Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
૯. દ્વેધાવિતક્કસુત્તવણ્ણના
9. Dvedhāvitakkasuttavaṇṇanā
૨૦૬. દ્વે દ્વે ભાગેતિ દ્વે દ્વે કોટ્ઠાસે કત્વા. કામઞ્ચેત્થ ‘‘ઇમં એકં ભાગમકાસિં, ઇમં દુતિયભાગમકાસિ’’ન્તિ વચનતો સબ્બેપિ વિતક્કા સંકિલેસવોદાનવિભાગેન દ્વેવ ભાગા કતા, અપરાપરુપ્પત્તિયા પનેતેસં અભિણ્હાચારં ઉપાદાય પાળિયં ‘‘દ્વિધા કત્વા’’તિ આમેડિતવચનન્તિ ‘‘દ્વે દ્વે ભાગે કત્વા’’તિ આમેડિતવચનવસેનેવ વુત્તો. અથ વા ભાગદ્વયસ્સ સપ્પટિભાગતાય તત્થ યં યં દ્વયમ્પિ ખો ઉજુવિપચ્ચનીકં, તં તં વિસું વિસું ગહેતુકામો ભગવા આહ ‘‘દ્વિધા કત્વા વિતક્કે વિહરેય્ય’’ન્તિ. એવં પન ચિન્તેત્વા તત્થ મિચ્છાવિતક્કાનં સમ્માવિતક્કાનઞ્ચ અનવસેસં અસઙ્કરતો ચ ગહિતભાવં દસ્સેન્તો ‘‘ઇમં એકં ભાગમકાસિં, ઇમં દુતિયભાગમકાસિ’’ન્તિ અવોચ. કામપટિસંયુત્તોતિ કામરાગસઙ્ખાતેન કામેન સમ્પયુત્તો, કામેન પટિબદ્ધો વા. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – બ્યાપજ્જતિ ચિત્તં એતેનાતિ બ્યાપાદો, દોસો. વિહિંસતિ એતાય સત્તે, વિહિંસનં વા તેસં એતન્તિ વિહિંસા, પરેસં વિહેઠનાકારેન પવત્તસ્સ કરુણાપટિપક્ખસ્સ પાપધમ્મસ્સેતં અધિવચનં. અજ્ઝત્તન્તિ અજ્ઝત્તધમ્મારમ્મણમાહ. બહિદ્ધાતિ બાહિરધમ્મારમ્મણં. ઓળારિકોતિ બહલકામરાગાદિપટિસંયુત્તો. તબ્બિપરિયાયેન સુખુમો. વિતક્કો અકુસલપક્ખિકોયેવાતિ ઇમિના વિતક્કભાવસામઞ્ઞેન તત્થાપિ અકુસલભાવસામઞ્ઞેન એકભાગકરણં, ન એકચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્નતાદિવસેનાતિ દસ્સેતિ.
206.Dvedve bhāgeti dve dve koṭṭhāse katvā. Kāmañcettha ‘‘imaṃ ekaṃ bhāgamakāsiṃ, imaṃ dutiyabhāgamakāsi’’nti vacanato sabbepi vitakkā saṃkilesavodānavibhāgena dveva bhāgā katā, aparāparuppattiyā panetesaṃ abhiṇhācāraṃ upādāya pāḷiyaṃ ‘‘dvidhā katvā’’ti āmeḍitavacananti ‘‘dve dve bhāge katvā’’ti āmeḍitavacanavaseneva vutto. Atha vā bhāgadvayassa sappaṭibhāgatāya tattha yaṃ yaṃ dvayampi kho ujuvipaccanīkaṃ, taṃ taṃ visuṃ visuṃ gahetukāmo bhagavā āha ‘‘dvidhā katvā vitakke vihareyya’’nti. Evaṃ pana cintetvā tattha micchāvitakkānaṃ sammāvitakkānañca anavasesaṃ asaṅkarato ca gahitabhāvaṃ dassento ‘‘imaṃ ekaṃ bhāgamakāsiṃ, imaṃ dutiyabhāgamakāsi’’nti avoca. Kāmapaṭisaṃyuttoti kāmarāgasaṅkhātena kāmena sampayutto, kāmena paṭibaddho vā. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – byāpajjati cittaṃ etenāti byāpādo, doso. Vihiṃsati etāya satte, vihiṃsanaṃ vā tesaṃ etanti vihiṃsā, paresaṃ viheṭhanākārena pavattassa karuṇāpaṭipakkhassa pāpadhammassetaṃ adhivacanaṃ. Ajjhattanti ajjhattadhammārammaṇamāha. Bahiddhāti bāhiradhammārammaṇaṃ. Oḷārikoti bahalakāmarāgādipaṭisaṃyutto. Tabbipariyāyena sukhumo. Vitakkoakusalapakkhikoyevāti iminā vitakkabhāvasāmaññena tatthāpi akusalabhāvasāmaññena ekabhāgakaraṇaṃ, na ekacittuppādapariyāpannatādivasenāti dasseti.
નેક્ખમ્મં વુચ્ચતિ લોભાતિક્કન્તત્તા પઠમજ્ઝાનં, સબ્બાકુસલેહિ નિક્ખન્તત્તા સબ્બં કુસલં. ઇધ પન કામવિતક્કપટિપક્ખસ્સ અધિપ્પેતત્તા આહ ‘‘કામેહિ નિસ્સટો નેક્ખમ્મપટિસંયુત્તો વિતક્કો’’તિ. સોતિ નેક્ખમ્મવિતક્કો. યાવ પઠમજ્ઝાનાતિ પઠમસમન્નાહારતો પટ્ઠાય યાવ પઠમજ્ઝાનં એત્થુપ્પન્નો વિતક્કો નેક્ખમ્મવિતક્કોયેવ. પઠમજ્ઝાનન્તિ ચ ઇદં તતો પરં વિતક્કાભાવતો વુત્તં. ન બ્યાપજ્જતિ ચિત્તં એતેન, બ્યાપાદસ્સ વા પટિપક્ખોતિ અબ્યાપાદો, મેત્તાપુબ્બભાગો મેત્તાભાવનારમ્ભો. ન વિહિંસન્તિ એતાય, વિહિંસાય વા પટિપક્ખોતિ અવિહિંસા, કરુણાપુબ્બભાગો કરુણાભાવનારમ્ભો.
Nekkhammaṃ vuccati lobhātikkantattā paṭhamajjhānaṃ, sabbākusalehi nikkhantattā sabbaṃ kusalaṃ. Idha pana kāmavitakkapaṭipakkhassa adhippetattā āha ‘‘kāmehi nissaṭo nekkhammapaṭisaṃyutto vitakko’’ti. Soti nekkhammavitakko. Yāva paṭhamajjhānāti paṭhamasamannāhārato paṭṭhāya yāva paṭhamajjhānaṃ etthuppanno vitakko nekkhammavitakkoyeva. Paṭhamajjhānanti ca idaṃ tato paraṃ vitakkābhāvato vuttaṃ. Na byāpajjati cittaṃ etena, byāpādassa vā paṭipakkhoti abyāpādo, mettāpubbabhāgo mettābhāvanārambho. Na vihiṃsanti etāya, vihiṃsāya vā paṭipakkhoti avihiṃsā, karuṇāpubbabhāgo karuṇābhāvanārambho.
મહાબોધિસત્તાનં મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તકાલતો પટ્ઠાય લદ્ધાવસરા સમ્માસઙ્કપ્પા ઉપરૂપરિ સવિસેસં પવત્તન્તીતિ આહ ‘‘છબ્બસ્સાનિ…પે॰… પવત્તિંસૂ’’તિ. ઞાણસ્સ અપરિપક્કત્તા પુબ્બવાસનાવસેન સતિસમ્મોસતો કદાચિ મિચ્છાવિતક્કલેસોપિ હોતિયેવાતિ તં દસ્સેતું ‘‘સતિસમ્મોસેન…પે॰… તિટ્ઠન્તી’’તિ આહ. યથા નિચ્ચપિહિતેપિ ગેહે કદાચિ વાતપાને વિવટમત્તે લદ્ધાવસરો વાતો અન્તો પવિસેય્ય, એવં ગુત્તિન્દ્રિયેપિ બોધિસત્તસન્તાને સતિસમ્મોસવસેન લદ્ધાવસરો અકુસલવિતક્કો ઉપ્પજ્જિ, ઉપ્પન્નો ચ કુસલવારં પચ્છિન્દિત્વા અટ્ઠાસિ, અથ મહાસત્તો તંમુહુત્તુપ્પન્નમેવ પટિવિનોદેત્વા તેસં આયતિં અનુપ્પાદાય ‘‘ઇમે મિચ્છાવિતક્કા, ઇમે સમ્માવિતક્કા’’તિ યાથાવતો તે પરિચ્છિન્દિત્વા મિચ્છાવિતક્કાનં અવસરં અદેન્તો સમ્માવિતક્કે પરિવડ્ઢેસિ. તેન વુત્તં ‘‘મય્હં ઇમે’’તિઆદિ.
Mahābodhisattānaṃ mahābhinikkhamanaṃ nikkhantakālato paṭṭhāya laddhāvasarā sammāsaṅkappā uparūpari savisesaṃ pavattantīti āha ‘‘chabbassāni…pe… pavattiṃsū’’ti. Ñāṇassa aparipakkattā pubbavāsanāvasena satisammosato kadāci micchāvitakkalesopi hotiyevāti taṃ dassetuṃ ‘‘satisammosena…pe… tiṭṭhantī’’ti āha. Yathā niccapihitepi gehe kadāci vātapāne vivaṭamatte laddhāvasaro vāto anto paviseyya, evaṃ guttindriyepi bodhisattasantāne satisammosavasena laddhāvasaro akusalavitakko uppajji, uppanno ca kusalavāraṃ pacchinditvā aṭṭhāsi, atha mahāsatto taṃmuhuttuppannameva paṭivinodetvā tesaṃ āyatiṃ anuppādāya ‘‘ime micchāvitakkā, ime sammāvitakkā’’ti yāthāvato te paricchinditvā micchāvitakkānaṃ avasaraṃ adento sammāvitakke parivaḍḍhesi. Tena vuttaṃ ‘‘mayhaṃ ime’’tiādi.
૨૦૭. પમાદો નામ સતિવિપ્પવાસોતિ આહ ‘‘અપ્પમત્તસ્સાતિ સતિયા અવિપ્પવાસે ઠિતસ્સા’’તિ. આતાપવીરિયવન્તસ્સાતિ કિલેસાનં નિગ્ગણ્હનવીરિયવતો. પેસિતચિત્તસ્સાતિ ભવવિમોક્ખાય વિસ્સટ્ઠચિત્તસ્સ કાયે ચ જીવિતે ચ નિરપેક્ખસ્સ. ‘‘એવં પટિપાકતિકો જાતો’’તિ અત્તનો અત્તભાવં નિસ્સાય પવત્તં સોમનસ્સાકારં ગેહસ્સિતસોમનસ્સપક્ખિકં અકાસિ, પઞ્ઞામહન્તતાય સુખુમદસ્સિતા.
207. Pamādo nāma sativippavāsoti āha ‘‘appamattassāti satiyā avippavāse ṭhitassā’’ti. Ātāpavīriyavantassāti kilesānaṃ niggaṇhanavīriyavato. Pesitacittassāti bhavavimokkhāya vissaṭṭhacittassa kāye ca jīvite ca nirapekkhassa. ‘‘Evaṃ paṭipākatiko jāto’’ti attano attabhāvaṃ nissāya pavattaṃ somanassākāraṃ gehassitasomanassapakkhikaṃ akāsi, paññāmahantatāya sukhumadassitā.
અપરિઞ્ઞાયં ઠિતસ્સાતિ ન પરિઞ્ઞાયં ઠિતસ્સ, અપરિગ્ગહિતપરિઞ્ઞસ્સાતિ અત્થો. વિતક્કો…પે॰… એતાનિ તીણિ નામાનિ લભતીતિ તાદિસસ્સ ઉપ્પન્નો મિચ્છાવિતક્કો યથારહં અત્તબ્યાબાધકો ઉભયબ્યાબાધકો ચ ન હોતીતિ ન વત્તબ્બો તં સભાવાનતિવત્તનતોતિ અધિપ્પાયો. અનુપ્પન્નાનુપ્પાદઉપ્પન્નપરિહાનિનિમિત્તતાય પઞ્ઞં નિરોધેતીતિ પઞ્ઞાનિરોધિકો. તેનાહ ‘‘અનુપ્પન્નાયા’’તિઆદિ. નત્થિભાવં ગચ્છતીતિ પટિસઙ્ખાનબલેન વિક્ખમ્ભનપ્પહાનમાહ. નિરુજ્ઝતીતિઆદીહિપિ તદેવ વદતિ. વિગતન્તન્તિઆદીહિ પન સમૂલં ઉદ્ધટં વિય તદા અપ્પવત્તનકં અકાસિન્તિ વદતિ.
Apariññāyaṃṭhitassāti na pariññāyaṃ ṭhitassa, apariggahitapariññassāti attho. Vitakko…pe… etāni tīṇi nāmāni labhatīti tādisassa uppanno micchāvitakko yathārahaṃ attabyābādhako ubhayabyābādhako ca na hotīti na vattabbo taṃ sabhāvānativattanatoti adhippāyo. Anuppannānuppādauppannaparihāninimittatāya paññaṃ nirodhetīti paññānirodhiko. Tenāha ‘‘anuppannāyā’’tiādi. Natthibhāvaṃ gacchatīti paṭisaṅkhānabalena vikkhambhanappahānamāha. Nirujjhatītiādīhipi tadeva vadati. Vigatantantiādīhi pana samūlaṃ uddhaṭaṃ viya tadā appavattanakaṃ akāsinti vadati.
૨૦૮. ચિત્તવિપરિણામભાવો ચિત્તસ્સ અઞ્ઞથત્તં પકતિચિત્તવિગમો. અનેકગ્ગતાકારો વિક્ખેપો. તત્થ વિતક્કેન ચિત્તં વિહઞ્ઞમાનં વિય હોતીતિ આહ ‘‘તં ગહેત્વા વિહિંસાવિતક્કં અકાસી’’તિ. કારુઞ્ઞન્તિ પરદુક્ખનિમિત્તં ચિત્તખેદં વદતિ. તેનેવાહ – ‘‘પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં મનં કમ્પેતીતિ કરુણા’’તિ (મ॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૧; સં॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૧.૧). ન્તિ કરુણાયનવસેન પવત્તચિત્તપકમ્પનં સન્ધાય ‘‘ઉપ્પજ્જતિ વિહિંસાવિતક્કો’’તિ આહ, ન સત્તેસુ વિહિંસા પવત્તતીતિ અધિપ્પાયો.
208.Cittavipariṇāmabhāvo cittassa aññathattaṃ pakaticittavigamo. Anekaggatākāro vikkhepo. Tattha vitakkena cittaṃ vihaññamānaṃ viya hotīti āha ‘‘taṃ gahetvā vihiṃsāvitakkaṃ akāsī’’ti. Kāruññanti paradukkhanimittaṃ cittakhedaṃ vadati. Tenevāha – ‘‘paradukkhe sati sādhūnaṃ manaṃ kampetīti karuṇā’’ti (ma. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1). Nti karuṇāyanavasena pavattacittapakampanaṃ sandhāya ‘‘uppajjati vihiṃsāvitakko’’ti āha, na sattesu vihiṃsā pavattatīti adhippāyo.
તેન તેન ચસ્સાકારેનાતિ યેન યેન આકારેન ભિક્ખુના અનુવિતક્કિતં અનુવિચારિતં, તેન તેન આકારેનસ્સ ચેતસો નતિ હોતિ. તેનેવાહ ‘‘કામવિતક્કાદીસૂ’’તિઆદિ. પહાસીતિ કાલવિપલ્લાસેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘પજહતી’’તિ. પહાનં પનસ્સ સિદ્ધમેવ પટિપક્ખસ્સ સિદ્ધત્તાતિ દસ્સેતું ‘‘પહાસી’’તિ વુત્તં યથા ‘‘અસામિભોગે ગામિકાઆદીયિંસૂ’’તિ. બહુલમકાસીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. એવમેવં નમતીતિ કામવિતક્કસમ્પયોગાકારમેવ હોતિ, કામવિતક્કસમ્પયુત્તાકારેન વા પરિણમતિ. કસનં કિટ્ઠં, કસીતિ અત્થો, તન્નિબ્બત્તત્તા પન કારણૂપચારેન સસ્સં ‘‘કિટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘સસ્સસમ્બાધે’’તિ. ચત્તારિ ભયાનીતિ વધબન્ધજાનિગરહાનિ. ઉપદ્દવન્તિ અનત્થુપ્પાદભાવં. લામકન્તિ નિહીનભાવં. ધન્ધેસૂતિ અત્તનો ખન્ધેસુ. ઓતારન્તિ અનુપ્પવેસં કિલેસાનં. સંકિલેસતો વિસુજ્ઝનં વિસુદ્ધિ, સા એવ વોદાનન્તિ આહ ‘‘વોદાનપક્ખન્તિ ઇદં તસ્સેવ વેવચન’’ન્તિ.
Tena tena cassākārenāti yena yena ākārena bhikkhunā anuvitakkitaṃ anuvicāritaṃ, tena tena ākārenassa cetaso nati hoti. Tenevāha ‘‘kāmavitakkādīsū’’tiādi. Pahāsīti kālavipallāsena vuttanti āha ‘‘pajahatī’’ti. Pahānaṃ panassa siddhameva paṭipakkhassa siddhattāti dassetuṃ ‘‘pahāsī’’ti vuttaṃ yathā ‘‘asāmibhoge gāmikāādīyiṃsū’’ti. Bahulamakāsīti etthāpi eseva nayo. Evamevaṃ namatīti kāmavitakkasampayogākārameva hoti, kāmavitakkasampayuttākārena vā pariṇamati. Kasanaṃ kiṭṭhaṃ, kasīti attho, tannibbattattā pana kāraṇūpacārena sassaṃ ‘‘kiṭṭha’’nti vuttanti āha ‘‘sassasambādhe’’ti. Cattāri bhayānīti vadhabandhajānigarahāni. Upaddavanti anatthuppādabhāvaṃ. Lāmakanti nihīnabhāvaṃ. Dhandhesūti attano khandhesu. Otāranti anuppavesaṃ kilesānaṃ. Saṃkilesato visujjhanaṃ visuddhi, sā eva vodānanti āha ‘‘vodānapakkhanti idaṃ tasseva vevacana’’nti.
૨૦૯. સબ્બકુસલં નેક્ખમ્મં સબ્બાકુસલપટિપક્ખતાય તતો નિસ્સટત્તા. નિબ્બાનમેવ નેક્ખમ્મં સબ્બકિલેસતો સબ્બસઙ્ખતતો ચ નિસ્સટત્તા. કિટ્ઠસમ્બાધં વિય રૂપાદિઆરમ્મણં પમાદે સતિ અનત્થુપ્પત્તિટ્ઠાનભાવતો. કૂટગાવો વિય કૂટચિત્તં દુદ્દમભાવતો. પણ્ડિતગોપાલકો વિય બોધિસત્તો ઉપાયકોસલ્લયોગતો. ચતુબ્બિધભયં વિય મિચ્છાવિતક્કા સપ્પટિભયભાવતો. પઞ્ઞાય વુદ્ધિ એતસ્સ અત્થીતિ પઞ્ઞાવુદ્ધિકો. વિહઞ્ઞતિ ચિત્તં એતેનાતિ વિઘાતો, ચેતોદુક્ખં, તપ્પક્ખિકો વિઘાતપક્ખિકો, ન વિઘાતપક્ખિકોતિ અવિઘાતપક્ખિકો. નિબ્બાનસંવત્તનિકો નિબ્બાનવહો. ઉગ્ઘાતીયેય્યાતિ ઉદ્ધતં સિયા વિક્ખિત્તઞ્ચ ભવેય્યાતિ અત્થો. સણ્ઠપેમીતિ સમ્મદેવ પટ્ઠપેમિ. યથા પન ઠપિતં સણ્ઠપિતં નામ હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘સન્નિસીદાપેમી’’તિઆદિ વુત્તં. સન્નિસીદાપેમીતિ સમાધિપટિપક્ખે કિલેસે સન્નિસીદાપેન્તો ચિત્તં ગોચરજ્ઝત્તે સન્નિસીદાપેમિ. અબ્યગ્ગભાવાપાદકેન એકગ્ગં કરોમિ, યથા આરમ્મણે સુટ્ઠુ અપ્પિતં હોતિ, એવં સમ્મા સમ્મદેવ આદહામિ સમાહિતં કરોમિ, યસ્મા તથાસમાહિતં ચિત્તં સુટ્ઠુ આરમ્મણે આરોપિતં નામ હોતિ, ન તતો પરિપતતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સુટ્ઠુ આરોપેમીતિ અત્થો’’તિ. મા ઉગ્ઘાતીયિત્તાતિ મા હઞ્ઞિત્થ, મા ઊહતં અત્થાતિ અત્થો.
209.Sabbakusalaṃnekkhammaṃ sabbākusalapaṭipakkhatāya tato nissaṭattā. Nibbānameva nekkhammaṃ sabbakilesato sabbasaṅkhatato ca nissaṭattā. Kiṭṭhasambādhaṃ viya rūpādiārammaṇaṃ pamāde sati anatthuppattiṭṭhānabhāvato. Kūṭagāvo viya kūṭacittaṃ duddamabhāvato. Paṇḍitagopālako viya bodhisatto upāyakosallayogato. Catubbidhabhayaṃ viya micchāvitakkā sappaṭibhayabhāvato. Paññāya vuddhi etassa atthīti paññāvuddhiko. Vihaññati cittaṃ etenāti vighāto, cetodukkhaṃ, tappakkhiko vighātapakkhiko, na vighātapakkhikoti avighātapakkhiko. Nibbānasaṃvattaniko nibbānavaho. Ugghātīyeyyāti uddhataṃ siyā vikkhittañca bhaveyyāti attho. Saṇṭhapemīti sammadeva paṭṭhapemi. Yathā pana ṭhapitaṃ saṇṭhapitaṃ nāma hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘sannisīdāpemī’’tiādi vuttaṃ. Sannisīdāpemīti samādhipaṭipakkhe kilese sannisīdāpento cittaṃ gocarajjhatte sannisīdāpemi. Abyaggabhāvāpādakena ekaggaṃ karomi, yathā ārammaṇe suṭṭhu appitaṃ hoti, evaṃ sammā sammadeva ādahāmi samāhitaṃ karomi, yasmā tathāsamāhitaṃ cittaṃ suṭṭhu ārammaṇe āropitaṃ nāma hoti, na tato paripatati, tasmā vuttaṃ ‘‘suṭṭhu āropemīti attho’’ti. Mā ugghātīyittāti mā haññittha, mā ūhataṃ atthāti attho.
૨૧૦. સોયેવ…પે॰… વુત્તોતિ ઇમિના કિઞ્ચાપિ એકંયેવ કુસલવિતક્કં મગ્ગક્ખણે વિય તિવિધત્તસમ્ભવતો તિવિધનામિકં કત્વા દસ્સિતં વિય હોતિ, ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં. પબન્ધપવત્તઞ્હિ ઉપાદાય એકત્તનયેન ‘‘સોયેવ બ્યાપાદપચ્ચનીકટ્ઠેના’’તિઆદિ વુત્તં. એકજાતિયેસુ હિ કુસલચિત્તેસુ ઉપ્પન્નો વિતક્કો સમાનાકારતાય સો એવાતિ વત્તબ્બતં લભતિ યથા ‘‘સા એવ તિત્તિરી, તાનિ એવ ઓસધાની’’તિ (સં॰ નિ॰ ટી॰ ૨.૨.૧૯). ન હિ તદા મહાપુરિસસ્સ અસુભમેત્તાકરુણાસન્નિસ્સયા તે વિતક્કા એવં વુત્તાતિ.
210.Soyeva…pe… vuttoti iminā kiñcāpi ekaṃyeva kusalavitakkaṃ maggakkhaṇe viya tividhattasambhavato tividhanāmikaṃ katvā dassitaṃ viya hoti, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Pabandhapavattañhi upādāya ekattanayena ‘‘soyeva byāpādapaccanīkaṭṭhenā’’tiādi vuttaṃ. Ekajātiyesu hi kusalacittesu uppanno vitakko samānākāratāya so evāti vattabbataṃ labhati yathā ‘‘sā eva tittirī, tāni eva osadhānī’’ti (saṃ. ni. ṭī. 2.2.19). Na hi tadā mahāpurisassa asubhamettākaruṇāsannissayā te vitakkā evaṃ vuttāti.
સમાપત્તિં નિસ્સાયાતિ સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા, તતો વુટ્ઠહિત્વાતિ અત્થો. વિપસ્સનાપિ તરુણાતિ યોજના. કાયો કિલમતિ સમથવિપસ્સનાનં તરુણતાય ભાવનાય પુબ્બેનાપરં વિસેસસ્સ અલબ્ભમાનત્તા. તેનાહ ‘‘ચિત્તં હઞ્ઞતિ વિહઞ્ઞતી’’તિ. વિપસ્સનાય બહૂપકારા સમાપત્તિ, તથા હિ વુત્તં – ‘‘સમાધિં, ભિક્ખવે, ભાવેથ, સમાહિતો યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૫; ૪.૯૯; ૫.૧૦૭૧).
Samāpattiṃnissāyāti samāpattiṃ samāpajjitvā, tato vuṭṭhahitvāti attho. Vipassanāpi taruṇāti yojanā. Kāyo kilamati samathavipassanānaṃ taruṇatāya bhāvanāya pubbenāparaṃ visesassa alabbhamānattā. Tenāha ‘‘cittaṃ haññati vihaññatī’’ti. Vipassanāyabahūpakārāsamāpatti, tathā hi vuttaṃ – ‘‘samādhiṃ, bhikkhave, bhāvetha, samāhito yathābhūtaṃ jānāti passatī’’ti (saṃ. ni. 3.5; 4.99; 5.1071).
યથા વિસ્સમટ્ઠાનં યોધાનં પરિસ્સમં વિનોદેતિ, તથા પરિસ્સમવિનોદનત્થં ફલકેહિ કાતબ્બં વિસ્સમટ્ઠાનં ફલકકોટ્ઠકો, સમાપત્તિયા પન વિપસ્સના બહુકારતરા સમાધિપરિપન્થકાનં, સબ્બેસમ્પિ વા કિલેસાનં વિમથનેન દુબ્બલભાવાપજ્જનતો. તેનાહ ‘‘વિપસ્સના થામજાતા સમાપત્તિમ્પિ રક્ખતિ, થામજાતં કરોતી’’તિ. નનુ ચેવં ઇતરીતરસન્નિસ્સયદોસો આપજ્જતીતિ? નયિદમેકન્તિકં, ઇતરીતરસન્નિસ્સયાપિ કિચ્ચસિદ્ધિ લોકે લબ્ભતીતિ દસ્સેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં.
Yathā vissamaṭṭhānaṃ yodhānaṃ parissamaṃ vinodeti, tathā parissamavinodanatthaṃ phalakehi kātabbaṃ vissamaṭṭhānaṃ phalakakoṭṭhako, samāpattiyā pana vipassanā bahukāratarā samādhiparipanthakānaṃ, sabbesampi vā kilesānaṃ vimathanena dubbalabhāvāpajjanato. Tenāha ‘‘vipassanā thāmajātā samāpattimpi rakkhati,thāmajātaṃ karotī’’ti. Nanu cevaṃ itarītarasannissayadoso āpajjatīti? Nayidamekantikaṃ, itarītarasannissayāpi kiccasiddhi loke labbhatīti dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ.
ગામન્તં આહટેસૂતિ ગામસમીપં ઉપનીતેસુ. એતાગાવોતિ સતિ ઉપ્પાદનમત્તમેવ કાતબ્બં યથા ગાવો રક્ખિતબ્બા, તદભાવતો. તદાતિ સમથવિપસ્સનાનં થામજાતકાલે. અનુપસ્સનાનં લહું લહું ઉપ્પત્તિં સન્ધાય ‘‘એકપ્પહારેનેવ આરુળ્હોવ હોતી’’તિ વુત્તં, કમેનેવ પન અનુપસ્સનાપટિપાટિં આરોહતિ.
Gāmantaṃ āhaṭesūti gāmasamīpaṃ upanītesu. Etāgāvoti sati uppādanamattameva kātabbaṃ yathā gāvo rakkhitabbā, tadabhāvato. Tadāti samathavipassanānaṃ thāmajātakāle. Anupassanānaṃ lahuṃ lahuṃ uppattiṃ sandhāya ‘‘ekappahāreneva āruḷhova hotī’’ti vuttaṃ, kameneva pana anupassanāpaṭipāṭiṃ ārohati.
૨૧૫. એવં ભગવા અત્તનો અપ્પમાદપટિપદં, તાય ચ લદ્ધં અનઞ્ઞસાધારણં વિસેસં દસ્સેન્તો હેતુસમ્પત્તિયા સદ્ધિં ફલસમ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સત્તૂપકારસમ્પત્તિં દસ્સેતું ‘‘સેય્યથાપી’’તિઆદિમાહાતિ એવં એત્થ અનુસન્ધિ વેદિતબ્બા. અરઞ્ઞલક્ખણયોગ્ગમત્તેન અરઞ્ઞં. મહાવનતાય પવનં. પવદ્ધઞ્હિ વનં પવનં. ચતૂહિ યોગેહીતિ જિઘચ્છાપિપાસાભયપટિપત્તિસઙ્ખાતયોગેહિ. ખેમં અનુપદ્દવતં. સુવત્થિં અનુપદ્દવં આવહતીતિ સોવત્થિકો. પીતિં કુટ્ઠિં ગમેતિ ઉપનેતીતિ પીતિગમનીયો. પીતં પાનતિત્થં ગચ્છતીતિ પીતગમનીયો. સાખાદીહીતિ કણ્ટકસાખાકણ્ટકલતાવનેહિ. અનાસયગામિતાય ઉદકસન્નિરુદ્ધોપિ અમગ્ગો વુત્તો, ઇતરાનિ અપીતિગમનીયતાયપિ. આદિ-સદ્દેન ગહનં પરિગ્ગણ્હાતિ. ઓકેમિગલુદ્દકસ્સ ગોચરે ચરતીતિ ઓકચરો, દીપકમિગો. અરઞ્ઞે મિગે દિસ્વા તેહિ સદ્ધિં પલાયેય્યાતિ દીઘરજ્જુબન્ધનં.
215. Evaṃ bhagavā attano appamādapaṭipadaṃ, tāya ca laddhaṃ anaññasādhāraṇaṃ visesaṃ dassento hetusampattiyā saddhiṃ phalasampattiṃ dassetvā idāni sattūpakārasampattiṃ dassetuṃ ‘‘seyyathāpī’’tiādimāhāti evaṃ ettha anusandhi veditabbā. Araññalakkhaṇayoggamattena araññaṃ. Mahāvanatāya pavanaṃ. Pavaddhañhi vanaṃ pavanaṃ. Catūhi yogehīti jighacchāpipāsābhayapaṭipattisaṅkhātayogehi. Khemaṃ anupaddavataṃ. Suvatthiṃ anupaddavaṃ āvahatīti sovatthiko. Pītiṃ kuṭṭhiṃ gameti upanetīti pītigamanīyo. Pītaṃ pānatitthaṃ gacchatīti pītagamanīyo. Sākhādīhīti kaṇṭakasākhākaṇṭakalatāvanehi. Anāsayagāmitāya udakasanniruddhopi amaggo vutto, itarāni apītigamanīyatāyapi. Ādi-saddena gahanaṃ pariggaṇhāti. Okemigaluddakassa gocare caratīti okacaro, dīpakamigo. Araññe mige disvā tehi saddhiṃ palāyeyyāti dīgharajjubandhanaṃ.
ઇધ વસન્તીતિ મિગાનં આસયં વદતિ, તતો આસયતો ઇમિના મગ્ગેન નિક્ખમન્તિ. એત્થ ચરન્તીતિ એતસ્મિં ઠાને ગોચરં ગણ્હન્તિ. એત્થ પિવન્તીતિ એતસ્મિં નિપાનતિત્થે ઉદકં પિવન્તિ. ઇમિના મગ્ગેન પવિસન્તીતિ ઇમિના મગ્ગેન નિપાનતિત્થં પવિસન્તિ. મગ્ગં પિધાયાતિ પકતિમગ્ગં પિદહિત્વા. ન તાવ કિઞ્ચિ કરોતિ અનવસેસે વનમિગે ઘાતેતુકામો.
Idha vasantīti migānaṃ āsayaṃ vadati, tato āsayato iminā maggena nikkhamanti. Etthacarantīti etasmiṃ ṭhāne gocaraṃ gaṇhanti. Etthapivantīti etasmiṃ nipānatitthe udakaṃ pivanti. Iminā maggena pavisantīti iminā maggena nipānatitthaṃ pavisanti. Maggaṃ pidhāyāti pakatimaggaṃ pidahitvā. Na tāva kiñci karoti anavasese vanamige ghātetukāmo.
અવિજ્જાય અઞ્ઞાણા હુત્વાતિ અવિજ્જાય નિવુતત્તા ઞાણરહિતા હુત્વા, નન્દીરાગેન ઉપનીતા રૂપારમ્મણાદીનિ આબન્ધિત્વા. પલોભનતો ઓકચરં નન્દીરાગોતિ. બ્યામોહનતો ઓકચારિકં અવિજ્જાતિ કત્વા દસ્સેતિ. તેસન્તિ ઓકચરોકચારિકાનં. સાખાભઙ્ગેનાતિ તાદિસેન લૂખતરગન્ધેન સાખાભઙ્ગેન. મનુસ્સગન્ધં અપનેત્વા તસ્સ સાખાભઙ્ગસ્સ ગન્ધેન. સમ્મત્તોતિ સમ્મજ્જિતો બ્યામુઞ્છો.
Avijjāya aññāṇā hutvāti avijjāya nivutattā ñāṇarahitā hutvā, nandīrāgena upanītā rūpārammaṇādīni ābandhitvā. Palobhanato okacaraṃ nandīrāgoti. Byāmohanato okacārikaṃ avijjāti katvā dasseti. Tesanti okacarokacārikānaṃ. Sākhābhaṅgenāti tādisena lūkhataragandhena sākhābhaṅgena. Manussagandhaṃ apanetvā tassa sākhābhaṅgassa gandhena. Sammattoti sammajjito byāmuñcho.
બુદ્ધાનં ખેમમગ્ગવિચરણં કુમ્મગ્ગપિધાનઞ્ચ સબ્બલોકસાધારણમ્પિ અત્થતો વેનેય્યપુગ્ગલાપેક્ખમેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞાદીનં ભબ્બપુગ્ગલાન’’ન્તિ આહ. ઊહતોતિ સમૂહતો નીહતોતિ આહ ‘‘દ્વેધા છેત્વા પાતિતો’’તિ. નાસિતાતિ અદસ્સનં ગમિતાતિ આહ ‘‘સબ્બેન સબ્બં સમુગ્ઘાટિતા’’તિ. હિતૂપચારન્તિ સત્તાનં હિતચરિયં.
Buddhānaṃ khemamaggavicaraṇaṃ kummaggapidhānañca sabbalokasādhāraṇampi atthato veneyyapuggalāpekkhamevāti dassento ‘‘aññātakoṇḍaññādīnaṃ bhabbapuggalāna’’nti āha. Ūhatoti samūhato nīhatoti āha ‘‘dvedhā chetvā pātito’’ti. Nāsitāti adassanaṃ gamitāti āha ‘‘sabbena sabbaṃ samugghāṭitā’’ti. Hitūpacāranti sattānaṃ hitacariyaṃ.
દ્વેધાવિતક્કસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.
Dvedhāvitakkasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૯. દ્વેધાવિતક્કસુત્તં • 9. Dvedhāvitakkasuttaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૯. દ્વેધાવિતક્કસુત્તવણ્ણના • 9. Dvedhāvitakkasuttavaṇṇanā