Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઇતિવુત્તક-અટ્ઠકથા • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
૧૨. દિટ્ઠિગતસુત્તવણ્ણના
12. Diṭṭhigatasuttavaṇṇanā
૪૯. દ્વાદસમે દ્વીહિ દિટ્ઠિગતેહીતિ એત્થ દિટ્ઠિયોવ દિટ્ઠિગતાનિ ‘‘ગૂથગતં મુત્તગત’’ન્તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૯.૧૧) વિય. ગહિતાકારસુઞ્ઞતાય વા દિટ્ઠીનં ગતમત્તાનીતિ દિટ્ઠિગતાનિ, તેહિ દિટ્ઠિગતેહિ. પરિયુટ્ઠિતાતિ અભિભૂતા પલિબુદ્ધા વા. પલિબોધત્થો વાપિ હિ પરિયુટ્ઠાનસદ્દો ‘‘ચોરા મગ્ગે પરિયુટ્ઠિંસૂ’’તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૪૩૦) વિય. દેવાતિ ઉપપત્તિદેવા. તે હિ દિબ્બન્તિ ઉળારતમેહિ કામગુણેહિ ઝાનાદીહિ ચ કીળન્તિ, ઇદ્ધાનુભાવેન વા યથિચ્છિતમત્થં ગચ્છન્તિ અધિગચ્છન્તીતિ ચ દેવાતિ વુચ્ચન્તિ. મનસ્સ ઉસ્સન્નત્તા મનુસ્સા, ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસવસેન ચેતં વુત્તં યથા ‘‘સત્થા દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ. ઓલીયન્તિ એકેતિ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ ભવેસુ ઓલીયનાભિનિવેસભૂતેન સસ્સતભાવેન એકચ્ચે દેવા મનુસ્સા ચ અવલીયન્તિ અલ્લીયન્તિ સઙ્કોચં આપજ્જન્તિ, ન તતો નિસ્સરન્તિ. અતિધાવન્તીતિ પરમત્થતો ભિન્નસભાવાનમ્પિ સભાવધમ્માનં ય્વાયં હેતુફલભાવેન સમ્બન્ધો, તં અગ્ગહેત્વા નાનત્તનયસ્સપિ ગહણેન તત્થ તત્થેવ ધાવન્તિ, તસ્મા ‘‘ઉચ્છિજ્જતિ અત્તા ચ લોકો ચ, ન હોતિ પરં મરણા’’તિ ઉચ્છેદે વા ભવનિરોધપટિપત્તિયા પટિક્ખેપધમ્મતં અતિધાવન્તિ અતિક્કમન્તિ. ચક્ખુમન્તો ચ પસ્સન્તીતિ ચસદ્દો બ્યતિરેકે. પુબ્બયોગસમ્પત્તિયા ઞાણપરિપાકેન પઞ્ઞાચક્ખુમન્તો પન દેવમનુસ્સા તેનેવ પઞ્ઞાચક્ખુના સસ્સતં ઉચ્છેદઞ્ચ અન્તદ્વયં અનુપગમ્મ મજ્ઝિમપટિપત્તિદસ્સનેન પચ્ચક્ખં કરોન્તિ. તે હિ ‘‘નામરૂપમત્તમિદં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં, તસ્મા ન સસ્સતં, નાપિ ઉચ્છિજ્જતી’’તિ અવિપરીતતો પસ્સન્તિ.
49. Dvādasame dvīhi diṭṭhigatehīti ettha diṭṭhiyova diṭṭhigatāni ‘‘gūthagataṃ muttagata’’ntiādīsu (a. ni. 9.11) viya. Gahitākārasuññatāya vā diṭṭhīnaṃ gatamattānīti diṭṭhigatāni, tehi diṭṭhigatehi. Pariyuṭṭhitāti abhibhūtā palibuddhā vā. Palibodhattho vāpi hi pariyuṭṭhānasaddo ‘‘corā magge pariyuṭṭhiṃsū’’tiādīsu (cūḷava. 430) viya. Devāti upapattidevā. Te hi dibbanti uḷāratamehi kāmaguṇehi jhānādīhi ca kīḷanti, iddhānubhāvena vā yathicchitamatthaṃ gacchanti adhigacchantīti ca devāti vuccanti. Manassa ussannattā manussā, ukkaṭṭhaniddesavasena cetaṃ vuttaṃ yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti. Olīyanti eketi ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti bhavesu olīyanābhinivesabhūtena sassatabhāvena ekacce devā manussā ca avalīyanti allīyanti saṅkocaṃ āpajjanti, na tato nissaranti. Atidhāvantīti paramatthato bhinnasabhāvānampi sabhāvadhammānaṃ yvāyaṃ hetuphalabhāvena sambandho, taṃ aggahetvā nānattanayassapi gahaṇena tattha tattheva dhāvanti, tasmā ‘‘ucchijjati attā ca loko ca, na hoti paraṃ maraṇā’’ti ucchede vā bhavanirodhapaṭipattiyā paṭikkhepadhammataṃ atidhāvanti atikkamanti. Cakkhumanto ca passantīti casaddo byatireke. Pubbayogasampattiyā ñāṇaparipākena paññācakkhumanto pana devamanussā teneva paññācakkhunā sassataṃ ucchedañca antadvayaṃ anupagamma majjhimapaṭipattidassanena paccakkhaṃ karonti. Te hi ‘‘nāmarūpamattamidaṃ paṭiccasamuppannaṃ, tasmā na sassataṃ, nāpi ucchijjatī’’ti aviparītato passanti.
એવં ઓલીયનાદિકે પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન ઉદ્દિસિતું ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ભવાતિ કામભવો, રૂપભવો, અરૂપભવો. અપરેપિ તયો ભવા સઞ્ઞીભવો, અસઞ્ઞીભવો, નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીભવો. અપરેપિ તયો ભવા એકવોકારભવો, ચતુવોકારભવો, પઞ્ચવોકારભવોતિ. એતેહિ ભવેહિ આરમન્તિ અભિનન્દન્તીતિ ભવારામા. ભવેસુ રતા અભિરતાતિ ભવરતા. ભવેસુ સુટ્ઠુ મુદિતાતિ ભવસમ્મુદિતા. ભવનિરોધાયાતિ તેસં ભવાનં અચ્ચન્તનિરોધાય અનુપ્પાદનત્થાય. ધમ્મે દેસિયમાનેતિ તથાગતપ્પવેદિતે નિય્યાનિકધમ્મે વુચ્ચમાને. ન પક્ખન્દતીતિ સસ્સતાભિનિવિટ્ઠત્તા સંખિત્તધમ્મત્તા ન પવિસતિ ન ઓગાહતિ. ન પસીદતીતિ પસાદં નાપજ્જતિ ન તં સદ્દહતિ. ન સન્તિટ્ઠતીતિ તસ્સં દેસનાયં ન તિટ્ઠતિ નાધિમુચ્ચતિ. એવં સસ્સતતો અભિનિવિસનેન ભવેસુ ઓલીયન્તિ.
Evaṃ olīyanādike puggalādhiṭṭhānena uddisituṃ ‘‘kathañca, bhikkhave’’tiādi vuttaṃ. Tattha bhavāti kāmabhavo, rūpabhavo, arūpabhavo. Aparepi tayo bhavā saññībhavo, asaññībhavo, nevasaññīnāsaññībhavo. Aparepi tayo bhavā ekavokārabhavo, catuvokārabhavo, pañcavokārabhavoti. Etehi bhavehi āramanti abhinandantīti bhavārāmā. Bhavesu ratā abhiratāti bhavaratā. Bhavesu suṭṭhu muditāti bhavasammuditā. Bhavanirodhāyāti tesaṃ bhavānaṃ accantanirodhāya anuppādanatthāya. Dhamme desiyamāneti tathāgatappavedite niyyānikadhamme vuccamāne. Na pakkhandatīti sassatābhiniviṭṭhattā saṃkhittadhammattā na pavisati na ogāhati. Na pasīdatīti pasādaṃ nāpajjati na taṃ saddahati. Na santiṭṭhatīti tassaṃ desanāyaṃ na tiṭṭhati nādhimuccati. Evaṃ sassatato abhinivisanena bhavesu olīyanti.
અટ્ટીયમાનાતિ ભવે જરારોગમરણાદીનિ વધબન્ધનચ્છેદનાદીનિ ચ દિસ્વા સંવિજ્જનેન તેહિ સમઙ્ગિભાવેન ભવેન પીળિયમાના દુક્ખાપિયમાના. હરાયમાનાતિ લજ્જમાના જિગુચ્છમાનાતિ પટિકૂલતો દહન્તા. વિભવન્તિ ઉચ્છેદં. અભિનન્દન્તીતિ તણ્હાદિટ્ઠાભિનન્દનાહિ અજ્ઝોસાય નન્દન્તિ. યતો કિર ભોતિઆદિ તેસં અભિનન્દનાકારદસ્સનં. તત્થ યતોતિ યદા. ભોતિ આલપનં. અયં અત્તાતિ કારકાદિભાવેન અત્તના પરિકપ્પિતં સન્ધાય વદતિ. ઉચ્છિજ્જતીતિ ઉપચ્છિજ્જતિ. વિનસ્સતીતિ ન દિસ્સતિ, વિનાસં અભાવં ગચ્છતિ. ન હોતિ પરં મરણાતિ મરણેન ઉદ્ધં ન ભવતિ. એતં સન્તન્તિ યદેતં અત્તનો ઉચ્છેદાદિ, એતં સબ્બભવવૂપસમતો સબ્બસન્તાપવૂપસમતો ચ સન્તં, સન્તત્તા એવ પણીતં, તચ્છાવિપરીતભાવતો યાથાવં. તત્થ ‘‘સન્તં પણીત’’ન્તિ ઇદં દ્વયં તણ્હાભિનન્દનાય વદન્તિ, ‘‘યાથાવ’’ન્તિ દિટ્ઠાભિનન્દનાય. એવન્તિ એવં યથાવુત્તઉચ્છેદાભિનિવેસનેન.
Aṭṭīyamānāti bhave jarārogamaraṇādīni vadhabandhanacchedanādīni ca disvā saṃvijjanena tehi samaṅgibhāvena bhavena pīḷiyamānā dukkhāpiyamānā. Harāyamānāti lajjamānā jigucchamānāti paṭikūlato dahantā. Vibhavanti ucchedaṃ. Abhinandantīti taṇhādiṭṭhābhinandanāhi ajjhosāya nandanti. Yatokirabhotiādi tesaṃ abhinandanākāradassanaṃ. Tattha yatoti yadā. Bhoti ālapanaṃ. Ayaṃ attāti kārakādibhāvena attanā parikappitaṃ sandhāya vadati. Ucchijjatīti upacchijjati. Vinassatīti na dissati, vināsaṃ abhāvaṃ gacchati. Na hoti paraṃ maraṇāti maraṇena uddhaṃ na bhavati. Etaṃ santanti yadetaṃ attano ucchedādi, etaṃ sabbabhavavūpasamato sabbasantāpavūpasamato ca santaṃ, santattā eva paṇītaṃ, tacchāviparītabhāvato yāthāvaṃ. Tattha ‘‘santaṃ paṇīta’’nti idaṃ dvayaṃ taṇhābhinandanāya vadanti, ‘‘yāthāva’’nti diṭṭhābhinandanāya. Evanti evaṃ yathāvuttaucchedābhinivesanena.
ભૂતન્તિ ખન્ધપઞ્ચકં. તઞ્હિ પચ્ચયસમ્ભૂતત્તા પરમત્થતો વિજ્જમાનત્તા ચ ભૂતન્તિ વુચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘ભૂતમિદં, ભિક્ખવે, સમનુપસ્સથા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૦૧). ભૂતતો અવિપરીતસભાવતો સલક્ખણતો સામઞ્ઞલક્ખણતો ચ પસ્સતિ. ઇદઞ્હિ ખન્ધપઞ્ચકં નામરૂપમત્તં. તત્થ ‘‘ઇમે પથવીઆદયો ધમ્મા રૂપં, ઇમે ફસ્સાદયો ધમ્મા નામં, ઇમાનિ નેસં લક્ખણાદીનિ, ઇમે નેસં અવિજ્જાદયો પચ્ચયા’’તિ એવં સપચ્ચયનામરૂપદસ્સનવસેન ચેવ, ‘‘સબ્બેપિમે ધમ્મા અહુત્વા સમ્ભોન્તિ, હુત્વા પટિવેન્તિ, તસ્મા અનિચ્ચા, અનિચ્ચત્તા દુક્ખા, દુક્ખત્તા અનત્તા’’તિ એવં અનિચ્ચાનુપસ્સનાદિવસેન ચ પસ્સતીતિ અત્થો. એત્તાવતા તરુણવિપસ્સનાપરિયોસાના વિપસ્સનાભૂમિ દસ્સિતા. નિબ્બિદાયાતિ ભૂતસઙ્ખાતસ્સ તેભૂમકધમ્મજાતસ્સ નિબ્બિન્દનત્થાય, એતેન બલવવિપસ્સનં દસ્સેતિ. વિરાગાયાતિ વિરાગત્થં વિરજ્જનત્થં, ઇમિના મગ્ગં દસ્સેતિ. નિરોધાયાતિ નિરુજ્ઝનત્થં, ઇમિનાપિ મગ્ગમેવ દસ્સેતિ. નિરોધાયાતિ વા પટિપ્પસ્સદ્ધિનિરોધેન સદ્ધિં અનુપાદિસેસનિબ્બાનં દસ્સેતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ચક્ખુમન્તો પસ્સન્તીતિ એવં પઞ્ઞાચક્ખુમન્તો સપુબ્બભાગેન મગ્ગપઞ્ઞાચક્ખુના ચતુસચ્ચધમ્મં પસ્સન્તિ.
Bhūtanti khandhapañcakaṃ. Tañhi paccayasambhūtattā paramatthato vijjamānattā ca bhūtanti vuccati. Tenāha ‘‘bhūtamidaṃ, bhikkhave, samanupassathā’’ti (ma. ni. 1.401). Bhūtato aviparītasabhāvato salakkhaṇato sāmaññalakkhaṇato ca passati. Idañhi khandhapañcakaṃ nāmarūpamattaṃ. Tattha ‘‘ime pathavīādayo dhammā rūpaṃ, ime phassādayo dhammā nāmaṃ, imāni nesaṃ lakkhaṇādīni, ime nesaṃ avijjādayo paccayā’’ti evaṃ sapaccayanāmarūpadassanavasena ceva, ‘‘sabbepime dhammā ahutvā sambhonti, hutvā paṭiventi, tasmā aniccā, aniccattā dukkhā, dukkhattā anattā’’ti evaṃ aniccānupassanādivasena ca passatīti attho. Ettāvatā taruṇavipassanāpariyosānā vipassanābhūmi dassitā. Nibbidāyāti bhūtasaṅkhātassa tebhūmakadhammajātassa nibbindanatthāya, etena balavavipassanaṃ dasseti. Virāgāyāti virāgatthaṃ virajjanatthaṃ, iminā maggaṃ dasseti. Nirodhāyāti nirujjhanatthaṃ, imināpi maggameva dasseti. Nirodhāyāti vā paṭippassaddhinirodhena saddhiṃ anupādisesanibbānaṃ dasseti. Evaṃ kho, bhikkhave, cakkhumanto passantīti evaṃ paññācakkhumanto sapubbabhāgena maggapaññācakkhunā catusaccadhammaṃ passanti.
ગાથાસુ યે ભૂતં ભૂતતો દિસ્વાતિ યે અરિયસાવકા ભૂતં ખન્ધપઞ્ચકં ભૂતતો અવિપરીતસભાવતો વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય દિસ્વા. એતેન પરિઞ્ઞાભિસમયં દસ્સેતિ. ભૂતસ્સ ચ અતિક્કમન્તિ ભાવનાભિસમયં. અરિયમગ્ગો હિ ભૂતં અતિક્કમતિ એતેનાતિ ‘‘ભૂતસ્સ અતિક્કમો’’તિ વુત્તો. યથાભૂતેતિ અવિપરીતસચ્ચસભાવે નિબ્બાને. વિમુચ્ચન્તિ અધિમુચ્ચન્તિ, એતેન સચ્છિકિરિયાભિસમયં દસ્સેતિ. ભવતણ્હાપરિક્ખયાતિ ભવતણ્હાય સબ્બસો ખેપના સમુચ્છિન્દનતો, એતેન સમુદયપ્પહાનં દસ્સેતિ.
Gāthāsu ye bhūtaṃ bhūtato disvāti ye ariyasāvakā bhūtaṃ khandhapañcakaṃ bhūtato aviparītasabhāvato vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya disvā. Etena pariññābhisamayaṃ dasseti. Bhūtassa ca atikkamanti bhāvanābhisamayaṃ. Ariyamaggo hi bhūtaṃ atikkamati etenāti ‘‘bhūtassa atikkamo’’ti vutto. Yathābhūteti aviparītasaccasabhāve nibbāne. Vimuccanti adhimuccanti, etena sacchikiriyābhisamayaṃ dasseti. Bhavataṇhāparikkhayāti bhavataṇhāya sabbaso khepanā samucchindanato, etena samudayappahānaṃ dasseti.
સવે ભૂતપરિઞ્ઞો સોતિ એત્થ પન સવેતિ નિપાતમત્તં. સો ભૂતપરિઞ્ઞો ભૂતસ્સ અતિક્કમનૂપાયેન મગ્ગેન ભવતણ્હાપરિક્ખયા પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો તતો એવ યથાભૂતે નિબ્બાને અધિમુત્તો. ભવાભવેતિ ખુદ્દકે ચેવ મહન્તે ચ, ઉચ્છેદાદિદસ્સને વા વીતતણ્હો ભિન્નકિલેસો. ભિક્ખુ ભૂતસ્સ ઉપાદાનક્ખન્ધસઙ્ખાતસ્સ અત્તભાવસ્સ વિભવા, આયતિં અનુપ્પાદા પુનબ્ભવં નાગચ્છતિ, અપઞ્ઞત્તિકભાવમેવ ગચ્છતીતિ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.
Save bhūtapariñño soti ettha pana saveti nipātamattaṃ. So bhūtapariñño bhūtassa atikkamanūpāyena maggena bhavataṇhāparikkhayā pariññātakkhandho tato eva yathābhūte nibbāne adhimutto. Bhavābhaveti khuddake ceva mahante ca, ucchedādidassane vā vītataṇho bhinnakileso. Bhikkhu bhūtassa upādānakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa vibhavā, āyatiṃ anuppādā punabbhavaṃ nāgacchati, apaññattikabhāvameva gacchatīti anupādisesāya nibbānadhātuyā desanaṃ niṭṭhāpesi.
ઇતિ ઇમસ્મિં વગ્ગે એકાદસમે વટ્ટં કથિતં, તતિયચતુત્થપઞ્ચમેસુ પરિયોસાનસુત્તે ચ વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં, સેસેસુ વિવટ્ટમેવાતિ વેદિતબ્બં.
Iti imasmiṃ vagge ekādasame vaṭṭaṃ kathitaṃ, tatiyacatutthapañcamesu pariyosānasutte ca vaṭṭavivaṭṭaṃ kathitaṃ, sesesu vivaṭṭamevāti veditabbaṃ.
દ્વાદસમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Dvādasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
પરમત્થદીપનિયા ખુદ્દકનિકાય-અટ્ઠકથાય
Paramatthadīpaniyā khuddakanikāya-aṭṭhakathāya
ઇતિવુત્તકસ્સ દુકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Itivuttakassa dukanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઇતિવુત્તકપાળિ • Itivuttakapāḷi / ૧૨. દિટ્ઠિગતસુત્તં • 12. Diṭṭhigatasuttaṃ