| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā |
३. दुट्ठट्ठकसुत्तनिद्देसवण्णना
3. Duṭṭhaṭṭhakasuttaniddesavaṇṇanā
१५. दुट्ठट्ठके पठमगाथायं ताव तत्थ वदन्तीति भगवन्तं भिक्खुसङ्घञ्च उपवदन्ति। दुट्ठमनापि एके, अथोपि वे सच्चमनाति एकच्चे दुट्ठचित्ता, एकच्चे तथसञ्ञिनोपि हुत्वा तित्थिया तुट्ठचित्ता, ये तेसं सुत्वा सद्दहिंसु, ते सच्चमनाति अधिप्पायो। वादञ्च जातन्ति एतं अक्कोसवादं उप्पन्नं। मुनि नो उपेतीति अकारकताय च अकुप्पनताय च बुद्धमुनि न उपेति। तस्मा मुनी नत्थि खिलो कुहिञ्चीति तेन कारणेन अयं मुनि, रागादिखिलेहि नत्थि खिलो कुहिञ्चीति वेदितब्बो।
15. Duṭṭhaṭṭhake paṭhamagāthāyaṃ tāva tattha vadantīti bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca upavadanti. Duṭṭhamanāpi eke, athopi ve saccamanāti ekacce duṭṭhacittā, ekacce tathasaññinopi hutvā titthiyā tuṭṭhacittā, ye tesaṃ sutvā saddahiṃsu, te saccamanāti adhippāyo. Vādañca jātanti etaṃ akkosavādaṃ uppannaṃ. Muni no upetīti akārakatāya ca akuppanatāya ca buddhamuni na upeti. Tasmā munī natthi khilo kuhiñcīti tena kāraṇena ayaṃ muni, rāgādikhilehi natthi khilo kuhiñcīti veditabbo.
दुट्ठमनाति उप्पन्नेहि दोसेहि दूसितचित्ता। विरुद्धमनाति तेहि किलेसेहि कुसलस्स द्वारं अदत्वा आवरितचित्ता। पटिविरुद्धमनाति उपसग्गवसेन पदं वड्ढितं। आहतमनाति पटिघेन आहतं चित्तं एतेसन्ति आहतमना। पच्चाहतमनाति उपसग्गवसेनेव। आघातितमनाति विहिंसावसेन आघातितं मनं एतेसन्ति आघातितमना। पच्चाघातितमनाति उपसग्गवसेनेव। अथ वा ‘‘कोधवसेन दुट्ठमना, उपनाहवसेन पदुट्ठमना, मक्खवसेन विरुद्धमना, पळासवसेन पटिविरुद्धमना, दोसवसेन आहतपच्चाहतमना, ब्यापादवसेन आघातितपच्चाघातितमना। पच्चयानं अलाभेन दुट्ठमना पदुट्ठमना, अयसेन विरुद्धमना पटिविरुद्धमना, गरहेन आहतपच्चाहतमना, दुक्खवेदनासमङ्गीभावेन आघातितपच्चाघातितमना’’ति एवमादिना नयेन एके वण्णयन्ति। उपवदन्तीति गरहं उप्पादेन्ति। अभूतेनाति असंविज्जमानेन।
Duṭṭhamanāti uppannehi dosehi dūsitacittā. Viruddhamanāti tehi kilesehi kusalassa dvāraṃ adatvā āvaritacittā. Paṭiviruddhamanāti upasaggavasena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Āhatamanāti paṭighena āhataṃ cittaṃ etesanti āhatamanā. Paccāhatamanāti upasaggavaseneva. Āghātitamanāti vihiṃsāvasena āghātitaṃ manaṃ etesanti āghātitamanā. Paccāghātitamanāti upasaggavaseneva. Atha vā ‘‘kodhavasena duṭṭhamanā, upanāhavasena paduṭṭhamanā, makkhavasena viruddhamanā, paḷāsavasena paṭiviruddhamanā, dosavasena āhatapaccāhatamanā, byāpādavasena āghātitapaccāghātitamanā. Paccayānaṃ alābhena duṭṭhamanā paduṭṭhamanā, ayasena viruddhamanā paṭiviruddhamanā, garahena āhatapaccāhatamanā, dukkhavedanāsamaṅgībhāvena āghātitapaccāghātitamanā’’ti evamādinā nayena eke vaṇṇayanti. Upavadantīti garahaṃ uppādenti. Abhūtenāti asaṃvijjamānena.
सद्दहन्ताति पसादवसेन सद्धं उप्पादेन्ता। ओकप्पेन्ताति गुणवसेन ओतरित्वा अवकप्पयन्ता। अधिमुच्चन्ताति सम्पसादनवसेन सन्निट्ठानं कत्वा तेसं कथं अधिवासेन्ता। सच्चमनाति तच्छमना। सच्चसञ्ञिनोति तच्छसञ्ञिनो। तथमनाति अविपरीतमना। भूतमनाति भूतत्थमना। याथावमनाति निच्चलमना। अविपरीतमनाति निच्छयमना। तत्थ ‘‘सच्चमना सच्चसञ्ञिनो’’ति सच्चवादिगुणं, ‘‘तथमना तथसञ्ञिनो’’ति सच्चसद्धागुणं, ‘‘भूतमना भूतसञ्ञिनो’’ति ठितगुणं, ‘‘याथावमना याथावसञ्ञिनो’’ति पच्चयिकगुणं, ‘‘अविपरीतमना अविपरीतसञ्ञिनो’’ति अविसंवादगुणं कथितन्ति ञातब्बं।
Saddahantāti pasādavasena saddhaṃ uppādentā. Okappentāti guṇavasena otaritvā avakappayantā. Adhimuccantāti sampasādanavasena sanniṭṭhānaṃ katvā tesaṃ kathaṃ adhivāsentā. Saccamanāti tacchamanā. Saccasaññinoti tacchasaññino. Tathamanāti aviparītamanā. Bhūtamanāti bhūtatthamanā. Yāthāvamanāti niccalamanā. Aviparītamanāti nicchayamanā. Tattha ‘‘saccamanā saccasaññino’’ti saccavādiguṇaṃ, ‘‘tathamanā tathasaññino’’ti saccasaddhāguṇaṃ, ‘‘bhūtamanā bhūtasaññino’’ti ṭhitaguṇaṃ, ‘‘yāthāvamanā yāthāvasaññino’’ti paccayikaguṇaṃ, ‘‘aviparītamanā aviparītasaññino’’ti avisaṃvādaguṇaṃ kathitanti ñātabbaṃ.
परतोघोसोति अञ्ञेसं सन्तिका उप्पन्नसद्दो। अक्कोसोति जातिआदीसु दससु अक्कोसेसु अञ्ञतरो। यो वादं उपेतीति यो पुग्गलो उपवादं उपगच्छति। कारको वाति कतदोसो वा। कारकतायाति दोसस्स कतभावेन वुच्चमानोति कथियमानो। उपवदियमानोति दोसं उपवज्जमानो। कुप्पतीति कोपं करोति।
Paratoghosoti aññesaṃ santikā uppannasaddo. Akkosoti jātiādīsu dasasu akkosesu aññataro. Yo vādaṃ upetīti yo puggalo upavādaṃ upagacchati. Kārako vāti katadoso vā. Kārakatāyāti dosassa katabhāvena vuccamānoti kathiyamāno. Upavadiyamānoti dosaṃ upavajjamāno. Kuppatīti kopaṃ karoti.
खीलजाततापि नत्थीति चित्तबन्धभावचित्तकचवरभावसङ्खातं पटिघखिलं जातं अस्साति खिलजातो, तस्स भावो खिलजातता, तापि नत्थि न सन्ति। पञ्चपि चेतोखिलाति कामे अवीतरागो, काये अवीतरागो, रूपे अवीतरागो, यावदत्थं उदरावदेहकं भुञ्जित्वा सेय्यसुखं पस्ससुखं मिद्धसुखं अनुयुत्तो विहरति, अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरति ‘‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि, देवञ्ञतरो वा’’ति (म॰ नि॰ १.१८६) एवरूपा पञ्चपि चित्तस्स बन्धभावकचवरभावसङ्खाता चेतोखिला नत्थि।
Khīlajātatāpinatthīti cittabandhabhāvacittakacavarabhāvasaṅkhātaṃ paṭighakhilaṃ jātaṃ assāti khilajāto, tassa bhāvo khilajātatā, tāpi natthi na santi. Pañcapi cetokhilāti kāme avītarāgo, kāye avītarāgo, rūpe avītarāgo, yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ bhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati, aññataraṃ devanikāyaṃ paṇidhāya brahmacariyaṃ carati ‘‘imināhaṃ sīlena vā vatena vā tapena vā brahmacariyena vā devo vā bhavissāmi, devaññataro vā’’ti (ma. ni. 1.186) evarūpā pañcapi cittassa bandhabhāvakacavarabhāvasaṅkhātā cetokhilā natthi.
१६. इमञ्च गाथं वत्वा भगवा आनन्दत्थेरं पुच्छि – ‘‘एवं खुंसेत्वा वम्भेत्वा वुच्चमाना भिक्खू, आनन्द, किं वदन्ती’’ति, ‘‘न किञ्चि भगवा’’ति। ‘‘न, आनन्द, ‘अहं सीलवा’ति सब्बत्थ तुण्ही भवितब्बं। लोके हि नाभासमानं जानन्ति, मिस्सं बालेहि पण्डित’’न्ति (सं॰ नि॰ २.२४१) वत्वा ‘‘भिक्खू, आनन्द, ते मनुस्से एवं पटिचोदेन्तू’’ति धम्मदेसनत्थाय ‘‘अभूतवादी निरयं उपेती’’ति (ध॰ प॰ ३०६; उदा॰ ३८; इतिवु॰ ४८; सु॰ नि॰ ६६६) इमं गाथं अभासि। थेरो तं उग्गहेत्वा भिक्खू आह – ‘‘मनुस्सा तुम्हेहि इमाय गाथाय पटिचोदेतब्बा’’ति। भिक्खू तथा अकंसु। पण्डितमनुस्सा तुण्ही अहेसुं। राजापि राजपुरिसे सब्बत्थ पेसेत्वा येसं धुत्तानं लञ्जं दत्वा तित्थिया तं मारापेसुं, ते गहेत्वा निग्गय्ह तं पवत्तिं ञत्वा तित्थिये परिभासि। मनुस्सापि तित्थिये दिस्वा लेड्डुना हनन्ति, पंसुना ओकिरन्ति ‘‘भगवतो अयसं उप्पादेसु’’न्ति। आनन्दत्थेरो तं दिस्वा भगवतो आरोचेसि, भगवा थेरस्स इमं गाथमभासि ‘‘सकञ्हि दिट्ठिं…पे॰… वदेय्या’’ति।
16. Imañca gāthaṃ vatvā bhagavā ānandattheraṃ pucchi – ‘‘evaṃ khuṃsetvā vambhetvā vuccamānā bhikkhū, ānanda, kiṃ vadantī’’ti, ‘‘na kiñci bhagavā’’ti. ‘‘Na, ānanda, ‘ahaṃ sīlavā’ti sabbattha tuṇhī bhavitabbaṃ. Loke hi nābhāsamānaṃ jānanti, missaṃ bālehi paṇḍita’’nti (saṃ. ni. 2.241) vatvā ‘‘bhikkhū, ānanda, te manusse evaṃ paṭicodentū’’ti dhammadesanatthāya ‘‘abhūtavādī nirayaṃ upetī’’ti (dha. pa. 306; udā. 38; itivu. 48; su. ni. 666) imaṃ gāthaṃ abhāsi. Thero taṃ uggahetvā bhikkhū āha – ‘‘manussā tumhehi imāya gāthāya paṭicodetabbā’’ti. Bhikkhū tathā akaṃsu. Paṇḍitamanussā tuṇhī ahesuṃ. Rājāpi rājapurise sabbattha pesetvā yesaṃ dhuttānaṃ lañjaṃ datvā titthiyā taṃ mārāpesuṃ, te gahetvā niggayha taṃ pavattiṃ ñatvā titthiye paribhāsi. Manussāpi titthiye disvā leḍḍunā hananti, paṃsunā okiranti ‘‘bhagavato ayasaṃ uppādesu’’nti. Ānandatthero taṃ disvā bhagavato ārocesi, bhagavā therassa imaṃ gāthamabhāsi ‘‘sakañhi diṭṭhiṃ…pe… vadeyyā’’ti.
तस्स अत्थो – यायं दिट्ठि तित्थियजनस्स ‘‘सुन्दरिं मारेत्वा समणानं सक्यपुत्तियानं अवण्णं पकासेत्वा एतेनुपायेन लद्धं सक्कारं सादियिस्सामा’’ति सो तं दिट्ठिं कथं अतिक्कमेय्य? अथ खो सो अयसो तमेव तित्थियजनं पच्चागतो तं दिट्ठिं अच्चेतुं असक्कोन्तं। यो वा सस्सतादिवादी, सोपि सकं दिट्ठिं कथमच्चयेय्य, तेन दिट्ठिछन्देन अनुनीतो ताय च दिट्ठिरुचिया निविट्ठो, अपि च खो पन सयं समत्तानि पकुब्बमानो अत्तनाव परिपुण्णानि तानि दिट्ठिगतानि करोन्तो यथा जानेय्य, तथेव वदेय्याति।
Tassa attho – yāyaṃ diṭṭhi titthiyajanassa ‘‘sundariṃ māretvā samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ avaṇṇaṃ pakāsetvā etenupāyena laddhaṃ sakkāraṃ sādiyissāmā’’ti so taṃ diṭṭhiṃ kathaṃ atikkameyya? Atha kho so ayaso tameva titthiyajanaṃ paccāgato taṃ diṭṭhiṃ accetuṃ asakkontaṃ. Yo vā sassatādivādī, sopi sakaṃ diṭṭhiṃ kathamaccayeyya, tena diṭṭhichandena anunīto tāya ca diṭṭhiruciyā niviṭṭho, api ca kho pana sayaṃ samattāni pakubbamāno attanāva paripuṇṇāni tāni diṭṭhigatāni karonto yathā jāneyya, tatheva vadeyyāti.
अवण्णं पकासयित्वाति अगुणं पाकटं कत्वा। सक्कारन्ति चतुन्नं पच्चयानं सक्कच्चकरणं। सम्मानन्ति चित्तेन बहुमाननं। पच्चाहरिस्सामाति एतं लाभादिं निब्बत्तेस्साम। एवंदिट्ठिकाति एवंलद्धिका। यथा तं ‘‘लाभादिं निब्बत्तेस्सामा’’ति एवं अयं लद्धि तेसं अत्थि, तथा ‘‘अत्थि मे वुत्तप्पकारो धम्मो’’ति एतेसं खमति चेव रुच्चति च, एवंसभावमेव वा तेसं चित्तं ‘‘अत्थि मे चित्त’’न्ति। तदा तेसं दिट्ठि वा, दिट्ठिया सह खन्ति वा, दिट्ठिखन्तीहि सद्धिं रुचि वा, दिट्ठिखन्तिरुचीहि सद्धिं लद्धि वा, दिट्ठिखन्तिरुचिलद्धीहि सद्धिं अज्झासयो वा, दिट्ठिखन्तिरुचिलद्धिअज्झासयेहि सद्धिं अधिप्पायो वा होतीति दस्सेन्तो ‘‘एवंदिट्ठिका…पे॰… एवंअधिप्पाया’’ति आह। सकं दिट्ठिन्ति अत्तनो दस्सनं। सकं खन्तिन्ति अत्तनो सहनं। सकं रुचिन्ति अत्तनो रुचिं। सकं लद्धिन्ति अत्तनो लद्धिं। सकं अज्झासयन्ति अत्तनो अज्झासयं। सकं अधिप्पायन्ति अत्तनो भावं। अतिक्कमितुन्ति समतिक्कमितुं। अथ खो स्वेव अयसोति सो एव अयसो एकंसेन। ते पच्चागतोति तेसं पतिआगतो। तेति सामिअत्थे उपयोगवचनं।
Avaṇṇaṃpakāsayitvāti aguṇaṃ pākaṭaṃ katvā. Sakkāranti catunnaṃ paccayānaṃ sakkaccakaraṇaṃ. Sammānanti cittena bahumānanaṃ. Paccāharissāmāti etaṃ lābhādiṃ nibbattessāma. Evaṃdiṭṭhikāti evaṃladdhikā. Yathā taṃ ‘‘lābhādiṃ nibbattessāmā’’ti evaṃ ayaṃ laddhi tesaṃ atthi, tathā ‘‘atthi me vuttappakāro dhammo’’ti etesaṃ khamati ceva ruccati ca, evaṃsabhāvameva vā tesaṃ cittaṃ ‘‘atthi me citta’’nti. Tadā tesaṃ diṭṭhi vā, diṭṭhiyā saha khanti vā, diṭṭhikhantīhi saddhiṃ ruci vā, diṭṭhikhantirucīhi saddhiṃ laddhi vā, diṭṭhikhantiruciladdhīhi saddhiṃ ajjhāsayo vā, diṭṭhikhantiruciladdhiajjhāsayehi saddhiṃ adhippāyo vā hotīti dassento ‘‘evaṃdiṭṭhikā…pe… evaṃadhippāyā’’ti āha. Sakaṃ diṭṭhinti attano dassanaṃ. Sakaṃ khantinti attano sahanaṃ. Sakaṃ rucinti attano ruciṃ. Sakaṃ laddhinti attano laddhiṃ. Sakaṃ ajjhāsayanti attano ajjhāsayaṃ. Sakaṃ adhippāyanti attano bhāvaṃ. Atikkamitunti samatikkamituṃ. Atha kho sveva ayasoti so eva ayaso ekaṃsena. Te paccāgatoti tesaṃ patiāgato. Teti sāmiatthe upayogavacanaṃ.
अथ वाति अत्थन्तरदस्सनं। सस्सतोति निच्चो धुवो। लोकोति अत्तभावो। इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञन्ति इदं एव तच्छं तथं, अञ्ञं तुच्छं। समत्ताति सम्पुण्णा। समादिन्नाति सम्मा आदिन्ना। गहिताति उपगन्त्वा गहिता।
Atha vāti atthantaradassanaṃ. Sassatoti nicco dhuvo. Lokoti attabhāvo. Idameva saccaṃ, moghamaññanti idaṃ eva tacchaṃ tathaṃ, aññaṃ tucchaṃ. Samattāti sampuṇṇā. Samādinnāti sammā ādinnā. Gahitāti upagantvā gahitā.
परामट्ठाति सब्बाकारेन परामसित्वा गहिता। अभिनिविट्ठाति विसेसेन लद्धप्पतिट्ठा। असस्सतोति वुत्तविपरियायेन वेदितब्बो।
Parāmaṭṭhāti sabbākārena parāmasitvā gahitā. Abhiniviṭṭhāti visesena laddhappatiṭṭhā. Asassatoti vuttavipariyāyena veditabbo.
अन्तवाति सअन्तो। अनन्तवाति वुद्धिअनन्तवा। तं जीवन्ति सो जीवो, लिङ्गविपल्लासो कतो। जीवोति च अत्तायेव। तथागतोति सत्तो, ‘‘अरह’’न्ति एके। परं मरणाति मरणतो उद्धं, परलोकेति अत्थो। न होति तथागतो परं मरणाति मरणतो उद्धं न होति। होति च न च होति तथागतो परं मरणाति मरणतो उद्धं होति च न होति च। नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति उच्छेदवसेन नेव होति, तक्किकवसेन न न होति।
Antavāti saanto. Anantavāti vuddhianantavā. Taṃ jīvanti so jīvo, liṅgavipallāso kato. Jīvoti ca attāyeva. Tathāgatoti satto, ‘‘araha’’nti eke. Paraṃ maraṇāti maraṇato uddhaṃ, paraloketi attho. Na hoti tathāgato paraṃ maraṇāti maraṇato uddhaṃ na hoti. Hoti ca na ca hoti tathāgato paraṃ maraṇāti maraṇato uddhaṃ hoti ca na hoti ca. Neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇāti ucchedavasena neva hoti, takkikavasena na na hoti.
सकाय दिट्ठियातिआदयो करणवचनं। अल्लीनोति एकीभूतो।
Sakāyadiṭṭhiyātiādayo karaṇavacanaṃ. Allīnoti ekībhūto.
सयं समत्तं करोतीति अत्तना ऊनभावं मोचेत्वा सम्मा अत्तं समत्तं करोति। परिपुण्णन्ति अतिरेकदोसं मोचेत्वा सम्पुण्णं। अनोमन्ति हीनदोसं मोचेत्वा अलामकं। अग्गन्ति आदिं। सेट्ठन्ति पधानं निद्दोसं। विसेसन्ति जेट्ठकं । पामोक्खन्ति अधिकं। उत्तमन्ति विसेसं न हेट्ठिमं। पवरं करोतीति अतिरेकेन उत्तमं करोति। अथ वा ‘‘आसयदोसमोचनेन अग्गं, संकिलेसदोसमोचनेन सेट्ठं, उपक्किलेसदोसमोचनेन विसेसं, पमत्तदोसमोचनेन पामोक्खं, मज्झिमदोसमोचनेन उत्तमं, उत्तममज्झिमदोसमोचनेन पवरं करोती’’ति एवमेके वण्णयन्ति। अयं सत्था सब्बञ्ञूति अयं अम्हाकं सत्था सब्बजाननवसेन सब्बञ्ञू। अयं धम्मो स्वाक्खातोति अयं अम्हाकं धम्मो सुट्ठु अक्खातो। अयं गणो सुप्पटिपन्नोति अयं अम्हाकं गणो सुट्ठु पटिपन्नो। अयं दिट्ठि भद्दिकाति अयं अम्हाकं लद्धि सुन्दरा। अयं पटिपदा सुपञ्ञत्ताति अयं अम्हाकं पुब्बभागा अत्तन्त पादिपटिपदा सुट्ठु पञ्ञत्ता। अयं मग्गो निय्यानिकोति अयं अम्हाकं निय्यामोक्कन्तिको मग्गो निय्यानिकोति सयं समत्तं करोति।
Sayaṃ samattaṃ karotīti attanā ūnabhāvaṃ mocetvā sammā attaṃ samattaṃ karoti. Paripuṇṇanti atirekadosaṃ mocetvā sampuṇṇaṃ. Anomanti hīnadosaṃ mocetvā alāmakaṃ. Agganti ādiṃ. Seṭṭhanti padhānaṃ niddosaṃ. Visesanti jeṭṭhakaṃ . Pāmokkhanti adhikaṃ. Uttamanti visesaṃ na heṭṭhimaṃ. Pavaraṃ karotīti atirekena uttamaṃ karoti. Atha vā ‘‘āsayadosamocanena aggaṃ, saṃkilesadosamocanena seṭṭhaṃ, upakkilesadosamocanena visesaṃ, pamattadosamocanena pāmokkhaṃ, majjhimadosamocanena uttamaṃ, uttamamajjhimadosamocanena pavaraṃ karotī’’ti evameke vaṇṇayanti. Ayaṃ satthā sabbaññūti ayaṃ amhākaṃ satthā sabbajānanavasena sabbaññū. Ayaṃ dhammo svākkhātoti ayaṃ amhākaṃ dhammo suṭṭhu akkhāto. Ayaṃ gaṇo suppaṭipannoti ayaṃ amhākaṃ gaṇo suṭṭhu paṭipanno. Ayaṃ diṭṭhi bhaddikāti ayaṃ amhākaṃ laddhi sundarā. Ayaṃ paṭipadā supaññattāti ayaṃ amhākaṃ pubbabhāgā attanta pādipaṭipadā suṭṭhu paññattā. Ayaṃ maggo niyyānikoti ayaṃ amhākaṃ niyyāmokkantiko maggo niyyānikoti sayaṃ samattaṃ karoti.
कथेय्य ‘‘सस्सतो लोको’’ति। भणेय्य ‘‘इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति। दीपेय्य ‘‘अन्तवा लोको’’ति। वोहरेय्य नानाविधेन गण्हापेय्य ‘‘होति च न च होती’’ति।
Katheyya ‘‘sassato loko’’ti. Bhaṇeyya ‘‘idameva saccaṃ moghamañña’’nti. Dīpeyya ‘‘antavā loko’’ti. Vohareyya nānāvidhena gaṇhāpeyya ‘‘hoti ca na ca hotī’’ti.
१७. अथ राजा सत्ताहच्चयेन तं कुणपं छड्डापेत्वा सायन्हसमयं विहारं गन्त्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा आह – ‘‘ननु, भन्ते, ईदिसे अयसे उप्पन्ने मय्हम्पि आरोचेतब्बं सिया’’ति? एवं वुत्ते भगवा ‘‘न, महाराज, ‘अहं सीलवा गुणसम्पन्नो’ति परेसं आरोचेतुं अरियानं पटिरूप’’न्ति वत्वा तस्सा अट्ठुप्पत्तिया ‘‘यो अत्तनो सीलवतानीति अवसेसगाथायो अभासि।
17. Atha rājā sattāhaccayena taṃ kuṇapaṃ chaḍḍāpetvā sāyanhasamayaṃ vihāraṃ gantvā bhagavantaṃ abhivādetvā āha – ‘‘nanu, bhante, īdise ayase uppanne mayhampi ārocetabbaṃ siyā’’ti? Evaṃ vutte bhagavā ‘‘na, mahārāja, ‘ahaṃ sīlavā guṇasampanno’ti paresaṃ ārocetuṃ ariyānaṃ paṭirūpa’’nti vatvā tassā aṭṭhuppattiyā ‘‘yo attano sīlavatānīti avasesagāthāyo abhāsi.
तत्थ सीलवतानीति पातिमोक्खादीनि सीलानि, आरञ्ञिकादीनि धुतङ्गवतानि च। अनानुपुट्ठोति अपुच्छितो। पावाति वदति। अनरियधम्मं कुसला तमाहु, यो आतुमानं सयमेव पावाति यो एवं अत्तानं सयमेव वदति, तस्स तं वादं ‘‘अनरियधम्मो एसो’’ति कुसला एवं कथेन्ति।
Tattha sīlavatānīti pātimokkhādīni sīlāni, āraññikādīni dhutaṅgavatāni ca. Anānupuṭṭhoti apucchito. Pāvāti vadati. Anariyadhammaṃ kusalā tamāhu, yo ātumānaṃ sayameva pāvāti yo evaṃ attānaṃ sayameva vadati, tassa taṃ vādaṃ ‘‘anariyadhammo eso’’ti kusalā evaṃ kathenti.
अत्थि सीलञ्चेव वतञ्चाति सीलनट्ठेन सीलञ्चेव अत्थि, समादानट्ठेन वतञ्च अत्थि, वतं न सीलन्ति वुत्तत्थेन वतं अत्थि, तं न सीलं। कतमन्ति कथेतुकम्यतापुच्छा। इध भिक्खु सीलवातिआदयो वुत्तनया एव। संवरट्ठेनाति संवरणट्ठेन, वीतिक्कमद्वारं पिदहनट्ठेन। समादानट्ठेनाति तं तं सिक्खापदं सम्मा आदानट्ठेन। आरञ्ञिकङ्गन्ति अरञ्ञे निवासो सीलं अस्साति आरञ्ञिको, तस्स अङ्गं आरञ्ञिकङ्गं। पिण्डपातिकङ्गन्ति भिक्खासङ्खातानं परआमिसपिण्डानं पातो पिण्डपातो, परेहि दिन्नानं पिण्डानं पत्ते निपतनन्ति वुत्तं होति। तं पिण्डपातं उञ्छति तं तं कुलं उपसङ्कमन्तो गवेसतीति पिण्डपातिको, पिण्डाय वा पतितुं वतमेतस्साति पिण्डपाती। पतितुन्ति चरितुं। पिण्डपाती एव पिण्डपातिको, तस्स अङ्गं पिण्डपातिकङ्गं। अङ्गन्ति कारणं वुच्चति। तस्मा येन समादानेन सो पिण्डपातिको होति, तस्सेतं अधिवचनन्ति वेदितब्बं। एतेनेव नयेन रथिकासुसानसङ्कारकूटादीनं यत्थ कत्थचि पंसूनं उपरि ठितत्ता अब्भुग्गतट्ठेन तेसु पंसुकूलमिवाति पंसुकूलं। अथ वा पंसु विय कुच्छितभावं उलतीति पंसुकूलं, कुच्छितभावं गच्छतीति वुत्तं होति। एवं लद्धनिब्बचनस्स पंसुकूलस्स धारणं पंसुकूलं, पंसुकूलं सीलमस्साति पंसुकूलिको, पंसुकूलिकस्स अङ्गं पंसुकूलिकङ्गं। सङ्घाटिउत्तरासङ्गअन्तरवासकसङ्खातं तिचीवरं सीलमस्साति तेचीवरिको, तेचीवरिकस्स अङ्गं तेचीवरिकङ्गं। सपदानचारिकङ्गन्ति दानं वुच्चति अवखण्डनं, अपेतं दानतो अपदानं, अनवखण्डनन्ति अत्थो। सह अपदानेन सपदानं, अवखण्डनविरहितं, अनुघरन्ति वुत्तं होति। सपदानं चरितुं इदमस्स सीलन्ति सपदानचारी, सपदानचारीयेव सपदानचारिको, तस्स अङ्गं सपदानचारिकङ्गं। खलुपच्छाभत्तिकङ्गन्ति खलूति पटिसेधनत्थे निपातो। पवारितेन सता पच्छा लद्धं भत्तं पच्छाभत्तं नाम, तस्स पच्छाभत्तस्स भोजनं पच्छाभत्तभोजनं, तस्मिं पच्छाभत्तभोजने पच्छाभत्तसञ्ञं कत्वा पच्छाभत्तं सीलमस्साति पच्छाभत्तिको, न पच्छाभत्तिको खलुपच्छाभत्तिको, समादानवसेन पटिक्खित्तातिरित्तभोजनस्सेतं नामं, तस्स अङ्गं खलुपच्छाभत्तिकङ्गं । नेसज्जिकङ्गन्ति सयनं पटिक्खिपित्वा निसज्जाय विहरितुं सीलमस्साति नेसज्जिको, तस्स अङ्गं नेसज्जिकङ्गं। यथासन्थतिकङ्गन्ति यदेव सन्थतं यथासन्थतं, ‘‘इदं तुय्हं पापुणाती’’ति एवं पठमं उद्दिट्ठसेनासनस्सेतं अधिवचनं। तस्मिं यथासन्थते विहरितुं सीलमस्साति यथासन्थतिको, तस्स अङ्गं यथासन्थतिकङ्गं। सब्बानेव पनेतानि तेन तेन समादानेन धुतकिलेसत्ता धुतस्स भिक्खुनो अङ्गानि, किलेसधुननतो वा धुतन्ति लद्धवोहारं ञाणं अङ्गं एतेसन्ति धुतङ्गानि। अथ वा धुतानि च तानि पटिपक्खानं धुननतो अङ्गानि च पटिपत्तियातिपि धुतङ्गानि। एवं तावेत्थ अत्थतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो। सब्बानेव चेतानि समादानचेतनालक्खणानि। वुत्तम्पि चेतं –
Atthi sīlañceva vatañcāti sīlanaṭṭhena sīlañceva atthi, samādānaṭṭhena vatañca atthi, vataṃ na sīlanti vuttatthena vataṃ atthi, taṃ na sīlaṃ. Katamanti kathetukamyatāpucchā. Idha bhikkhu sīlavātiādayo vuttanayā eva. Saṃvaraṭṭhenāti saṃvaraṇaṭṭhena, vītikkamadvāraṃ pidahanaṭṭhena. Samādānaṭṭhenāti taṃ taṃ sikkhāpadaṃ sammā ādānaṭṭhena. Āraññikaṅganti araññe nivāso sīlaṃ assāti āraññiko, tassa aṅgaṃ āraññikaṅgaṃ. Piṇḍapātikaṅganti bhikkhāsaṅkhātānaṃ paraāmisapiṇḍānaṃ pāto piṇḍapāto, parehi dinnānaṃ piṇḍānaṃ patte nipatananti vuttaṃ hoti. Taṃ piṇḍapātaṃ uñchati taṃ taṃ kulaṃ upasaṅkamanto gavesatīti piṇḍapātiko, piṇḍāya vā patituṃ vatametassāti piṇḍapātī. Patitunti carituṃ. Piṇḍapātī eva piṇḍapātiko, tassa aṅgaṃ piṇḍapātikaṅgaṃ. Aṅganti kāraṇaṃ vuccati. Tasmā yena samādānena so piṇḍapātiko hoti, tassetaṃ adhivacananti veditabbaṃ. Eteneva nayena rathikāsusānasaṅkārakūṭādīnaṃ yattha katthaci paṃsūnaṃ upari ṭhitattā abbhuggataṭṭhena tesu paṃsukūlamivāti paṃsukūlaṃ. Atha vā paṃsu viya kucchitabhāvaṃ ulatīti paṃsukūlaṃ, kucchitabhāvaṃ gacchatīti vuttaṃ hoti. Evaṃ laddhanibbacanassa paṃsukūlassa dhāraṇaṃ paṃsukūlaṃ, paṃsukūlaṃ sīlamassāti paṃsukūliko, paṃsukūlikassa aṅgaṃ paṃsukūlikaṅgaṃ. Saṅghāṭiuttarāsaṅgaantaravāsakasaṅkhātaṃ ticīvaraṃ sīlamassāti tecīvariko, tecīvarikassa aṅgaṃ tecīvarikaṅgaṃ. Sapadānacārikaṅganti dānaṃ vuccati avakhaṇḍanaṃ, apetaṃ dānato apadānaṃ, anavakhaṇḍananti attho. Saha apadānena sapadānaṃ, avakhaṇḍanavirahitaṃ, anugharanti vuttaṃ hoti. Sapadānaṃ carituṃ idamassa sīlanti sapadānacārī, sapadānacārīyeva sapadānacāriko, tassa aṅgaṃ sapadānacārikaṅgaṃ. Khalupacchābhattikaṅganti khalūti paṭisedhanatthe nipāto. Pavāritena satā pacchā laddhaṃ bhattaṃ pacchābhattaṃ nāma, tassa pacchābhattassa bhojanaṃ pacchābhattabhojanaṃ, tasmiṃ pacchābhattabhojane pacchābhattasaññaṃ katvā pacchābhattaṃ sīlamassāti pacchābhattiko, na pacchābhattiko khalupacchābhattiko, samādānavasena paṭikkhittātirittabhojanassetaṃ nāmaṃ, tassa aṅgaṃ khalupacchābhattikaṅgaṃ . Nesajjikaṅganti sayanaṃ paṭikkhipitvā nisajjāya viharituṃ sīlamassāti nesajjiko, tassa aṅgaṃ nesajjikaṅgaṃ. Yathāsanthatikaṅganti yadeva santhataṃ yathāsanthataṃ, ‘‘idaṃ tuyhaṃ pāpuṇātī’’ti evaṃ paṭhamaṃ uddiṭṭhasenāsanassetaṃ adhivacanaṃ. Tasmiṃ yathāsanthate viharituṃ sīlamassāti yathāsanthatiko, tassa aṅgaṃ yathāsanthatikaṅgaṃ. Sabbāneva panetāni tena tena samādānena dhutakilesattā dhutassa bhikkhuno aṅgāni, kilesadhunanato vā dhutanti laddhavohāraṃ ñāṇaṃ aṅgaṃ etesanti dhutaṅgāni. Atha vā dhutāni ca tāni paṭipakkhānaṃ dhunanato aṅgāni ca paṭipattiyātipi dhutaṅgāni. Evaṃ tāvettha atthato viññātabbo vinicchayo. Sabbāneva cetāni samādānacetanālakkhaṇāni. Vuttampi cetaṃ –
‘‘यो समादियति, सो पुग्गलो। येन समादियति, चित्तचेतसिका एते धम्मा। या समादानचेतना, तं धुतङ्गं। यं पटिक्खिपति, तं वत्थु’’न्ति (विसुद्धि॰ १.२३)।
‘‘Yo samādiyati, so puggalo. Yena samādiyati, cittacetasikā ete dhammā. Yā samādānacetanā, taṃ dhutaṅgaṃ. Yaṃ paṭikkhipati, taṃ vatthu’’nti (visuddhi. 1.23).
सब्बानेव च लोलुप्पविद्धंसनरसानि, निल्लोलुप्पभावपच्चुपट्ठानानि, अप्पिच्छतादिअरियधम्मपदट्ठानानि। एवमेत्थ लक्खणादीहि विनिच्छयो वेदितब्बो।
Sabbāneva ca loluppaviddhaṃsanarasāni, nilloluppabhāvapaccupaṭṭhānāni, appicchatādiariyadhammapadaṭṭhānāni. Evamettha lakkhaṇādīhi vinicchayo veditabbo.
वीरियसमादानम्पीति वीरियग्गहणम्पि। कामन्ति एकंसत्थे निपातो। तचो च न्हारु चाति छवि च न्हारुवल्लियो च। अट्ठि चाति सब्बा अट्ठियो च। अवसिस्सतूति तिट्ठतु। उपसुस्सतु मंसलोहितन्ति सब्बं मंसञ्च लोहितञ्च सुक्खतु। ‘‘तचो’’ति एकं अङ्गं, ‘‘न्हारू’’ति एकं, ‘‘अट्ठी’’ति एकं, ‘‘उपसुस्सतु मंसलोहित’’न्ति एकं अङ्गं। यं तन्ति उपरि वत्तब्बपदेन सम्बन्धो। पुरिसथामेनाति पुरिसस्स कायिकेन बलेन, बलेनाति ञाणबलेन। वीरियेनाति चेतसिकञाणवीरियतेजेन। परक्कमेनाति परं परं ठानं अक्कमनेन उस्साहप्पत्तवीरियेन। पत्तब्बन्ति यं तं पापुणितब्बं। न तं अपापुणित्वाति तं पत्तब्बं अप्पत्वा। वीरियस्स सण्ठानं भविस्सतीति वुत्तप्पकारस्स वीरियस्स सिथिलत्तं ओसीदनं न भविस्सति। ‘‘पट्ठान’’न्तिपि पाठो, अयमेवत्थो। चित्तं पग्गण्हातीति चित्तं उस्साहं गण्हापेति। पदहतीति पतिट्ठापेति।
Vīriyasamādānampīti vīriyaggahaṇampi. Kāmanti ekaṃsatthe nipāto. Taco ca nhāru cāti chavi ca nhāruvalliyo ca. Aṭṭhi cāti sabbā aṭṭhiyo ca. Avasissatūti tiṭṭhatu. Upasussatu maṃsalohitanti sabbaṃ maṃsañca lohitañca sukkhatu. ‘‘Taco’’ti ekaṃ aṅgaṃ, ‘‘nhārū’’ti ekaṃ, ‘‘aṭṭhī’’ti ekaṃ, ‘‘upasussatu maṃsalohita’’nti ekaṃ aṅgaṃ. Yaṃ tanti upari vattabbapadena sambandho. Purisathāmenāti purisassa kāyikena balena, balenāti ñāṇabalena. Vīriyenāti cetasikañāṇavīriyatejena. Parakkamenāti paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanena ussāhappattavīriyena. Pattabbanti yaṃ taṃ pāpuṇitabbaṃ. Na taṃ apāpuṇitvāti taṃ pattabbaṃ appatvā. Vīriyassa saṇṭhānaṃ bhavissatīti vuttappakārassa vīriyassa sithilattaṃ osīdanaṃ na bhavissati. ‘‘Paṭṭhāna’’ntipi pāṭho, ayamevattho. Cittaṃ paggaṇhātīti cittaṃ ussāhaṃ gaṇhāpeti. Padahatīti patiṭṭhāpeti.
नासिस्सन्ति न खादिस्सामि न भुञ्जिस्सामि। न पिविस्सामीति यागुपानादीनि न पिविस्सामि। विहारतो न निक्खमेति सेनासनतो बहि न निक्खमेय्यं। नपि पस्सं निपातेस्सन्ति पस्सं मञ्चे वा पीठे वा भूमियं वा कटसन्थरके वा पातनं ठपनं न करिस्सामि। तण्हासल्ले अनूहतेति तण्हासङ्खाते कण्डे अनुद्धटे, अविगतेति अत्थो।
Nāsissanti na khādissāmi na bhuñjissāmi. Na pivissāmīti yāgupānādīni na pivissāmi. Vihārato na nikkhameti senāsanato bahi na nikkhameyyaṃ. Napi passaṃ nipātessanti passaṃ mañce vā pīṭhe vā bhūmiyaṃ vā kaṭasantharake vā pātanaṃ ṭhapanaṃ na karissāmi. Taṇhāsalle anūhateti taṇhāsaṅkhāte kaṇḍe anuddhaṭe, avigateti attho.
इमं पल्लङ्कन्ति समन्ततो आभुजितं ऊरुबद्धासनं। न भिन्दिस्सामीति न विजहिस्सामि। याव मे न अनुपादायाति चतूहि उपादानेहि गहणं अग्गहेत्वा। आसवेहीति कामासवादीहि चतूहि आसवेहि। विमुच्चिस्सतीति समुच्छेदविमुत्तिया न मुच्चिस्सति। न तावाहं इमम्हा आसना वुट्ठहिस्सामीति आदिं कत्वा याव रुक्खमूला निक्खमिस्सामीति ओकासवसेन वुत्ता। इमस्मिञ्ञेव पुब्बण्हसमयं अरियधम्मं आहरिस्सामीति आदिं कत्वा याव गिम्हेति कालवसेन वुत्ता। पुरिमे वयोखन्धेतिआदयो वयवसेन वुत्ता। तत्थ आसना न वुट्ठहिस्सामीति निसिन्नासना न उट्ठहिस्सामि। अड्ढयोगाति निकुण्डगेहा। पासादाति दीघपासादा। हम्मियाति मुण्डच्छदनगेहा। गुहायाति पंसुगुहाय। लेणाति मरियादछिन्नच्छिद्दा पब्बतलेणा। कुटियाति उल्लित्तादिकुटिया। कूटागाराति कण्णिकं आरोपेत्वा कतगेहतो। अट्टाति द्वारट्टालका। माळाति वट्टगेहा। उद्दण्डो नाम एको पतिस्सयविसेसो। ‘‘तिछदनगेहो’’तिपि एके। उपट्ठानसालाति सन्निपातसाला भोजनसाला वा। मण्डपादयो पाकटायेव। अरियधम्मन्ति अनवज्जधम्मं, अरियानं वा बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं धम्मं। आहरिस्सामीति मम चित्तसमीपं आनयिस्सामि सीलेन। समाहरिस्सामीति विसेसेन आनयिस्सामि समाधिना। अधिगच्छिस्सामीति पटिलाभवसेन गमिस्सामि तदङ्गेन। फस्सयिस्सामीति फुसिस्सामि मग्गेन। सच्छिकरिस्सामीति पच्चक्खं करिस्सामि फलेन। अथ वा सोतापत्तिमग्गेन आहरिस्सामि। सकदागामिमग्गेन समाहरिस्सामि, अनागामिमग्गेन अधिगच्छिस्सामि, अरहत्तमग्गेन फस्सयिस्सामि, पच्चवेक्खणेन सच्छिकरिस्सामि। द्वीसुपि नयेसु फस्सयिस्सामीति नामकायेन निब्बानं फुसिस्सामीति अत्थो।
Imaṃ pallaṅkanti samantato ābhujitaṃ ūrubaddhāsanaṃ. Na bhindissāmīti na vijahissāmi. Yāva me na anupādāyāti catūhi upādānehi gahaṇaṃ aggahetvā. Āsavehīti kāmāsavādīhi catūhi āsavehi. Vimuccissatīti samucchedavimuttiyā na muccissati. Na tāvāhaṃ imamhā āsanā vuṭṭhahissāmīti ādiṃ katvā yāva rukkhamūlā nikkhamissāmīti okāsavasena vuttā. Imasmiññeva pubbaṇhasamayaṃ ariyadhammaṃ āharissāmīti ādiṃ katvā yāva gimheti kālavasena vuttā. Purime vayokhandhetiādayo vayavasena vuttā. Tattha āsanā na vuṭṭhahissāmīti nisinnāsanā na uṭṭhahissāmi. Aḍḍhayogāti nikuṇḍagehā. Pāsādāti dīghapāsādā. Hammiyāti muṇḍacchadanagehā. Guhāyāti paṃsuguhāya. Leṇāti mariyādachinnacchiddā pabbataleṇā. Kuṭiyāti ullittādikuṭiyā. Kūṭāgārāti kaṇṇikaṃ āropetvā katagehato. Aṭṭāti dvāraṭṭālakā. Māḷāti vaṭṭagehā. Uddaṇḍo nāma eko patissayaviseso. ‘‘Tichadanageho’’tipi eke. Upaṭṭhānasālāti sannipātasālā bhojanasālā vā. Maṇḍapādayo pākaṭāyeva. Ariyadhammanti anavajjadhammaṃ, ariyānaṃ vā buddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ dhammaṃ. Āharissāmīti mama cittasamīpaṃ ānayissāmi sīlena. Samāharissāmīti visesena ānayissāmi samādhinā. Adhigacchissāmīti paṭilābhavasena gamissāmi tadaṅgena. Phassayissāmīti phusissāmi maggena. Sacchikarissāmīti paccakkhaṃ karissāmi phalena. Atha vā sotāpattimaggena āharissāmi. Sakadāgāmimaggena samāharissāmi, anāgāmimaggena adhigacchissāmi, arahattamaggena phassayissāmi, paccavekkhaṇena sacchikarissāmi. Dvīsupi nayesu phassayissāmīti nāmakāyena nibbānaṃ phusissāmīti attho.
अपुट्ठोति मूलपदं, तस्स अपुच्छितोति अत्थो। अपुच्छितोति अजानापितो। अयाचितोति अनायाचितो। अनज्झेसितोति अनाणापितो , ‘‘न इच्छितो’’ति एके। अपसादितोति न पसादापितो। पावदतीति कथयति। अहमस्मीति अहं अस्मि भवामि। जातिया वाति खत्तियब्राह्मणजातिया वा। गोत्तेन वाति गोतमादिगोत्तेन वा। कोलपुत्तियेन वाति कुलपुत्तभावेन वा। वण्णपोक्खरताय वाति सरीरसुन्दरताय वा। धनेन वाति धनसम्पत्तिया वा। अज्झेनेन वाति अज्झायकरणेन वा। कम्मायतनेन वाति कम्ममेव कम्मायतनं, तेन कम्मायतनेन, कसिगोरक्खकम्मादिना वा। सिप्पायतनेन वाति धनुसिप्पादिना वा। विज्जाट्ठानेन वाति अट्ठारसविज्जाट्ठानेन वा। सुतेन वाति बहुस्सुतगुणेन वा। पटिभानेन वाति कारणाकारणपटिभानसङ्खातञाणेन वा। अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुनाति जातिआदीनं एकेकेन वत्थुना वा।
Apuṭṭhoti mūlapadaṃ, tassa apucchitoti attho. Apucchitoti ajānāpito. Ayācitoti anāyācito. Anajjhesitoti anāṇāpito , ‘‘na icchito’’ti eke. Apasāditoti na pasādāpito. Pāvadatīti kathayati. Ahamasmīti ahaṃ asmi bhavāmi. Jātiyā vāti khattiyabrāhmaṇajātiyā vā. Gottena vāti gotamādigottena vā. Kolaputtiyena vāti kulaputtabhāvena vā. Vaṇṇapokkharatāya vāti sarīrasundaratāya vā. Dhanena vāti dhanasampattiyā vā. Ajjhenena vāti ajjhāyakaraṇena vā. Kammāyatanena vāti kammameva kammāyatanaṃ, tena kammāyatanena, kasigorakkhakammādinā vā. Sippāyatanena vāti dhanusippādinā vā. Vijjāṭṭhānena vāti aṭṭhārasavijjāṭṭhānena vā. Sutena vāti bahussutaguṇena vā. Paṭibhānena vāti kāraṇākāraṇapaṭibhānasaṅkhātañāṇena vā. Aññataraññatarena vā vatthunāti jātiādīnaṃ ekekena vatthunā vā.
उच्चा कुलाति खत्तियब्राह्मणकुला, एतेन जातिगोत्तमहत्तं दीपेति। महाभोगकुलाति गहपतिमहासालकुला, एतेन अड्ढमहत्तं दीपेति। उळारभोगकुलाति अवसेसवेस्सादिकुला, एतेन पहूतजातरूपरजतादिं दीपेति। चण्डालापि हि उळारभोगा होन्ति। ञातोति पाकटो। यस्सस्सीति परिवारसम्पन्नो। सुत्तन्तिकोति सुत्तन्ते नियुत्तो। विनयधरोति विनयपिटकधरो। धम्मकथिकोति आभिधम्मिको। आरञ्ञिकोतिआदयो धुतङ्गपुब्बङ्गमपटिपत्तिदस्सनत्थं वुत्ता। पठमस्स झानस्स लाभीतिआदयो रूपारूपअट्ठसमापत्तियो दस्सेत्वा पटिवेधदस्सनवसेन वुत्ता। पावदतीति मूलपदं। कथेतीति ‘‘पिटकाचरियोस्मी’’ति कथयति। भणतीति ‘‘धुतङ्गिकोम्ही’’ति पाकटं करोति। दीपयतीति ‘‘रूपज्झानं लाभीम्ही’’ति परिदीपयति। वोहरतीति ‘‘अरूपज्झानं लाभीम्ही’’ति वाक्यभेदं करोति।
Uccā kulāti khattiyabrāhmaṇakulā, etena jātigottamahattaṃ dīpeti. Mahābhogakulāti gahapatimahāsālakulā, etena aḍḍhamahattaṃ dīpeti. Uḷārabhogakulāti avasesavessādikulā, etena pahūtajātarūparajatādiṃ dīpeti. Caṇḍālāpi hi uḷārabhogā honti. Ñātoti pākaṭo. Yassassīti parivārasampanno. Suttantikoti suttante niyutto. Vinayadharoti vinayapiṭakadharo. Dhammakathikoti ābhidhammiko. Āraññikotiādayo dhutaṅgapubbaṅgamapaṭipattidassanatthaṃ vuttā. Paṭhamassa jhānassa lābhītiādayo rūpārūpaaṭṭhasamāpattiyo dassetvā paṭivedhadassanavasena vuttā. Pāvadatīti mūlapadaṃ. Kathetīti ‘‘piṭakācariyosmī’’ti kathayati. Bhaṇatīti ‘‘dhutaṅgikomhī’’ti pākaṭaṃ karoti. Dīpayatīti ‘‘rūpajjhānaṃ lābhīmhī’’ti paridīpayati. Voharatīti ‘‘arūpajjhānaṃ lābhīmhī’’ti vākyabhedaṃ karoti.
खन्धकुसलाति पञ्चसु खन्धेसु सलक्खणसामञ्ञलक्खणेसु छेका, ञाततीरणपहानवसेन कुसलाति अत्थो। धातुआयतनपटिच्चसमुप्पादादीसुपि एसेव नयो। निब्बानकुसलाति निब्बाने छेका। अनरियानन्ति न अरियानं। एसो धम्मोति एसो सभावो। बालानन्ति अपण्डितानं। असप्पुरिसानन्ति न सोभनपुरिसानं। अत्ताति अत्तानं।
Khandhakusalāti pañcasu khandhesu salakkhaṇasāmaññalakkhaṇesu chekā, ñātatīraṇapahānavasena kusalāti attho. Dhātuāyatanapaṭiccasamuppādādīsupi eseva nayo. Nibbānakusalāti nibbāne chekā. Anariyānanti na ariyānaṃ. Eso dhammoti eso sabhāvo. Bālānanti apaṇḍitānaṃ. Asappurisānanti na sobhanapurisānaṃ. Attāti attānaṃ.
१८. सन्तोति रागादिकिलेसूपसमेन सन्तो। तथा अभिनिब्बुतत्तो। इति’हन्ति सीलेसु अकत्थमानोति ‘‘अहमस्मि सीलसम्पन्नो’’तिआदिना नयेन इति सीलेसु अकत्थमानो, सीलनिमित्तं अत्तुपनायिकं वाचं अभासमानोति वुत्तं होति। तमरियधम्मं कुसला वदन्तीति तस्स तं अकत्थनं ‘‘अरियधम्मो एसो’’ति बुद्धादयो खन्धादिकुसला वदन्ति। यस्सुस्सदा नत्थि कुहिञ्चि लोकेति यस्स खीणासवस्स रागादयो सत्तुस्सदा कुहिञ्चि लोके नत्थि। तस्स तं अकत्थनं ‘‘अरियधम्मो एसो’’ति एवं कुसला वदन्तीति सम्बन्धो।
18.Santoti rāgādikilesūpasamena santo. Tathā abhinibbutatto. Iti’hanti sīlesu akatthamānoti ‘‘ahamasmi sīlasampanno’’tiādinā nayena iti sīlesu akatthamāno, sīlanimittaṃ attupanāyikaṃ vācaṃ abhāsamānoti vuttaṃ hoti. Tamariyadhammaṃ kusalā vadantīti tassa taṃ akatthanaṃ ‘‘ariyadhammo eso’’ti buddhādayo khandhādikusalā vadanti. Yassussadā natthi kuhiñci loketi yassa khīṇāsavassa rāgādayo sattussadā kuhiñci loke natthi. Tassa taṃ akatthanaṃ ‘‘ariyadhammo eso’’ti evaṃ kusalā vadantīti sambandho.
सन्तोति मूलपदं। रागस्स समितत्ताति रञ्जनलक्खणस्स रागस्स समितभावेन। दोसादीसुपि एसेव नयो। विज्झातत्ताति सब्बपरिळाहानं झापितत्ता। निब्बुतत्ताति सब्बसन्तापानं निब्बापितभावेन। विगतत्ताति सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं विगतभावेन दूरभावेन। पटिपस्सद्धत्ताति सब्बाकारेन अभब्बुप्पत्तिकभावेन। सत्तन्नं धम्मानं भिन्नत्ता भिक्खूति उपरि वत्तब्बानं सत्तधम्मानं भिन्दित्वा ठितभावेन भिक्खु। सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासोति इमे तयो किलेसा सोतापत्तिमग्गेन भिन्ना, रागो दोसोति इमे द्वे किलेसा ओळारिका सकदागामिमग्गेन भिन्ना, ते एव अणुसहगता अनागामिमग्गेन भिन्ना, मोहो मानोति इमे द्वे किलेसा अरहत्तमग्गेन भिन्ना। अवसेसे किलेसे दस्सेतुं ‘‘भिन्नास्स होन्ति पापका अकुसला धम्मा’’ति आह। संकिलेसिकाति किलेसपच्चया। पोनोभविकाति पुनब्भवदायिका। सदराति किलेसदरथा एत्थ सन्तीति सदरा। ‘‘सद्दरा’’तिपि पाठो, सहदरथाति अत्थो। दुक्खविपाकाति फलकाले दुक्खदायिका। आयतिं जातिजरामरणियाति अनागते जातिजरामरणस्स पच्चया।
Santoti mūlapadaṃ. Rāgassa samitattāti rañjanalakkhaṇassa rāgassa samitabhāvena. Dosādīsupi eseva nayo. Vijjhātattāti sabbapariḷāhānaṃ jhāpitattā. Nibbutattāti sabbasantāpānaṃ nibbāpitabhāvena. Vigatattāti sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ vigatabhāvena dūrabhāvena. Paṭipassaddhattāti sabbākārena abhabbuppattikabhāvena. Sattannaṃdhammānaṃ bhinnattā bhikkhūti upari vattabbānaṃ sattadhammānaṃ bhinditvā ṭhitabhāvena bhikkhu. Sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsoti ime tayo kilesā sotāpattimaggena bhinnā, rāgo dosoti ime dve kilesā oḷārikā sakadāgāmimaggena bhinnā, te eva aṇusahagatā anāgāmimaggena bhinnā, moho mānoti ime dve kilesā arahattamaggena bhinnā. Avasese kilese dassetuṃ ‘‘bhinnāssa honti pāpakā akusalā dhammā’’ti āha. Saṃkilesikāti kilesapaccayā. Ponobhavikāti punabbhavadāyikā. Sadarāti kilesadarathā ettha santīti sadarā. ‘‘Saddarā’’tipi pāṭho, sahadarathāti attho. Dukkhavipākāti phalakāle dukkhadāyikā. Āyatiṃ jātijarāmaraṇiyāti anāgate jātijarāmaraṇassa paccayā.
पज्जेन कतेन अत्तनाति गाथाय अयं पिण्डत्थो – यो अत्तना भावितेन मग्गेन परिनिब्बानं गतो, किलेसपरिनिब्बानं पत्तो, परिनिब्बानगतत्ता एव च वितिण्णकङ्खो, विपत्तिसम्पत्तिहानिवुद्धिउच्छेदसस्सतअपुञ्ञपुञ्ञप्पभेदं भवञ्च विभवञ्च विप्पहाय मग्गवासं वुसितवा खीणपुनब्भवोति एतेसं थुतिवचनानं अरहो सो भिक्खूति।
Pajjenakatena attanāti gāthāya ayaṃ piṇḍattho – yo attanā bhāvitena maggena parinibbānaṃ gato, kilesaparinibbānaṃ patto, parinibbānagatattā eva ca vitiṇṇakaṅkho, vipattisampattihānivuddhiucchedasassataapuññapuññappabhedaṃ bhavañca vibhavañca vippahāya maggavāsaṃ vusitavā khīṇapunabbhavoti etesaṃ thutivacanānaṃ araho so bhikkhūti.
इतिहन्ति , इदहन्तीति दुविधो पाठो। इतीति पदसन्धिआदयो सन्धाय ‘‘इदह’’न्ति पाठं न रोचेन्ति। तत्थ इतीति यं वुत्तं। पदसन्धीति पदानं सन्धि पदसन्धि, पदघटनन्ति अत्थो। पदसंसग्गोति पदानं एकीभावो। पदपारिपूरीति पदानं परिपूरणं द्विन्नं पदानं एकीभावो। अक्खरसमवायोति एकीभूतोपि अपरिपुण्णोपि होति, अयं न एवं। अक्खरानं समवायो सन्निपातो होतीति दस्सनत्थं ‘‘अक्खरसमवायो’’ति आह। ब्यञ्जनसिलिट्ठताति ब्यञ्जनसमुच्चयो पदमीति वुत्तानं ब्यञ्जनानं अत्थब्यञ्जनानं अत्थब्यत्तिकारणानं वा मधुरभावत्ता पाठस्स मुदुभावो। पदानुपुब्बता मेतन्ति पदानं अनुपुब्बभावो पदानुपुब्बता, पदपटिपाटिभावोति अत्थो। मेतन्ति एतं। कतमन्ति चे? इतीति इदं। मेतन्ति एत्थ म-कारो पदसन्धिवसेन वुत्तो। कत्थी होतीति ‘‘अहमस्मि सीलसम्पन्नो’’ति अत्तानं उक्कंसेत्वा कथनसीलो होति। कत्थतीति वुत्तनयेन कथयति। विकत्थतीति विविधा कथयति। कत्थनाति कथना। आरतोति दूरतो रतो। विरतोति ठानसङ्कन्तिवसेन विगतभावेन रतो। पटिविरतोति ततो निवत्तित्वा सब्बाकारेन वियुत्तो हुत्वा रतो। तत्थ पिसाचं विय दिस्वा पलातो आरतो। हत्थिम्हि मद्दन्ते विय परिधावित्वा गतो विरतो। योधसम्पहारं विय पोथेत्वा मद्देत्वा गतो पटिविरतो।
Itihanti, idahantīti duvidho pāṭho. Itīti padasandhiādayo sandhāya ‘‘idaha’’nti pāṭhaṃ na rocenti. Tattha itīti yaṃ vuttaṃ. Padasandhīti padānaṃ sandhi padasandhi, padaghaṭananti attho. Padasaṃsaggoti padānaṃ ekībhāvo. Padapāripūrīti padānaṃ paripūraṇaṃ dvinnaṃ padānaṃ ekībhāvo. Akkharasamavāyoti ekībhūtopi aparipuṇṇopi hoti, ayaṃ na evaṃ. Akkharānaṃ samavāyo sannipāto hotīti dassanatthaṃ ‘‘akkharasamavāyo’’ti āha. Byañjanasiliṭṭhatāti byañjanasamuccayo padamīti vuttānaṃ byañjanānaṃ atthabyañjanānaṃ atthabyattikāraṇānaṃ vā madhurabhāvattā pāṭhassa mudubhāvo. Padānupubbatāmetanti padānaṃ anupubbabhāvo padānupubbatā, padapaṭipāṭibhāvoti attho. Metanti etaṃ. Katamanti ce? Itīti idaṃ. Metanti ettha ma-kāro padasandhivasena vutto. Katthī hotīti ‘‘ahamasmi sīlasampanno’’ti attānaṃ ukkaṃsetvā kathanasīlo hoti. Katthatīti vuttanayena kathayati. Vikatthatīti vividhā kathayati. Katthanāti kathanā. Āratoti dūrato rato. Viratoti ṭhānasaṅkantivasena vigatabhāvena rato. Paṭiviratoti tato nivattitvā sabbākārena viyutto hutvā rato. Tattha pisācaṃ viya disvā palāto ārato. Hatthimhi maddante viya paridhāvitvā gato virato. Yodhasampahāraṃ viya pothetvā maddetvā gato paṭivirato.
खीणासवस्साति खीणकिलेसासवस्स। कम्मुस्सदोति पुञ्ञाभिसङ्खारअपुञ्ञाभिसङ्खारआनेञ्जाभिसङ्खारसङ्खातानं कम्मानं उस्सदो उस्सन्नता। यस्सिमेति यस्स खीणासवस्स इमे उस्सदा।
Khīṇāsavassāti khīṇakilesāsavassa. Kammussadoti puññābhisaṅkhāraapuññābhisaṅkhāraāneñjābhisaṅkhārasaṅkhātānaṃ kammānaṃ ussado ussannatā. Yassimeti yassa khīṇāsavassa ime ussadā.
१९. एवं खीणासवपटिपत्तिं दस्सेत्वा इदानि दिट्ठिगतिकानं तित्थियानं पटिपत्तिञ्च दस्सेन्तो आह ‘‘पकप्पिता सङ्खता’’ति। तत्थ पकप्पिताति परिकप्पिता। सङ्खताति पच्चयाभिसङ्खता। यस्साति यस्स कस्सचि दिट्ठिगतिकस्स। धम्माति दिट्ठियो। पुरक्खताति पुरतो कता। सन्तीति संविज्जन्ति। अवीवदाताति अवोदाता। यदत्तनि पस्सति आनिसंसं, तं निस्सितो कुप्पपटिच्चसन्तिन्ति यस्सेते दिट्ठिधम्मा ‘पुरक्खता अवोदाता सन्ति, सो एवंविधो यस्मा अत्तनि तस्सा दिट्ठिया दिट्ठधम्मिकञ्च सक्कारादिं, सम्परायिकञ्च गतिविसेसादिं आनिसंसं सम्पस्सति, तस्मा तञ्च आनिसंसं, तञ्च कुप्पताय च पटिच्चसमुप्पन्नताय च सम्मुतिसन्तिताय च कुप्पपटिच्चसन्तिसङ्खातं दिट्ठिं निस्सितो च होति। सो तं निस्सितत्ता अत्तानं वा उक्कंसेय्य, परे वा वम्भेय्य अभूतेहिपि गुणदोसेहि।
19. Evaṃ khīṇāsavapaṭipattiṃ dassetvā idāni diṭṭhigatikānaṃ titthiyānaṃ paṭipattiñca dassento āha ‘‘pakappitā saṅkhatā’’ti. Tattha pakappitāti parikappitā. Saṅkhatāti paccayābhisaṅkhatā. Yassāti yassa kassaci diṭṭhigatikassa. Dhammāti diṭṭhiyo. Purakkhatāti purato katā. Santīti saṃvijjanti. Avīvadātāti avodātā. Yadattani passati ānisaṃsaṃ, taṃ nissito kuppapaṭiccasantinti yassete diṭṭhidhammā ‘purakkhatā avodātā santi, so evaṃvidho yasmā attani tassā diṭṭhiyā diṭṭhadhammikañca sakkārādiṃ, samparāyikañca gativisesādiṃ ānisaṃsaṃ sampassati, tasmā tañca ānisaṃsaṃ, tañca kuppatāya ca paṭiccasamuppannatāya ca sammutisantitāya ca kuppapaṭiccasantisaṅkhātaṃ diṭṭhiṃ nissito ca hoti. So taṃ nissitattā attānaṃ vā ukkaṃseyya, pare vā vambheyya abhūtehipi guṇadosehi.
सङ्खताति मूलपदं। सङ्खताति पच्चयेहि समागन्त्वा कता। उपसग्गवसेन पदं वड्ढितं। अभिसङ्खताति पच्चयेहि अभिकता। सण्ठपिताति पच्चयवसेनेव सम्मा ठपिता। अनिच्चाति हुत्वा अभावेन। पटिच्चसमुप्पन्नाति वत्थारम्मणं पटिच्च उप्पन्ना। खयधम्माति कमेन खयसभावा। वयधम्माति पवत्तिवसेन परिहायनसभावा। विरागधम्माति अनिवत्ती हुत्वा विगच्छनसभावा। निरोधधम्माति निरुज्झनसभावा, अनुप्पत्तिधम्मा हुत्वा निरुज्झनसभावाति अत्थो। दिट्ठिगतिकस्साति द्वासट्ठिदिट्ठियो गहेत्वा ठितपुग्गलस्स।
Saṅkhatāti mūlapadaṃ. Saṅkhatāti paccayehi samāgantvā katā. Upasaggavasena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Abhisaṅkhatāti paccayehi abhikatā. Saṇṭhapitāti paccayavaseneva sammā ṭhapitā. Aniccāti hutvā abhāvena. Paṭiccasamuppannāti vatthārammaṇaṃ paṭicca uppannā. Khayadhammāti kamena khayasabhāvā. Vayadhammāti pavattivasena parihāyanasabhāvā. Virāgadhammāti anivattī hutvā vigacchanasabhāvā. Nirodhadhammāti nirujjhanasabhāvā, anuppattidhammā hutvā nirujjhanasabhāvāti attho. Diṭṭhigatikassāti dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo gahetvā ṭhitapuggalassa.
पुरेक्खाराति पुरे कता। तण्हाधजोति उस्सापितट्ठेन तण्हाधजो, तण्हापटाका अस्स अत्थीति तण्हाधजो। पुरेचारिकट्ठेन तण्हा एव केतु अस्साति तण्हाकेतु। तण्हाधिपतेय्योति छन्दाधिपतिवसेन, तण्हा अधिपतितो आगताति वा तण्हाधिपतेय्यो, तण्हाधिपति वा एतस्स अत्थीति तण्हाधिपतेय्यो। दिट्ठिधजादीसुपि एसेव नयो। अवोदाताति अपरिसुद्धा। संकिलिट्ठाति सयं किलिट्ठा। संकिलेसिकाति तपनीया।
Purekkhārāti pure katā. Taṇhādhajoti ussāpitaṭṭhena taṇhādhajo, taṇhāpaṭākā assa atthīti taṇhādhajo. Purecārikaṭṭhena taṇhā eva ketu assāti taṇhāketu. Taṇhādhipateyyoti chandādhipativasena, taṇhā adhipatito āgatāti vā taṇhādhipateyyo, taṇhādhipati vā etassa atthīti taṇhādhipateyyo. Diṭṭhidhajādīsupi eseva nayo. Avodātāti aparisuddhā. Saṃkiliṭṭhāti sayaṃ kiliṭṭhā. Saṃkilesikāti tapanīyā.
द्वे आनिसंसे पस्सतीति द्वे गुणे दक्खति। दिट्ठधम्मिकञ्च आनिसंसन्ति इमस्मिंयेव अत्तभावे पच्चक्खधम्मानिसंसञ्च। सम्परायिकन्ति परलोके पत्तब्बं आनिसंसञ्च। यंदिट्ठिको सत्था होतीति सत्था यथालद्धिको भवति। तंदिट्ठिका सावका होन्तीति तस्स वचनं सुणन्ता सावकापि तथालद्धिका होन्ति। सक्करोन्तीति सक्कारप्पत्तं करोन्ति। गरुं करोन्तीति गरुकारप्पत्तं करोन्ति। मानेन्तीति मनसा पियायन्ति। पूजेन्तीति चतुपच्चयाभिहारपूजाय पूजेन्ति। अपचितिं करोन्तीति अपचितिप्पत्तं करोन्ति। तत्थ यस्स चत्तारो पच्चये सक्करित्वा सुअभिसङ्खते पणीते कत्वा देन्ति, सो सक्कतो। यस्मिं गरुभावं पट्ठपेत्वा देन्ति, सो गरुकतो। यं मनसा पियायन्ति, सो मानितो। यस्स सब्बम्पेतं करोन्ति, सो पूजितो। यस्स अभिवादनपच्चुपट्ठानअञ्जलिकम्मादिवसेन परमनिपच्चकारं करोन्ति, सो अपचितो। केचि ‘‘सक्करोन्ति कायेन, गरुं करोन्ति वाचाय, मानेन्ति चित्तेन, पूजेन्ति लाभेना’’ति वण्णयन्ति। अलं नागत्ताय वाति नागभावाय नागराजभावाय वा अलं परियत्तं। सुपण्णत्ताय वाति सुपण्णराजभावाय। यक्खत्ताय वाति यक्खसेनापतिभावाय। असुरत्ताय वाति असुरभावाय। गन्धब्बत्ताय वाति गन्धब्बदेवघटे निब्बत्तभावाय। महाराजत्ताय वाति चतुन्नं महाराजानं अञ्ञतरभावाय। इन्दत्ताय वाति सक्कभावाय। ब्रह्मत्ताय वाति ब्रह्मकायिकादीनं अञ्ञतरभावाय। देवत्ताय वाति सम्मुतिदेवादीनं अञ्ञतरभावाय। सुद्धियाति परिसुद्धभावाय अलं परियत्तं। विसुद्धियाति सब्बमलरहितअच्चन्तपरिसुद्धभावाय। परिसुद्धियाति सब्बाकारेन परिसुद्धभावाय।
Dve ānisaṃse passatīti dve guṇe dakkhati. Diṭṭhadhammikañca ānisaṃsanti imasmiṃyeva attabhāve paccakkhadhammānisaṃsañca. Samparāyikanti paraloke pattabbaṃ ānisaṃsañca. Yaṃdiṭṭhiko satthā hotīti satthā yathāladdhiko bhavati. Taṃdiṭṭhikā sāvakā hontīti tassa vacanaṃ suṇantā sāvakāpi tathāladdhikā honti. Sakkarontīti sakkārappattaṃ karonti. Garuṃ karontīti garukārappattaṃ karonti. Mānentīti manasā piyāyanti. Pūjentīti catupaccayābhihārapūjāya pūjenti. Apacitiṃ karontīti apacitippattaṃ karonti. Tattha yassa cattāro paccaye sakkaritvā suabhisaṅkhate paṇīte katvā denti, so sakkato. Yasmiṃ garubhāvaṃ paṭṭhapetvā denti, so garukato. Yaṃ manasā piyāyanti, so mānito. Yassa sabbampetaṃ karonti, so pūjito. Yassa abhivādanapaccupaṭṭhānaañjalikammādivasena paramanipaccakāraṃ karonti, so apacito. Keci ‘‘sakkaronti kāyena, garuṃ karonti vācāya, mānenti cittena, pūjenti lābhenā’’ti vaṇṇayanti. Alaṃ nāgattāya vāti nāgabhāvāya nāgarājabhāvāya vā alaṃ pariyattaṃ. Supaṇṇattāya vāti supaṇṇarājabhāvāya. Yakkhattāya vāti yakkhasenāpatibhāvāya. Asurattāyavāti asurabhāvāya. Gandhabbattāya vāti gandhabbadevaghaṭe nibbattabhāvāya. Mahārājattāya vāti catunnaṃ mahārājānaṃ aññatarabhāvāya. Indattāya vāti sakkabhāvāya. Brahmattāya vāti brahmakāyikādīnaṃ aññatarabhāvāya. Devattāya vāti sammutidevādīnaṃ aññatarabhāvāya. Suddhiyāti parisuddhabhāvāya alaṃ pariyattaṃ. Visuddhiyāti sabbamalarahitaaccantaparisuddhabhāvāya. Parisuddhiyāti sabbākārena parisuddhabhāvāya.
तत्थ तिरच्छानयोनियं अधिपच्चत्तं सुद्धिया। देवलोके अधिपच्चत्तं विसुद्धिया। ब्रह्मलोके अधिपच्चत्तं परिसुद्धिया। चतुरासीतिकप्पसहस्सानि अतिक्कमित्वा मुच्चनत्थं मुत्तिया। अन्तरायाभावेन मुच्चनत्थं विमुत्तिया। सब्बाकारेन मुत्तिया परिमुत्तिया। सुज्झन्तीति तस्मिं समये पब्बजितभावेन सुद्धिं पापुणन्ति। विसुज्झन्तीति पब्बज्जं गहेत्वा पटिपत्तिया युत्तभावेन विविधेन सुज्झन्ति। परिसुज्झन्तीति निप्फत्तिं पापेत्वा सब्बाकारेन सुज्झन्ति। मुच्चन्ति तेसं समयन्तरधम्मेन। विमुच्चन्ति एतस्स सत्थुनो ओवादेन। परिमुच्चन्ति एतस्स सत्थुनो अनुसासनेन। सुज्झिस्सामीतिआदयो अनागतवसेन वुत्ता। आयतिं फलपाटिकङ्खीति अनागते विपाकफलमाकङ्खमानो। इदं दिट्ठिगतिकानं इच्छामत्तं। दिट्ठिगतञ्हि इज्झमानं निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा निप्फादेति।
Tattha tiracchānayoniyaṃ adhipaccattaṃ suddhiyā. Devaloke adhipaccattaṃ visuddhiyā. Brahmaloke adhipaccattaṃ parisuddhiyā. Caturāsītikappasahassāni atikkamitvā muccanatthaṃ muttiyā. Antarāyābhāvena muccanatthaṃ vimuttiyā. Sabbākārena muttiyā parimuttiyā. Sujjhantīti tasmiṃ samaye pabbajitabhāvena suddhiṃ pāpuṇanti. Visujjhantīti pabbajjaṃ gahetvā paṭipattiyā yuttabhāvena vividhena sujjhanti. Parisujjhantīti nipphattiṃ pāpetvā sabbākārena sujjhanti. Muccanti tesaṃ samayantaradhammena. Vimuccanti etassa satthuno ovādena. Parimuccanti etassa satthuno anusāsanena. Sujjhissāmītiādayo anāgatavasena vuttā. Āyatiṃ phalapāṭikaṅkhīti anāgate vipākaphalamākaṅkhamāno. Idaṃ diṭṭhigatikānaṃ icchāmattaṃ. Diṭṭhigatañhi ijjhamānaṃ nirayaṃ vā tiracchānayoniṃ vā nipphādeti.
अच्चन्तसन्तीति अतिअन्तनिस्सरणसन्ति। तदङ्गसन्तीति पठमज्झानादिगुणङ्गेन नीवरणादिअगुणङ्गं समेतीति झानं तदङ्गसन्ति। सम्मुतिसन्तीति समाहारवसेन दिट्ठिसन्ति। ता विभागतो दस्सेतुं ‘‘कतमा अच्चन्तसन्ती’’तिआदिमाह। अमतं निब्बानन्ति एवमादयो हेट्ठा वुत्तत्थायेव। पठमं झानं समापन्नस्स नीवरणा सन्ता होन्तीति एवमादयो अन्तो अप्पनायं अतिसयवसेन वुत्ता। अपि च सम्मुतिसन्ति इमस्मिं अत्थे अधिप्पेता, सन्तीति इतरे द्वे सन्तियो पटिक्खिपित्वा सम्मुतिसन्तिमेव दीपेति। कुप्पसन्तिन्ति विपाकजनकवसेन परिवत्तनवसेन चलसन्तिं । पकुप्पसन्तिन्ति विसेसेन चलसन्तिं। एरितसन्तिन्ति कम्पनसन्तिं। समेरितसन्तिन्ति विसेसेन कम्पितसन्तिं। चलितसन्तिन्ति तस्सेव वेवचनं। घट्टितसन्तिन्ति पीळितसन्तिं। सन्तिं निस्सितोति दिट्ठिसङ्खातं सन्तिं निस्सितो। अस्सितोति आसितो विसेसेन निस्सितो। अल्लीनोति एकीभूतो।
Accantasantīti atiantanissaraṇasanti. Tadaṅgasantīti paṭhamajjhānādiguṇaṅgena nīvaraṇādiaguṇaṅgaṃ sametīti jhānaṃ tadaṅgasanti. Sammutisantīti samāhāravasena diṭṭhisanti. Tā vibhāgato dassetuṃ ‘‘katamā accantasantī’’tiādimāha. Amataṃnibbānanti evamādayo heṭṭhā vuttatthāyeva. Paṭhamaṃ jhānaṃ samāpannassa nīvaraṇā santā hontīti evamādayo anto appanāyaṃ atisayavasena vuttā. Api ca sammutisanti imasmiṃ atthe adhippetā, santīti itare dve santiyo paṭikkhipitvā sammutisantimeva dīpeti. Kuppasantinti vipākajanakavasena parivattanavasena calasantiṃ . Pakuppasantinti visesena calasantiṃ. Eritasantinti kampanasantiṃ. Sameritasantinti visesena kampitasantiṃ. Calitasantinti tasseva vevacanaṃ. Ghaṭṭitasantinti pīḷitasantiṃ. Santiṃ nissitoti diṭṭhisaṅkhātaṃ santiṃ nissito. Assitoti āsito visesena nissito. Allīnoti ekībhūto.
२०. एवं निस्सिते ताव ‘‘दिट्ठीनिवेसा…पे॰… आदियती च धम्म’’न्ति तत्थ दिट्ठीनिवेसाति इदंसच्चाभिनिवेससङ्खातानि दिट्ठिनिवेसनानि। न हि स्वातिवत्ताति सुखेन अतिवत्तितब्बा न होन्ति। धम्मेसु निच्छेय्य समुग्गहीतन्ति द्वासट्ठिदिट्ठिगतेसु तं तं समुग्गहितं अभिनिविट्ठधम्मं निच्छिनित्वा पवत्ता दिट्ठिनिवेसा न हि स्वातिवत्ताति वुत्तं होति। तस्मा नरो तेसु निवेसनेसु, निरस्सती आदियती च धम्मन्ति यस्मा न हि स्वातिवत्ता, तस्मा नरो तेसुयेव दिट्ठिनिवेसनेसु अजसीलगोसीलकुक्कुरसीलपञ्चातपमरुप्पपातउक्कुटिकप्पधानकण्टकापस्सयादिभेदं सत्थारं धम्मक्खानं गणादिभेदञ्च तं तं धम्मं निरस्सति च आदियति च जहति च गण्हाति च वनमक्कटो विय तं तं साखन्ति वुत्तं होति।
20. Evaṃ nissite tāva ‘‘diṭṭhīnivesā…pe… ādiyatī ca dhamma’’nti tattha diṭṭhīnivesāti idaṃsaccābhinivesasaṅkhātāni diṭṭhinivesanāni. Na hi svātivattāti sukhena ativattitabbā na honti. Dhammesu niccheyya samuggahītanti dvāsaṭṭhidiṭṭhigatesu taṃ taṃ samuggahitaṃ abhiniviṭṭhadhammaṃ nicchinitvā pavattā diṭṭhinivesā na hi svātivattāti vuttaṃ hoti. Tasmā naro tesu nivesanesu, nirassatī ādiyatī ca dhammanti yasmā na hi svātivattā, tasmā naro tesuyeva diṭṭhinivesanesu ajasīlagosīlakukkurasīlapañcātapamaruppapātaukkuṭikappadhānakaṇṭakāpassayādibhedaṃ satthāraṃ dhammakkhānaṃ gaṇādibhedañca taṃ taṃ dhammaṃ nirassati ca ādiyati ca jahati ca gaṇhāti ca vanamakkaṭo viya taṃ taṃ sākhanti vuttaṃ hoti.
एवं निरस्सन्तो च आदियन्तो च अनवट्ठितचित्तत्ता असन्तेहिपि गुणदोसेहि अत्तनो वा परस्स वा यसायसं उप्पादेय्य। दुरतिवत्ताति अतिक्कमितुं दुक्खा। दुत्तराति दुउत्तरा। दुप्पतरा दुस्समतिक्कमा दुब्बिनिवत्ताति उपसग्गेन वड्ढिता।
Evaṃ nirassanto ca ādiyanto ca anavaṭṭhitacittattā asantehipi guṇadosehi attano vā parassa vā yasāyasaṃ uppādeyya. Durativattāti atikkamituṃ dukkhā. Duttarāti duuttarā. Duppatarā dussamatikkamā dubbinivattāti upasaggena vaḍḍhitā.
निच्छिनित्वाति सस्सतवसेन निच्छयं कत्वा। विनिच्छिनित्वाति अत्तवसेन नानाविधेन विनिच्छयं कत्वा। विचिनित्वाति परियेसित्वा। पविचिनित्वाति अत्तनियवसेन सब्बाकारेन परियेसित्वा। ‘‘निचिनित्वा विच्चिनित्वा’’तिपि पाठो। ओधिग्गाहोति अवधियित्वा गाहो। बिलग्गाहोति कोट्ठासवसेन गाहो ‘‘बिलसो विभजित्वा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३७८; म॰ नि॰ १.१११) विय। वरग्गाहोति उत्तमगाहो। कोट्ठासग्गाहोति अवयववसेन गाहो। उच्चयग्गाहोति रासिवसेन गाहो। समुच्चयग्गाहोति कोट्ठासवसेन रासिवसेन च गाहो। इदं सच्चन्ति इदमेव सभावं। तच्छन्ति तथभावं अविपरीतसभावं। तथन्ति विपरिणामरहितं। भूतन्ति विज्जमानं। याथावन्ति यथासभावं। अविपरीतन्ति न विपरीतं।
Nicchinitvāti sassatavasena nicchayaṃ katvā. Vinicchinitvāti attavasena nānāvidhena vinicchayaṃ katvā. Vicinitvāti pariyesitvā. Pavicinitvāti attaniyavasena sabbākārena pariyesitvā. ‘‘Nicinitvā viccinitvā’’tipi pāṭho. Odhiggāhoti avadhiyitvā gāho. Bilaggāhoti koṭṭhāsavasena gāho ‘‘bilaso vibhajitvā’’tiādīsu (dī. ni. 2.378; ma. ni. 1.111) viya. Varaggāhoti uttamagāho. Koṭṭhāsaggāhoti avayavavasena gāho. Uccayaggāhoti rāsivasena gāho. Samuccayaggāhoti koṭṭhāsavasena rāsivasena ca gāho. Idaṃ saccanti idameva sabhāvaṃ. Tacchanti tathabhāvaṃ aviparītasabhāvaṃ. Tathanti vipariṇāmarahitaṃ. Bhūtanti vijjamānaṃ. Yāthāvanti yathāsabhāvaṃ. Aviparītanti na viparītaṃ.
निरस्सतीति निअस्सति विक्खिपति। परविच्छिन्दनाय वाति परेहि विस्सज्जापनेन। अनभिसम्भुणन्तो वाति असम्पापुणन्तो वा असक्कोन्तो वा विस्सज्जेति। परो विच्छिन्देतीति अञ्ञो वियोगं करोति। नत्थेत्थाति नत्थि एत्थ। सीलं अनभिसम्भुणन्तोति सीलं असम्पादेन्तो। सीलं निरस्सतीति सीलं विस्सज्जेति। इतो परेसुपि एसेव नयो।
Nirassatīti niassati vikkhipati. Paravicchindanāya vāti parehi vissajjāpanena. Anabhisambhuṇanto vāti asampāpuṇanto vā asakkonto vā vissajjeti. Paro vicchindetīti añño viyogaṃ karoti. Natthetthāti natthi ettha. Sīlaṃ anabhisambhuṇantoti sīlaṃ asampādento. Sīlaṃ nirassatīti sīlaṃ vissajjeti. Ito paresupi eseva nayo.
२१. यो पनायं सब्बदिट्ठिगतादिदोसधुननाय पञ्ञाय समन्नागतत्ता धोनो, तस्स धोनस्स हि…पे॰… अनूपयो सो। किं वुत्तं होति? धोनधम्मसमन्नागमा धोनस्स धुतसब्बपापस्स अरहतो कत्थचि लोके तेसु तेसु भवेसु संकप्पना दिट्ठि नत्थि। सो तस्सा दिट्ठिया अभावा, याय च अत्तना कतं पापकम्मं पटिच्छादेन्ता तित्थिया मायाय वा मानेन वा एवं अगतिं गच्छन्ति, तम्पि मायञ्च मानञ्च पहाय धोनो रागादीनं दोसानं केन गच्छेय्य, दिट्ठधम्मे सम्पराये वा निरयादीसु गतिविसेसेसु केन सङ्खं गच्छेय्य, अनूपयो सो, सो हि तण्हादिट्ठिउपयानं द्विन्नं अभावेन अनूपयोति।
21. Yo panāyaṃ sabbadiṭṭhigatādidosadhunanāya paññāya samannāgatattā dhono, tassa dhonassa hi…pe… anūpayo so. Kiṃ vuttaṃ hoti? Dhonadhammasamannāgamā dhonassa dhutasabbapāpassa arahato katthaci loke tesu tesu bhavesu saṃkappanā diṭṭhi natthi. So tassā diṭṭhiyā abhāvā, yāya ca attanā kataṃ pāpakammaṃ paṭicchādentā titthiyā māyāya vā mānena vā evaṃ agatiṃ gacchanti, tampi māyañca mānañca pahāya dhono rāgādīnaṃ dosānaṃ kenagaccheyya, diṭṭhadhamme samparāye vā nirayādīsu gativisesesu kena saṅkhaṃ gaccheyya, anūpayo so, so hi taṇhādiṭṭhiupayānaṃ dvinnaṃ abhāvena anūpayoti.
किं कारणाति केन कारणेन। धोना वुच्चति पञ्ञाति धोना इति किंकारणा पञ्ञा कथीयति। ताय पञ्ञाय कायदुच्चरितन्ति ताय वुत्तप्पकाराय पञ्ञाय कायतो पवत्तं दुट्ठु किलेसपूतिकत्ता वा चरितन्ति कायदुच्चरितं। धूतञ्च धोतञ्चाति कम्पितञ्च धोवितञ्च। सन्धोतञ्चाति सम्मा धोवितञ्च। निद्धोतञ्चाति विसेसेन सुट्ठु निद्धोतञ्च। रागो धुतो चातिआदयो चतुन्नं मग्गानं वसेन योजेतब्बा।
Kiṃ kāraṇāti kena kāraṇena. Dhonā vuccati paññāti dhonā iti kiṃkāraṇā paññā kathīyati. Tāya paññāya kāyaduccaritanti tāya vuttappakārāya paññāya kāyato pavattaṃ duṭṭhu kilesapūtikattā vā caritanti kāyaduccaritaṃ. Dhūtañca dhotañcāti kampitañca dhovitañca. Sandhotañcāti sammā dhovitañca. Niddhotañcāti visesena suṭṭhu niddhotañca. Rāgo dhuto cātiādayo catunnaṃ maggānaṃ vasena yojetabbā.
सम्मादिट्ठिया मिच्छादिट्ठि धुता चाति मग्गसम्पयुत्ताय सम्मादिट्ठिया मिच्छादिट्ठि कम्पिता चलिता धोविता। सम्मासङ्कप्पादीसुपि एसेव नयो। वुत्तञ्हेतं ‘‘सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि निज्जिण्णा होती’’ति सुत्तं (अ॰ नि॰ १०.१०६; दी॰ नि॰ ३.३६०) वित्थारेतब्बं। सम्माञाणेनाति मग्गसम्पयुत्तञाणेन, पच्चवेक्खणञाणेन वा। मिच्छाञाणन्ति विपरीतञाणं अयाथावञाणं, पापकिरियासु उपचिन्तावसेन पापं कत्वा ‘‘सुकतं मया’’ति पच्चवेक्खणाकारेन च उप्पन्नो मोहो। सम्माविमुत्तिया मिच्छाविमुत्तीति समुच्छेदविमुत्तिया विपरीता अयाथावविमुत्तियेव चेतोविमुत्तिसञ्ञिता।
Sammādiṭṭhiyā micchādiṭṭhi dhutā cāti maggasampayuttāya sammādiṭṭhiyā micchādiṭṭhi kampitā calitā dhovitā. Sammāsaṅkappādīsupi eseva nayo. Vuttañhetaṃ ‘‘sammādiṭṭhikassa, bhikkhave, micchādiṭṭhi nijjiṇṇā hotī’’ti suttaṃ (a. ni. 10.106; dī. ni. 3.360) vitthāretabbaṃ. Sammāñāṇenāti maggasampayuttañāṇena, paccavekkhaṇañāṇena vā. Micchāñāṇanti viparītañāṇaṃ ayāthāvañāṇaṃ, pāpakiriyāsu upacintāvasena pāpaṃ katvā ‘‘sukataṃ mayā’’ti paccavekkhaṇākārena ca uppanno moho. Sammāvimuttiyā micchāvimuttīti samucchedavimuttiyā viparītā ayāthāvavimuttiyeva cetovimuttisaññitā.
अरहा इमेहि धोनेय्येहि धम्मेहीति रागादीहि किलेसेहि दूरे ठितो अरहा इमेहि वुत्तप्पकारेहि किलेसधोवनेहि धम्मेहि उपेतो होति। धोनोति धोनो पुग्गलो, तेनेव ‘‘सो धुतरागो’’तिआदयो आह।
Arahā imehi dhoneyyehi dhammehīti rāgādīhi kilesehi dūre ṭhito arahā imehi vuttappakārehi kilesadhovanehi dhammehi upeto hoti. Dhonoti dhono puggalo, teneva ‘‘so dhutarāgo’’tiādayo āha.
माया वुच्चति वञ्चनिकाचरियाति वञ्चनकिरियं वञ्चनकरणं अस्सा अत्थीति वञ्चनिकाचरिया। तस्स पटिच्छादनहेतूति तेसं दुच्चरितानं अप्पकासनकारणा। पापिकं इच्छं पणिदहतीति लामकं पत्थनं पतिट्ठापेति। ‘‘मा मं जञ्ञा’’ति इच्छतीति ‘‘मय्हं कतं पापं परे मा जानिंसू’’ति पच्चासीसति। सङ्कप्पेतीति वितक्कं उप्पादेति। वाचं भासतीति जानंयेव पण्णत्तिं वीतिक्कमन्तो भिक्खु भारियं करोति। ‘‘अम्हाकं वीतिक्कमट्ठानं नाम नत्थी’’ति उपसन्तो विय भासति। कायेन परक्कमतीति ‘‘मया कतं इदं पापकम्मं मा केचि जानिंसू’’ति कायेन वत्तं करोति। विज्जमानदोसपटिच्छादनतो चक्खुमोहनमाया अस्साति मायावी, मायाविनो भावो मायाविता। कत्वा पापं पुन पटिच्छादनतो अतिच्च अस्सरति एताय सत्तोति अच्चसरा। कायवाचाकिरियाहि अञ्ञथा दस्सनतो वञ्चेतीति वञ्चना । एताय सत्ता निकरोन्तीति निकति, मिच्छा करोन्तीति अत्थो। ‘‘नाहं एवं करोमी’’ति पापानं विक्खिपनतो निकिरणा। ‘‘नाहं एवं करोमी’’ति परिवज्जनतो परिहरणा। कायादीहि संहरणतो गूहना। समभागेन गूहना परिगूहना। तिणपण्णेहि विय गूथं कायवचीकम्मेहि पापं छादेतीति छादना। सब्बतो भागेन छादना परिच्छादना। न उत्तानिं कत्वा दस्सेतीति अनुत्तानिकम्मं। न पाकटं कत्वा दस्सेतीति अनाविकम्मं। सुट्ठु छादना वोच्छादना। कतपटिच्छादनवसेन पुनपि पापस्स करणतो पापकिरिया। अयं वुच्चतीति अयं कतपटिच्छादनलक्खणा माया नाम वुच्चति, याय समन्नागतो पुग्गलो भस्मपटिच्छन्नो विय अङ्गारो, उदकपटिच्छन्नो विय खाणु, पिलोतिकपलिवेठितं विय च सत्थं होति।
Māyā vuccati vañcanikācariyāti vañcanakiriyaṃ vañcanakaraṇaṃ assā atthīti vañcanikācariyā. Tassa paṭicchādanahetūti tesaṃ duccaritānaṃ appakāsanakāraṇā. Pāpikaṃ icchaṃ paṇidahatīti lāmakaṃ patthanaṃ patiṭṭhāpeti. ‘‘Mā maṃ jaññā’’ti icchatīti ‘‘mayhaṃ kataṃ pāpaṃ pare mā jāniṃsū’’ti paccāsīsati. Saṅkappetīti vitakkaṃ uppādeti. Vācaṃ bhāsatīti jānaṃyeva paṇṇattiṃ vītikkamanto bhikkhu bhāriyaṃ karoti. ‘‘Amhākaṃ vītikkamaṭṭhānaṃ nāma natthī’’ti upasanto viya bhāsati. Kāyena parakkamatīti ‘‘mayā kataṃ idaṃ pāpakammaṃ mā keci jāniṃsū’’ti kāyena vattaṃ karoti. Vijjamānadosapaṭicchādanato cakkhumohanamāyā assāti māyāvī, māyāvino bhāvo māyāvitā. Katvā pāpaṃ puna paṭicchādanato aticca assarati etāya sattoti accasarā. Kāyavācākiriyāhi aññathā dassanato vañcetīti vañcanā. Etāya sattā nikarontīti nikati, micchā karontīti attho. ‘‘Nāhaṃ evaṃ karomī’’ti pāpānaṃ vikkhipanato nikiraṇā. ‘‘Nāhaṃ evaṃ karomī’’ti parivajjanato pariharaṇā. Kāyādīhi saṃharaṇato gūhanā. Samabhāgena gūhanā parigūhanā. Tiṇapaṇṇehi viya gūthaṃ kāyavacīkammehi pāpaṃ chādetīti chādanā. Sabbato bhāgena chādanā paricchādanā. Na uttāniṃ katvā dassetīti anuttānikammaṃ. Na pākaṭaṃ katvā dassetīti anāvikammaṃ. Suṭṭhu chādanā vocchādanā. Katapaṭicchādanavasena punapi pāpassa karaṇato pāpakiriyā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ katapaṭicchādanalakkhaṇā māyā nāma vuccati, yāya samannāgato puggalo bhasmapaṭicchanno viya aṅgāro, udakapaṭicchanno viya khāṇu, pilotikapaliveṭhitaṃ viya ca satthaṃ hoti.
एकविधेन मानोति एकपरिच्छेदेन एककोट्ठासेन मानो। या चित्तस्स उन्नतीति या चित्तस्स अब्भुस्सापना, अयं मानोति अत्थो। एत्थ पुग्गलं अनामसित्वा निब्बत्तितमानोव वुत्तो।
Ekavidhenamānoti ekaparicchedena ekakoṭṭhāsena māno. Yā cittassa unnatīti yā cittassa abbhussāpanā, ayaṃ mānoti attho. Ettha puggalaṃ anāmasitvā nibbattitamānova vutto.
अत्तुक्कंसनमानोति अत्तानं उपरि ठपनमानो। परवम्भनमानोति परे लामककरणमानो। इमे द्वे माना येभुय्येन तथा पवत्ताकारवसेन वुत्ता।
Attukkaṃsanamānoti attānaṃ upari ṭhapanamāno. Paravambhanamānoti pare lāmakakaraṇamāno. Ime dve mānā yebhuyyena tathā pavattākāravasena vuttā.
‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानोति जातिआदीनि निस्साय ‘‘अहमस्मि सेय्यो’’ति उप्पन्नो मानो। सदिसमानादीसुपि एसेव नयो। एवमिमेपि तयो माना पुग्गलविसेसं अनिस्साय तथा पवत्ताकारवसेन वुत्ता। तेसु एकेको तिण्णम्पि सेय्यसदिसहीनानं उप्पज्जति। तत्थ ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो सेय्यस्सेव याथावमानो, सेसानं अयाथावमानो। ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानो सदिसस्सेव याथावमानो, सेसानं अयाथावमानो। ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानो हीनस्सेव याथावमानो, सेसानं अयाथावमानो।
‘‘Seyyohamasmī’’ti mānoti jātiādīni nissāya ‘‘ahamasmi seyyo’’ti uppanno māno. Sadisamānādīsupi eseva nayo. Evamimepi tayo mānā puggalavisesaṃ anissāya tathā pavattākāravasena vuttā. Tesu ekeko tiṇṇampi seyyasadisahīnānaṃ uppajjati. Tattha ‘‘seyyohamasmī’’ti māno seyyasseva yāthāvamāno, sesānaṃ ayāthāvamāno. ‘‘Sadisohamasmī’’ti māno sadisasseva yāthāvamāno, sesānaṃ ayāthāvamāno. ‘‘Hīnohamasmī’’ti māno hīnasseva yāthāvamāno, sesānaṃ ayāthāvamāno.
चतुब्बिधेन मानो लोकधम्मवसेन वुत्तो। पञ्चविधेन मानो पञ्चकामगुणवसेन वुत्तो। छब्बिधेन मानो चक्खादिसम्पत्तिवसेन वुत्तो। तत्थ मानं जनेतीति मानं उप्पादेति।
Catubbidhena māno lokadhammavasena vutto. Pañcavidhena māno pañcakāmaguṇavasena vutto. Chabbidhena māno cakkhādisampattivasena vutto. Tattha mānaṃ janetīti mānaṃ uppādeti.
सत्तविधेन माननिद्देसे मानोति उन्नमो। अतिमानोति ‘‘जातिआदीहि मया सदिसो नत्थी’’ति अतिक्कमित्वा मञ्ञनवसेन उप्पन्नो मानो। मानातिमानोति ‘‘अयं पुब्बे मया सदिसो, इदानि अहं सेट्ठो, अयं हीनतरो’’ति उप्पन्नो मानो। अयं भारातिभारो विय पुरिमं सदिसमानं उपादाय मानातिमानो नामाति दस्सेतुं ‘‘मानातिमानो’’ति आह। ओमानोति हीनमानो। यो ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानो नाम वुत्तो, अयं ओमानो नाम। अपि चेत्थ ‘‘त्वं जातिमा, काकजाति विय ते जाति। त्वं गोत्तवा, चण्डालगोत्तं विय ते गोत्तं। तुय्हं सरो अत्थि, काकसरो विय ते सरो’’ति एवं अत्तानं हेट्ठा कत्वा पवत्तनवसेन अयं ‘‘ओमानो’’ति वेदितब्बो।
Sattavidhena mānaniddese mānoti unnamo. Atimānoti ‘‘jātiādīhi mayā sadiso natthī’’ti atikkamitvā maññanavasena uppanno māno. Mānātimānoti ‘‘ayaṃ pubbe mayā sadiso, idāni ahaṃ seṭṭho, ayaṃ hīnataro’’ti uppanno māno. Ayaṃ bhārātibhāro viya purimaṃ sadisamānaṃ upādāya mānātimāno nāmāti dassetuṃ ‘‘mānātimāno’’ti āha. Omānoti hīnamāno. Yo ‘‘hīnohamasmī’’ti māno nāma vutto, ayaṃ omāno nāma. Api cettha ‘‘tvaṃ jātimā, kākajāti viya te jāti. Tvaṃ gottavā, caṇḍālagottaṃ viya te gottaṃ. Tuyhaṃ saro atthi, kākasaro viya te saro’’ti evaṃ attānaṃ heṭṭhā katvā pavattanavasena ayaṃ ‘‘omāno’’ti veditabbo.
अधिमानोति चत्तारि सच्चानि अप्पत्वा पत्तसञ्ञिस्स, चतूहि मग्गेहि कत्तब्बे किच्चे अकतेयेव कतसञ्ञिस्स, चतुसच्चधम्मे अनधिगते अधिगतसञ्ञिस्स , अरहत्ते असच्छिकते सच्छिकतसञ्ञिस्स उप्पन्नो अधिगतमानो अधिमानो नाम। अयं पन कस्स उप्पज्जति, कस्स न उप्पज्जतीति? अरियसावकस्स ताव न उप्पज्जति। सो हि मग्गफलनिब्बानपहीनकिलेसावसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणेन सञ्जातसोमनस्सो अरियगुणपटिवेधे निक्कङ्खो, तस्मा सोतापन्नादीनं ‘‘अहं सकदागामी’’तिआदिवसेन मानो न उप्पज्जति, दुस्सीलस्स च न उप्पज्जति। सो हि अरियगुणाधिगमे निरासोव। सीलवतोपि परिच्चत्तकम्मट्ठानस्स निद्दारामतादिमनुयुत्तस्स न उप्पज्जति , परिसुद्धसीलस्स पन कम्मट्ठाने अप्पमत्तस्स नामरूपं ववत्थपेत्वा पच्चयपरिग्गहेन वितिण्णकङ्खस्स तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारे सम्मसन्तस्स आरद्धविपस्सकस्स उप्पज्जति, उप्पन्ने च सुद्धसमथलाभी सुद्धविपस्सनालाभी वा अन्तरा ठपेति। सो हि दसपि वस्सानि वीसम्पि वस्सानि तिंसम्पि वस्सानि असीतिपि वस्सानि किलेससमुदाचारं अपस्सन्तो ‘‘अहं सोतापन्नो’’ति वा ‘‘सकदागामी’’ति वा ‘‘अनागामी’’ति वा मञ्ञति, समथविपस्सनालाभी पन अरहत्तेयेव ठपेति। तस्स हि समाधिबलेन किलेसा विक्खम्भिता, विपस्सनाबलेन सङ्खारा सुपरिग्गहिता, तस्मा सट्ठिपि वस्सानि असीतिपि वस्सानि वस्ससतम्पि किलेसा न समुदाचरन्ति, खीणासवस्सेव चित्ताचारो होति। सो एवं दीघरत्तं किलेससमुदाचारं अपस्सन्तो अन्तरा अट्ठत्वाव ‘‘अरहा अह’’न्ति मञ्ञति।
Adhimānoti cattāri saccāni appatvā pattasaññissa, catūhi maggehi kattabbe kicce akateyeva katasaññissa, catusaccadhamme anadhigate adhigatasaññissa , arahatte asacchikate sacchikatasaññissa uppanno adhigatamāno adhimāno nāma. Ayaṃ pana kassa uppajjati, kassa na uppajjatīti? Ariyasāvakassa tāva na uppajjati. So hi maggaphalanibbānapahīnakilesāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇena sañjātasomanasso ariyaguṇapaṭivedhe nikkaṅkho, tasmā sotāpannādīnaṃ ‘‘ahaṃ sakadāgāmī’’tiādivasena māno na uppajjati, dussīlassa ca na uppajjati. So hi ariyaguṇādhigame nirāsova. Sīlavatopi pariccattakammaṭṭhānassa niddārāmatādimanuyuttassa na uppajjati , parisuddhasīlassa pana kammaṭṭhāne appamattassa nāmarūpaṃ vavatthapetvā paccayapariggahena vitiṇṇakaṅkhassa tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre sammasantassa āraddhavipassakassa uppajjati, uppanne ca suddhasamathalābhī suddhavipassanālābhī vā antarā ṭhapeti. So hi dasapi vassāni vīsampi vassāni tiṃsampi vassāni asītipi vassāni kilesasamudācāraṃ apassanto ‘‘ahaṃ sotāpanno’’ti vā ‘‘sakadāgāmī’’ti vā ‘‘anāgāmī’’ti vā maññati, samathavipassanālābhī pana arahatteyeva ṭhapeti. Tassa hi samādhibalena kilesā vikkhambhitā, vipassanābalena saṅkhārā supariggahitā, tasmā saṭṭhipi vassāni asītipi vassāni vassasatampi kilesā na samudācaranti, khīṇāsavasseva cittācāro hoti. So evaṃ dīgharattaṃ kilesasamudācāraṃ apassanto antarā aṭṭhatvāva ‘‘arahā aha’’nti maññati.
अस्मिमानोति रूपे अस्मीतिआदिना नयेन पञ्चसु खन्धेसु ‘‘अहं रूपादयो’’ति उप्पन्नो मानो। मिच्छामानोति पापकेहि कम्मायतनसिप्पायतनविज्जाट्ठानसुतपटिभानसीलब्बतेहि, पापिकाय च दिट्ठिया उप्पन्नो मानो। तत्थ पापकं कम्मायतनं नाम केवट्टमच्छबन्धनेसादानं कम्मं। पापकं सिप्पायतनं नाम मच्छजालखिपकुमीनकरणेसु चेव पासओड्डनसूलारोपनादीसु च छेकता। पापकं विज्जाट्ठानं नाम या काचि परूपघातविज्जा। पापकं सुतं नाम भारतयुद्धसीताहरणादिपटिसंयुत्तं। पापकं पटिभानं नाम दुब्भासितयुत्तं कप्पनाटकविलप्पनादिपटिभानं । पापकं सीलं नाम अजसीलं गोसीलं। वतम्पि अजवतगोवतमेव। पापिका दिट्ठि पन द्वासट्ठिया दिट्ठिगतेसु याकाचि दिट्ठि। अट्ठविधमानो उत्तानत्थोयेव।
Asmimānoti rūpe asmītiādinā nayena pañcasu khandhesu ‘‘ahaṃ rūpādayo’’ti uppanno māno. Micchāmānoti pāpakehi kammāyatanasippāyatanavijjāṭṭhānasutapaṭibhānasīlabbatehi, pāpikāya ca diṭṭhiyā uppanno māno. Tattha pāpakaṃ kammāyatanaṃ nāma kevaṭṭamacchabandhanesādānaṃ kammaṃ. Pāpakaṃ sippāyatanaṃ nāma macchajālakhipakumīnakaraṇesu ceva pāsaoḍḍanasūlāropanādīsu ca chekatā. Pāpakaṃ vijjāṭṭhānaṃ nāma yā kāci parūpaghātavijjā. Pāpakaṃ sutaṃ nāma bhāratayuddhasītāharaṇādipaṭisaṃyuttaṃ. Pāpakaṃ paṭibhānaṃ nāma dubbhāsitayuttaṃ kappanāṭakavilappanādipaṭibhānaṃ . Pāpakaṃ sīlaṃ nāma ajasīlaṃ gosīlaṃ. Vatampi ajavatagovatameva. Pāpikā diṭṭhi pana dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatesu yākāci diṭṭhi. Aṭṭhavidhamāno uttānatthoyeva.
नवविधेन माननिद्देसे सेय्यस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’तिआदयो नव माना पुग्गलं निस्साय वुत्ता। एत्थ पन सेय्यस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो राजानञ्चेव पब्बजितानञ्च उप्पज्जति। राजा हि ‘‘रट्ठेन वा धनवाहनेहि वा को मया सदिसो अत्थी’’ति एतं मानं करोति। पब्बजितोपि ‘‘सीलधुतङ्गादीहि को मया सदिसो अत्थी’’ति एतं मानं करोति।
Navavidhena mānaniddese seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’tiādayo nava mānā puggalaṃ nissāya vuttā. Ettha pana seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’ti māno rājānañceva pabbajitānañca uppajjati. Rājā hi ‘‘raṭṭhena vā dhanavāhanehi vā ko mayā sadiso atthī’’ti etaṃ mānaṃ karoti. Pabbajitopi ‘‘sīladhutaṅgādīhi ko mayā sadiso atthī’’ti etaṃ mānaṃ karoti.
सेय्यस्स ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानोपि एतेसंयेव उप्पज्जति। राजा हि ‘‘रट्ठेन वा धनवाहनेहि वा अञ्ञराजूहि सद्धिं मय्हं किं नानाकरण’’न्ति एतं मानं करोति। पब्बजितोपि ‘‘सीलधुतङ्गादीहि अञ्ञेन भिक्खुना मय्हं किं नानाकरण’’न्ति एतं मानं करोति।
Seyyassa ‘‘sadisohamasmī’’ti mānopi etesaṃyeva uppajjati. Rājā hi ‘‘raṭṭhena vā dhanavāhanehi vā aññarājūhi saddhiṃ mayhaṃ kiṃ nānākaraṇa’’nti etaṃ mānaṃ karoti. Pabbajitopi ‘‘sīladhutaṅgādīhi aññena bhikkhunā mayhaṃ kiṃ nānākaraṇa’’nti etaṃ mānaṃ karoti.
सेय्यस्स ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानोपि एतेसंयेव उप्पज्जति। यस्स हि रञ्ञो रट्ठं वा धनवाहनादीनि वा नातिसम्पन्नानि होन्ति, सो ‘‘मय्हं राजाति वोहारसुखमत्तकमेव, किं राजा नाम अह’’न्ति एतं मानं करोति। पब्बजितोपि अप्पलाभसक्कारो ‘‘अहं धम्मकथिको, बहुस्सुतो, महाथेरोति कथामत्तमेव, किं धम्मकथिको नामाहं, किं बहुस्सुतो नामाहं, किं महाथेरो नामाहं, यस्स मे लाभसक्कारो नत्थी’’ति एतं मानं करोति।
Seyyassa ‘‘hīnohamasmī’’ti mānopi etesaṃyeva uppajjati. Yassa hi rañño raṭṭhaṃ vā dhanavāhanādīni vā nātisampannāni honti, so ‘‘mayhaṃ rājāti vohārasukhamattakameva, kiṃ rājā nāma aha’’nti etaṃ mānaṃ karoti. Pabbajitopi appalābhasakkāro ‘‘ahaṃ dhammakathiko, bahussuto, mahātheroti kathāmattameva, kiṃ dhammakathiko nāmāhaṃ, kiṃ bahussuto nāmāhaṃ, kiṃ mahāthero nāmāhaṃ, yassa me lābhasakkāro natthī’’ti etaṃ mānaṃ karoti.
सदिसस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानादयो अमच्चादीनं उप्पज्जन्ति। अमच्चो वा हि रट्ठियो वा ‘‘भोगयानवाहनादीहि को मया सदिसो अञ्ञो राजपुरिसो अत्थी’’ति वा, ‘‘मय्हं अञ्ञेहि सद्धिं किं नानाकरण’’न्ति वा, ‘‘अमच्चोति नाममेव मय्हं, घासच्छादनमत्तम्पि मे नत्थि, किं अमच्चो नामाह’’न्ति वा एते माने करोति।
Sadisassa ‘‘seyyohamasmī’’ti mānādayo amaccādīnaṃ uppajjanti. Amacco vā hi raṭṭhiyo vā ‘‘bhogayānavāhanādīhi ko mayā sadiso añño rājapuriso atthī’’ti vā, ‘‘mayhaṃ aññehi saddhiṃ kiṃ nānākaraṇa’’nti vā, ‘‘amaccoti nāmameva mayhaṃ, ghāsacchādanamattampi me natthi, kiṃ amacco nāmāha’’nti vā ete māne karoti.
हीनस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानादयो दासादीनं उप्पज्जन्ति। दासो हि ‘‘मातितो वा पितितो वा को मया सदिसो अञ्ञो दासो नाम अत्थि, अञ्ञे जीवितुं असक्कोन्ता कुच्छिहेतु दासा नाम जाता, अहं पन पवेणीआगतत्ता सेय्यो’’ति वा, ‘‘पवेणीआगतभावेन उभतोसुद्धिकदासत्तेन असुकदासेन नाम सद्धिं कि मय्हं नानाकरण’’न्ति वा, ‘‘कुच्छिवसेनाहं दासब्यं उपगतो, मातापितुकोटिया पन मे दासट्ठानं नत्थि , किं दासो नाम अह’’न्ति वा एते माने करोति। यथा च दासो, एवं पुक्कुसचण्डालादयोपि एते माने करोन्तियेव।
Hīnassa ‘‘seyyohamasmī’’ti mānādayo dāsādīnaṃ uppajjanti. Dāso hi ‘‘mātito vā pitito vā ko mayā sadiso añño dāso nāma atthi, aññe jīvituṃ asakkontā kucchihetu dāsā nāma jātā, ahaṃ pana paveṇīāgatattā seyyo’’ti vā, ‘‘paveṇīāgatabhāvena ubhatosuddhikadāsattena asukadāsena nāma saddhiṃ ki mayhaṃ nānākaraṇa’’nti vā, ‘‘kucchivasenāhaṃ dāsabyaṃ upagato, mātāpitukoṭiyā pana me dāsaṭṭhānaṃ natthi , kiṃ dāso nāma aha’’nti vā ete māne karoti. Yathā ca dāso, evaṃ pukkusacaṇḍālādayopi ete māne karontiyeva.
एत्थ च सेय्यस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति उप्पन्नमानोव याथावमानो, इतरे द्वे अयाथावमाना। तथा सदिसस्स ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति, हीनस्स ‘‘हीनोहमस्मी’’ति उप्पन्नमानोव याथावमानो, इतरे द्वे अयाथावमाना। तत्थ याथावमाना अरहत्तमग्गवज्झा, अयाथावमाना सोतापत्तिमग्गवज्झा।
Ettha ca seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’ti uppannamānova yāthāvamāno, itare dve ayāthāvamānā. Tathā sadisassa ‘‘sadisohamasmī’’ti, hīnassa ‘‘hīnohamasmī’’ti uppannamānova yāthāvamāno, itare dve ayāthāvamānā. Tattha yāthāvamānā arahattamaggavajjhā, ayāthāvamānā sotāpattimaggavajjhā.
एत्थ च सेय्यस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो उत्तमस्स उत्तमट्ठेन ‘‘अहं सेय्यो’’ति एवं उप्पन्नमानो, सेय्यस्स ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानो उत्तमस्स समट्ठेन ‘‘अहं सदिसो’’ति एवं उप्पन्नमानो। सेय्यस्स ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानो उत्तमस्स लामकट्ठेन ‘‘अहं हीनो’’ति एवं उप्पन्नमानो। एवं सेय्यमानो सदिसमानो हीनमानोति इमे तयो माना सेय्यस्स उप्पज्जन्ति। सदिसस्सापि अहं सेय्यो, सदिसो, हीनोति तयो माना उप्पज्जन्ति। हीनस्सापि अहं हीनो, सदिसो, सेय्योति तयो माना उप्पज्जन्ति।
Ettha ca seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’ti māno uttamassa uttamaṭṭhena ‘‘ahaṃ seyyo’’ti evaṃ uppannamāno, seyyassa ‘‘sadisohamasmī’’ti māno uttamassa samaṭṭhena ‘‘ahaṃ sadiso’’ti evaṃ uppannamāno. Seyyassa ‘‘hīnohamasmī’’ti māno uttamassa lāmakaṭṭhena ‘‘ahaṃ hīno’’ti evaṃ uppannamāno. Evaṃ seyyamāno sadisamāno hīnamānoti ime tayo mānā seyyassa uppajjanti. Sadisassāpi ahaṃ seyyo, sadiso, hīnoti tayo mānā uppajjanti. Hīnassāpi ahaṃ hīno, sadiso, seyyoti tayo mānā uppajjanti.
दसविधमाननिद्देसे इधेकच्चो मानं जनेतीति एकच्चो पुग्गलो मानं जनयति। जातिया वाति खत्तियभावादिजातिसम्पत्तिया वा। गोत्तेन वाति गोतमगोत्तादिना उक्कट्ठगोत्तेन वा। कोलपुत्तियेन वाति महाकुलभावेन वा। वण्णपोक्खरताय वाति वण्णसम्पन्नसरीरताय वा। सरीरञ्हि ‘‘पोक्खर’’न्ति वुच्चति, तस्स वण्णसम्पत्तिया अभिरूपभावेनाति अत्थो। धनेन वाति धनसम्पन्नभावेन वा, मय्हं निधानगतस्स धनस्स पमाणं नत्थीति अत्थो। अज्झेनेन वाति अज्झायनवसेन वा। कम्मायतनेन वाति ‘‘अवसेसा सत्ता छिन्नपक्खकाकसदिसा, अहं पन महिद्धिको महानुभावो’’ति वा, ‘‘अहं यं यं कम्मं करोमि, तं तं समिज्झती’’ति वा एवमादिनयप्पवत्तेन कम्मायतनेन वा। सिप्पायतनेन वाति ‘‘अवसेसा सत्ता निसिप्पा, अहं सिप्पवा’’ति एवमादिनयप्पवत्तेन सिप्पायतनेन वा। विज्जाट्ठानेन वाति इदं हेट्ठा वुत्तनयमेव। सुतेन वाति ‘‘अवसेसा सत्ता अप्पस्सुता, अहं पन बहुस्सुतो’’ति एवमादिसुतेन वा। पटिभानेन वाति ‘‘अवसेसा सत्ता अप्पटिभाना, मय्हं पन पटिभानप्पमाणं नत्थी’’ति एवमादिपटिभानेन वा। अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुनाति अवुत्तेन अञ्ञेन वत्थुना वा। यो एवरूपो मानोति मानकरणवसेन मानो। मञ्ञना मञ्ञितत्तन्ति आकारभावनिद्देसो। उस्सितट्ठेन उन्नति। यस्सुप्पज्जति, तं पुग्गलं उन्नामेति उक्खिपित्वा ठपेतीति उन्नामो। समुस्सितट्ठेन धजो। उक्खिपनट्ठेन चित्तं सम्पग्गण्हातीति सम्पग्गाहो। केतु वुच्चति बहूसु धजेसु अच्चुग्गतधजो । मानोपि पुनप्पुनं उप्पज्जमानो अपरापरे उपादाय अच्चुग्गतट्ठेन केतु वियाति केतु, तं केतुं इच्छतीति केतुकम्यं, तस्स भावो केतुकम्यता। सा पन चित्तस्स, न अत्तनो। तेन वुत्तं ‘‘केतुकम्यता चित्तस्सा’’ति। मानसम्पयुत्तञ्हि चित्तं केतुं इच्छति, तस्स भावो, केतुसङ्खातो मानोति। धोनो मायञ्च मानञ्च पहाय पजहित्वा यो सो धोनो अरहा हेट्ठा वुत्तनयेन विनोदनब्यन्तिकरणादिवसेन किलेसे पजहित्वा ठितो, सो तेन रागादिना किलेसेन गच्छेय्य।
Dasavidhamānaniddese idhekacco mānaṃ janetīti ekacco puggalo mānaṃ janayati. Jātiyā vāti khattiyabhāvādijātisampattiyā vā. Gottena vāti gotamagottādinā ukkaṭṭhagottena vā. Kolaputtiyena vāti mahākulabhāvena vā. Vaṇṇapokkharatāya vāti vaṇṇasampannasarīratāya vā. Sarīrañhi ‘‘pokkhara’’nti vuccati, tassa vaṇṇasampattiyā abhirūpabhāvenāti attho. Dhanena vāti dhanasampannabhāvena vā, mayhaṃ nidhānagatassa dhanassa pamāṇaṃ natthīti attho. Ajjhenena vāti ajjhāyanavasena vā. Kammāyatanena vāti ‘‘avasesā sattā chinnapakkhakākasadisā, ahaṃ pana mahiddhiko mahānubhāvo’’ti vā, ‘‘ahaṃ yaṃ yaṃ kammaṃ karomi, taṃ taṃ samijjhatī’’ti vā evamādinayappavattena kammāyatanena vā. Sippāyatanena vāti ‘‘avasesā sattā nisippā, ahaṃ sippavā’’ti evamādinayappavattena sippāyatanena vā. Vijjāṭṭhānena vāti idaṃ heṭṭhā vuttanayameva. Sutena vāti ‘‘avasesā sattā appassutā, ahaṃ pana bahussuto’’ti evamādisutena vā. Paṭibhānena vāti ‘‘avasesā sattā appaṭibhānā, mayhaṃ pana paṭibhānappamāṇaṃ natthī’’ti evamādipaṭibhānena vā. Aññataraññatarena vā vatthunāti avuttena aññena vatthunā vā. Yo evarūpo mānoti mānakaraṇavasena māno. Maññanā maññitattanti ākārabhāvaniddeso. Ussitaṭṭhena unnati. Yassuppajjati, taṃ puggalaṃ unnāmeti ukkhipitvā ṭhapetīti unnāmo. Samussitaṭṭhena dhajo. Ukkhipanaṭṭhena cittaṃ sampaggaṇhātīti sampaggāho. Ketu vuccati bahūsu dhajesu accuggatadhajo . Mānopi punappunaṃ uppajjamāno aparāpare upādāya accuggataṭṭhena ketu viyāti ketu, taṃ ketuṃ icchatīti ketukamyaṃ, tassa bhāvo ketukamyatā. Sā pana cittassa, na attano. Tena vuttaṃ ‘‘ketukamyatā cittassā’’ti. Mānasampayuttañhi cittaṃ ketuṃ icchati, tassa bhāvo, ketusaṅkhāto mānoti. Dhono māyañca mānañca pahāya pajahitvā yo so dhono arahā heṭṭhā vuttanayena vinodanabyantikaraṇādivasena kilese pajahitvā ṭhito, so tena rāgādinā kilesena gaccheyya.
नेरयिकोति वाति निरये निब्बत्तकसत्तोति वा। तिरच्छानयोनिकादीसुपि एसेव नयो। सो हेतु नत्थीति येन जनकहेतुना गतियादीसु निब्बत्तेय्य, सो हेतु नत्थि। पच्चयोति तस्सेव वेवचनं। कारणन्ति ठानं। कारणञ्हि तदायत्तवुत्तिताय अत्तनो फलस्स ठानन्ति वुच्चति। तस्मा येन हेतुना येन पच्चयेन गतियादीसु निब्बत्तेय्य, तं कारणं नत्थि।
Nerayikoti vāti niraye nibbattakasattoti vā. Tiracchānayonikādīsupi eseva nayo. So hetu natthīti yena janakahetunā gatiyādīsu nibbatteyya, so hetu natthi. Paccayoti tasseva vevacanaṃ. Kāraṇanti ṭhānaṃ. Kāraṇañhi tadāyattavuttitāya attano phalassa ṭhānanti vuccati. Tasmā yena hetunā yena paccayena gatiyādīsu nibbatteyya, taṃ kāraṇaṃ natthi.
२२. यो पन नेसं द्विन्नं उपयानं भावेन उपयो होति, सो उपयो हि…पे॰… दिट्ठिमिधेव सब्बन्ति। तत्थ उपयोति तण्हादिट्ठिनिस्सितो। धम्मेसु उपेति वादन्ति ‘‘रत्तो’’ति वा ‘‘दुट्ठो’’ति वा एवं तेसु तेसु धम्मेसु उपेति वादं। अनूपयं केन कथं वदेय्याति तण्हादिट्ठिप्पहानेन पन अनूपयं खीणासवं केन रागेन वा दोसेन वा कथं ‘‘रत्तो’’ति वा ‘‘दुट्ठो’’ति वा वदेय्य। एवं अनुपवज्जो च सो किं तित्थिया विय कतपटिच्छादको भविस्सतीति अधिप्पायो। अत्ता निरत्ता न हि तस्स अत्थीति तस्स हि अत्तदिट्ठि वा उच्छेददिट्ठि वा नत्थि, गहणमुञ्चनं वापि अत्तनिरत्तसञ्ञितं नत्थि। किं कारणा नत्थीति चे? अधोसि सो दिट्ठिमिधेव सब्बन्ति। यस्मा सो इधेव अत्तभावे ञाणम्बुना सब्बदिट्ठिगतं अधोसि पजहि विनोदेसीति अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठापेसि। तं सुत्वा राजा अत्तमनो भगवन्तं अभिवादेत्वा पक्कामीति।
22. Yo pana nesaṃ dvinnaṃ upayānaṃ bhāvena upayo hoti, so upayo hi…pe… diṭṭhimidheva sabbanti. Tattha upayoti taṇhādiṭṭhinissito. Dhammesu upeti vādanti ‘‘ratto’’ti vā ‘‘duṭṭho’’ti vā evaṃ tesu tesu dhammesu upeti vādaṃ. Anūpayaṃ kena kathaṃ vadeyyāti taṇhādiṭṭhippahānena pana anūpayaṃ khīṇāsavaṃ kena rāgena vā dosena vā kathaṃ ‘‘ratto’’ti vā ‘‘duṭṭho’’ti vā vadeyya. Evaṃ anupavajjo ca so kiṃ titthiyā viya katapaṭicchādako bhavissatīti adhippāyo. Attā nirattā na hi tassa atthīti tassa hi attadiṭṭhi vā ucchedadiṭṭhi vā natthi, gahaṇamuñcanaṃ vāpi attanirattasaññitaṃ natthi. Kiṃ kāraṇā natthīti ce? Adhosi so diṭṭhimidheva sabbanti. Yasmā so idheva attabhāve ñāṇambunā sabbadiṭṭhigataṃ adhosi pajahi vinodesīti arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi. Taṃ sutvā rājā attamano bhagavantaṃ abhivādetvā pakkāmīti.
रत्तोति वाति रागेन रत्तोति वा। दुट्ठोति वातिआदीसुपि एसेव नयो। ते अभिसङ्खारा अप्पहीनाति ये पुञ्ञापुञ्ञआनेञ्जाभिसङ्खारा, ते अप्पहीना। अभिसङ्खारानं अप्पहीनत्ताति तेसं वुत्तप्पकारानं कम्माभिसङ्खारानं न पहीनभावेन। गतिया वादं उपेतीति पञ्चन्नं गतीनं अञ्ञतराय कथनं उपगच्छति। तेनेवाह – ‘‘नेरयिकोति वा…पे॰… वादं उपेति उपगच्छती’’ति। वदेय्याति कथेय्य। गहितं नत्थीति गहेतब्बं नत्थि। मुञ्चितब्बं नत्थीति मुञ्चित्वा ठितत्ता मोचेतब्बं नत्थि।
Rattoti vāti rāgena rattoti vā. Duṭṭhoti vātiādīsupi eseva nayo. Te abhisaṅkhārā appahīnāti ye puññāpuññaāneñjābhisaṅkhārā, te appahīnā. Abhisaṅkhārānaṃ appahīnattāti tesaṃ vuttappakārānaṃ kammābhisaṅkhārānaṃ na pahīnabhāvena. Gatiyā vādaṃ upetīti pañcannaṃ gatīnaṃ aññatarāya kathanaṃ upagacchati. Tenevāha – ‘‘nerayikoti vā…pe… vādaṃ upeti upagacchatī’’ti. Vadeyyāti katheyya. Gahitaṃ natthīti gahetabbaṃ natthi. Muñcitabbaṃ natthīti muñcitvā ṭhitattā mocetabbaṃ natthi.
यस्सत्थि गहितन्ति यस्स पुग्गलस्स ‘‘अहं ममा’’ति गहितं अत्थि। तस्सत्थि मुञ्चितब्बन्ति तस्स पुग्गलस्स मोचेतब्बं अत्थि। उपरि पदानि परिवत्तेत्वा योजेतब्बानि। गहणं मुञ्चना समतिक्कन्तोति गहणमोचना अरहा अतिक्कन्तो। बुद्धिपरिहानिवीतिवत्तोति वड्ढिञ्च परिहानिञ्च अतिक्कमित्वा पवत्तो। सो वुट्ठवासोतिआदिं कत्वा ञाणग्गिना दड्ढानीति परियोसानं हेट्ठा वुत्तनयमेव। अधोसीति कन्तेसि। धुनि सन्धुनि निद्धुनीति उपसग्गेन पदं वड्ढितं।
Yassatthigahitanti yassa puggalassa ‘‘ahaṃ mamā’’ti gahitaṃ atthi. Tassatthi muñcitabbanti tassa puggalassa mocetabbaṃ atthi. Upari padāni parivattetvā yojetabbāni. Gahaṇaṃ muñcanā samatikkantoti gahaṇamocanā arahā atikkanto. Buddhiparihānivītivattoti vaḍḍhiñca parihāniñca atikkamitvā pavatto. So vuṭṭhavāsotiādiṃ katvā ñāṇagginā daḍḍhānīti pariyosānaṃ heṭṭhā vuttanayameva. Adhosīti kantesi. Dhuni sandhuni niddhunīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ.
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय महानिद्देसट्ठकथाय
Saddhammappajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya
दुट्ठट्ठकसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Duṭṭhaṭṭhakasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi / ३. दुट्ठट्ठकसुत्तनिद्देसो • 3. Duṭṭhaṭṭhakasuttaniddeso
