| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-पुराण-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
२. दुतियपाराजिकवण्णना
2. Dutiyapārājikavaṇṇanā
गामा वा अरञ्ञा वाति लक्खणानुपञ्ञत्तिकत्ता आदिम्हि वुत्ता। सब्बस्मिञ्हि विनयपिटके गामो, गामूपचारो, गामक्खेत्तं, गामसीमा, गामसीमूपचारोति पञ्चविधो गामभेदो वेदितब्बो। तथा आरञ्ञकसीमाय एकं अगामकं अरञ्ञं, संविधानसिक्खापदानं (पाचि॰ १८० आदयो) एकं, सगामकं एकं , अविप्पवाससीमाय एकं, गणम्हाओहीयनकस्स (पाचि॰ ६९१) एकन्ति पञ्चविधो अरञ्ञभेदो वेदितब्बो। तत्थ अत्थि गामो न गामपरिहारं कत्थचि लभति, अत्थि गामो न गामकिच्चं करोति, तथा अत्थि अरञ्ञं न अरञ्ञपरिहारं कत्थचि लभति, अत्थि अरञ्ञं न अरञ्ञकिच्चं करोतीति अयम्पि भेदो वेदितब्बो।
Gāmā vā araññā vāti lakkhaṇānupaññattikattā ādimhi vuttā. Sabbasmiñhi vinayapiṭake gāmo, gāmūpacāro, gāmakkhettaṃ, gāmasīmā, gāmasīmūpacāroti pañcavidho gāmabhedo veditabbo. Tathā āraññakasīmāya ekaṃ agāmakaṃ araññaṃ, saṃvidhānasikkhāpadānaṃ (pāci. 180 ādayo) ekaṃ, sagāmakaṃ ekaṃ , avippavāsasīmāya ekaṃ, gaṇamhāohīyanakassa (pāci. 691) ekanti pañcavidho araññabhedo veditabbo. Tattha atthi gāmo na gāmaparihāraṃ katthaci labhati, atthi gāmo na gāmakiccaṃ karoti, tathā atthi araññaṃ na araññaparihāraṃ katthaci labhati, atthi araññaṃ na araññakiccaṃ karotīti ayampi bhedo veditabbo.
तत्थ अविप्पवाससीमासम्मन्ननकम्मवाचाय ठपेत्वा ‘‘गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति (महाव॰ १४४) एत्थ गामो नाम परिक्खित्तो चे, परिक्खेपस्स अन्तो, अपरिक्खित्तो चे, परिक्खेपोकासतो अन्तो वेदितब्बो। अयं उदोसितसिक्खापदे ‘‘अन्तोगामो’’ति (पारा॰ ४७८) आगतो। सासङ्कसिक्खापदे ‘‘अन्तरघर’’न्ति (पारा॰ ६५४) आगतो अनासङ्कतो। यथाह ‘‘अन्तरघरे निक्खिपेय्याति समन्ता गोचरगामे निक्खिपेय्या’’ति (पारा॰ ६५४)। तथा अन्तरघरप्पटिसंयुत्तानं सेखियानं अयमेव परिच्छेदो वेदितब्बो। ‘‘या पन भिक्खुनी एका गामन्तरं गच्छेय्या’’ति (पाचि॰ ६८७) एत्थापि अयमेव परिच्छेदो अधिप्पेतो ‘‘परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपं अतिक्कमन्तिया, अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं अतिक्कमन्तिया’’ति वुत्तत्ता।
Tattha avippavāsasīmāsammannanakammavācāya ṭhapetvā ‘‘gāmañca gāmūpacārañcā’’ti (mahāva. 144) ettha gāmo nāma parikkhitto ce, parikkhepassa anto, aparikkhitto ce, parikkhepokāsato anto veditabbo. Ayaṃ udositasikkhāpade ‘‘antogāmo’’ti (pārā. 478) āgato. Sāsaṅkasikkhāpade ‘‘antaraghara’’nti (pārā. 654) āgato anāsaṅkato. Yathāha ‘‘antaraghare nikkhipeyyāti samantā gocaragāme nikkhipeyyā’’ti (pārā. 654). Tathā antaragharappaṭisaṃyuttānaṃ sekhiyānaṃ ayameva paricchedo veditabbo. ‘‘Yā pana bhikkhunī ekā gāmantaraṃ gaccheyyā’’ti (pāci. 687) etthāpi ayameva paricchedo adhippeto ‘‘parikkhittassa gāmassa parikkhepaṃ atikkamantiyā, aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ atikkamantiyā’’ti vuttattā.
येसु पुराणपोत्थकेसु ‘‘उपचारं ओक्कमन्तिया’’ति लिखितं, तं विकाले गामप्पवेसनसिक्खापदेसु आचिण्णं नयं गहेत्वा पमादेन लिखीयति, न पमाणं। येसु च पोत्थकेसु विकाले गामप्पवेसनसिक्खापदस्स विभङ्गे (पाचि॰ ५१३) ‘‘गामं पविसेय्याति परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपं अतिक्कमन्तस्स, अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं अतिक्कमन्तस्सा’’ति लिखीयति, सा पमादलेखा। उपचारं ओक्कमन्तस्साति तत्थ पाठो। वुत्तञ्हि समन्तपासादिकायं ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारो अदिन्नादाने वुत्तनयेनेव वेदितब्बो’’ति (पाचि॰ अट्ठ॰ ५१२)। इध कङ्खावितरणियम्पि वुत्तं ‘‘सन्तं भिक्खुं अनापुच्छित्वाति…पे॰… उपचारं ओक्कमन्तस्सा’’तिआदि (कङ्खा॰ अट्ठ॰ विकालगामप्पवेसनसिक्खापदवण्णना)।
Yesu purāṇapotthakesu ‘‘upacāraṃ okkamantiyā’’ti likhitaṃ, taṃ vikāle gāmappavesanasikkhāpadesu āciṇṇaṃ nayaṃ gahetvā pamādena likhīyati, na pamāṇaṃ. Yesu ca potthakesu vikāle gāmappavesanasikkhāpadassa vibhaṅge (pāci. 513) ‘‘gāmaṃ paviseyyāti parikkhittassa gāmassa parikkhepaṃ atikkamantassa, aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ atikkamantassā’’ti likhīyati, sā pamādalekhā. Upacāraṃ okkamantassāti tattha pāṭho. Vuttañhi samantapāsādikāyaṃ ‘‘aparikkhittassa gāmassa upacāro adinnādāne vuttanayeneva veditabbo’’ti (pāci. aṭṭha. 512). Idha kaṅkhāvitaraṇiyampi vuttaṃ ‘‘santaṃ bhikkhuṃ anāpucchitvāti…pe… upacāraṃ okkamantassā’’tiādi (kaṅkhā. aṭṭha. vikālagāmappavesanasikkhāpadavaṇṇanā).
यं पन कत्थचि पोत्थके ‘‘भिक्खुनिया गामन्तराधिकारे एकेन पादेन इतरस्स गामस्स परिक्खेपं वा अतिक्कमन्ते, उपचारं वा ओक्कन्ते थुल्लच्चयं, दुतियेन अतिक्कन्तमत्ते, ओक्कन्तमत्ते च सङ्घादिसेसो’’ति पाठो दिस्सति। तत्थ ‘‘ओक्कन्ते, ओक्कन्तमत्ते’’ति एतानि पदानि अधिकानि , केवलं लिखितकेहि अञ्ञेहि लिखितानि। कत्थचि पोत्थके ‘‘ओक्कन्तमत्ते चा’’ति पदं न दिस्सति, इतरं दिस्सति। तानि द्वे पदानि पाळिया विरुज्झन्ति। ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं अतिक्कामेन्तिया’’ति (पाचि॰ ६९२) हि पाळि । तथा समन्तपासादिकाय (पाचि॰ अट्ठ॰ ६९२) विरुज्झन्ति। ‘‘परिक्खेपारहट्ठानं एकेन पादेन अतिक्कमति, थुल्लच्चयं, दुतियेन अतिक्कमति, सङ्घादिसेसो। अपिचेत्थ सकगामतो…पे॰… एकेन पादेन इतरस्स गामस्स परिक्खेपे वा उपचारे वा अतिक्कन्ते थुल्लच्चयं, दुतियेन अतिक्कन्तमत्ते सङ्घादिसेसो’’ति (पाचि॰ अट्ठ॰ ६९२) हि वुत्तं।
Yaṃ pana katthaci potthake ‘‘bhikkhuniyā gāmantarādhikāre ekena pādena itarassa gāmassa parikkhepaṃ vā atikkamante, upacāraṃ vā okkante thullaccayaṃ, dutiyena atikkantamatte, okkantamatte ca saṅghādiseso’’ti pāṭho dissati. Tattha ‘‘okkante, okkantamatte’’ti etāni padāni adhikāni , kevalaṃ likhitakehi aññehi likhitāni. Katthaci potthake ‘‘okkantamatte cā’’ti padaṃ na dissati, itaraṃ dissati. Tāni dve padāni pāḷiyā virujjhanti. ‘‘Aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ atikkāmentiyā’’ti (pāci. 692) hi pāḷi . Tathā samantapāsādikāya (pāci. aṭṭha. 692) virujjhanti. ‘‘Parikkhepārahaṭṭhānaṃ ekena pādena atikkamati, thullaccayaṃ, dutiyena atikkamati, saṅghādiseso. Apicettha sakagāmato…pe… ekena pādena itarassa gāmassa parikkhepe vā upacāre vā atikkante thullaccayaṃ, dutiyena atikkantamatte saṅghādiseso’’ti (pāci. aṭṭha. 692) hi vuttaṃ.
गण्ठिपदे चस्स ‘‘परिक्खेपं अतिक्कामेन्तिया’’ति वत्वा ‘‘उपचारेपि एसेव नयो’’ति वुत्तं। अनुगण्ठिपदे च ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं ‘ओक्कमन्तिया’तिपि पोत्थकेसु एकच्चेसु दिस्सति, तं न गहेतब्ब’’न्ति वुत्तं। अपरम्पि वुत्तं ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं ‘अतिक्कामेन्तिया’ति वचनेनापि एवं वेदितब्बं – विकाले गामप्पवेसने द्विन्नं लेड्डुपातानं एव वसेन उपचारो परिच्छिन्दितब्बो, इतरथा यथा एत्थ परिक्खेपारहट्ठानं परिक्खेपं विय कत्वा ‘अतिक्कामेन्तिया’ति वुत्तं, एवं तत्थापि ‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं अतिक्कामेन्तस्सा’ति वदेय्य। यस्मा पन तत्थ परिक्खेपारहट्ठानतो उत्तरिमेको लेड्डुपातो उपचारोति अधिप्पेतो। तस्मा तदत्थदीपनत्थं ‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं ओक्कमन्तस्सा’ति वुत्त’’न्ति।
Gaṇṭhipade cassa ‘‘parikkhepaṃ atikkāmentiyā’’ti vatvā ‘‘upacārepi eseva nayo’’ti vuttaṃ. Anugaṇṭhipade ca ‘‘aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ ‘okkamantiyā’tipi potthakesu ekaccesu dissati, taṃ na gahetabba’’nti vuttaṃ. Aparampi vuttaṃ ‘‘aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ ‘atikkāmentiyā’ti vacanenāpi evaṃ veditabbaṃ – vikāle gāmappavesane dvinnaṃ leḍḍupātānaṃ eva vasena upacāro paricchinditabbo, itarathā yathā ettha parikkhepārahaṭṭhānaṃ parikkhepaṃ viya katvā ‘atikkāmentiyā’ti vuttaṃ, evaṃ tatthāpi ‘aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ atikkāmentassā’ti vadeyya. Yasmā pana tattha parikkhepārahaṭṭhānato uttarimeko leḍḍupāto upacāroti adhippeto. Tasmā tadatthadīpanatthaṃ ‘aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ okkamantassā’ti vutta’’nti.
यं पन अन्धकट्ठकथायं परिक्खेपारहट्ठानंयेव उपचारन्ति सल्लक्खेत्वा ‘‘परिक्खेपपअक्खेपारहट्ठानानं निन्नानाकरणदीपनत्थं उपचारं ओक्कमन्तस्सा’’ति वुत्तं, पाळिविसेसमसल्लक्खेत्वा ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं अतिक्कमन्तस्स इध उपचारो परिक्खेपो यथा भवेय्य, तं उपचारं पठमं पादं अतिक्कामेन्तस्स आपत्ति दुक्कटस्स, दुतियं पादं अतिक्कामेन्तस्स आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति वुत्तं, तं न गहेतब्बमेव पाळिया विसेससम्भवतोति। पोराणगण्ठिपदे ‘‘उपचारं अतिक्कामेन्तिया भिक्खुनिया गामन्तरापत्ती’’ति वुत्तं। तस्मा इध कङ्खावितरणिया ‘‘एकेन पादेन इतरस्स…पे॰… अतिक्कन्तमत्ते सङ्घादिसेसो’’ति अयमेव पाठो वेदितब्बो। एत्तावता इमेसु यथावुत्तेसु ठानेसु यथावुत्तपरिच्छेदोव गामोति वेदितब्बो। इमस्स अत्थस्स दीपनत्थं ‘‘गामो नाम एककुटिकोपी’’तिआदि (पारा॰ ९२) वुत्तं। इमस्स वसेन असतिपि परिक्खेपातिक्कमे, उपचारोक्कमने वा अन्तरारामतो वा भिक्खुनुपस्सयतो वा तित्थियसेय्यतो वा पटिक्कमनतो वा तं गामं पविसन्तस्स अन्तरारामपरिक्खेपस्स, उपचारस्स वा अतिक्कमनवसेन गामपच्चया आपत्तियो वेदितब्बा।
Yaṃ pana andhakaṭṭhakathāyaṃ parikkhepārahaṭṭhānaṃyeva upacāranti sallakkhetvā ‘‘parikkhepapaakkhepārahaṭṭhānānaṃ ninnānākaraṇadīpanatthaṃ upacāraṃ okkamantassā’’ti vuttaṃ, pāḷivisesamasallakkhetvā ‘‘aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ atikkamantassa idha upacāro parikkhepo yathā bhaveyya, taṃ upacāraṃ paṭhamaṃ pādaṃ atikkāmentassa āpatti dukkaṭassa, dutiyaṃ pādaṃ atikkāmentassa āpatti pācittiyassā’’ti vuttaṃ, taṃ na gahetabbameva pāḷiyā visesasambhavatoti. Porāṇagaṇṭhipade ‘‘upacāraṃ atikkāmentiyā bhikkhuniyā gāmantarāpattī’’ti vuttaṃ. Tasmā idha kaṅkhāvitaraṇiyā ‘‘ekena pādena itarassa…pe… atikkantamatte saṅghādiseso’’ti ayameva pāṭho veditabbo. Ettāvatā imesu yathāvuttesu ṭhānesu yathāvuttaparicchedova gāmoti veditabbo. Imassa atthassa dīpanatthaṃ ‘‘gāmo nāma ekakuṭikopī’’tiādi (pārā. 92) vuttaṃ. Imassa vasena asatipi parikkhepātikkame, upacārokkamane vā antarārāmato vā bhikkhunupassayato vā titthiyaseyyato vā paṭikkamanato vā taṃ gāmaṃ pavisantassa antarārāmaparikkhepassa, upacārassa vā atikkamanavasena gāmapaccayā āpattiyo veditabbā.
गामूपचारो पन ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति (महाव॰ १४४) एत्थ परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपोव, अपरिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपोकासोव। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं ‘‘गामूपचारोति परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपो, अपरिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपोकासो। तेसु अधिट्ठिततेचीवरिको भिक्खु परिहारं न लभती’’ति (महाव॰ अट्ठ॰ १४४)। किं पनेत्थ कारणं, येन अयं गामो, गामूपचारो च इध अञ्ञथा, अञ्ञत्थ तथाति? अट्ठुप्पत्तितो ‘‘तेन खो पन समयेन भिक्खू ‘भगवता तिचीवरेन अविप्पवाससम्मुति अनुञ्ञाता’ति अन्तरघरे चीवरानि निक्खिपन्ती’’ति (महाव॰ १४३) इमिस्सा हि अट्ठुप्पत्तिया ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति (महाव॰ १४४) वुत्तं। तस्मा यत्थ अन्तरघरसञ्ञा, तत्थ अविप्पवाससीमा न गच्छतीति वेदितब्बा। तेन च उदोसितसिक्खापदे ‘‘अन्तोगामे चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोगामे वत्थब्ब’’न्ति (पारा॰ ४७८) च ‘‘सभाये वा द्वारमूले वा, हत्थपासा वा न विजहितब्ब’’न्ति च वुत्तं। कप्पियभूमियं वसन्तोयेव हि कप्पियभूमियं निक्खित्तचीवरं रक्खति। सासङ्कसिक्खापदे पन ‘‘यस्मा यत्थ गामे चीवरं निक्खित्तं, तेन गामेन विप्पवसन्तो चीवरेन विप्पवसतीति वुच्चति, तस्मा पुन गामसीमं ओक्कमित्वा वसित्वा पक्कमती’’ति वुत्तं। तस्मिञ्हि सिक्खापदे गामसीमा गामो नामाति अधिप्पेतो। तत्थ विकाले गामप्पवेसनसिक्खापदविभङ्गे ‘‘परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपं अतिक्कमन्तस्स आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि॰ ५१३) वचनतो परिक्खेपो न गामो। किन्तु गामूपचारोति लेसेन दस्सितं होति। इमस्मिं पन सिक्खापदविभङ्गे ‘‘गामूपचारो नामा’’ति आरभित्वा ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स घरूपचारे ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति इमिना अपरिक्खित्तस्स परिक्खेपोकासो गामूपचारोति सिद्धं। तदत्थसम्भवतो तस्मिं घरूपचारे ठितस्स लेड्डुपातो गामूपचारोति कुरुन्दट्ठकथायं, महापच्चरियम्पि वुत्तं । उपचारो हि ‘‘गामो एकूपचारो नानूपचारो’’तिआदीसु द्वारं, ‘‘अज्झोकासो एकूपचारो’’ति एत्थ समन्ता सत्तब्भन्तरसङ्खातं पमाणं, तस्मा ‘‘गामूपचारोति परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपो, अपरिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपोकासो’’ति अन्धकट्ठकथायं वुत्तन्ति वेदितब्बं। तथा कुरुन्दियं, महापच्चरियञ्च। तथा पाळियम्पि ‘‘अज्झारामो नाम परिक्खित्तस्स आरामस्स अन्तो आरामो, अपरिक्खित्तस्स उपचारो। अज्झावसथो नाम परिक्खित्तस्स आवसथस्स अन्तो आवसथो, अपरिक्खित्तस्स उपचारो’’तिआदीसु दिस्सति। महाअट्ठकथायं पन ‘‘गामूपचारो’’तिआदीसु दिस्सति। तस्मा दुतियो लेड्डुपातो उपचारोति अधिप्पेतो।
Gāmūpacāro pana ‘‘ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañcā’’ti (mahāva. 144) ettha parikkhittassa gāmassa parikkhepova, aparikkhittassa gāmassa parikkhepokāsova. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘gāmūpacāroti parikkhittassa gāmassa parikkhepo, aparikkhittassa gāmassa parikkhepokāso. Tesu adhiṭṭhitatecīvariko bhikkhu parihāraṃ na labhatī’’ti (mahāva. aṭṭha. 144). Kiṃ panettha kāraṇaṃ, yena ayaṃ gāmo, gāmūpacāro ca idha aññathā, aññattha tathāti? Aṭṭhuppattito ‘‘tena kho pana samayena bhikkhū ‘bhagavatā ticīvarena avippavāsasammuti anuññātā’ti antaraghare cīvarāni nikkhipantī’’ti (mahāva. 143) imissā hi aṭṭhuppattiyā ‘‘ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañcā’’ti (mahāva. 144) vuttaṃ. Tasmā yattha antaragharasaññā, tattha avippavāsasīmā na gacchatīti veditabbā. Tena ca udositasikkhāpade ‘‘antogāme cīvaraṃ nikkhipitvā antogāme vatthabba’’nti (pārā. 478) ca ‘‘sabhāye vā dvāramūle vā, hatthapāsā vā na vijahitabba’’nti ca vuttaṃ. Kappiyabhūmiyaṃ vasantoyeva hi kappiyabhūmiyaṃ nikkhittacīvaraṃ rakkhati. Sāsaṅkasikkhāpade pana ‘‘yasmā yattha gāme cīvaraṃ nikkhittaṃ, tena gāmena vippavasanto cīvarena vippavasatīti vuccati, tasmā puna gāmasīmaṃ okkamitvā vasitvā pakkamatī’’ti vuttaṃ. Tasmiñhi sikkhāpade gāmasīmā gāmo nāmāti adhippeto. Tattha vikāle gāmappavesanasikkhāpadavibhaṅge ‘‘parikkhittassa gāmassa parikkhepaṃ atikkamantassa āpatti pācittiyassā’’ti (pāci. 513) vacanato parikkhepo na gāmo. Kintu gāmūpacāroti lesena dassitaṃ hoti. Imasmiṃ pana sikkhāpadavibhaṅge ‘‘gāmūpacāro nāmā’’ti ārabhitvā ‘‘aparikkhittassa gāmassa gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti iminā aparikkhittassa parikkhepokāso gāmūpacāroti siddhaṃ. Tadatthasambhavato tasmiṃ gharūpacāre ṭhitassa leḍḍupāto gāmūpacāroti kurundaṭṭhakathāyaṃ, mahāpaccariyampi vuttaṃ . Upacāro hi ‘‘gāmo ekūpacāro nānūpacāro’’tiādīsu dvāraṃ, ‘‘ajjhokāso ekūpacāro’’ti ettha samantā sattabbhantarasaṅkhātaṃ pamāṇaṃ, tasmā ‘‘gāmūpacāroti parikkhittassa gāmassa parikkhepo, aparikkhittassa gāmassa parikkhepokāso’’ti andhakaṭṭhakathāyaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tathā kurundiyaṃ, mahāpaccariyañca. Tathā pāḷiyampi ‘‘ajjhārāmo nāma parikkhittassa ārāmassa anto ārāmo, aparikkhittassa upacāro. Ajjhāvasatho nāma parikkhittassa āvasathassa anto āvasatho, aparikkhittassa upacāro’’tiādīsu dissati. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘gāmūpacāro’’tiādīsu dissati. Tasmā dutiyo leḍḍupāto upacāroti adhippeto.
‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं ओक्कमन्तस्स आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति पाळिविसेससम्भवतो च पठमो लेड्डुपातो गामो एव, दुतियो गामूपचारोति वुत्तं। परिक्खित्तस्स पन गामस्स इन्दखीले ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो गामूपचारोति वुत्तन्ति एत्थ भेदो नत्थि। एत्तावता परिक्खित्तस्स दुविधो उपचारो, अपरिक्खित्तस्स चतुब्बिधो उपचारो यत्थ सम्भवति, यत्थ च न सम्भवति, तं सब्बं दस्सितं होति।
‘‘Aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ okkamantassa āpatti pācittiyassā’’ti pāḷivisesasambhavato ca paṭhamo leḍḍupāto gāmo eva, dutiyo gāmūpacāroti vuttaṃ. Parikkhittassa pana gāmassa indakhīle ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto gāmūpacāroti vuttanti ettha bhedo natthi. Ettāvatā parikkhittassa duvidho upacāro, aparikkhittassa catubbidho upacāro yattha sambhavati, yattha ca na sambhavati, taṃ sabbaṃ dassitaṃ hoti.
गामखेत्तस्स च गामसीमाय च लक्खणं अट्ठकथायमेव वुत्तं। उभयञ्हि अत्थतो एकं। तत्थ गामसीमाय गामभावो सासङ्कसिक्खापदवसेन वेदितब्बो।
Gāmakhettassa ca gāmasīmāya ca lakkhaṇaṃ aṭṭhakathāyameva vuttaṃ. Ubhayañhi atthato ekaṃ. Tattha gāmasīmāya gāmabhāvo sāsaṅkasikkhāpadavasena veditabbo.
गामसीमूपचारो नाम मनुस्सानं कट्ठतिणपुप्फफलादिअत्थिकानं वनचरकानं वलञ्जनट्ठानं। इमस्स गामसीमूपचारभावो उदोसितसिक्खापदे, ‘‘अगामके अरञ्ञे समन्ता सत्तब्भन्तरा’’ति (पारा॰ ४९४) आगतट्ठाने खन्धके (महाव॰ १४७) च वेदितब्बो। एत्थ हि भगवा गामन्तवासीनं भिक्खूनं सीमं दस्सेन्तो ‘‘यं गामं वा निगमं वा उपनिस्साय विहरती’’ति (महाव॰ १४७) वत्वा दस्सेति। तदनन्तरमेव ‘‘अगामके’’तिआदिना सत्तब्भन्तरसीमं दस्सेति। तस्मा यो भिक्खु गामं वा निगमं वा उपनिस्साय न विहरति, केवलं नावायं वा थलमग्गेन वा अद्धानमग्गप्पटिपन्नो होति, तस्स तत्थ तत्थ सत्तब्भन्तरसीमा लब्भतीति वेदितब्बो। वुत्तञ्हि ‘‘एककुलस्स सत्थो होति , सत्थे चीवरं निक्खिपित्वा पुरतो वा पच्छतो वा सत्तब्भन्तरा न विजहितब्ब’’न्तिआदि (पारा॰ ४८९)। इदमेव अरञ्ञं सन्धाय ‘‘आरञ्ञकसीमाय एकं अगामकं अरञ्ञ’’न्ति वुत्तं।
Gāmasīmūpacāro nāma manussānaṃ kaṭṭhatiṇapupphaphalādiatthikānaṃ vanacarakānaṃ valañjanaṭṭhānaṃ. Imassa gāmasīmūpacārabhāvo udositasikkhāpade, ‘‘agāmake araññe samantā sattabbhantarā’’ti (pārā. 494) āgataṭṭhāne khandhake (mahāva. 147) ca veditabbo. Ettha hi bhagavā gāmantavāsīnaṃ bhikkhūnaṃ sīmaṃ dassento ‘‘yaṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā upanissāya viharatī’’ti (mahāva. 147) vatvā dasseti. Tadanantarameva ‘‘agāmake’’tiādinā sattabbhantarasīmaṃ dasseti. Tasmā yo bhikkhu gāmaṃ vā nigamaṃ vā upanissāya na viharati, kevalaṃ nāvāyaṃ vā thalamaggena vā addhānamaggappaṭipanno hoti, tassa tattha tattha sattabbhantarasīmā labbhatīti veditabbo. Vuttañhi ‘‘ekakulassa sattho hoti , satthe cīvaraṃ nikkhipitvā purato vā pacchato vā sattabbhantarā na vijahitabba’’ntiādi (pārā. 489). Idameva araññaṃ sandhāya ‘‘āraññakasīmāya ekaṃ agāmakaṃ arañña’’nti vuttaṃ.
यं सन्धाय ‘‘अगामके अरञ्ञे अद्धयोजने अद्धयोजने आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि॰ ४१४) पाळियं वुत्तं। इदं संविधानसिक्खापदानं एकं अगामकं अरञ्ञं नाम।
Yaṃ sandhāya ‘‘agāmake araññe addhayojane addhayojane āpatti pācittiyassā’’ti (pāci. 414) pāḷiyaṃ vuttaṃ. Idaṃ saṃvidhānasikkhāpadānaṃ ekaṃ agāmakaṃ araññaṃ nāma.
पुरिमेन पन सघरं सङ्गहितं, इमिना तमसङ्गहितन्ति। यं सन्धाय गणम्हा ओहीयनाधिकारे अट्ठकथायं (पाचि॰ अट्ठ॰ ६९२) ‘‘अगामके अरञ्ञेति एत्थ ‘निक्खमित्वा बहि इन्दखीला सब्बमेतं अरञ्ञ’न्ति एवं वुत्तं लक्खणं अरञ्ञं। तं पनेत केवलं गामाभावेन ‘अगामक’न्ति वुत्तं, न विञ्झाटविसदिसताया’’ति वुत्तं। यं सन्धाय ‘‘आरञ्ञकं नाम सेनासनं पञ्चधनुसतिकं पच्छिम’’न्ति (पारा॰ ६५४; पाचि॰ ५७३) वुत्तं। इदं आरञ्ञकसेनासनं नाम परिक्खित्तस्स परिक्खेपतो बहि, अपरिक्खित्तस्स पन परिक्खेपोकासतो बहि सरुक्खं वा अरुक्खं वा विहारे कुन्नदिसमाकिण्णम्पि अरञ्ञं नाम। तथा ‘‘गणम्हा ओहीयनकस्स एक’’न्ति वुत्तं। इदं अरञ्ञंव। इदं पन पुब्बे अगामकभावेन आगतट्ठाने वुत्तलक्खणमेव हुत्वा निक्खमित्वा बहि इन्दखीला दस्सनूपचारविजहने एकमेव आपत्तिं करोति, ततो उद्धं अनापत्ति। ‘‘संविधानसिक्खापदानं एक’’न्ति वुत्तं पन अद्धयोजने अद्धयोजने एकेकं आपत्तिं करोति, न ततो ओरं। इतरानि तीणि यथावुत्तपरिच्छेदतो ओरमेव तत्थ वुत्तविधिं न सम्पादेन्ति, परं सम्पादेन्ति। एवमेतेसं अञ्ञमञ्ञनानत्तं वेदितब्बं।
Purimena pana sagharaṃ saṅgahitaṃ, iminā tamasaṅgahitanti. Yaṃ sandhāya gaṇamhā ohīyanādhikāre aṭṭhakathāyaṃ (pāci. aṭṭha. 692) ‘‘agāmake araññeti ettha ‘nikkhamitvā bahi indakhīlā sabbametaṃ arañña’nti evaṃ vuttaṃ lakkhaṇaṃ araññaṃ. Taṃ paneta kevalaṃ gāmābhāvena ‘agāmaka’nti vuttaṃ, na viñjhāṭavisadisatāyā’’ti vuttaṃ. Yaṃ sandhāya ‘‘āraññakaṃ nāma senāsanaṃ pañcadhanusatikaṃ pacchima’’nti (pārā. 654; pāci. 573) vuttaṃ. Idaṃ āraññakasenāsanaṃ nāma parikkhittassa parikkhepato bahi, aparikkhittassa pana parikkhepokāsato bahi sarukkhaṃ vā arukkhaṃ vā vihāre kunnadisamākiṇṇampi araññaṃ nāma. Tathā ‘‘gaṇamhā ohīyanakassa eka’’nti vuttaṃ. Idaṃ araññaṃva. Idaṃ pana pubbe agāmakabhāvena āgataṭṭhāne vuttalakkhaṇameva hutvā nikkhamitvā bahi indakhīlā dassanūpacāravijahane ekameva āpattiṃ karoti, tato uddhaṃ anāpatti. ‘‘Saṃvidhānasikkhāpadānaṃ eka’’nti vuttaṃ pana addhayojane addhayojane ekekaṃ āpattiṃ karoti, na tato oraṃ. Itarāni tīṇi yathāvuttaparicchedato orameva tattha vuttavidhiṃ na sampādenti, paraṃ sampādenti. Evametesaṃ aññamaññanānattaṃ veditabbaṃ.
तत्थ पञ्चविधे गामे यो ‘‘परिक्खित्तस्स गामस्स इन्दखीले ठितस्स लेड्डुपातो’’ति (पारा॰ ९२) वुत्तो, सो न कत्थचि विनयपिटके उपयोगं गतो, केवलं अपरिक्खित्तस्स परिक्खेपोकासतो अपरो एको लेड्डुपातो गामूपचारो नामाति दीपनत्थं वुत्तो। परिक्खित्तस्सपि चे गामस्स एको लेड्डुपातो कप्पियभूमिसमानो उपचारोति वुत्तो, पगेव अपरिक्खित्तस्स परिक्खेपोकासतो एको। सो पन पाकटत्ता च अज्झोकासत्ता च ओक्कमन्तस्स आपत्तिं करोति ठपेत्वा भिक्खुनिया गामन्तरापत्तिं। भिक्खुनियो हि तस्मिं दुतियलेड्डुपातसङ्खाते गामूपचारे वसन्ती आपत्तिञ्च आपज्जन्ति, गामं पविसन्ती गामन्तरापत्तिञ्च। तासञ्हि ठितट्ठानं अरञ्ञसङ्ख्यं गच्छति ‘‘तावदेव छाया मेतब्बा…पे॰… तस्सा तयो च निस्सये, अट्ठ च अकरणीयानि आचिक्खेय्याथा’’ति (चूळव॰ ४३०) वचनतो। अरञ्ञप्पटिसंयुत्तानं सिक्खापदानं, विकालेगामप्पवेसनसिक्खापदस्स (पाचि॰ ५०८) च भिक्खुनीनं असाधारणत्ता च अन्तरारामभिक्खुनुपस्सयप्पटिक्कमनादीनं कप्पियभूमिभाववचनतो च ‘‘एका गणम्हा ओहीयेय्याति अगामके अरञ्ञे दुतियिकाय भिक्खुनिया दस्सनूपचारं वा सवनूपचारं वा विजहन्तिया आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’तिआदिसिक्खापदपञ्ञत्तितो (पाचि॰ ६९२) च भिक्खुनिक्खन्धकनयएन वा यस्मा परिक्खित्तस्स गामस्स इन्दखीलतो पट्ठाय अपरिक्खित्तस्स उपचारतो पट्ठाय नीयति, तत्थ अन्तरघरे निक्खित्तचीवरे सति चतुरङ्गसमोधानेन भिक्खू वसन्ति, तस्मा सगामकं नाम होति।
Tattha pañcavidhe gāme yo ‘‘parikkhittassa gāmassa indakhīle ṭhitassa leḍḍupāto’’ti (pārā. 92) vutto, so na katthaci vinayapiṭake upayogaṃ gato, kevalaṃ aparikkhittassa parikkhepokāsato aparo eko leḍḍupāto gāmūpacāro nāmāti dīpanatthaṃ vutto. Parikkhittassapi ce gāmassa eko leḍḍupāto kappiyabhūmisamāno upacāroti vutto, pageva aparikkhittassa parikkhepokāsato eko. So pana pākaṭattā ca ajjhokāsattā ca okkamantassa āpattiṃ karoti ṭhapetvā bhikkhuniyā gāmantarāpattiṃ. Bhikkhuniyo hi tasmiṃ dutiyaleḍḍupātasaṅkhāte gāmūpacāre vasantī āpattiñca āpajjanti, gāmaṃ pavisantī gāmantarāpattiñca. Tāsañhi ṭhitaṭṭhānaṃ araññasaṅkhyaṃ gacchati ‘‘tāvadeva chāyā metabbā…pe… tassā tayo ca nissaye, aṭṭha ca akaraṇīyāni ācikkheyyāthā’’ti (cūḷava. 430) vacanato. Araññappaṭisaṃyuttānaṃ sikkhāpadānaṃ, vikālegāmappavesanasikkhāpadassa (pāci. 508) ca bhikkhunīnaṃ asādhāraṇattā ca antarārāmabhikkhunupassayappaṭikkamanādīnaṃ kappiyabhūmibhāvavacanato ca ‘‘ekā gaṇamhā ohīyeyyāti agāmake araññe dutiyikāya bhikkhuniyā dassanūpacāraṃ vā savanūpacāraṃ vā vijahantiyā āpatti thullaccayassā’’tiādisikkhāpadapaññattito (pāci. 692) ca bhikkhunikkhandhakanayaena vā yasmā parikkhittassa gāmassa indakhīlato paṭṭhāya aparikkhittassa upacārato paṭṭhāya nīyati, tattha antaraghare nikkhittacīvare sati caturaṅgasamodhānena bhikkhū vasanti, tasmā sagāmakaṃ nāma hoti.
अविप्पवाससीमाय एकं नाम ‘‘न, भिक्खवे, भिक्खुनिया अरञ्ञे वत्थब्बं, या वसेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (चूळव॰ ४३१) वचनतो भिक्खुनीनं अरञ्ञवासो नाम नत्थीति सिद्धं। ताय हि अरञ्ञे भिक्खुनुपस्सये सति अन्तोआवासेपि दुतियिकाय दस्सनसवनूपचारं विजहन्तिया आपत्ति। तस्मा अविप्पवाससीमाधिकारे ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति (महाव॰ १४४) एत्थ यं ठानं ठपितं, तत्थेव भिक्खुनुपस्सयोपि कप्पति, न ततो परं।
Avippavāsasīmāya ekaṃ nāma ‘‘na, bhikkhave, bhikkhuniyā araññe vatthabbaṃ, yā vaseyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (cūḷava. 431) vacanato bhikkhunīnaṃ araññavāso nāma natthīti siddhaṃ. Tāya hi araññe bhikkhunupassaye sati antoāvāsepi dutiyikāya dassanasavanūpacāraṃ vijahantiyā āpatti. Tasmā avippavāsasīmādhikāre ‘‘ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañcā’’ti (mahāva. 144) ettha yaṃ ṭhānaṃ ṭhapitaṃ, tattheva bhikkhunupassayopi kappati, na tato paraṃ.
तासञ्च अविप्पवाससीमाकम्मवाचायं ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति वचनं नत्थीति कत्वा तेस्वेव गामगामूपचारेसु फरति। ततो परं दुतियेसु लेड्डुपातादीसु तासं अकप्पियभूमिकत्ता न समानसंवासकसीमा अरञ्ञे फरति भिक्खूनं गामगामूपचारं विय। तस्मा वुत्तं ‘‘भिक्खुनिया ठपेत्वा गामन्तरापत्ति’’न्ति।
Tāsañca avippavāsasīmākammavācāyaṃ ‘‘ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañcā’’ti vacanaṃ natthīti katvā tesveva gāmagāmūpacāresu pharati. Tato paraṃ dutiyesu leḍḍupātādīsu tāsaṃ akappiyabhūmikattā na samānasaṃvāsakasīmā araññe pharati bhikkhūnaṃ gāmagāmūpacāraṃ viya. Tasmā vuttaṃ ‘‘bhikkhuniyā ṭhapetvā gāmantarāpatti’’nti.
एवं ताव पञ्चविधं गामभेदं, अरञ्ञभेदञ्च ञत्वा इदानि ‘‘अत्थि गामो न गामपरिहारं कत्थचि लभती’’तिआदिभेदो वेदितब्बो। तत्थ यो अट्ठकथायं ‘‘अमनुस्सो नाम यो सब्बसो वा मनुस्सानं अभावेन यक्खपरिग्गहभूतो’’ति वुत्तो, सो गामो न गामपरिहारं कत्थचि सिक्खापदे लभति। यञ्हि सन्धाय अट्ठकथायं ‘‘तं पनेतं बुद्धकाले, चक्कवत्तिकाले च नगरं होति, सेसकाले सुञ्ञं होति यक्खपरिग्गहित’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.८४; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१५०) वुत्तं। यो पन पटिराजचोरादीहि विलुत्तत्ता, केवलं भयेन वा छड्डितो सघरोव अन्तरहितगामभूतो, सो ‘‘गामन्तरे गामन्तरे आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि॰ १८३) वुत्तपाचित्तियं जनेति, विकाले गामप्पवेसनं, सेखिये चत्तारि जनेतीति वेदितब्बा। यो पन गामो यतो वा मनुस्सा केनचिदेव करणीयेन पुनपि आगन्तुकामा एव अपक्कन्ताति वुत्तो, अमनुस्सो सो पकतिगामसदिसोव।
Evaṃ tāva pañcavidhaṃ gāmabhedaṃ, araññabhedañca ñatvā idāni ‘‘atthi gāmo na gāmaparihāraṃ katthaci labhatī’’tiādibhedo veditabbo. Tattha yo aṭṭhakathāyaṃ ‘‘amanusso nāma yo sabbaso vā manussānaṃ abhāvena yakkhapariggahabhūto’’ti vutto, so gāmo na gāmaparihāraṃ katthaci sikkhāpade labhati. Yañhi sandhāya aṭṭhakathāyaṃ ‘‘taṃ panetaṃ buddhakāle, cakkavattikāle ca nagaraṃ hoti, sesakāle suññaṃ hoti yakkhapariggahita’’nti (pārā. aṭṭha. 1.84; dī. ni. aṭṭha. 1.150) vuttaṃ. Yo pana paṭirājacorādīhi viluttattā, kevalaṃ bhayena vā chaḍḍito sagharova antarahitagāmabhūto, so ‘‘gāmantare gāmantare āpatti pācittiyassā’’ti (pāci. 183) vuttapācittiyaṃ janeti, vikāle gāmappavesanaṃ, sekhiye cattāri janetīti veditabbā. Yo pana gāmo yato vā manussā kenacideva karaṇīyena punapi āgantukāmā eva apakkantāti vutto, amanusso so pakatigāmasadisova.
अत्थि अरञ्ञं न अरञ्ञपरिहारं कत्थचि लभतीति एत्थ ‘‘अज्झोकासो एकूपचारो नाम अगामके अरञ्ञे समन्ता सत्तब्भन्तरा एकूपचारो, ततो परं नानूपचारो’’ति (पारा॰ ४९४) एत्थ य्वायं नानूपचारोति वुत्तो, तं वेदितब्बं। यो पन परिक्खित्तस्स एकलेड्डुपातसङ्खातो गामूपचारनामको गामो, यो वा सत्थो नातिरेकचातुमासनिविट्ठो, सो अत्थि गामो न गामकिच्चं करोति। न हि तं ठानं ओक्कमन्तो गामप्पवेसनापत्तिं आपज्जति। यं पन गामसीमाय परियापन्नं मनुस्सानं वलञ्जनट्ठानभूतं अरञ्ञं, तं अत्थि अरञ्ञं न अरञ्ञकिच्चं करोति नाम। न हि तत्थ आरञ्ञकसीमा लब्भतीति। एत्तावता ‘‘गामा वा अरञ्ञा वा’’ति इमिस्सा अनुपञ्ञत्तिया लक्खणानुपञ्ञत्तिभावो दस्सितो होति।
Atthi araññaṃ na araññaparihāraṃ katthaci labhatīti ettha ‘‘ajjhokāso ekūpacāro nāma agāmake araññe samantā sattabbhantarā ekūpacāro, tato paraṃ nānūpacāro’’ti (pārā. 494) ettha yvāyaṃ nānūpacāroti vutto, taṃ veditabbaṃ. Yo pana parikkhittassa ekaleḍḍupātasaṅkhāto gāmūpacāranāmako gāmo, yo vā sattho nātirekacātumāsaniviṭṭho, so atthi gāmo na gāmakiccaṃ karoti. Na hi taṃ ṭhānaṃ okkamanto gāmappavesanāpattiṃ āpajjati. Yaṃ pana gāmasīmāya pariyāpannaṃ manussānaṃ valañjanaṭṭhānabhūtaṃ araññaṃ, taṃ atthi araññaṃ na araññakiccaṃ karoti nāma. Na hi tattha āraññakasīmā labbhatīti. Ettāvatā ‘‘gāmā vā araññā vā’’ti imissā anupaññattiyā lakkhaṇānupaññattibhāvo dassito hoti.
‘‘गोनिसादिनिविट्ठोपि गामो’’ति एत्थ सचे तस्स गामस्स गामखेत्तपरिच्छेदो अत्थि, सब्बोपि एको गामो। नो चे, उपचारेन वा परिक्खेपेन वा परिच्छिन्दितब्बो। सचे गामखेत्ते सति कानिचि तानि घरानि अञ्ञमञ्ञउपचारप्पहोनकं ठानं अतिक्कमित्वा दूरे दूरे कतानि होन्ति, विकाले गामप्पवेसे उपचारोव पमाणं। अन्तरघरप्पटिसंयुत्तेसु सेखियेसु, भिक्खुनिया गामन्तरापत्तीसु च घरानं परिक्खेपारहट्ठानं पमाणं, उपोसथादिकम्मानं गामखेत्तं पमाणं, आरञ्ञकसेनासनस्स आसन्नघरस्स दुतियलेड्डुपाततो पट्ठाय पञ्चधनुसतन्तरता पमाणन्ति एवं नो पटिभानन्ति आचरिया।
‘‘Gonisādiniviṭṭhopi gāmo’’ti ettha sace tassa gāmassa gāmakhettaparicchedo atthi, sabbopi eko gāmo. No ce, upacārena vā parikkhepena vā paricchinditabbo. Sace gāmakhette sati kānici tāni gharāni aññamaññaupacārappahonakaṃ ṭhānaṃ atikkamitvā dūre dūre katāni honti, vikāle gāmappavese upacārova pamāṇaṃ. Antaragharappaṭisaṃyuttesu sekhiyesu, bhikkhuniyā gāmantarāpattīsu ca gharānaṃ parikkhepārahaṭṭhānaṃ pamāṇaṃ, uposathādikammānaṃ gāmakhettaṃ pamāṇaṃ, āraññakasenāsanassa āsannagharassa dutiyaleḍḍupātato paṭṭhāya pañcadhanusatantaratā pamāṇanti evaṃ no paṭibhānanti ācariyā.
‘‘यम्पि एकस्मिंयेव गामखेत्ते एकं पदेसं ‘अयम्पि विसुंगामो होतू’ति परिच्छिन्दित्वा राजा कस्सचि देति, सोपि विसुंगामसीमा होतियेवा’’ति (महाव॰ अट्ठ॰ १४७) अट्ठकथावचनतो तं पविसन्तिया भिक्खुनिया गामन्तरापत्ति होति एव। सचे तत्थ विहारो वा देवकुलं वा सभा वा गेहं वा नत्थि, केवलं वत्थुमत्तकमेव होति, गामोति विनयकम्मं सब्बं तत्थ कप्पति। ‘‘अमनुस्सो गामो’’ति हि वुत्तं। तञ्च ठानं इतरस्स गामस्स परिक्खेपब्भन्तरे वा उपचारब्भन्तरे वा होति, विकाले गामप्पवेसनं आपुच्छित्वाव गन्तब्बं। नो चे, अरञ्ञं विय यथासुखं गन्तब्बं। तत्थ चे आरामो वा तित्थियसेय्यादीसु अञ्ञतरोवा होति, लद्धकप्पमेव। भिक्खुनुपस्सयो चे होति, गामं पिण्डाय पविसन्तिया भिक्खुनिया गामन्तरापत्ति परिहरितब्बा। ‘‘अरञ्ञं नाम ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च अवसेसं अरञ्ञं नामा’’ति (पारा॰ ९२) एत्थ परिक्खेपे सति यथावुत्तपरिच्छेदं गाममेव ठपेत्वा अवसेसं तस्स उपचारं, ततो परञ्च अरञ्ञं नाम, परिक्खेपे असति यथावुत्तपरिच्छेदं गामूपचारमेव ठपेत्वा ततो परं अवसेसं अरञ्ञं नामाति अधिप्पायो। एवं सति ‘‘निक्खमित्वा बहि इन्दखीला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति (विभ॰ ५२९) वुत्तलक्खणे अगामके अरञ्ञे गणम्हाओहीयनापत्ति, तत्थ अविप्पवाससीमाय फरणं विकाले गामप्पवेसनापत्तिया अनापत्तीति एवमादिविनयविधि समेति, अञ्ञथा न समेति।
‘‘Yampi ekasmiṃyeva gāmakhette ekaṃ padesaṃ ‘ayampi visuṃgāmo hotū’ti paricchinditvā rājā kassaci deti, sopi visuṃgāmasīmā hotiyevā’’ti (mahāva. aṭṭha. 147) aṭṭhakathāvacanato taṃ pavisantiyā bhikkhuniyā gāmantarāpatti hoti eva. Sace tattha vihāro vā devakulaṃ vā sabhā vā gehaṃ vā natthi, kevalaṃ vatthumattakameva hoti, gāmoti vinayakammaṃ sabbaṃ tattha kappati. ‘‘Amanusso gāmo’’ti hi vuttaṃ. Tañca ṭhānaṃ itarassa gāmassa parikkhepabbhantare vā upacārabbhantare vā hoti, vikāle gāmappavesanaṃ āpucchitvāva gantabbaṃ. No ce, araññaṃ viya yathāsukhaṃ gantabbaṃ. Tattha ce ārāmo vā titthiyaseyyādīsu aññatarovā hoti, laddhakappameva. Bhikkhunupassayo ce hoti, gāmaṃ piṇḍāya pavisantiyā bhikkhuniyā gāmantarāpatti pariharitabbā. ‘‘Araññaṃ nāma ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañca avasesaṃ araññaṃ nāmā’’ti (pārā. 92) ettha parikkhepe sati yathāvuttaparicchedaṃ gāmameva ṭhapetvā avasesaṃ tassa upacāraṃ, tato parañca araññaṃ nāma, parikkhepe asati yathāvuttaparicchedaṃ gāmūpacārameva ṭhapetvā tato paraṃ avasesaṃ araññaṃ nāmāti adhippāyo. Evaṃ sati ‘‘nikkhamitvā bahi indakhīlā sabbametaṃ arañña’’nti (vibha. 529) vuttalakkhaṇe agāmake araññe gaṇamhāohīyanāpatti, tattha avippavāsasīmāya pharaṇaṃ vikāle gāmappavesanāpattiyā anāpattīti evamādivinayavidhi sameti, aññathā na sameti.
‘‘ठपेत्वा गामूपचारं अवसेसं अरञ्ञं नामा’’ति (महाव॰ १४४) वुत्ते गामूपचारतो परो अरञ्ञन्ति सिद्धे ‘‘ठपेत्वा गाम’’न्ति विसेसत्थो न दिस्सति, गामस्स पन अरञ्ञभावप्पसङ्गभया वुत्तन्ति चे? न, गामूपचारस्स अभावप्पसङ्गतो। सति हि गामे गामूपचारो होति, सो च तव मतेन अरञ्ञभूतो। कुतो दानि गामूपचारो। गामूपचारोपि चे अरञ्ञसङ्ख्यं गच्छति, परोव गामोति कत्वा न युत्तं गामस्स अरञ्ञभावप्पसङ्गतो च। तस्मा ‘‘गामा वा अरञ्ञा वा’’ति एत्थ गामूपचारोपि ‘‘गामो’’ त्वेव सङ्गहितो। तस्मा गामस्स अरञ्ञभावप्पसङ्गो न युज्जति। यदि एवं ‘‘ठपेत्वा गामं अवसेसं अरञ्ञं नामा’’ति एत्तकं वत्तब्बन्ति चे? न, अरञ्ञस्स परिच्छेदजाननप्पसङ्गतो। तथा हि वुत्तो ‘‘अरञ्ञपरिच्छेदो न पञ्ञायती’’ति नो लद्धि। गामूपचारपरियन्तो हि इध गामो नाम। यदि एवं ‘‘गामस्स च अरञ्ञस्स च परिच्छेददस्सनत्थं वुत्त’’न्ति अट्ठकथायं वत्तब्बं, ‘‘अरञ्ञस्स परिच्छेददस्सनत्थं वुत्त’’न्ति किमत्थं वुत्तन्ति चे? वुच्चते – अट्ठकथाचरियेन पठमगामूपचारंयेव सन्धाय वुत्तं ‘‘अरञ्ञपरिच्छेददस्सनत्थ’’न्ति सब्बसिक्खापदे हि बाहिरइन्दखीलतो पट्ठाय गामूपचारं अरञ्ञं नाम। गामपरिच्छेदवचने पयोजनं पनेत्थ नत्थि परिक्खेपेनेव पाकटभूतत्ता। दुतियगामूपचारोव गामस्स परिच्छेददस्सनत्थं वुत्तो परिक्खेपभावेन अपाकटत्ता। तत्थ पठमगामूपचारो चे अरञ्ञपरिच्छेददस्सनत्थं वुत्तो, तत्थ न वत्तब्बो। ‘‘निक्खमित्वा इन्दखीला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति वत्तब्बं। एवं सन्ते सुब्यत्ततरं अरञ्ञपरिच्छेदो दस्सितो होति, मिच्छागाहो च न होति।
‘‘Ṭhapetvā gāmūpacāraṃ avasesaṃ araññaṃ nāmā’’ti (mahāva. 144) vutte gāmūpacārato paro araññanti siddhe ‘‘ṭhapetvā gāma’’nti visesattho na dissati, gāmassa pana araññabhāvappasaṅgabhayā vuttanti ce? Na, gāmūpacārassa abhāvappasaṅgato. Sati hi gāme gāmūpacāro hoti, so ca tava matena araññabhūto. Kuto dāni gāmūpacāro. Gāmūpacāropi ce araññasaṅkhyaṃ gacchati, parova gāmoti katvā na yuttaṃ gāmassa araññabhāvappasaṅgato ca. Tasmā ‘‘gāmā vā araññā vā’’ti ettha gāmūpacāropi ‘‘gāmo’’ tveva saṅgahito. Tasmā gāmassa araññabhāvappasaṅgo na yujjati. Yadi evaṃ ‘‘ṭhapetvā gāmaṃ avasesaṃ araññaṃ nāmā’’ti ettakaṃ vattabbanti ce? Na, araññassa paricchedajānanappasaṅgato. Tathā hi vutto ‘‘araññaparicchedo na paññāyatī’’ti no laddhi. Gāmūpacārapariyanto hi idha gāmo nāma. Yadi evaṃ ‘‘gāmassa ca araññassa ca paricchedadassanatthaṃ vutta’’nti aṭṭhakathāyaṃ vattabbaṃ, ‘‘araññassa paricchedadassanatthaṃ vutta’’nti kimatthaṃ vuttanti ce? Vuccate – aṭṭhakathācariyena paṭhamagāmūpacāraṃyeva sandhāya vuttaṃ ‘‘araññaparicchedadassanattha’’nti sabbasikkhāpade hi bāhiraindakhīlato paṭṭhāya gāmūpacāraṃ araññaṃ nāma. Gāmaparicchedavacane payojanaṃ panettha natthi parikkhepeneva pākaṭabhūtattā. Dutiyagāmūpacārova gāmassa paricchedadassanatthaṃ vutto parikkhepabhāvena apākaṭattā. Tattha paṭhamagāmūpacāro ce araññaparicchedadassanatthaṃ vutto, tattha na vattabbo. ‘‘Nikkhamitvā indakhīlā sabbametaṃ arañña’’nti vattabbaṃ. Evaṃ sante subyattataraṃ araññaparicchedo dassito hoti, micchāgāho ca na hoti.
‘‘मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति हि वुत्ते अयं गामूपचारोव अरञ्ञं गामूपचारस्स विभङ्गत्ता। यदि अरञ्ञपरिच्छेददस्सनत्थं वुत्तं, अवुत्तकमेव, अरञ्ञतो परन्ति च मिच्छागाहो होतीति चे, ननु वुत्तं ‘‘पठममेव इदं परिक्खित्तस्स गामस्स उपचारनियमनत्थं वुत्त’’न्ति? अरञ्ञपरिच्छेददस्सनत्थं किञ्चापि ‘‘गामूपचारो’’तिआदि आरद्धं, इन्दखीले ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातोति पन एवं वचनप्पयोजनं। अपरिक्खित्तस्स च गामस्स य्वायं लेड्डुपातो उपचारो’’ति महाअट्ठकथायं वुत्तो, तस्स नियमनन्ति वुत्तं होति। कथं पञ्ञायतीति चे? ‘‘अरञ्ञं नामा’’ति पदं अनुद्धरित्वा ‘‘गामूपचारो नामा’’ति उद्धरणस्स कतत्ता। तत्थ ‘‘गामूपचारो नामा’’ति मातिकायं अविज्जमानं पदं उद्धरन्तो तयो अत्थवसे दस्सेति। सेय्यथिदं – अरञ्ञपरिच्छेददस्सनमेको अत्थो, अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारेन सद्धिं परिच्छेददस्सनमेको, न केवलं अपरिक्खित्तस्सयेव उपचारो विनयाधिकारे सप्पयोजनो दस्सितब्बो, निप्पयोजनोपि परिक्खित्तस्स उपचारो इमिना परियायेन लब्भतीति अनुसङ्गप्पयोजनमेको अत्थोपि वेदितब्बो।
‘‘Majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti hi vutte ayaṃ gāmūpacārova araññaṃ gāmūpacārassa vibhaṅgattā. Yadi araññaparicchedadassanatthaṃ vuttaṃ, avuttakameva, araññato paranti ca micchāgāho hotīti ce, nanu vuttaṃ ‘‘paṭhamameva idaṃ parikkhittassa gāmassa upacāraniyamanatthaṃ vutta’’nti? Araññaparicchedadassanatthaṃ kiñcāpi ‘‘gāmūpacāro’’tiādi āraddhaṃ, indakhīle ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupātoti pana evaṃ vacanappayojanaṃ. Aparikkhittassa ca gāmassa yvāyaṃ leḍḍupāto upacāro’’ti mahāaṭṭhakathāyaṃ vutto, tassa niyamananti vuttaṃ hoti. Kathaṃ paññāyatīti ce? ‘‘Araññaṃ nāmā’’ti padaṃ anuddharitvā ‘‘gāmūpacāro nāmā’’ti uddharaṇassa katattā. Tattha ‘‘gāmūpacāro nāmā’’ti mātikāyaṃ avijjamānaṃ padaṃ uddharanto tayo atthavase dasseti. Seyyathidaṃ – araññaparicchedadassanameko attho, aparikkhittassa gāmassa upacārena saddhiṃ paricchedadassanameko, na kevalaṃ aparikkhittassayeva upacāro vinayādhikāre sappayojano dassitabbo, nippayojanopi parikkhittassa upacāro iminā pariyāyena labbhatīti anusaṅgappayojanameko atthopi veditabbo.
‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स घरूपचारे ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति इदं भगवा तयो अत्थवसे पटिच्च अभासि। सेय्यथिदं – अपरिक्खित्तस्स गामस्स परिच्छेददस्सनमेको, अविप्पवाससीमाधिकारे अयमेव गामूपचारोति दस्सनमेको, तत्थ ठितस्स दुतियो लेड्डुपातो सब्बत्थ गामप्पटिसंयुत्तेसु सिक्खापदेसु सकिच्चको उपचारोति दस्सनमेकोति एवं भगवा अत्तनो देसनाविलासप्पत्तिया एकेकपदुद्धारणेन तयो अत्थवसे दस्सेतीति वेदितब्बं।
‘‘Aparikkhittassa gāmassa gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti idaṃ bhagavā tayo atthavase paṭicca abhāsi. Seyyathidaṃ – aparikkhittassa gāmassa paricchedadassanameko, avippavāsasīmādhikāre ayameva gāmūpacāroti dassanameko, tattha ṭhitassa dutiyo leḍḍupāto sabbattha gāmappaṭisaṃyuttesu sikkhāpadesu sakiccako upacāroti dassanamekoti evaṃ bhagavā attano desanāvilāsappattiyā ekekapaduddhāraṇena tayo atthavase dassetīti veditabbaṃ.
तथा अविप्पवाससीमाकम्मवाचाय ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति (महाव॰ १४४) एत्थापि परिक्खेपे सति गामं ठपेत्वा, असति गामूपचारं ठपेत्वाति अत्थो। परिक्खित्तस्स, अपरिक्खित्तस्स च मज्झे आरामे अविप्पवाससीमासम्मन्ननकाले अयं नयो अतिविय युज्जति। उभयपरिवज्जनतो पुब्बे वुत्तनयेन वा उभयत्थ उभयं लब्भतेव। ‘‘अन्तरारामेसु पन आचिण्णकप्पा भिक्खू अविप्पवाससीमं सम्मन्नन्ती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं। ‘‘अन्तरघरप्पटिसंयुत्तानं सेखियानं अन्तरारामेसु असम्भवतो अन्तरारामो न गामसङ्खं गच्छति, तस्मा तत्थपि अविप्पवाससीमा रुहतेवा’’ति एके। ते भिक्खू दुतियस्स गामूपचारस्स गामसङ्खासभावतो तासं इमाय दुतियाय अविप्पवासकम्मवाचाय अभावं दस्सेत्वा पटिक्खिपितब्बा। अज्झारामो पन गामोपि समानो तित्थियसेय्यादि विय कप्पियभूमीति वेदितब्बो।
Tathā avippavāsasīmākammavācāya ‘‘ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañcā’’ti (mahāva. 144) etthāpi parikkhepe sati gāmaṃ ṭhapetvā, asati gāmūpacāraṃ ṭhapetvāti attho. Parikkhittassa, aparikkhittassa ca majjhe ārāme avippavāsasīmāsammannanakāle ayaṃ nayo ativiya yujjati. Ubhayaparivajjanato pubbe vuttanayena vā ubhayattha ubhayaṃ labbhateva. ‘‘Antarārāmesu pana āciṇṇakappā bhikkhū avippavāsasīmaṃ sammannantī’’ti gaṇṭhipade vuttaṃ. ‘‘Antaragharappaṭisaṃyuttānaṃ sekhiyānaṃ antarārāmesu asambhavato antarārāmo na gāmasaṅkhaṃ gacchati, tasmā tatthapi avippavāsasīmā ruhatevā’’ti eke. Te bhikkhū dutiyassa gāmūpacārassa gāmasaṅkhāsabhāvato tāsaṃ imāya dutiyāya avippavāsakammavācāya abhāvaṃ dassetvā paṭikkhipitabbā. Ajjhārāmo pana gāmopi samāno titthiyaseyyādi viya kappiyabhūmīti veditabbo.
आपत्तिया परिच्छेदं, तथानापत्तियापि च।
Āpattiyā paricchedaṃ, tathānāpattiyāpi ca;
दस्सेतुं गामसम्बन्ध-सिक्खापदविभावने॥
Dassetuṃ gāmasambandha-sikkhāpadavibhāvane.
गामगामूपचारा द्वे, दस्सिता इध तादिना।
Gāmagāmūpacārā dve, dassitā idha tādinā;
सीमा सीमूपचारा तु, अनेकन्ताति नुद्धटा॥
Sīmā sīmūpacārā tu, anekantāti nuddhaṭā.
उपचारा च द्वे होन्ति, बाहिरब्भन्तरब्बसा।
Upacārā ca dve honti, bāhirabbhantarabbasā;
परिक्खित्तापरिक्खित्त-भेदा चे चतुरो सियुं॥
Parikkhittāparikkhitta-bhedā ce caturo siyuṃ.
अयञ्हि उपचारसद्दो विनयपिटके ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, अगिलानेनपि आरामे आरामूपचारे छत्तं धारेतु’’न्ति (चूळव॰ २७०) एवमादीसु बाहिरे उपचारे दिस्सति। बाहिरो उपचारो नाम परिक्खेपतो, परिक्खेपारहट्ठानतो वा एको लेड्डुपातो। ‘‘अज्झारामो नाम परिक्खित्तस्स आरामस्स अन्तोआरामो, अपरिक्खित्तस्स उपचारो। अज्झावसथो नाम परिक्खित्तस्स आवसथस्स अन्तोआवसथो, अपरिक्खित्तस्स उपचारो’’तिआदीसु (पाचि॰ ५०६) पन उपचारसद्दो अब्भन्तरे उपचारे दिस्सति। अब्भन्तरो उपचारो च नाम परिक्खेपो, परिक्खेपारहट्ठानञ्च होति। इध पन परिक्खेपो ‘‘अज्झारामो, अज्झावसथो’’ति वा न वुच्चति, अन्तो एव आरामो, आवसथोति वा। तेसु बाहिरब्भन्तरभेदभिन्नेसु द्वीसु उपचारेसु अविप्पवाससीमाधिकारे ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति (महाव॰ १४४) एत्थ गामूपचारो नाम अब्भन्तरूपचारो अधिप्पेतो, न बाहिरो। भिक्खुनिया अरञ्ञसञ्ञितताय तस्स बाहिरस्स, तस्सा गामन्तरापत्तिया ठानभूतत्ता च अब्भन्तरउपचारस्साति इदमेत्थ कारणद्वयं वेदितब्बं। तत्थ इध अदिन्नादानपाराजिकविभङ्गेयेव पठमो गामूपचारो दस्सितो, सो बाहिरो, दुतियो अब्भन्तरोति वेदितब्बो। पठमेन च अपरिक्खित्तस्स गामस्स दुतियलेड्डुपातसङ्खातो बाहिरो उपचारो, दुतियेन च परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपतो बाहिरसङ्खातो अब्भन्तरो उपचारो लेसेन दस्सितोति वेदितब्बो। एवं चत्तारोपि उपचारा इध भगवता देसनाविलासप्पत्तेन देसनालीलाय दस्सिता होन्तीति अयं नयो सुट्ठु लक्खेत्वा आचरियेहि सम्मन्तयित्वा यथानुरूपं तत्थ योजेतब्बो। इतरथा –
Ayañhi upacārasaddo vinayapiṭake ‘‘anujānāmi, bhikkhave, agilānenapi ārāme ārāmūpacāre chattaṃ dhāretu’’nti (cūḷava. 270) evamādīsu bāhire upacāre dissati. Bāhiro upacāro nāma parikkhepato, parikkhepārahaṭṭhānato vā eko leḍḍupāto. ‘‘Ajjhārāmo nāma parikkhittassa ārāmassa antoārāmo, aparikkhittassa upacāro. Ajjhāvasatho nāma parikkhittassa āvasathassa antoāvasatho, aparikkhittassa upacāro’’tiādīsu (pāci. 506) pana upacārasaddo abbhantare upacāre dissati. Abbhantaro upacāro ca nāma parikkhepo, parikkhepārahaṭṭhānañca hoti. Idha pana parikkhepo ‘‘ajjhārāmo, ajjhāvasatho’’ti vā na vuccati, anto eva ārāmo, āvasathoti vā. Tesu bāhirabbhantarabhedabhinnesu dvīsu upacāresu avippavāsasīmādhikāre ‘‘ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañcā’’ti (mahāva. 144) ettha gāmūpacāro nāma abbhantarūpacāro adhippeto, na bāhiro. Bhikkhuniyā araññasaññitatāya tassa bāhirassa, tassā gāmantarāpattiyā ṭhānabhūtattā ca abbhantaraupacārassāti idamettha kāraṇadvayaṃ veditabbaṃ. Tattha idha adinnādānapārājikavibhaṅgeyeva paṭhamo gāmūpacāro dassito, so bāhiro, dutiyo abbhantaroti veditabbo. Paṭhamena ca aparikkhittassa gāmassa dutiyaleḍḍupātasaṅkhāto bāhiro upacāro, dutiyena ca parikkhittassa gāmassa parikkhepato bāhirasaṅkhāto abbhantaro upacāro lesena dassitoti veditabbo. Evaṃ cattāropi upacārā idha bhagavatā desanāvilāsappattena desanālīlāya dassitā hontīti ayaṃ nayo suṭṭhu lakkhetvā ācariyehi sammantayitvā yathānurūpaṃ tattha yojetabbo. Itarathā –
असम्बुधं बुद्धमहानुभावं।
Asambudhaṃ buddhamahānubhāvaṃ;
धम्मस्स गम्भीरनयत्ततञ्च।
Dhammassa gambhīranayattatañca;
यो वण्णये नं विनयं अविञ्ञू।
Yo vaṇṇaye naṃ vinayaṃ aviññū;
सो दुद्दसो सासननासहेतु॥
So duddaso sāsananāsahetu.
पाळिं तदत्थञ्च असम्बुधञ्हि।
Pāḷiṃ tadatthañca asambudhañhi;
नासेति यो अट्ठकथानयञ्च।
Nāseti yo aṭṭhakathānayañca;
अनिच्छयं निच्छयतो परेहि।
Anicchayaṃ nicchayato parehi;
गामोति तेयेव पुरक्खतो सो॥
Gāmoti teyeva purakkhato so.
अनुक्कमेनेव महाजनेन।
Anukkameneva mahājanena;
पुरक्खतो पण्डितमानि भिक्खु।
Purakkhato paṇḍitamāni bhikkhu;
अपण्डितानं विमतिं अकत्वा।
Apaṇḍitānaṃ vimatiṃ akatvā;
आचरियलीलं पुरतो करोति॥
Ācariyalīlaṃ purato karoti.
तत्थ हि पाळियं ‘‘गामस्स उपचारो गामूपचारो, गामसङ्खातो उपचारो गामूपचारो नामा’’ति उद्धरित्वा गामस्स उपचारं दस्सेन्तो ‘‘इन्दखीले ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति (पारा॰ ९२) वत्वा पुन गामसङ्खातं उपचारं दस्सेन्तो ‘‘घरूपचारे ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति वुत्तं। इममत्थं सन्धाय विकाले गामप्पवेसनगामन्तरअअप्पवाससम्मुतिआदीसु परिक्खेपारहट्ठानमेव गामूपचारन्ति वुत्तन्ति लिखितं।
Tattha hi pāḷiyaṃ ‘‘gāmassa upacāro gāmūpacāro, gāmasaṅkhāto upacāro gāmūpacāro nāmā’’ti uddharitvā gāmassa upacāraṃ dassento ‘‘indakhīle ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti (pārā. 92) vatvā puna gāmasaṅkhātaṃ upacāraṃ dassento ‘‘gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti vuttaṃ. Imamatthaṃ sandhāya vikāle gāmappavesanagāmantaraaappavāsasammutiādīsu parikkhepārahaṭṭhānameva gāmūpacāranti vuttanti likhitaṃ.
अत्थतो एकन्ति एत्थ सङ्खासद्दं सङ्खातसद्देन समानयति। ‘‘आदियेय्या’’ति इदं पञ्चवीसतिया अवहारानं साधारणपदं। ठानाचावनवसेन च खीलादीनि सङ्कामेत्वा खेत्तादिग्गहणवसेन चाति अत्थो। ठानाचावने यथा सामिकस्स धुरनिक्खेपादिं अनोलोकेत्वाव आपत्ति, तथा इहापीति गहेतब्बा।
Atthatoekanti ettha saṅkhāsaddaṃ saṅkhātasaddena samānayati. ‘‘Ādiyeyyā’’ti idaṃ pañcavīsatiyā avahārānaṃ sādhāraṇapadaṃ. Ṭhānācāvanavasena ca khīlādīni saṅkāmetvā khettādiggahaṇavasena cāti attho. Ṭhānācāvane yathā sāmikassa dhuranikkhepādiṃ anoloketvāva āpatti, tathā ihāpīti gahetabbā.
‘‘असुकं नाम भण्डं अवहरिस्सामी’’ति सब्बेसं एकासयत्ता ‘‘एकेनापी’’ति वुत्तं। यदि आणत्ति इच्छितब्बा, संविधावहारो नाम एको अवहारो परिहायितब्बो।
‘‘Asukaṃ nāma bhaṇḍaṃ avaharissāmī’’ti sabbesaṃ ekāsayattā ‘‘ekenāpī’’ti vuttaṃ. Yadi āṇatti icchitabbā, saṃvidhāvahāro nāma eko avahāro parihāyitabbo.
ओकासपरिकप्पे ठानाचावनाय गहितम्पि ओकासपरिकप्पितत्ता रक्खति। ओकासातिक्कमोव पमाणं पुब्बे असुद्धचित्तेन गहितत्ता। इदानि सुद्धचित्तेन गहितेपि होति एवाति वदन्ति, तं न सुन्दरं। एत्थ पन विनिच्छयो समन्तपासादिकं ओलोकेत्वा गहेतब्बो।
Okāsaparikappe ṭhānācāvanāya gahitampi okāsaparikappitattā rakkhati. Okāsātikkamova pamāṇaṃ pubbe asuddhacittena gahitattā. Idāni suddhacittena gahitepi hoti evāti vadanti, taṃ na sundaraṃ. Ettha pana vinicchayo samantapāsādikaṃ oloketvā gahetabbo.
उद्धारो नत्थीति ठानाचावनं नत्थीति अत्थो।
Uddhāro natthīti ṭhānācāvanaṃ natthīti attho.
उद्धतमत्ते अवहारो सकलस्स पयोगस्स निट्ठापितत्ता, न अत्थसाधकवसेन। उद्धारेयेव रक्खतीति एत्थ एव-सद्देन पातने न रक्खतीति अत्थे सिद्धेपि अत्थसाधकवसेन अत्थं दस्सेतुं ‘‘तं उद्धरित्वा’’तिआदि वुत्तं।
Uddhatamatte avahāro sakalassa payogassa niṭṭhāpitattā, na atthasādhakavasena. Uddhāreyeva rakkhatīti ettha eva-saddena pātane na rakkhatīti atthe siddhepi atthasādhakavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘taṃ uddharitvā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘पथब्याराजपदेसराजादयो बहू, तेसं सङ्गण्हनत्थं ‘राजानो’ति बहुवचनं वुत्त’’न्ति लिखितं। किञ्चापि बहुवचनं कतं, इदं पन एकं बिम्बिसारमेवाति दट्ठब्बं। राजानोति किञ्चि अनिद्दिसित्वा साधारणवसेन किञ्चापि वुत्तं, इदं पन बिम्बिसारमेवाति।
‘‘Pathabyārājapadesarājādayo bahū, tesaṃ saṅgaṇhanatthaṃ ‘rājāno’ti bahuvacanaṃ vutta’’nti likhitaṃ. Kiñcāpi bahuvacanaṃ kataṃ, idaṃ pana ekaṃ bimbisāramevāti daṭṭhabbaṃ. Rājānoti kiñci aniddisitvā sādhāraṇavasena kiñcāpi vuttaṃ, idaṃ pana bimbisāramevāti.
पुब्बप्पयोगेति एत्थ गमनकाले मग्गसोधनाधिकरणे अपाचित्तियखेत्ते दुक्कटं, लताच्छेदनादीसु पाचित्तियमेव। गन्त्वा पन कुम्भिमत्थके जातलतादिच्छेदने सहपयोगत्ता दुक्कटं। ‘‘एकभण्डे एवं भारियमिदं, ‘त्वम्पि एकपस्सं गण्ह, अहम्पि एकपस्सं गण्हामी’ति संविदहित्वा उभयेसं पयोगेन ठानाचावने कते कायवाचाचित्तेहि समुट्ठाति। अञ्ञथा साहत्थिकं वा आणत्तिकस्स अङ्गं न होति , आणत्तिकं वा साहत्थिकस्साति वुत्तलक्खणेन विरुज्झती’’ति विनयगण्ठिपदे लिखितं। पि-सद्दो पनेत्थ तत्थेव लिखितो।
Pubbappayogeti ettha gamanakāle maggasodhanādhikaraṇe apācittiyakhette dukkaṭaṃ, latācchedanādīsu pācittiyameva. Gantvā pana kumbhimatthake jātalatādicchedane sahapayogattā dukkaṭaṃ. ‘‘Ekabhaṇḍe evaṃ bhāriyamidaṃ, ‘tvampi ekapassaṃ gaṇha, ahampi ekapassaṃ gaṇhāmī’ti saṃvidahitvā ubhayesaṃ payogena ṭhānācāvane kate kāyavācācittehi samuṭṭhāti. Aññathā sāhatthikaṃ vā āṇattikassa aṅgaṃ na hoti , āṇattikaṃ vā sāhatthikassāti vuttalakkhaṇena virujjhatī’’ti vinayagaṇṭhipade likhitaṃ. Pi-saddo panettha tattheva likhito.
कायवाचासमुट्ठानं, यस्सा आपत्तिया सिया।
Kāyavācāsamuṭṭhānaṃ, yassā āpattiyā siyā;
तत्र वाचङ्गं चित्तंव, कम्मं नस्सा विधीयति॥
Tatra vācaṅgaṃ cittaṃva, kammaṃ nassā vidhīyati.
किरियाकिरियादिकं यञ्चे, यम्पि कम्मत्तयं भवे।
Kiriyākiriyādikaṃ yañce, yampi kammattayaṃ bhave;
न युत्तं तं विरुद्धत्ता, कम्ममेकंव युज्जतीति॥ (वजिर॰ टी॰ पाराजिक १३१ पकिण्णककथावण्णना)।
Na yuttaṃ taṃ viruddhattā, kammamekaṃva yujjatīti. (vajira. ṭī. pārājika 131 pakiṇṇakakathāvaṇṇanā);
दुतियपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Dutiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
