્સતીતિ યથાનુસન્ધિનયો વિજ્જતીતિ? ન, વિઞ્ઞાણધાતુનિદ્દેસનયેન દેસનાય અપ્પવત્તત્તા તેનાહ ‘‘હેટ્ઠતો’’તિઆદિ. યં વા પનાતિઆદિના પન દેસનાય સાનુસન્ધિતં વિભાવેતિ. ન હિ બુદ્ધા ભગવન્તો અનનુસન્ધિકં દેસનં દેસેન્તિ. આગમનીયવિપસ્સનાવસેનાતિ યસ્સા પુબ્બે પવત્તત્તા આગમનીયટ્ઠાને ઠિતા વિપસ્સના, તસ્સા વસેન. કમ્મકારકવિઞ્ઞાણન્તિ ‘‘નેતં મમ નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિ એવં વિપસ્સનાકિચ્ચકારકં વિપસ્સનાસહિતં વિઞ્ઞાણં. વિઞ્ઞાણધાતુવસેનાતિ યથાઉદ્દિટ્ઠાય વિઞ્ઞાણધાતુયા ભાજનવસેન. સત્થુ કથનત્થાયાતિ સત્થારા ઉદ્દેસમેવ કત્વા ઠપિતત્તા નિદ્દેસવસેન કથનત્થાય. અકથિતભાવો એવ હિસ્સ અવસિટ્ઠતા કથનત્થાય પટિવિજ્ઝનત્થાય ચ. પટિપક્ખવિગમેન તસ્સ ચિત્તસ્સ પરિસુદ્ધતાતિ આહ ‘‘નિરુપક્કિલેસ’’ન્તિ. ઉપક્કિલેસાનં પન પહીનભાવતો પરિયોદાતં. સમુદયવસેન ઉદયદસ્સનત્થઞ્ચેવ પચ્ચયનિરોધવસેન અત્થઙ્ગમદસ્સનત્થઞ્ચ. કારણભાવેન સુખાય વેદનાય હિતન્તિ સુખવેદનિયં. તેનાહ ‘‘સુખવેદનાય પચ્ચયભૂત’’ન્તિ.

    354.Ayampetthāti pi-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘athāparaṃ upekkhāyeva avasissatī’’ti uparidesanaṃ sampiṇḍeti. Sopi hi pāṭiyekko anusandhīti. Nanu cāyaṃ yathāuddiṭṭhāya viññāṇadhātuyā niddesopi bhavissatīti yathānusandhinayo vijjatīti? Na, viññāṇadhātuniddesanayena desanāya appavattattā tenāha ‘‘heṭṭhato’’tiādi. Yaṃ vā panātiādinā pana desanāya sānusandhitaṃ vibhāveti. Na hi buddhā bhagavanto ananusandhikaṃ desanaṃ desenti. Āgamanīyavipassanāvasenāti yassā pubbe pavattattā āgamanīyaṭṭhāne ṭhitā vipassanā, tassā vasena. Kammakārakaviññāṇanti ‘‘netaṃ mama nesohamasmi, na meso attā’’ti evaṃ vipassanākiccakārakaṃ vipassanāsahitaṃ viññāṇaṃ. Viññāṇadhātuvasenāti yathāuddiṭṭhāya viññāṇadhātuyā bhājanavasena. Satthu kathanatthāyāti satthārā uddesameva katvā ṭhapitattā niddesavasena kathanatthāya. Akathitabhāvo eva hissa avasiṭṭhatā kathanatthāya paṭivijjhanatthāya ca. Paṭipakkhavigamena tassa cittassa parisuddhatāti āha ‘‘nirupakkilesa’’nti. Upakkilesānaṃ pana pahīnabhāvato pariyodātaṃ. Samudayavasena udayadassanatthañceva paccayanirodhavasena atthaṅgamadassanatthañca. Kāraṇabhāvena sukhāya vedanāya hitanti sukhavedaniyaṃ. Tenāha ‘‘sukhavedanāya paccayabhūta’’nti.

    ૩૬૦. રૂપકમ્મટ્ઠાનમ્પિ ચતુધાતુવવત્થાનવસેન, અરૂપકમ્મટ્ઠાનમ્પિ સુખદુક્ખવેદનામુખેન પગુણં જાતં.

    360.Rūpakammaṭṭhānampi catudhātuvavatthānavasena, arūpakammaṭṭhānampi sukhadukkhavedanāmukhena paguṇaṃ jātaṃ.

    સત્થુ કથનત્થંયેવ અવસિસ્સતીતિ, ‘‘કુલપુત્તસ્સ પટિવિજ્ઝનત્થ’’ન્તિ વુત્તમેવત્થં નિસેધેતિ, તસ્મા વુત્તમેવત્થં સમત્થેતું, ‘‘ઇમસ્મિં હી’’તિઆદિ વુત્તં. કુલપુત્તસ્સ રૂપાવચરજ્ઝાનેતિ કુલપુત્તેન અધિગતરૂપાવચરજ્ઝાને. તેનાહ – ‘‘ભિક્ખુ પગુણં તવ ઇદં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાન’’ન્તિ. યં કિઞ્ચિ સુવણ્ણતાપનયોગ્યં અઙ્ગારભાજનં ઇધ ‘‘ઉક્કા’’તિ અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘અઙ્ગારકપલ્લ’’ન્તિ. સજ્જેય્યાતિ યથા તત્થ પક્ખિત્તસુવણ્ણઞ્ચ તપ્પતિ, એવં પટિયાદિયેય્ય. નીહટદોસન્તિ વિગતીભૂતકાળકં. અપનીતકસાવન્તિ અપગતસુખુમકાળકં.

    Satthu kathanatthaṃyeva avasissatīti, ‘‘kulaputtassa paṭivijjhanattha’’nti vuttamevatthaṃ nisedheti, tasmā vuttamevatthaṃ samatthetuṃ, ‘‘imasmiṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Kulaputtassa rūpāvacarajjhāneti kulaputtena adhigatarūpāvacarajjhāne. Tenāha – ‘‘bhikkhu paguṇaṃ tava idaṃ rūpāvacaracatutthajjhāna’’nti. Yaṃ kiñci suvaṇṇatāpanayogyaṃ aṅgārabhājanaṃ idha ‘‘ukkā’’ti adhippetanti āha ‘‘aṅgārakapalla’’nti. Sajjeyyāti yathā tattha pakkhittasuvaṇṇañca tappati, evaṃ paṭiyādiyeyya. Nīhaṭadosanti vigatībhūtakāḷakaṃ. Apanītakasāvanti apagatasukhumakāḷakaṃ.

    અરિયમગ્ગે પતિટ્ઠાપેતુકામેન નામ સબ્બસ્મિમ્પિ લોકિયધમ્મે વિરજ્જનત્થાય ધમ્મો કથેતબ્બોતિ અધિપ્પાયેન, ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિના ચોદના કતા. વિનેય્યદમનકુસલેન ભગવતા વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન તાવ ચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખાય વણ્ણો કથિતોતિ તસ્સ પરિહારં વદન્તો, ‘‘કુલપુત્તસ્સા’’તિઆદિમાહ.

    Ariyamagge patiṭṭhāpetukāmena nāma sabbasmimpi lokiyadhamme virajjanatthāya dhammo kathetabboti adhippāyena, ‘‘kasmā panā’’tiādinā codanā katā. Vineyyadamanakusalena bhagavatā veneyyajjhāsayavasena tāva catutthajjhānupekkhāya vaṇṇo kathitoti tassa parihāraṃ vadanto, ‘‘kulaputtassā’’tiādimāha.

    ૩૬૧. તદનુધમ્મન્તિ તસ્સ અરૂપાવચરસ્સ કુસલસ્સ અનુરૂપધમ્મં, યાય પટિપદાય તસ્સ અધિગમો હોતિ, તસ્સ પુબ્બભાગપટિપદન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘રૂપાવચરજ્ઝાન’’ન્તિ. તગ્ગહણાતિ તસ્સ ગહણેન તસ્સા પટિપત્તિયા પટિપજ્જમાનેન. ઇતો ઉત્તરિન્તિ ‘‘વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતન’’ન્તિઆદીસુ.

    361.Tadanudhammanti tassa arūpāvacarassa kusalassa anurūpadhammaṃ, yāya paṭipadāya tassa adhigamo hoti, tassa pubbabhāgapaṭipadanti attho. Tenāha ‘‘rūpāvacarajjhāna’’nti. Taggahaṇāti tassa gahaṇena tassā paṭipattiyā paṭipajjamānena. Ito uttarinti ‘‘viññāṇañcāyatana’’ntiādīsu.

    ૩૬૨. તસ્સેવાતિ અરૂપાવચરજ્ઝાનસ્સ. એતં પન સવિપાકં અરૂપાવચરજ્ઝાનં સમેચ્ચ સમ્ભુય્ય પચ્ચયેહિ કતત્તા સઙ્ખતં. પકપ્પિતન્તિ પચ્ચયવસેન સવિહિતં. આયૂહિતન્તિ સમ્પિણ્ડિતં. કરોન્તેન કરીયતીતિ પટિપજ્જનકેન પટિપજ્જીયતિ સઙ્ખરીયતિ. નિબ્બાનં વિય ન નિચ્ચં ન સસ્સતં. અથ ખો ખણે ખણે ભિજ્જનસભાવતાય તાવકાલિકં. તતો એવ ચવનાદિસભાવન્તિ સબ્બમેતં રૂપાવચરધમ્મેસુ આદીનવવિભાવનં. દુક્ખે પતિટ્ઠિતન્તિ સઙ્ખારદુક્ખે પતિટ્ઠિતં. અતાણન્તિ ચવનસભાવાદિતાય તાણરહિતં. અલેણન્તિ તતો અરક્ખત્તા લીયનટ્ઠાનરહિતં. અસરણન્તિ અપ્પટિસરણં. અસરણીભૂતન્તિ સબ્બકાલમ્પિ અપ્પટિસરણં.

    362.Tassevāti arūpāvacarajjhānassa. Etaṃ pana savipākaṃ arūpāvacarajjhānaṃ samecca sambhuyya paccayehi katattā saṅkhataṃ. Pakappitanti paccayavasena savihitaṃ. Āyūhitanti sampiṇḍitaṃ. Karontena karīyatīti paṭipajjanakena paṭipajjīyati saṅkharīyati. Nibbānaṃ viya na niccaṃ na sassataṃ. Atha kho khaṇe khaṇe bhijjanasabhāvatāya tāvakālikaṃ. Tato eva cavanādisabhāvanti sabbametaṃ rūpāvacaradhammesu ādīnavavibhāvanaṃ. Dukkhe patiṭṭhitanti saṅkhāradukkhe patiṭṭhitaṃ. Atāṇanti cavanasabhāvāditāya tāṇarahitaṃ. Aleṇanti tato arakkhattā līyanaṭṭhānarahitaṃ. Asaraṇanti appaṭisaraṇaṃ. Asaraṇībhūtanti sabbakālampi appaṭisaraṇaṃ.

    સમત્તપત્તવિસે ખન્ધાદીસુ ગહિતે દુત્તિકિચ્છા સિયાતિ, ‘‘ખન્ધં વા સીસં વા ગહેતું અદત્વા’’તિ વુત્તં. એવમેવાતિ એત્થાયં ઉપમાસંસન્દના – છેકો ભિસક્કો વિય સમ્માસમ્બુદ્ધો. વિસવિકારો વિય કિલેસદુક્ખાનુબન્ધો, ભિસક્કસ્સ વિસં ઠાનતો ચાવેત્વા ઉપરિ આરોપનં વિય ભગવતો દેસનાનુભાવેન કુલપુત્તસ્સ કામભવે નિકન્તિં પરિયાદાય અરૂપજ્ઝાને ભવનં. ભિસક્કસ્સ વિસં ઓતારેત્વા પથવિયં પાતનં વિય કુલપુત્તસ્સ ઓરમ્ભાગિયકિલેસદુક્ખાપનયનં.

    Samattapattavise khandhādīsu gahite duttikicchā siyāti, ‘‘khandhaṃ vā sīsaṃ vā gahetuṃ adatvā’’ti vuttaṃ. Evamevāti etthāyaṃ upamāsaṃsandanā – cheko bhisakko viya sammāsambuddho. Visavikāro viya kilesadukkhānubandho, bhisakkassa visaṃ ṭhānato cāvetvā upari āropanaṃ viya bhagavato desanānubhāvena kulaputtassa kāmabhave nikantiṃ pariyādāya arūpajjhāne bhavanaṃ. Bhisakkassa visaṃ otāretvā pathaviyaṃ pātanaṃ viya kulaputtassa orambhāgiyakilesadukkhāpanayanaṃ.

    અસમ્પત્તસ્સાતિ અરૂપાવચરજ્ઝાનં અનધિગતસ્સ. અપ્પટિલદ્ધસ્સેવાતિ તસ્સ વેવચનં. સબ્બમેતન્તિ ‘‘અનિચ્ચં અધુવ’’ન્તિઆદિના વિત્થારતો વુત્તં સબ્બમેતં આદીનવં. એકપદેનેવ ‘‘સઙ્ખતમેત’’ન્તિ કથેસિ સઙ્ખતપદેનેવ તસ્સ અત્થસ્સ અનવસેસતો પરિયાદિન્નત્તા.

    Asampattassāti arūpāvacarajjhānaṃ anadhigatassa. Appaṭiladdhassevāti tassa vevacanaṃ. Sabbametanti ‘‘aniccaṃ adhuva’’ntiādinā vitthārato vuttaṃ sabbametaṃ ādīnavaṃ. Ekapadeneva ‘‘saṅkhatameta’’nti kathesi saṅkhatapadeneva tassa atthassa anavasesato pariyādinnattā.

    નાયૂહતીતિ ભવકારણચેતનાવસેન બ્યાપારં ન સમૂહેતિ ન સમ્પિણ્ડેતિ. તેનાહ – ‘‘ન રાસિં કરોતી’’તિ. અભિસઙ્ખરણં નામ ચેતનાબ્યાપારોતિ આહ – ‘‘ન અભિસઞ્ચેતયતી’’તિ. તં પન ફલુપ્પાદનસમત્થતાય ફલેન કપ્પનન્તિ આહ ‘‘ન કપ્પેતી’’તિ. સચે અભિસઙ્ખારચેતના ઉળારા, ફલમહત્તસઙ્ખાતાય વુડ્ઢિયા હોતિ, અનુળારા ચ અવુડ્ઢિયાતિ આહ – ‘‘વુડ્ઢિયા વા પરિહાનિયા વા’’તિ. બુદ્ધવિસયે ઠત્વાતિ ભગવા અત્તનો બુદ્ધસુબુદ્ધતાય સીહસમાનવુત્તિતાય ચ દેસનં ઉક્કંસતો સાવકેહિ પત્તબ્બં વિસેસં અનવસેસેન્તો તથા વદતિ, ન સાવકવિસયં અતિક્કમિત્વા અત્તનો બુદ્ધવિસયમેવ દેસેન્તો. તેનાહ – ‘‘અરહત્તનિકૂટં ગણ્હી’’તિ. યદિ કુલપુત્તો અત્તનો…પે॰… પટિવિજ્ઝિ, અથ કસ્મા ભગવા દેસનાય અરહત્તનિકૂટં ગણ્હીતિ આહ ‘‘યથા નામા’’તિઆદિ.

    Nāyūhatīti bhavakāraṇacetanāvasena byāpāraṃ na samūheti na sampiṇḍeti. Tenāha – ‘‘na rāsiṃ karotī’’ti. Abhisaṅkharaṇaṃ nāma cetanābyāpāroti āha – ‘‘na abhisañcetayatī’’ti. Taṃ pana phaluppādanasamatthatāya phalena kappananti āha ‘‘na kappetī’’ti. Sace abhisaṅkhāracetanā uḷārā, phalamahattasaṅkhātāya vuḍḍhiyā hoti, anuḷārā ca avuḍḍhiyāti āha – ‘‘vuḍḍhiyā vā parihāniyā vā’’ti. Buddhavisaye ṭhatvāti bhagavā attano buddhasubuddhatāya sīhasamānavuttitāya ca desanaṃ ukkaṃsato sāvakehi pattabbaṃ visesaṃ anavasesento tathā vadati, na sāvakavisayaṃ atikkamitvā attano buddhavisayameva desento. Tenāha – ‘‘arahattanikūṭaṃ gaṇhī’’ti. Yadi kulaputto attano…pe… paṭivijjhi, atha kasmā bhagavā desanāya arahattanikūṭaṃ gaṇhīti āha ‘‘yathā nāmā’’tiādi.

    ઇતો પુબ્બેતિ ઇતો અનાગામિફલાધિગમતો ઉત્તરિ ઉપરિ. અસ્સાતિ કુલપુત્તસ્સ. કથેન્તસ્સ ભગવતો ધમ્મે નેવ કઙ્ખા ન વિમતિ પઠમમગ્ગેનેવ કઙ્ખાય સમુચ્છિન્નત્તા. એકચ્ચેસુ ઠાનેસૂતિ તથા વિનેય્યઠાનેસુ. તથા હિ અયમ્પિ કુલપુત્તો અનાગામિફલં પત્વા ભગવન્તં સઞ્જાનિ. તેન વુત્તં ‘‘યતો અનેના’’તિઆદિ.

    Ito pubbeti ito anāgāmiphalādhigamato uttari upari. Assāti kulaputtassa. Kathentassa bhagavato dhamme neva kaṅkhā na vimati paṭhamamaggeneva kaṅkhāya samucchinnattā. Ekaccesu ṭhānesūti tathā vineyyaṭhānesu. Tathā hi ayampi kulaputto anāgāmiphalaṃ patvā bhagavantaṃ sañjāni. Tena vuttaṃ ‘‘yato anenā’’tiādi.

    ૩૬૩. અનજ્ઝોસિતાતિ અનજ્ઝોસનીયાતિ અયમત્થોતિ આહ – ‘‘ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠાપેત્વા ગહેતું ન યુત્તા’’તિ.

    363.Anajjhositāti anajjhosanīyāti ayamatthoti āha – ‘‘gilitvā pariniṭṭhāpetvā gahetuṃ na yuttā’’ti.

    ૩૬૪. રાગોવ અનુસયો રાગાનુસયો, સો ચ પચ્ચયસમવાયે ઉપ્પજ્જનારહોતિ વત્તબ્બતં લભતીતિ વુત્તં – ‘‘સુખવેદનં આરબ્ભ રાગાનુસયો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ. ન પન તસ્સ ઉપ્પાદનં અત્થિ ખણત્તયસમાયોગાસમ્ભવતો. એસ નયો સેસેસુપિ. ઇતરન્તિ અદુક્ખમસુખવેદનં. વિસંયુત્તોતિ કેનચિ સઞ્ઞોજનેન અસંયુત્તતાય એવ નિયતવિપ્પયુત્તો. કાયસ્સ કોટિ પરમો અન્તો એતસ્સાતિ કાયકોટિકં. દુતિયપદેતિ ‘‘જીવિતપરિયન્તિક’’ન્તિ ઇમસ્મિં પદે. વિસેવનસ્સાતિ ઉપાદાનસ્સ. સીતીભવિસ્સન્તીતિ પદસ્સ ‘‘નિરુજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ અત્થો વુત્તો, કથં પન વેદયિતાનં દ્વાદસસુ આયતનેસુ નિરુજ્ઝનં સીતિભાવપ્પત્તીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ – ‘‘કિલેસા હી’’તિઆદિ. સમુદયપઞ્હેનાતિ મહાસતિપટ્ઠાને (દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૦; મ॰ નિ॰ ૧.૧૩૩) સમુદયસચ્ચનિરોધપઞ્હેન. નનુ સબ્બસો કિલેસપરિળાહવિગમે સીતિભાવો નામ વેદનાનિરોધમત્તેન અધિપ્પેતો; તેન ઇધ વેદયિતાનિ વુત્તાનિ, ન કિલેસાતિ વેદયિતાનં અચ્ચન્તનિરોધસઙ્ખાતો સીતિભાવોપિ કિલેસસમુચ્છેદેનેવાતિ આહ ‘‘વેદયિતાનિપી’’તિઆદિ.

    364. Rāgova anusayo rāgānusayo, so ca paccayasamavāye uppajjanārahoti vattabbataṃ labhatīti vuttaṃ – ‘‘sukhavedanaṃ ārabbha rāgānusayo uppajjeyyā’’ti. Na pana tassa uppādanaṃ atthi khaṇattayasamāyogāsambhavato. Esa nayo sesesupi. Itaranti adukkhamasukhavedanaṃ. Visaṃyuttoti kenaci saññojanena asaṃyuttatāya eva niyatavippayutto. Kāyassa koṭi paramo anto etassāti kāyakoṭikaṃ. Dutiyapadeti ‘‘jīvitapariyantika’’nti imasmiṃ pade. Visevanassāti upādānassa. Sītībhavissantīti padassa ‘‘nirujjhissantī’’ti attho vutto, kathaṃ pana vedayitānaṃ dvādasasu āyatanesu nirujjhanaṃ sītibhāvappattīti codanaṃ sandhāyāha – ‘‘kilesā hī’’tiādi. Samudayapañhenāti mahāsatipaṭṭhāne (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133) samudayasaccanirodhapañhena. Nanu sabbaso kilesapariḷāhavigame sītibhāvo nāma vedanānirodhamattena adhippeto; tena idha vedayitāni vuttāni, na kilesāti vedayitānaṃ accantanirodhasaṅkhāto sītibhāvopi kilesasamucchedenevāti āha ‘‘vedayitānipī’’tiādi.

    ૩૬૫. ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનન્તિ એત્થ સઞ્ઞોજના દીપસિખા વિય, અધિટ્ઠાનકપલ્લિકા વિય વેદનાય નિસ્સયભૂતા ચત્તારો ખન્ધા, તેલં વિય કિલેસા, વટ્ટિ વિય કમ્મવટ્ટં, ઉપહરણકપુરિસો વિય વટ્ટગામી પુથુજ્જનો, તસ્સ સીસચ્છેદકપુરિસો વિય અરહત્તમગ્ગો સન્તાનસ્સ સમુચ્છેદકરણતો, અનાહારાય દીપસિખાય નિબ્બાયનં વિય કમ્મકિલેસાનં અનન્તરપચ્ચયતો અનાહારાય વેદનાય અનુપાદિસેસવસેન નિબ્બાયનં.

    365.Idaṃopammasaṃsandananti ettha saññojanā dīpasikhā viya, adhiṭṭhānakapallikā viya vedanāya nissayabhūtā cattāro khandhā, telaṃ viya kilesā, vaṭṭi viya kammavaṭṭaṃ, upaharaṇakapuriso viya vaṭṭagāmī puthujjano, tassa sīsacchedakapuriso viya arahattamaggo santānassa samucchedakaraṇato, anāhārāya dīpasikhāya nibbāyanaṃ viya kammakilesānaṃ anantarapaccayato anāhārāya vedanāya anupādisesavasena nibbāyanaṃ.

    આદિમ્હિ સમાધિવિપસ્સનાપઞ્ઞાહીતિ પુબ્બભાગપટિપદાભૂતા તયા પગુણસમાધિતો અરહત્તસ્સ પદટ્ઠાનભૂતવિપસ્સનાપઞ્ઞાતો ચ. ઉત્તરિતરાતિ વિસિટ્ઠતરા. એવં સમન્નાગતોતિ એત્થ એવં-સદ્દો ઇદંસદ્દત્થવચનોતિ આહ – ‘‘ઇમિના ઉત્તમેન અરહત્તફલપઞ્ઞાધિટ્ઠાનેના’’તિ. સબ્બં વટ્ટદુક્ખં ખેપેતીતિ સબ્બદુક્ખક્ખયો, અગ્ગમગ્ગો, તંપરિયાપન્નતાય તત્થ ઞાણન્તિ આહ – ‘‘સબ્બદુક્ખક્ખયે ઞાણં નામ અરહત્તમગ્ગે ઞાણ’’ન્તિ. અરહત્તફલે ઞાણં અધિપ્પેતં વુત્તનયેન સબ્બદુક્ખક્ખયે સન્તે તન્નિમિત્તં વા ઉપ્પન્નઞાણન્તિ કત્વા. તસ્સાતિ, ‘‘એવં સમન્નાગતો ભિક્ખુ ઇમિના પરમેન પઞ્ઞાધિટ્ઠાનેન સમન્નાગતો હોતી’’તિ વુત્તભિક્ખુનો.

    Ādimhi samādhivipassanāpaññāhīti pubbabhāgapaṭipadābhūtā tayā paguṇasamādhito arahattassa padaṭṭhānabhūtavipassanāpaññāto ca. Uttaritarāti visiṭṭhatarā. Evaṃ samannāgatoti ettha evaṃ-saddo idaṃsaddatthavacanoti āha – ‘‘iminā uttamena arahattaphalapaññādhiṭṭhānenā’’ti. Sabbaṃ vaṭṭadukkhaṃ khepetīti sabbadukkhakkhayo, aggamaggo, taṃpariyāpannatāya tattha ñāṇanti āha – ‘‘sabbadukkhakkhaye ñāṇaṃ nāma arahattamagge ñāṇa’’nti. Arahattaphale ñāṇaṃ adhippetaṃ vuttanayena sabbadukkhakkhaye sante tannimittaṃ vā uppannañāṇanti katvā. Tassāti, ‘‘evaṃ samannāgato bhikkhu iminā paramena paññādhiṭṭhānena samannāgato hotī’’ti vuttabhikkhuno.

    ૩૬૬. હીતિ યસ્મા. વિમુત્તીતિ અરહત્તફલવિમુત્તિ, તસ્મા સબ્બદુક્ખક્ખયે ઞાણન્તિ અરહત્તફલઞાણં અધિપ્પેતં. સચ્ચન્તિ પરમત્થસચ્ચં નિબ્બાનં, ન મગ્ગસચ્ચં. કામં અરહત્તફલવિમુત્તિ પટિપક્ખેહિ અકોપનીયતાય અકુપ્પા, ‘‘સચ્ચે ઠિતા’’તિ પન વચનતો, ‘‘અકુપ્પારમ્મણકરણેન અકુપ્પાતિ વુત્તા’’તિ આહ. વિતથન્તિ નટ્ઠં, જરાય મરણેન ચ વિપરિણામેતબ્બતાય યાદિસં ઉપ્પાદાવત્થાય જાતં, તતો અઞ્ઞાદિસન્તિ અત્થો. તથા હિ તં જરામરણેહિ પરિમુસિતબ્બરૂપતાય ‘‘મુસા’’તિ વુત્તં. તેનાહ – ‘‘મોસધમ્મન્તિ નસ્સનસભાવ’’ન્તિ. તં અવિતથન્તિ તં વુત્તનયેન અવિતથં નામ, તં સભાવો સબ્બકાલં તેનેવ લબ્ભનતો. સમથવિપસ્સનાવસેન વચીસચ્ચતોતિ સમથવિપસ્સનાવસેન યં વિસુદ્ધિમત્તં વચીસચ્ચં, તતો. દુક્ખસચ્ચસમુદયસચ્ચેહિ તચ્છવિપલ્લાસભૂતસભાવેહિ. ઇતિ નેસં યથાસકં સભાવેન અવિતથભાવે અમોસધમ્મતાય તેહિપિ અવિતથભાવા પરમત્થસચ્ચં નિબ્બાનમેવ ઉત્તરિતરં. તસ્માતિ નિબ્બાનસ્સેવ ઉત્તરિતરભાવતો.

    366.ti yasmā. Vimuttīti arahattaphalavimutti, tasmā sabbadukkhakkhaye ñāṇanti arahattaphalañāṇaṃ adhippetaṃ. Saccanti paramatthasaccaṃ nibbānaṃ, na maggasaccaṃ. Kāmaṃ arahattaphalavimutti paṭipakkhehi akopanīyatāya akuppā, ‘‘sacce ṭhitā’’ti pana vacanato, ‘‘akuppārammaṇakaraṇena akuppāti vuttā’’ti āha. Vitathanti naṭṭhaṃ, jarāya maraṇena ca vipariṇāmetabbatāya yādisaṃ uppādāvatthāya jātaṃ, tato aññādisanti attho. Tathā hi taṃ jarāmaraṇehi parimusitabbarūpatāya ‘‘musā’’ti vuttaṃ. Tenāha – ‘‘mosadhammanti nassanasabhāva’’nti. Taṃ avitathanti taṃ vuttanayena avitathaṃ nāma, taṃ sabhāvo sabbakālaṃ teneva labbhanato. Samathavipassanāvasena vacīsaccatoti samathavipassanāvasena yaṃ visuddhimattaṃ vacīsaccaṃ, tato. Dukkhasaccasamudayasaccehi tacchavipallāsabhūtasabhāvehi. Iti nesaṃ yathāsakaṃ sabhāvena avitathabhāve amosadhammatāya tehipi avitathabhāvā paramatthasaccaṃ nibbānameva uttaritaraṃ. Tasmāti nibbānasseva uttaritarabhāvato.

    ૩૬૭. ઉપધીયતિ એત્થ દુક્ખન્તિ ઉપધી, ખન્ધા કામગુણા ચ. ઉપદહન્તિ દુક્ખન્તિ ઉપધી, કિલેસાભિસઙ્ખારા. પરિપૂરા ગહિતા પરામટ્ઠાતિ પરિયત્તભાવેન તણ્હાય ગહિતા દિટ્ઠિયા પરામટ્ઠા. સમથવિપસ્સનાવસેન કિલેસપરિચ્ચાગતોતિ વિક્ખમ્ભનવસેન તદઙ્ગપ્પહાનવસેન ચ કિલેસાનં પરિચ્ચજનતો. ઉત્તરિતરો વિસિટ્ઠતરસ્સ પહાનપ્પકારસ્સ અભાવતો.

    367. Upadhīyati ettha dukkhanti upadhī, khandhā kāmaguṇā ca. Upadahanti dukkhanti upadhī, kilesābhisaṅkhārā. Paripūrā gahitā parāmaṭṭhāti pariyattabhāvena taṇhāya gahitā diṭṭhiyā parāmaṭṭhā. Samathavipassanāvasena kilesapariccāgatoti vikkhambhanavasena tadaṅgappahānavasena ca kilesānaṃ pariccajanato. Uttaritaro visiṭṭhatarassa pahānappakārassa abhāvato.

    ૩૬૮. આઘાતકરણવસેનાતિ ચેતસિકાઘાતસ્સ ઉપ્પજ્જનવસેન. બ્યાપજ્જનવસેનાતિ ચિત્તસ્સ વિપત્તિભાવવસેન. સમ્પદુસ્સનવસેનાતિ સબ્બસો દુસ્સનવસેન. તીહિ પદેહિ યદિ અરહત્તમગ્ગેન કિલેસાનં પરિચ્ચાગો ચાગાધિટ્ઠાનં, અરહત્તમગ્ગેનેવ નેસં વૂપસમો ઉપસમાધિટ્ઠાનં હોતીતિ દસ્સેતિ. એત્થ વિસેસેન પરિચ્ચાગો સમ્પજહનં અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનં ચાગો, તથા પન પરિચ્ચાગેન યો સો નેસં તદા વૂપસન્તતાય અભાવો, અયં ઉપસમોતિ અયમેતેસં વિસેસો.

    368.Āghātakaraṇavasenāti cetasikāghātassa uppajjanavasena. Byāpajjanavasenāti cittassa vipattibhāvavasena. Sampadussanavasenāti sabbaso dussanavasena. Tīhi padehi yadi arahattamaggena kilesānaṃ pariccāgo cāgādhiṭṭhānaṃ, arahattamaggeneva nesaṃ vūpasamo upasamādhiṭṭhānaṃ hotīti dasseti. Ettha visesena pariccāgo sampajahanaṃ anuppattidhammatāpādanaṃ cāgo, tathā pana pariccāgena yo so nesaṃ tadā vūpasantatāya abhāvo, ayaṃ upasamoti ayametesaṃ viseso.

    ૩૬૯. મઞ્ઞિતન્તિ મઞ્ઞના, ‘‘એતં મમા’’તિઆદિના કપ્પનાતિ અત્થો. અવિજ્જાવિબન્ધનતણ્હાગાહાદીનં સાધારણભાવતો અયમહન્તિ એત્થ અહન્તિ દિટ્ઠિમઞ્ઞનાદસ્સનં, સા પન દિટ્ઠિ માનમઞ્ઞનાય અત્તનિયગાહવસેન હોતીતિ સ્વેવ ‘‘અય’’ન્તિ ઇમિના ગહિતોતિ આહ – ‘‘અયમહન્તિ એકં તણ્હામઞ્ઞિતમેવ વટ્ટતી’’તિ. આબાધટ્ઠેનાતિ પટિપીળનટ્ઠેન. મઞ્ઞનાવસેન હિ સત્તાનં તથા હોતિ. અન્તોદોસટ્ઠેનાતિ અબ્ભન્તરદુટ્ઠભાવેન. મઞ્ઞનાદૂસિતત્તા હિ સત્તાનં અત્તભાવો દુક્ખતામૂલાયત્તો, કિલેસાસુચિપગ્ઘરણતો ઉપ્પાદનિરોધભઙ્ગેહિ ઉદ્ધમુદ્ધં પક્કપભિન્નો હોતીતિ ફલૂપચારેન ‘‘મઞ્ઞિતં ગણ્ડો’’તિ વુત્તો. અનુપવિટ્ઠટ્ઠેનાતિ અનુપવિસિત્વા હદયમાહચ્ચ અધિટ્ઠાનેન. મઞ્ઞિતઞ્હિ પીળાજનનતો અન્તોતુદનતો દુરુદ્ધરણતો સલ્લં. ખીણાસવમુનિ સબ્બસો કિલેસાનં સન્તત્તા, તતો એવ પરિળાહાનં પરિનિબ્બુતત્તા વૂપસન્તત્તા સન્તો ઉપસન્તો નિબ્બુતોતિ વુચ્ચતિ. યત્થ ઠિતન્તિ યસ્મિં અસેક્ખભૂમિયં ઠિતં. યદિ ભગવા અત્તનો દેસનાઞાણાનુરૂપં દેસનં પવત્તાપેય્ય, મહાપથવિં પત્થરન્તસ્સ વિય, આકાસં પસારેન્તસ્સ વિય, અનન્તાપરિમેય્યલોકધાતુયો પટિચ્ચ તેસં ઠિતાકારં અનુપ્પૂરં વિચિનન્તસ્સ વિય દેસના પરિયોસાનં ન ગચ્છેય્ય. યસ્મા પનસ્સ વિનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપમેવ દેસના પવત્તિ, ન તતો પરં અણુમત્તમ્પિ વડ્ઢતિ. તસ્મા વુત્તં – ‘‘સબ્બાપિ ધમ્મદેસના સંખિત્તાવ, વિત્થારદેસના નામ નત્થી’’તિ. નનુ સત્તપકરણદેસના વિત્થારકથાતિ? ન સાપિ વિત્થારકથાતિ આહ – ‘‘સમન્તપટ્ઠાનકથાપિ સંખિત્તાયેવા’’તિ. સન્નિપતિતદેવપરિસાય અજ્ઝાસયાનુરૂપમેવ હિ તસ્સાપિ પવત્તિ, ન સત્થુદેસનાઞાણાનુરૂપન્તિ. યથાનુસન્ધિં પાપેસિ યથાઉદ્દિટ્ઠે અનુપુબ્બેન અનવસેસતો વિભજનવસેન દેસનાય નિટ્ઠાપિતત્તા. વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ…પે॰… કથેસિ નાતિસઙ્ખેપવિત્થારવસેન દેસિતત્તા.

    369.Maññitanti maññanā, ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā kappanāti attho. Avijjāvibandhanataṇhāgāhādīnaṃ sādhāraṇabhāvato ayamahanti ettha ahanti diṭṭhimaññanādassanaṃ, sā pana diṭṭhi mānamaññanāya attaniyagāhavasena hotīti sveva ‘‘aya’’nti iminā gahitoti āha – ‘‘ayamahanti ekaṃ taṇhāmaññitameva vaṭṭatī’’ti. Ābādhaṭṭhenāti paṭipīḷanaṭṭhena. Maññanāvasena hi sattānaṃ tathā hoti. Antodosaṭṭhenāti abbhantaraduṭṭhabhāvena. Maññanādūsitattā hi sattānaṃ attabhāvo dukkhatāmūlāyatto, kilesāsucipaggharaṇato uppādanirodhabhaṅgehi uddhamuddhaṃ pakkapabhinno hotīti phalūpacārena ‘‘maññitaṃ gaṇḍo’’ti vutto. Anupaviṭṭhaṭṭhenāti anupavisitvā hadayamāhacca adhiṭṭhānena. Maññitañhi pīḷājananato antotudanato duruddharaṇato sallaṃ. Khīṇāsavamuni sabbaso kilesānaṃ santattā, tato eva pariḷāhānaṃ parinibbutattā vūpasantattā santo upasanto nibbutoti vuccati. Yattha ṭhitanti yasmiṃ asekkhabhūmiyaṃ ṭhitaṃ. Yadi bhagavā attano desanāñāṇānurūpaṃ desanaṃ pavattāpeyya, mahāpathaviṃ pattharantassa viya, ākāsaṃ pasārentassa viya, anantāparimeyyalokadhātuyo paṭicca tesaṃ ṭhitākāraṃ anuppūraṃ vicinantassa viya desanā pariyosānaṃ na gaccheyya. Yasmā panassa vineyyajjhāsayānurūpameva desanā pavatti, na tato paraṃ aṇumattampi vaḍḍhati. Tasmā vuttaṃ – ‘‘sabbāpi dhammadesanā saṃkhittāva, vitthāradesanā nāma natthī’’ti. Nanu sattapakaraṇadesanā vitthārakathāti? Na sāpi vitthārakathāti āha – ‘‘samantapaṭṭhānakathāpi saṃkhittāyevā’’ti. Sannipatitadevaparisāya ajjhāsayānurūpameva hi tassāpi pavatti, na satthudesanāñāṇānurūpanti. Yathānusandhiṃpāpesi yathāuddiṭṭhe anupubbena anavasesato vibhajanavasena desanāya niṭṭhāpitattā. Vipañcitaññū…pe… kathesi nātisaṅkhepavitthāravasena desitattā.

    ૩૭૦. અટ્ઠન્નં પરિક્ખારાનન્તિ નયિદમનવસેસપરિયાદાનં, લક્ખણવચનં પનેતં, અઞ્ઞતરસ્સાતિ વચનસેસો. તથા હિ, ‘‘મય્હં ઇદ્ધિમયપરિક્ખારલાભાય પચ્ચયો હોતૂ’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેત્વા પત્તચીવરં, પત્તં, ચીવરમેવ વા દિન્ને ચરિમભવે ઇદ્ધિમયપરિક્ખારો નિબ્બત્તતીતિ વદન્તિ. અદિન્નત્તાતિ કેચિવાદો, તેનાહ ‘‘કુલપુત્તો’’તિઆદિ. ઓકાસાભાવતોતિ ઉપસમ્પદાલક્ખણસ્સ અસમ્ભવતો. તેનાહ – ‘‘કુલપુત્તસ્સ આયુપરિક્ખીણ’’ન્તિ. ઉદકતિત્થ…પે॰… આરદ્ધો પરમપ્પિચ્છભાવતો.

    370.Aṭṭhannaṃ parikkhārānanti nayidamanavasesapariyādānaṃ, lakkhaṇavacanaṃ panetaṃ, aññatarassāti vacanaseso. Tathā hi, ‘‘mayhaṃ iddhimayaparikkhāralābhāya paccayo hotū’’ti patthanaṃ paṭṭhapetvā pattacīvaraṃ, pattaṃ, cīvarameva vā dinne carimabhave iddhimayaparikkhāro nibbattatīti vadanti. Adinnattāti kecivādo, tenāha ‘‘kulaputto’’tiādi. Okāsābhāvatoti upasampadālakkhaṇassa asambhavato. Tenāha – ‘‘kulaputtassa āyuparikkhīṇa’’nti. Udakatittha…pe… āraddho paramappicchabhāvato.

    વિબ્ભન્તાતિ ભન્તચિત્તા. સિઙ્ગેન વિજ્ઝિત્વા ઘાતેસિ પુરિમજાતિબદ્ધાઘાતતાયાતિ વદન્તિ.

    Vibbhantāti bhantacittā. Siṅgena vijjhitvā ghātesi purimajātibaddhāghātatāyāti vadanti.

    માનુસં યોગન્તિ મનુસ્સત્તભાવં. અત્તભાવો હિ યુજ્જતિ કમ્મકિલેસેહીતિ ‘‘યોગો’’તિ વુચ્ચતિ. ઉપચ્ચગુન્તિ ઉપગચ્છિંસુ. ઉપકોતિઆદિ તેસં નામાનિ.

    Mānusaṃ yoganti manussattabhāvaṃ. Attabhāvo hi yujjati kammakilesehīti ‘‘yogo’’ti vuccati. Upaccagunti upagacchiṃsu. Upakotiādi tesaṃ nāmāni.

    ગન્ધકટ્ઠેહીતિ ચન્દનાગરુસળલદેવદારુઆદીહિ ગન્ધદારૂહિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

    Gandhakaṭṭhehīti candanāgarusaḷaladevadāruādīhi gandhadārūhi. Sesaṃ suviññeyyameva.

    ધાતુવિભઙ્ગસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

    Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૧૦. ધાતુવિભઙ્ગસુત્તં • 10. Dhātuvibhaṅgasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૧૦. ધાતુવિભઙ્ગસુત્તવણ્ણના • 10. Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact