| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
रूपविभत्ति
Rūpavibhatti
एककनिद्देसवण्णना
Ekakaniddesavaṇṇanā
५९४. पथवीआदीनं धम्मानं रुप्पनसभावो विय न हेतुआदिभावोपि साधारणोति न हेतूसु विभजितब्बोति वुत्तं ‘‘अविज्जमानविभागस्सा’’ति। तस्स पन विभागाभावदस्सनसरूपदस्सनमेव निद्देसो। एवञ्च कत्वा निब्बानस्सपि विभागरहितत्ता ‘‘असङ्खता धातू’’ति एत्तकमेव निद्देसवसेन वुत्तं।
594. Pathavīādīnaṃ dhammānaṃ ruppanasabhāvo viya na hetuādibhāvopi sādhāraṇoti na hetūsu vibhajitabboti vuttaṃ ‘‘avijjamānavibhāgassā’’ti. Tassa pana vibhāgābhāvadassanasarūpadassanameva niddeso. Evañca katvā nibbānassapi vibhāgarahitattā ‘‘asaṅkhatā dhātū’’ti ettakameva niddesavasena vuttaṃ.
यदिपि हिनोति एतेन पतिट्ठाति कुसलादिको धम्मोति अलोभादयो केवलं हेतुपदवचनीया, कारणभावसामञ्ञतो पन महाभूतादयोपि हेतु-सद्दाभिधेय्याति मूलट्ठवाचिना दुतियेन हेतु-सद्देन विसेसेत्वा आह ‘‘हेतुहेतू’’ति। सुप्पतिट्ठितभावसाधनतो कुसलादिधम्मानं मूलत्थेन उपकारकधम्मा ‘‘तयो कुसलहेतू’’तिआदिना (ध॰ स॰ १०५९-१०६०) पट्ठाने च तेयेव ‘‘हेतुपच्चयो’’ति वुत्ताति आह ‘‘मूलहेतु पच्चयहेतूति वा अयमत्थो’’ति। हिनोति एतेन, एतस्मा वा फलं पवत्ततीति हेतु, पटिच्च एतस्मा एति पवत्ततीति पच्चयोति एवं हेतुपच्चय-सद्दानं अनानत्थतं सन्धाय हेतुसद्दपरियायभावेन पच्चय-सद्दो वुत्तोति आह ‘‘हेतुपच्चयसद्दानं समानत्थत्ता’’ति। भूतत्तयनिस्सितानि च महाभूतानि चतुमहाभूतनिस्सितं उपादारूपन्ति सब्बम्पि रूपं सब्बदा सब्बत्थ सब्बाकारं चतुमहाभूतहेतुकं महाभूतानि च अनामट्ठभेदानि सामञ्ञतो गहितानीति वुत्तं ‘‘रूपक्खन्धस्स हेतू’’ति।
Yadipi hinoti etena patiṭṭhāti kusalādiko dhammoti alobhādayo kevalaṃ hetupadavacanīyā, kāraṇabhāvasāmaññato pana mahābhūtādayopi hetu-saddābhidheyyāti mūlaṭṭhavācinā dutiyena hetu-saddena visesetvā āha ‘‘hetuhetū’’ti. Suppatiṭṭhitabhāvasādhanato kusalādidhammānaṃ mūlatthena upakārakadhammā ‘‘tayo kusalahetū’’tiādinā (dha. sa. 1059-1060) paṭṭhāne ca teyeva ‘‘hetupaccayo’’ti vuttāti āha ‘‘mūlahetu paccayahetūti vā ayamattho’’ti. Hinoti etena, etasmā vā phalaṃ pavattatīti hetu, paṭicca etasmā eti pavattatīti paccayoti evaṃ hetupaccaya-saddānaṃ anānatthataṃ sandhāya hetusaddapariyāyabhāvena paccaya-saddo vuttoti āha ‘‘hetupaccayasaddānaṃ samānatthattā’’ti. Bhūtattayanissitāni ca mahābhūtāni catumahābhūtanissitaṃ upādārūpanti sabbampi rūpaṃ sabbadā sabbattha sabbākāraṃ catumahābhūtahetukaṃ mahābhūtāni ca anāmaṭṭhabhedāni sāmaññato gahitānīti vuttaṃ ‘‘rūpakkhandhassa hetū’’ti.
कम्मसमादानानन्ति समादानानं कम्मानं, समादियित्वा कतकम्मानं वा। अञ्ञेसु पच्चयेसु विपाकस्स तण्हाविज्जादीसु।
Kammasamādānānanti samādānānaṃ kammānaṃ, samādiyitvā katakammānaṃ vā. Aññesu paccayesu vipākassa taṇhāvijjādīsu.
‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं कायदुच्चरितस्स इट्ठो कन्तो मनापो विपाको निब्बत्तेय्य, नेतं ठानं विज्जति। ठानञ्च खो एतं, भिक्खवे, विज्जति, यं कायदुच्चरितस्स अनिट्ठो अकन्तो अमनापो विपाको निब्बत्तेय्य। ठानमेतं विज्जति। वची…पे॰… मनो…पे॰… विज्जति…पे॰… अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं कायसुचरितस्स अनिट्ठो अकन्तो अमनापो विपाको निब्बत्तेय्या’’ति (म॰ नि॰ ३.१३१; विभ॰ ८०९),
‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ kāyaduccaritassa iṭṭho kanto manāpo vipāko nibbatteyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Ṭhānañca kho etaṃ, bhikkhave, vijjati, yaṃ kāyaduccaritassa aniṭṭho akanto amanāpo vipāko nibbatteyya. Ṭhānametaṃ vijjati. Vacī…pe… mano…pe… vijjati…pe… aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ kāyasucaritassa aniṭṭho akanto amanāpo vipāko nibbatteyyā’’ti (ma. ni. 3.131; vibha. 809),
‘‘कम्मं सत्ते विभजति, यदिदं हीनपणीतताया’’ति (म॰ नि॰ ३.२८९) – एवमादिवचनतो कम्मं विपाकस्स इट्ठानिट्ठतं नियमेतीति आह ‘‘इट्ठानिट्ठविपाकनियामकत्ता’’ति। गतिउपधिकालपयोगसम्पत्तिविपत्तियोयेव ठानं विपाकस्स ओकासभावतो। न हि तेहि विना कोचि विपाको निब्बत्ततीति। यथावुत्तट्ठाने सति अधिगन्तब्बं इट्ठानिट्ठारम्मणं ‘‘गति…पे॰… निप्फादित’’न्ति वुत्तं। विपाकस्स आरम्मणेन विना अभावतो आरम्मणम्पि तस्स पधानं कारणं। अनञ्ञसभावतोति हेतुआदिसभावाभावतो।
‘‘Kammaṃ satte vibhajati, yadidaṃ hīnapaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289) – evamādivacanato kammaṃ vipākassa iṭṭhāniṭṭhataṃ niyametīti āha ‘‘iṭṭhāniṭṭhavipākaniyāmakattā’’ti. Gatiupadhikālapayogasampattivipattiyoyeva ṭhānaṃ vipākassa okāsabhāvato. Na hi tehi vinā koci vipāko nibbattatīti. Yathāvuttaṭṭhāne sati adhigantabbaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇaṃ ‘‘gati…pe… nipphādita’’nti vuttaṃ. Vipākassa ārammaṇena vinā abhāvato ārammaṇampi tassa padhānaṃ kāraṇaṃ. Anaññasabhāvatoti hetuādisabhāvābhāvato.
रुप्पनं रूपं। तं अस्स अत्थीति एत्थ ‘‘अस्सा’’ति वुच्चमानो पथवीआदिअत्थोयेव रुप्पतीतिपि वुच्चतीति आह ‘‘रुप्पनलक्खणयुत्तस्सेव रूपीरूपभावतो’’ति। एतं सभावन्ति एतं उप्पन्नभावे सति छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावं रूपे नियमेति रूपस्सेव तंसभावत्ता। न रूपं एतस्मिन्ति कालभेदवसेन अतंसभावस्सपि रूपस्स अत्थिताय न रूपं तत्थ नियन्तब्बन्ति दस्सेति। अत्थि हीतिआदिना तत्थ रूपस्सेव नियन्तब्बताभावंयेव विवरति। एतमेवातिआदिना उद्देसेन निद्देसं संसन्देति। एत्थ एतमेव रूपे यथावुत्तसभावं नियमेतब्बं निद्देसे एव-सद्देन नियमेति अवधारेतीति अत्थो। यथावुत्तो नियमोति उप्पन्नभावे सति छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यभावो नियन्तब्बताय ‘‘नियमो’’ति वुत्तो, सो रूपे अत्थि एव रूपस्सेव तंसभावत्ता। विसिट्ठकालस्स वुत्तप्पकारं अवधारणंयेव वा यथावुत्तो नियमो, सो रूपे अत्थियेव सम्भवतियेव, न अरूपे विय न सम्भवतीति अत्थो दट्ठब्बो। कालभेदन्ति कालविसेसं। अनामसित्वाति अग्गहेत्वा। तं सब्बन्ति अनामट्ठकालभेदं ततोयेव अरूपेहि समानविञ्ञेय्यसभावं सब्बं रूपं। उप्पन्नन्ति एतेन कालभेदामसनेन विसेसेति ‘‘उप्पन्नं…पे॰… मेवा’’ति।
Ruppanaṃ rūpaṃ. Taṃ assa atthīti ettha ‘‘assā’’ti vuccamāno pathavīādiatthoyeva ruppatītipi vuccatīti āha ‘‘ruppanalakkhaṇayuttasseva rūpīrūpabhāvato’’ti. Etaṃ sabhāvanti etaṃ uppannabhāve sati chahi viññāṇehi viññeyyasabhāvaṃ rūpe niyameti rūpasseva taṃsabhāvattā. Na rūpaṃ etasminti kālabhedavasena ataṃsabhāvassapi rūpassa atthitāya na rūpaṃ tattha niyantabbanti dasseti. Atthi hītiādinā tattha rūpasseva niyantabbatābhāvaṃyeva vivarati. Etamevātiādinā uddesena niddesaṃ saṃsandeti. Ettha etameva rūpe yathāvuttasabhāvaṃ niyametabbaṃ niddese eva-saddena niyameti avadhāretīti attho. Yathāvutto niyamoti uppannabhāve sati chahi viññāṇehi viññeyyabhāvo niyantabbatāya ‘‘niyamo’’ti vutto, so rūpe atthi eva rūpasseva taṃsabhāvattā. Visiṭṭhakālassa vuttappakāraṃ avadhāraṇaṃyeva vā yathāvutto niyamo, so rūpe atthiyeva sambhavatiyeva, na arūpe viya na sambhavatīti attho daṭṭhabbo. Kālabhedanti kālavisesaṃ. Anāmasitvāti aggahetvā. Taṃ sabbanti anāmaṭṭhakālabhedaṃ tatoyeva arūpehi samānaviññeyyasabhāvaṃ sabbaṃ rūpaṃ. Uppannanti etena kālabhedāmasanena viseseti ‘‘uppannaṃ…pe… mevā’’ti.
वत्तमानकालिकं सब्बं रूपं दिट्ठसुतमुतविञ्ञातसभावं, तं यथासकं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावमेव, न तेहि अविञ्ञेय्यं। नापि उप्पन्नमेव छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावं एकन्तलक्खणनियमाभावापत्तितोति एवं अविपरीते अत्थे विभावितेपि चोदको अधिप्पायं अजानन्तो ‘‘ननु एव’’न्तिआदिना सब्बस्स सब्बारम्मणतापत्तिं चोदेति। इतरो ‘‘रूपं सब्बं सम्पिण्डेत्वा’’तिआदिना अत्तनो अधिप्पायं विभावेति। एत्थ एकीभावेन गहेत्वाति इदं ‘‘सम्पिण्डेत्वा’’ति एतस्स अत्थवचनं। एकन्तलक्खणं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावोयेव। इदं वुत्तं होति – किञ्चापि पञ्चन्नं विञ्ञाणानं विसयन्तरे अप्पवत्तनतो न सब्बस्स सब्बारम्मणता, सब्बस्सपि पन रूपस्स छविञ्ञाणारम्मणभावतो यथासकं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यताय छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यताव अत्थि, तं एकतो सङ्गहणवसेन गहेत्वा ‘‘उप्पन्नं सब्बं रूपं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्य’’न्ति वुत्तं यथा ‘‘अभिञ्ञाप्पत्तं पञ्चमज्झानं छळारम्मणं होती’’ति। यथा हि दिब्बचक्खुदिब्बसोतादिअभिञ्ञाप्पत्तस्स पञ्चमज्झानस्स विसुं असब्बारम्मणत्तेपि एकन्तलक्खणवसेन एकीभावेन गहेत्वा आरम्मणवसेन पठमज्झानादितो विसेसं दस्सेतुं ‘‘अभिञ्ञाप्पत्तं पञ्चमज्झानं छळारम्मणं होती’’ति वुच्चति, एवं अरूपतो रूपस्स विसयवसेन विसेसं दस्सेतुं ‘‘उप्प …पे॰… विञ्ञेय्य’’न्ति वुत्तन्ति। छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यभावो रूपे नियमेतब्बो, न पन रूपं तस्मिं नियमेतब्बं, अनियतदेसो च एव-सद्दोति अट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ट॰ ५९४) ‘‘पच्चुप्पन्नरूपमेव चक्खुविञ्ञाणादीहि छहि वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं। ‘‘पच्चुप्पन्नरूपमेवा’’तिआदिना तत्थ दोसमाह। तस्माति यस्मा पाळियं विञ्ञेय्यमेवाति एव-सद्दो वुत्तो, न च तस्स अट्ठानयोजनेन काचि इट्ठसिद्धि, अथ खो अनिट्ठसिद्धियेव सब्बरूपस्स एकन्तलक्खणनियमादस्सनतो, तस्मा। यथारुतवसेनेव नियमे गय्हमाने उप्प…पे॰… पत्ति नत्थि, ततो च सोतपतिततायपि पयोजनं नत्थीति। वुत्तनयेनाति ‘‘अरूपतो विधुर’’न्तिआदिना वुत्तनयेन।
Vattamānakālikaṃ sabbaṃ rūpaṃ diṭṭhasutamutaviññātasabhāvaṃ, taṃ yathāsakaṃ chahi viññāṇehi viññeyyasabhāvameva, na tehi aviññeyyaṃ. Nāpi uppannameva chahi viññāṇehi viññeyyasabhāvaṃ ekantalakkhaṇaniyamābhāvāpattitoti evaṃ aviparīte atthe vibhāvitepi codako adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanu eva’’ntiādinā sabbassa sabbārammaṇatāpattiṃ codeti. Itaro ‘‘rūpaṃ sabbaṃ sampiṇḍetvā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vibhāveti. Ettha ekībhāvena gahetvāti idaṃ ‘‘sampiṇḍetvā’’ti etassa atthavacanaṃ. Ekantalakkhaṇaṃ chahi viññāṇehi viññeyyasabhāvoyeva. Idaṃ vuttaṃ hoti – kiñcāpi pañcannaṃ viññāṇānaṃ visayantare appavattanato na sabbassa sabbārammaṇatā, sabbassapi pana rūpassa chaviññāṇārammaṇabhāvato yathāsakaṃ chahi viññāṇehi viññeyyatāya chahi viññāṇehi viññeyyatāva atthi, taṃ ekato saṅgahaṇavasena gahetvā ‘‘uppannaṃ sabbaṃ rūpaṃ chahi viññāṇehi viññeyya’’nti vuttaṃ yathā ‘‘abhiññāppattaṃ pañcamajjhānaṃ chaḷārammaṇaṃ hotī’’ti. Yathā hi dibbacakkhudibbasotādiabhiññāppattassa pañcamajjhānassa visuṃ asabbārammaṇattepi ekantalakkhaṇavasena ekībhāvena gahetvā ārammaṇavasena paṭhamajjhānādito visesaṃ dassetuṃ ‘‘abhiññāppattaṃ pañcamajjhānaṃ chaḷārammaṇaṃ hotī’’ti vuccati, evaṃ arūpato rūpassa visayavasena visesaṃ dassetuṃ ‘‘uppa…pe… viññeyya’’nti vuttanti. Chahi viññāṇehi viññeyyabhāvo rūpe niyametabbo, na pana rūpaṃ tasmiṃ niyametabbaṃ, aniyatadeso ca eva-saddoti aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭa. 594) ‘‘paccuppannarūpameva cakkhuviññāṇādīhi chahi veditabba’’nti vuttaṃ. ‘‘Paccuppannarūpamevā’’tiādinā tattha dosamāha. Tasmāti yasmā pāḷiyaṃ viññeyyamevāti eva-saddo vutto, na ca tassa aṭṭhānayojanena kāci iṭṭhasiddhi, atha kho aniṭṭhasiddhiyeva sabbarūpassa ekantalakkhaṇaniyamādassanato, tasmā. Yathārutavaseneva niyame gayhamāne uppa…pe… patti natthi, tato ca sotapatitatāyapi payojanaṃ natthīti. Vuttanayenāti ‘‘arūpato vidhura’’ntiādinā vuttanayena.
ञाणस्स वा उत्तरस्स पुरिमञाणं वत्थुकारणन्ति ञाणवत्थु। ‘‘सजाती’’ति एत्थ स-कारो समानसद्दत्थोति दस्सेतुं ‘‘समानजातिकान’’न्ति वुत्तं। समानजातिता च सम्मावाचादीनं सीलनत्थो एव। एतेन समानसभावता सजातिसङ्गहोति वेदितब्बो। आरम्मणे चेतसो अविक्खेपप्पवत्तिया उपट्ठानुस्साहनानि विय तेसं अविक्खेपोपि अतिसयेन उपकारकोति ‘‘अञ्ञमञ्ञोपकारवसेना’’ति वुत्तं। तेनेव विज्जमानेसुपि अञ्ञेसु सहजातधम्मेसु एतेसंयेव समाधिक्खन्धसङ्गहो दस्सितो। यं पन सच्चविभङ्गवण्णनायं (विभ॰ अट्ठ॰ १८९) विसुद्धिमग्गादीसु (विसुद्धि॰ २.५६८) च ‘‘वायामसतियो किरियतो सङ्गहिता’’ति वुत्तं, तं असमाधिसभावतं तेसं समाधिस्स उपकारकत्तञ्च सन्धाय वुत्तं। तेनेव च तत्थ ‘‘समाधियेवेत्थ सजातितो समाधिक्खन्धेन सङ्गहितो’’ति (विसुद्धि॰ २.५६८; विभ॰ अट्ठ॰ १८९) वुत्तं। इध पन सजातिसङ्गहोति समाधितदुपकारकधम्मानं उप्पत्तिदेसवसेन सङ्गहो वुत्तोति। अविराधेत्वा विसयसभावावग्गहणं पटिवेधो, अप्पना च आरम्मणे दळ्हनिपातो तदवगाहोयेवाति ‘‘पटिवेधसदिसं किच्च’’न्ति वुत्तं। अथ वा आरम्मणपटिवेधस्स तदाहननपरियाहननमनुगुणताय समानन्ति पञ्ञावितक्कानं किच्चसरिक्खता वुत्ता।
Ñāṇassa vā uttarassa purimañāṇaṃ vatthukāraṇanti ñāṇavatthu. ‘‘Sajātī’’ti ettha sa-kāro samānasaddatthoti dassetuṃ ‘‘samānajātikāna’’nti vuttaṃ. Samānajātitā ca sammāvācādīnaṃ sīlanattho eva. Etena samānasabhāvatā sajātisaṅgahoti veditabbo. Ārammaṇe cetaso avikkhepappavattiyā upaṭṭhānussāhanāni viya tesaṃ avikkhepopi atisayena upakārakoti ‘‘aññamaññopakāravasenā’’ti vuttaṃ. Teneva vijjamānesupi aññesu sahajātadhammesu etesaṃyeva samādhikkhandhasaṅgaho dassito. Yaṃ pana saccavibhaṅgavaṇṇanāyaṃ (vibha. aṭṭha. 189) visuddhimaggādīsu (visuddhi. 2.568) ca ‘‘vāyāmasatiyo kiriyato saṅgahitā’’ti vuttaṃ, taṃ asamādhisabhāvataṃ tesaṃ samādhissa upakārakattañca sandhāya vuttaṃ. Teneva ca tattha ‘‘samādhiyevettha sajātito samādhikkhandhena saṅgahito’’ti (visuddhi. 2.568; vibha. aṭṭha. 189) vuttaṃ. Idha pana sajātisaṅgahoti samādhitadupakārakadhammānaṃ uppattidesavasena saṅgaho vuttoti. Avirādhetvā visayasabhāvāvaggahaṇaṃ paṭivedho, appanā ca ārammaṇe daḷhanipāto tadavagāhoyevāti ‘‘paṭivedhasadisaṃ kicca’’nti vuttaṃ. Atha vā ārammaṇapaṭivedhassa tadāhananapariyāhananamanuguṇatāya samānanti paññāvitakkānaṃ kiccasarikkhatā vuttā.
एककनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Ekakaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपविभत्ति • Rūpavibhatti
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / रूपविभत्तिएककनिद्देसवण्णना • Rūpavibhattiekakaniddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / एककनिद्देसवण्णना • Ekakaniddesavaṇṇanā
