| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
૫૪. દિબ્બચક્ખુઞાણનિદ્દેસવણ્ણના
54. Dibbacakkhuñāṇaniddesavaṇṇanā
૧૦૬. દિબ્બચક્ખુઞાણનિદ્દેસે આલોકસઞ્ઞં મનસિ કરોતીતિ દિવા વા રત્તિં વા સૂરિયજોતિચન્દમણિઆલોકં આલોકોતિ મનસિ કરોતિ. એવં મનસિકરોન્તો ચ આલોકોતિ સઞ્ઞં મનસિ પવત્તનતો ‘‘આલોકસઞ્ઞં મનસિ કરોતી’’તિ વુચ્ચતિ. દિવાસઞ્ઞં અધિટ્ઠાતીતિ એવં આલોકસઞ્ઞં મનસિકરિત્વા દિવાતિ સઞ્ઞં ઠપેતિ. યથા દિવા તથા રત્તિન્તિ યથા દિવા આલોકો દિટ્ઠો, તથેવ રત્તિમ્પિ મનસિ કરોતિ. યથા રત્તિં તથા દિવાતિ યથા રત્તિં આલોકો દિટ્ઠો, તથેવ દિવાપિ મનસિ કરોતિ. ઇતિ વિવટેન ચેતસાતિ એવં અપિહિતેન ચિત્તેન. અપરિયોનદ્ધેનાતિ સમન્તતો અનદ્ધેન. સપ્પભાસં ચિત્તં ભાવેતીતિ સઓભાસં ચિત્તં વડ્ઢેતિ. એતેન દિબ્બચક્ખુસ્સ પરિકમ્માલોકારમ્મણં ચિત્તં કથિતં. આલોકકસિણારમ્મણં ચતુત્થજ્ઝાનમેવ વા સન્ધાય વુત્તં. તસ્સેવં ભાવયતો ઓભાસજાતં ચિત્તં હોતિ વિગતન્ધકારાવરણં. તેન હિ દિબ્બચક્ખું ઉપ્પાદેતુકામેન આદિકમ્મિકેન કુલપુત્તેન ઇમિસ્સાયેવ પાળિયા અનુસારેન કસિણારમ્મણં અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં સબ્બાકારેન અભિનીહારક્ખમં કત્વા ‘‘તેજોકસિણં ઓદાતકસિણં આલોકકસિણ’’ન્તિ ઇમેસુ તીસુ કસિણેસુ અઞ્ઞતરં આસન્નં કાતબ્બં, ઉપચારજ્ઝાનગોચરં કત્વા વડ્ઢેત્વા ઠપેતબ્બં, ન તત્થ અપ્પના ઉપ્પાદેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. સચે હિ ઉપ્પાદેતિ, પાદકજ્ઝાનનિસ્સયં હોતિ, ન પરિકમ્મનિસ્સયં. ઇમેસુ ચ પન તીસુ આલોકકસિણંયેવ સેટ્ઠતરં, તદનુલોમેન પન ઇતરં કસિણદ્વયમ્પિ વુત્તં. તસ્મા આલોકકસિણં ઇતરેસં વા અઞ્ઞતરં આરમ્મણં કત્વા ચત્તારિ ઝાનાનિ ઉપ્પાદેત્વા પુન ઉપચારભૂમિયંયેવ ઠત્વા કસિણં વડ્ઢેતબ્બં. વડ્ઢિતવડ્ઢિતટ્ઠાનસ્સ અન્તોયેવ રૂપગતં પસ્સિતબ્બં. રૂપગતં પસ્સતો પનસ્સ તેન બ્યાપારેન પરિકમ્મચિત્તેન આલોકફરણં અકુબ્બતો પરિકમ્મસ્સ વારો અતિક્કમતિ, તતો આલોકો અન્તરધાયતિ, તસ્મિં અન્તરહિતે રૂપગતમ્પિ ન દિસ્સતિ. અથાનેન પુનપ્પુનં પાદકજ્ઝાનમેવ પવિસિત્વા તતો વુટ્ઠાય આલોકો ફરિતબ્બો. એવં અનુક્કમેન આલોકો થામગતો હોતીતિ. ‘‘એત્થ આલોકો હોતૂ’’તિ યત્તકં ઠાનં પરિચ્છિન્દતિ, તત્થ આલોકો તિટ્ઠતિયેવ. દિવસમ્પિ નિસીદિત્વા પસ્સતો રૂપદસ્સનં હોતિ. તત્થ યદા તસ્સ ભિક્ખુનો મંસચક્ખુસ્સ અનાપાથગતં અન્તોકુચ્છિગતં હદયવત્થુનિસ્સિતં હેટ્ઠાપથવીતલનિસ્સિતં તિરોકુટ્ટપબ્બતપાકારગતં પરચક્કવાળગતન્તિ ઇદં રૂપં ઞાણચક્ખુસ્સ આપાથં આગચ્છતિ, મંસચક્ખુના દિસ્સમાનં વિય હોતિ, તદા દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પન્નં હોતિ. તદેવ ચેત્થ રૂપદસ્સનસમત્થં, ન પુબ્બભાગચિત્તાનિ.
106. Dibbacakkhuñāṇaniddese ālokasaññaṃ manasi karotīti divā vā rattiṃ vā sūriyajoticandamaṇiālokaṃ ālokoti manasi karoti. Evaṃ manasikaronto ca ālokoti saññaṃ manasi pavattanato ‘‘ālokasaññaṃ manasi karotī’’ti vuccati. Divāsaññaṃ adhiṭṭhātīti evaṃ ālokasaññaṃ manasikaritvā divāti saññaṃ ṭhapeti. Yathādivā tathā rattinti yathā divā āloko diṭṭho, tatheva rattimpi manasi karoti. Yathā rattiṃ tathā divāti yathā rattiṃ āloko diṭṭho, tatheva divāpi manasi karoti. Iti vivaṭena cetasāti evaṃ apihitena cittena. Apariyonaddhenāti samantato anaddhena. Sappabhāsaṃ cittaṃ bhāvetīti saobhāsaṃ cittaṃ vaḍḍheti. Etena dibbacakkhussa parikammālokārammaṇaṃ cittaṃ kathitaṃ. Ālokakasiṇārammaṇaṃ catutthajjhānameva vā sandhāya vuttaṃ. Tassevaṃ bhāvayato obhāsajātaṃ cittaṃ hoti vigatandhakārāvaraṇaṃ. Tena hi dibbacakkhuṃ uppādetukāmena ādikammikena kulaputtena imissāyeva pāḷiyā anusārena kasiṇārammaṇaṃ abhiññāpādakajjhānaṃ sabbākārena abhinīhārakkhamaṃ katvā ‘‘tejokasiṇaṃ odātakasiṇaṃ ālokakasiṇa’’nti imesu tīsu kasiṇesu aññataraṃ āsannaṃ kātabbaṃ, upacārajjhānagocaraṃ katvā vaḍḍhetvā ṭhapetabbaṃ, na tattha appanā uppādetabbāti adhippāyo. Sace hi uppādeti, pādakajjhānanissayaṃ hoti, na parikammanissayaṃ. Imesu ca pana tīsu ālokakasiṇaṃyeva seṭṭhataraṃ, tadanulomena pana itaraṃ kasiṇadvayampi vuttaṃ. Tasmā ālokakasiṇaṃ itaresaṃ vā aññataraṃ ārammaṇaṃ katvā cattāri jhānāni uppādetvā puna upacārabhūmiyaṃyeva ṭhatvā kasiṇaṃ vaḍḍhetabbaṃ. Vaḍḍhitavaḍḍhitaṭṭhānassa antoyeva rūpagataṃ passitabbaṃ. Rūpagataṃ passato panassa tena byāpārena parikammacittena ālokapharaṇaṃ akubbato parikammassa vāro atikkamati, tato āloko antaradhāyati, tasmiṃ antarahite rūpagatampi na dissati. Athānena punappunaṃ pādakajjhānameva pavisitvā tato vuṭṭhāya āloko pharitabbo. Evaṃ anukkamena āloko thāmagato hotīti. ‘‘Ettha āloko hotū’’ti yattakaṃ ṭhānaṃ paricchindati, tattha āloko tiṭṭhatiyeva. Divasampi nisīditvā passato rūpadassanaṃ hoti. Tattha yadā tassa bhikkhuno maṃsacakkhussa anāpāthagataṃ antokucchigataṃ hadayavatthunissitaṃ heṭṭhāpathavītalanissitaṃ tirokuṭṭapabbatapākāragataṃ paracakkavāḷagatanti idaṃ rūpaṃ ñāṇacakkhussa āpāthaṃ āgacchati, maṃsacakkhunā dissamānaṃ viya hoti, tadā dibbacakkhu uppannaṃ hoti. Tadeva cettha rūpadassanasamatthaṃ, na pubbabhāgacittāni.
તત્રાયં દિબ્બચક્ખુનો ઉપ્પત્તિક્કમો – વુત્તપ્પકારમેતં રૂપમારમ્મણં કત્વા મનોદ્વારાવજ્જને ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે તદેવ રૂપમારમ્મણં કત્વા ચત્તારિ પઞ્ચ વા જવનાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇદં પન ઞાણં ‘‘સત્તાનં ચુતૂપપાતે ઞાણ’’ન્તિપિ ‘‘દિબ્બચક્ખુઞાણ’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. તં પનેતં પુથુજ્જનસ્સ પરિપન્થો હોતિ. સો હિ ‘‘યત્થ યત્થ આલોકો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાતિ, તં તં પથવીસમુદ્દપબ્બતે વિનિવિજ્ઝિત્વાપિ એકાલોકં હોતિ. અથસ્સ તત્થ ભયાનકાનિ યક્ખરક્ખસાદિરૂપાનિ પસ્સતો ભયં ઉપ્પજ્જતિ. તેન ચિત્તવિક્ખેપં પત્વા ઝાનવિબ્ભન્તકો હોતિ. તસ્મા રૂપદસ્સને અપ્પમત્તેન ભવિતબ્બં.
Tatrāyaṃ dibbacakkhuno uppattikkamo – vuttappakārametaṃ rūpamārammaṇaṃ katvā manodvārāvajjane uppajjitvā niruddhe tadeva rūpamārammaṇaṃ katvā cattāri pañca vā javanāni uppajjantīti pubbe vuttanayeneva veditabbaṃ. Idaṃ pana ñāṇaṃ ‘‘sattānaṃ cutūpapāte ñāṇa’’ntipi ‘‘dibbacakkhuñāṇa’’ntipi vuccati. Taṃ panetaṃ puthujjanassa paripantho hoti. So hi ‘‘yattha yattha āloko hotū’’ti adhiṭṭhāti, taṃ taṃ pathavīsamuddapabbate vinivijjhitvāpi ekālokaṃ hoti. Athassa tattha bhayānakāni yakkharakkhasādirūpāni passato bhayaṃ uppajjati. Tena cittavikkhepaṃ patvā jhānavibbhantako hoti. Tasmā rūpadassane appamattena bhavitabbaṃ.
સત્તાનં ચુતૂપપાતઞાણાયાતિ સત્તાનં ચુતિયા ચ ઉપપાતે ચ ઞાણાય. યેન ઞાણેન સત્તાનં ચુતિ ચ ઉપપાતો ચ ઞાયતિ, તદત્થં દિબ્બચક્ખુઞાણત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. દિબ્બેન ચક્ખુનાતિ વુત્તત્થમેવ. વિસુદ્ધેનાતિ ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધં. યો હિ ચુતિમત્તમેવ પસ્સતિ, ન ઉપપાતં, સો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો ઉપપાતમેવ પસ્સતિ, ન ચુતિં, સો નવસત્તપાતુભાવદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો પન તદુભયં પસ્સતિ, સો યસ્મા દુવિધમ્પિ તં દિટ્ઠિગતમતિવત્તતિ, તસ્માસ્સ તં દસ્સનં દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુ હોતિ. ઉભયઞ્ચેતં બુદ્ધપુત્તા પસ્સન્તિ . તેન વુત્તં – ‘‘ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધ’’ન્તિ. મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા રૂપદસ્સનેન અતિક્કન્તમાનુસકં, માનુસકં વા મંસચક્ખું અતિક્કન્તત્તા અતિક્કન્તમાનુસકં. તેન દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન.
Sattānaṃ cutūpapātañāṇāyāti sattānaṃ cutiyā ca upapāte ca ñāṇāya. Yena ñāṇena sattānaṃ cuti ca upapāto ca ñāyati, tadatthaṃ dibbacakkhuñāṇatthanti vuttaṃ hoti. Dibbena cakkhunāti vuttatthameva. Visuddhenāti cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddhaṃ. Yo hi cutimattameva passati, na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo upapātameva passati, na cutiṃ, so navasattapātubhāvadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṃ passati, so yasmā duvidhampi taṃ diṭṭhigatamativattati, tasmāssa taṃ dassanaṃ diṭṭhivisuddhihetu hoti. Ubhayañcetaṃ buddhaputtā passanti . Tena vuttaṃ – ‘‘cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddha’’nti. Manussūpacāraṃ atikkamitvā rūpadassanena atikkantamānusakaṃ, mānusakaṃ vā maṃsacakkhuṃ atikkantattā atikkantamānusakaṃ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena.
સત્તે પસ્સતીતિ મનુસ્સાનં મંસચક્ખુના વિય સત્તે ઓલોકેતિ. ચવમાને ઉપપજ્જમાનેતિ એત્થ ચુતિક્ખણે ઉપપત્તિક્ખણે વા દિબ્બચક્ખુના દટ્ઠું ન સક્કા, યે પન આસન્નચુતિકા ઇદાનિ ચવિસ્સન્તિ. તે ચવમાના. યે ચ ગહિતપટિસન્ધિકા સમ્પતિનિબ્બત્તા વા, તે ઉપપજ્જમાનાતિ અધિપ્પેતા. તે એવરૂપે ચવમાને ચ ઉપપજ્જમાને ચ પસ્સતીતિ દસ્સેતિ. હીનેતિ મોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા હીનાનં જાતિકુલભોગાદીનં વસેન હીળિતે ઓહીળિતે ઓઞ્ઞાતે અવઞ્ઞાતે. પણીતેતિ અમોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા તબ્બિપરીતે. સુવણ્ણેતિ અદોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા ઇટ્ઠકન્તમનાપવણ્ણયુત્તે. દુબ્બણ્ણેતિ દોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા અનિટ્ઠાકન્તામનાપવણ્ણયુત્તે, અનભિરૂપે વિરૂપેતિપિ અત્થો. સુગતેતિ સુગતિગતે, અલોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા અડ્ઢે મહદ્ધને. દુગ્ગતેતિ દુગ્ગતિગતે, લોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા દલિદ્દે અપ્પન્નપાને. યથાકમ્મૂપગેતિ યં યં કમ્મં ઉપચિતં, તેન તેન ઉપગતે. તત્થ પુરિમેહિ ‘‘ચવમાને’’તિઆદીહિ દિબ્બચક્ખુકિચ્ચં વુત્તં, ઇમિના પન પદેન યથાકમ્મૂપગઞાણકિચ્ચં.
Satte passatīti manussānaṃ maṃsacakkhunā viya satte oloketi. Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunā daṭṭhuṃ na sakkā, ye pana āsannacutikā idāni cavissanti. Te cavamānā. Ye ca gahitapaṭisandhikā sampatinibbattā vā, te upapajjamānāti adhippetā. Te evarūpe cavamāne ca upapajjamāne ca passatīti dasseti. Hīneti mohanissandayuttattā hīnānaṃ jātikulabhogādīnaṃ vasena hīḷite ohīḷite oññāte avaññāte. Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti dosanissandayuttattā aniṭṭhākantāmanāpavaṇṇayutte, anabhirūpe virūpetipi attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattā vā dalidde appannapāne. Yathākammūpageti yaṃ yaṃ kammaṃ upacitaṃ, tena tena upagate. Tattha purimehi ‘‘cavamāne’’tiādīhi dibbacakkhukiccaṃ vuttaṃ, iminā pana padena yathākammūpagañāṇakiccaṃ.
તસ્સ ચ ઞાણસ્સ અયમુપ્પત્તિક્કમો – ઇધ ભિક્ખુ હેટ્ઠાનિરયાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નેરયિકે સત્તે પસ્સતિ મહાદુક્ખમનુભવમાને, તં દસ્સનં દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ ‘‘કિં નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં દુક્ખમનુભવન્તી’’તિ. અથસ્સ ‘‘ઇદં નામ કત્વા’’તિ તંકમ્મારમ્મણં ઞાણમુપ્પજ્જતિ. તથા ઉપરિદેવલોકાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નન્દનવનમિસ્સકવનફારુસકવનાદીસુ સત્તે પસ્સતિ મહાસમ્પત્તિં અનુભવમાને, તમ્પિ દસ્સનં દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ ‘‘કિં નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં સમ્પત્તિં અનુભવન્તી’’તિ. અથસ્સ ‘‘ઇદં નામ કત્વા’’તિ તંકમ્મારમ્મણં ઞાણમુપ્પજ્જતિ. ઇદં યથાકમ્મૂપગઞાણં નામ. ઇમસ્સ વિસું પરિકમ્મં નામ નત્થિ. યથા ચિમસ્સ, એવં અનાગતંસઞાણસ્સાપિ. દિબ્બચક્ખુપાદકાનેવ હિ ઇમાનિ દિબ્બચક્ખુના સહેવ ઇજ્ઝન્તિ.
Tassa ca ñāṇassa ayamuppattikkamo – idha bhikkhu heṭṭhānirayābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nerayike satte passati mahādukkhamanubhavamāne, taṃ dassanaṃ dibbacakkhukiccameva. So evaṃ manasi karoti ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ dukkhamanubhavantī’’ti. Athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇamuppajjati. Tathā uparidevalokābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nandanavanamissakavanaphārusakavanādīsu satte passati mahāsampattiṃ anubhavamāne, tampi dassanaṃ dibbacakkhukiccameva. So evaṃ manasi karoti ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ sampattiṃ anubhavantī’’ti. Athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇamuppajjati. Idaṃ yathākammūpagañāṇaṃ nāma. Imassa visuṃ parikammaṃ nāma natthi. Yathā cimassa, evaṃ anāgataṃsañāṇassāpi. Dibbacakkhupādakāneva hi imāni dibbacakkhunā saheva ijjhanti.
ઇમે વત ભોન્તોતિઆદીસુ ઇમેતિ દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠાનં નિદસ્સનવચનં. વતાતિ અનુલોમવચનત્થે નિપાતો. ભોન્તોતિ ભવન્તો. દુટ્ઠુ ચરિતં, દુટ્ઠં વા ચરિતં કિલેસપૂતિકત્તાતિ દુચ્ચરિતં, કાયેન દુચ્ચરિતં, કાયતો વા ઉપ્પન્નં દુચ્ચરિતન્તિ કાયદુચ્ચરિતં . ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. સમન્નાગતાતિ સમઙ્ગીભૂતા. અરિયાનં ઉપવાદકાતિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં અરિયાનં અન્તમસો ગિહિસોતાપન્નાનમ્પિ અનત્થકામા હુત્વા અન્તિમવત્થુના વા ગુણપરિધંસનેન વા ઉપવાદકા, અક્કોસકા ગરહકાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ ‘‘નત્થિ ઇમેસં સમણધમ્મો, અસ્સમણા એતે’’તિ વદન્તો અન્તિમવત્થુના ઉપવદતિ, ‘‘નત્થિ ઇમેસં ઝાનં વા વિમોક્ખો વા મગ્ગો વા ફલં વા’’તિઆદીનિ વદન્તો ગુણપરિધંસનેન ઉપવદતીતિ વેદિતબ્બો. સો ચ જાનં વા ઉપવદેય્ય અજાનં વા, ઉભયથાપિ અરિયૂપવાદોવ હોતિ. ભારિયં કમ્મં આનન્તરિયસદિસં સગ્ગાવરણં મગ્ગાવરણઞ્ચ, સતેકિચ્છં પન હોતિ. તસ્મા યો અરિયં ઉપવદતિ, તેન ગન્ત્વા સચે અત્તના વુડ્ઢતરો હોતિ, ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા ‘‘અહં આયસ્મન્તં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે ખમાહી’’તિ ખમાપેતબ્બો. સચે નવકતરો હોતિ, વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, તુમ્હે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે ખમથા’’તિ ખમાપેતબ્બો. સચે દિસાપક્કન્તો હોતિ, સયં વા ગન્ત્વા સદ્ધિવિહારિકાદિકે વા પેસેત્વા ખમાપેતબ્બો. સચે નાપિ ગન્તું ન પેસેતું સક્કા હોતિ, યે તસ્મિં વિહારે ભિક્ખૂ વસન્તિ, તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા સચે નવકતરા હોન્તિ, ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા, સચે વુડ્ઢતરા, વુડ્ઢે વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, અસુકં નામ આયસ્મન્તં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, ખમતુ મે સો આયસ્મા’’તિ વત્વા ખમાપેતબ્બો. સમ્મુખા અક્ખમન્તેપિ એતદેવ કાતબ્બં. સચે એકચારિકભિક્ખુ હોતિ, નેવ તસ્સ વસનટ્ઠાનં, ન ગતટ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ, એકસ્સ પણ્ડિતસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, અસુકં નામ આયસ્મન્તં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે અનુસ્સરતો વિપ્પટિસારો હોતિ, કિં કરોમી’’તિ વત્તબ્બં. સો વક્ખતિ ‘‘તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, થેરો તુમ્હાકં ખમતિ, ચિત્તં વૂપસમેથા’’તિ. તેનાપિ અરિયસ્સ ગતદિસાભિમુખેન અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘ખમથા’’તિ વત્તબ્બં. યદિ સો પરિનિબ્બુતો હોતિ, પરિનિબ્બુતમઞ્ચટ્ઠાનં ગન્ત્વા યાવ સિવથિકં ગન્ત્વાપિ ખમાપેતબ્બં. એવં કતે નેવ સગ્ગાવરણં, ન મગ્ગાવરણં હોતિ, પાકતિકમેવ હોતીતિ.
Ime vata bhontotiādīsu imeti dibbacakkhunā diṭṭhānaṃ nidassanavacanaṃ. Vatāti anulomavacanatthe nipāto. Bhontoti bhavanto. Duṭṭhu caritaṃ, duṭṭhaṃ vā caritaṃ kilesapūtikattāti duccaritaṃ, kāyena duccaritaṃ, kāyato vā uppannaṃ duccaritanti kāyaduccaritaṃ. Itaresupi eseva nayo. Samannāgatāti samaṅgībhūtā. Ariyānaṃ upavādakāti buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ ariyānaṃ antamaso gihisotāpannānampi anatthakāmā hutvā antimavatthunā vā guṇaparidhaṃsanena vā upavādakā, akkosakā garahakāti vuttaṃ hoti. Tattha ‘‘natthi imesaṃ samaṇadhammo, assamaṇā ete’’ti vadanto antimavatthunā upavadati, ‘‘natthi imesaṃ jhānaṃ vā vimokkho vā maggo vā phalaṃ vā’’tiādīni vadanto guṇaparidhaṃsanena upavadatīti veditabbo. So ca jānaṃ vā upavadeyya ajānaṃ vā, ubhayathāpi ariyūpavādova hoti. Bhāriyaṃ kammaṃ ānantariyasadisaṃ saggāvaraṇaṃ maggāvaraṇañca, satekicchaṃ pana hoti. Tasmā yo ariyaṃ upavadati, tena gantvā sace attanā vuḍḍhataro hoti, ukkuṭikaṃ nisīditvā ‘‘ahaṃ āyasmantaṃ idañcidañca avacaṃ, taṃ me khamāhī’’ti khamāpetabbo. Sace navakataro hoti, vanditvā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘ahaṃ, bhante, tumhe idañcidañca avacaṃ, taṃ me khamathā’’ti khamāpetabbo. Sace disāpakkanto hoti, sayaṃ vā gantvā saddhivihārikādike vā pesetvā khamāpetabbo. Sace nāpi gantuṃ na pesetuṃ sakkā hoti, ye tasmiṃ vihāre bhikkhū vasanti, tesaṃ santikaṃ gantvā sace navakatarā honti, ukkuṭikaṃ nisīditvā, sace vuḍḍhatarā, vuḍḍhe vuttanayeneva paṭipajjitvā ‘‘ahaṃ, bhante, asukaṃ nāma āyasmantaṃ idañcidañca avacaṃ, khamatu me so āyasmā’’ti vatvā khamāpetabbo. Sammukhā akkhamantepi etadeva kātabbaṃ. Sace ekacārikabhikkhu hoti, neva tassa vasanaṭṭhānaṃ, na gataṭṭhānaṃ paññāyati, ekassa paṇḍitassa bhikkhuno santikaṃ gantvā ‘‘ahaṃ, bhante, asukaṃ nāma āyasmantaṃ idañcidañca avacaṃ, taṃ me anussarato vippaṭisāro hoti, kiṃ karomī’’ti vattabbaṃ. So vakkhati ‘‘tumhe mā cintayittha, thero tumhākaṃ khamati, cittaṃ vūpasamethā’’ti. Tenāpi ariyassa gatadisābhimukhena añjaliṃ paggahetvā ‘‘khamathā’’ti vattabbaṃ. Yadi so parinibbuto hoti, parinibbutamañcaṭṭhānaṃ gantvā yāva sivathikaṃ gantvāpi khamāpetabbaṃ. Evaṃ kate neva saggāvaraṇaṃ, na maggāvaraṇaṃ hoti, pākatikameva hotīti.
મિચ્છાદિટ્ઠિકાતિ વિપરીતદસ્સના. મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાનાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન સમાદિન્નનાનાવિધકમ્મા, યે ચ મિચ્છાદિટ્ઠિમૂલકેસુ કાયકમ્માદીસુ અઞ્ઞેપિ સમાદપેન્તિ. એત્થ ચ વચીદુચ્ચરિતગ્ગહણેનેવ અરિયૂપવાદે, મનોદુચ્ચરિતગ્ગહણેન ચ મિચ્છાદિટ્ઠિયા સઙ્ગહિતાયપિ ઇમેસં દ્વિન્નં પુન વચનં મહાસાવજ્જભાવદસ્સનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. મહાસાવજ્જો હિ અરિયૂપવાદો આનન્તરિયસદિસત્તા. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘સેય્યથાપિ, સારિપુત્ત, ભિક્ખુ સીલસમ્પન્નો સમાધિસમ્પન્નો પઞ્ઞાસમ્પન્નો દિટ્ઠેવ ધમ્મે અઞ્ઞં આરાધેય્ય, એવંસમ્પદમિદં સારિપુત્ત વદામિ તં વાચં અપ્પહાય તં ચિત્તં અપ્પહાય તં દિટ્ઠિં અપ્પટિનિસ્સજ્જિત્વા યથાભતં નિક્ખિત્તો, એવં નિરયે’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૪૯). મિચ્છાદિટ્ઠિતો ચ મહાસાવજ્જતરં નામ અઞ્ઞં નત્થિ. યથાહ – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં મહાસાવજ્જં, યથયિદં, ભિક્ખવે, મિચ્છાદિટ્ઠિ, મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાનિ, ભિક્ખવે, વજ્જાની’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૩૧૦).
Micchādiṭṭhikāti viparītadassanā. Micchādiṭṭhikammasamādānāti micchādiṭṭhivasena samādinnanānāvidhakammā, ye ca micchādiṭṭhimūlakesu kāyakammādīsu aññepi samādapenti. Ettha ca vacīduccaritaggahaṇeneva ariyūpavāde, manoduccaritaggahaṇena ca micchādiṭṭhiyā saṅgahitāyapi imesaṃ dvinnaṃ puna vacanaṃ mahāsāvajjabhāvadassanatthanti veditabbaṃ. Mahāsāvajjo hi ariyūpavādo ānantariyasadisattā. Vuttampi cetaṃ ‘‘seyyathāpi, sāriputta, bhikkhu sīlasampanno samādhisampanno paññāsampanno diṭṭheva dhamme aññaṃ ārādheyya, evaṃsampadamidaṃ sāriputta vadāmi taṃ vācaṃ appahāya taṃ cittaṃ appahāya taṃ diṭṭhiṃ appaṭinissajjitvā yathābhataṃ nikkhitto, evaṃ niraye’’ti (ma. ni. 1.149). Micchādiṭṭhito ca mahāsāvajjataraṃ nāma aññaṃ natthi. Yathāha – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ mahāsāvajjaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, micchādiṭṭhi, micchādiṭṭhiparamāni, bhikkhave, vajjānī’’ti (a. ni. 1.310).
કાયસ્સ ભેદાતિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપરિચ્ચાગા. પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તિક્ખન્ધગ્ગહણે. અથ વા કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સુપચ્છેદા. પરં મરણાતિ ચુતિચિત્તતો ઉદ્ધં. અપાયન્તિ એવમાદિ સબ્બં નિરયવેવચનમેવ. નિરયો હિ સગ્ગમોક્ખહેતુભૂતા પુઞ્ઞસમ્મતા અયા અપેતત્તા, સુખાનં વા આયસ્સ અભાવા અપાયો. દુક્ખસ્સ ગતિ પટિસરણન્તિ દુગ્ગતિ, દોસબહુલતાય વા દુટ્ઠેન કમ્મુના નિબ્બત્તા ગતિ દુગ્ગતિ. વિવસા નિપતન્તિ તત્થ દુક્કટકારિનોતિ વિનિપાતો, વિનસ્સન્તા વા એત્થ પતન્તિ સમ્ભિજ્જમાનઙ્ગપચ્ચઙ્ગાતિપિ વિનિપાતો. નત્થિ એત્થ અસ્સાદસઞ્ઞિતો અયોતિ નિરયો.
Kāyassabhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattikkhandhaggahaṇe. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyassupacchedā. Paraṃ maraṇāti cuticittato uddhaṃ. Apāyanti evamādi sabbaṃ nirayavevacanameva. Nirayo hi saggamokkhahetubhūtā puññasammatā ayā apetattā, sukhānaṃ vā āyassa abhāvā apāyo. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati, dosabahulatāya vā duṭṭhena kammunā nibbattā gati duggati. Vivasā nipatanti tattha dukkaṭakārinoti vinipāto, vinassantā vā ettha patanti sambhijjamānaṅgapaccaṅgātipi vinipāto. Natthi ettha assādasaññito ayoti nirayo.
અથ વા અપાયગ્ગહણેન તિરચ્છાનયોનિં દીપેતિ. તિરચ્છાનયોનિ હિ અપાયો સુગતિતો અપેતત્તા, ન દુગ્ગતિ મહેસક્ખાનં નાગરાજાદીનં સમ્ભવતો. દુગ્ગતિગ્ગહણેન પેત્તિવિસયં. સો હિ અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સુગતિતો અપેતત્તા દુક્ખસ્સ ચ ગતિભૂતત્તા, ન તુ વિનિપાતો અસુરસદિસં અવિનિપતિતત્તા. વિનિપાતગ્ગહણેન અસુરકાયં. સો હિ યથાવુત્તેન અત્થેન અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સબ્બસમુસ્સયેહિ ચ વિનિપતિતત્તા વિનિપાતોતિ વુચ્ચતિ. નિરયગ્ગહણેન અવીચિઆદિમનેકપ્પકારં નિરયમેવાતિ. ઉપપન્નાતિ ઉપગતા, તત્થ અભિનિબ્બત્તાતિ અધિપ્પાયો. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.
Atha vā apāyaggahaṇena tiracchānayoniṃ dīpeti. Tiracchānayoni hi apāyo sugatito apetattā, na duggati mahesakkhānaṃ nāgarājādīnaṃ sambhavato. Duggatiggahaṇena pettivisayaṃ. So hi apāyo ceva duggati ca sugatito apetattā dukkhassa ca gatibhūtattā, na tu vinipāto asurasadisaṃ avinipatitattā. Vinipātaggahaṇena asurakāyaṃ. So hi yathāvuttena atthena apāyo ceva duggati ca sabbasamussayehi ca vinipatitattā vinipātoti vuccati. Nirayaggahaṇena avīciādimanekappakāraṃ nirayamevāti. Upapannāti upagatā, tattha abhinibbattāti adhippāyo. Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo.
અયં પન વિસેસો – તત્થ સુગતિગ્ગહણેન મનુસ્સગતિપિ સઙ્ગય્હતિ, સગ્ગગ્ગહણેન દેવગતિયેવ. તત્થ સુન્દરા ગતીતિ સુગતિ. રૂપાદીહિ વિસયેહિ સુટ્ઠુ અગ્ગોતિ સગ્ગો. સો સબ્બોપિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ અયં વચનત્થો. ઇતિ ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના’’તિઆદિ સબ્બં નિગમનવચનં. એવં દિબ્બેન ચક્ખુના પસ્સતીતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થોતિ.
Ayaṃ pana viseso – tattha sugatiggahaṇena manussagatipi saṅgayhati, saggaggahaṇena devagatiyeva. Tattha sundarā gatīti sugati. Rūpādīhi visayehi suṭṭhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti ayaṃ vacanattho. Iti ‘‘dibbena cakkhunā’’tiādi sabbaṃ nigamanavacanaṃ. Evaṃ dibbena cakkhunā passatīti ayamettha saṅkhepatthoti.
દિબ્બચક્ખુઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Dibbacakkhuñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
પઞ્ચઞાણપકિણ્ણકં
Pañcañāṇapakiṇṇakaṃ
ઇમેસુ પઞ્ચસુ ઞાણેસુ ઇદ્ધિવિધઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન સત્તસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણં પરિત્તપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન ચતૂસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. ચેતોપરિયઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅપ્પમાણમગ્ગઅતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નબહિદ્ધારમ્મણવસેન અટ્ઠસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં
Imesu pañcasu ñāṇesu iddhividhañāṇaṃ parittamahaggataatītānāgatapaccuppannaajjhattabahiddhārammaṇavasena sattasu ārammaṇesu pavattati. Sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ parittapaccuppannaajjhattabahiddhārammaṇavasena catūsu ārammaṇesu pavattati. Cetopariyañāṇaṃ parittamahaggataappamāṇamaggaatītānāgatapaccuppannabahiddhārammaṇavasena aṭṭhasu ārammaṇesu pavattati. Pubbenivāsānussatiñāṇaṃ
પરિત્તમહગ્ગતઅપ્પમાણમગ્ગઅતીતઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાનવત્તબ્બારમ્મણવસેન અટ્ઠસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. દિબ્બચક્ખુઞાણં પરિત્તપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન ચતૂસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. યથાકમ્મૂપગઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅતીતઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન પઞ્ચસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. અનાગતંસઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅપ્પમાણમગ્ગઅનાગતઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાનવત્તબ્બારમ્મણવસેન અટ્ઠસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતીતિ.
Parittamahaggataappamāṇamaggaatītaajjhattabahiddhānavattabbārammaṇavasena aṭṭhasu ārammaṇesu pavattati. Dibbacakkhuñāṇaṃ parittapaccuppannaajjhattabahiddhārammaṇavasena catūsu ārammaṇesu pavattati. Yathākammūpagañāṇaṃ parittamahaggataatītaajjhattabahiddhārammaṇavasena pañcasu ārammaṇesu pavattati. Anāgataṃsañāṇaṃ parittamahaggataappamāṇamaggaanāgataajjhattabahiddhānavattabbārammaṇavasena aṭṭhasu ārammaṇesu pavattatīti.
પઞ્ચઞાણપકિણ્ણકં નિટ્ઠિતં.
Pañcañāṇapakiṇṇakaṃ niṭṭhitaṃ.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૫૪. દિબ્બચક્ખુઞાણનિદ્દેસો • 54. Dibbacakkhuñāṇaniddeso
