| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दकपाठ-अट्ठकथा • Khuddakapāṭha-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
खुद्दकपाठ-अट्ठकथा
Khuddakapāṭha-aṭṭhakathā
गन्थारम्भकथा
Ganthārambhakathā
बुद्धं सरणं गच्छामि।
Buddhaṃsaraṇaṃ gacchāmi;
धम्मं सरणं गच्छामि।
Dhammaṃ saraṇaṃ gacchāmi;
सङ्घं सरणं गच्छामीति॥
Saṅghaṃ saraṇaṃ gacchāmīti.
अयं सरणगमननिद्देसो खुद्दकानं आदि।
Ayaṃ saraṇagamananiddeso khuddakānaṃ ādi.
इमस्स दानि अत्थं परमत्थजोतिकाय खुद्दकट्ठकथाय विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुं इदं वुच्चति –
Imassa dāni atthaṃ paramatthajotikāya khuddakaṭṭhakathāya vivarituṃ vibhajituṃ uttānīkātuṃ idaṃ vuccati –
उत्तमं वन्दनेय्यानं, वन्दित्वा रतनत्तयं।
Uttamaṃ vandaneyyānaṃ, vanditvā ratanattayaṃ;
खुद्दकानं करिस्सामि, केसञ्चि अत्थवण्णनं॥
Khuddakānaṃ karissāmi, kesañci atthavaṇṇanaṃ.
खुद्दकानं गम्भीरत्ता, किञ्चापि अतिदुक्करा।
Khuddakānaṃ gambhīrattā, kiñcāpi atidukkarā;
वण्णना मादिसेनेसा, अबोधन्तेन सासनं॥
Vaṇṇanā mādisenesā, abodhantena sāsanaṃ.
अज्जापि तु अब्बोच्छिन्नो, पुब्बाचरियनिच्छयो।
Ajjāpi tu abbocchinno, pubbācariyanicchayo;
तथेव च ठितं यस्मा, नवङ्गं सत्थुसासनं॥
Tatheva ca ṭhitaṃ yasmā, navaṅgaṃ satthusāsanaṃ.
तस्माहं कातुमिच्छामि, अत्थसंवण्णनं इमं।
Tasmāhaṃ kātumicchāmi, atthasaṃvaṇṇanaṃ imaṃ;
सासनञ्चेव निस्साय, पोराणञ्च विनिच्छयं॥
Sāsanañceva nissāya, porāṇañca vinicchayaṃ.
सद्धम्मबहुमानेन, नात्तुक्कंसनकम्यता।
Saddhammabahumānena, nāttukkaṃsanakamyatā;
नाञ्ञेसं वम्भनत्थाय, तं सुणाथ समाहिताति॥
Nāññesaṃ vambhanatthāya, taṃ suṇātha samāhitāti.
खुद्दकववत्थानं
Khuddakavavatthānaṃ
तत्थ ‘‘खुद्दकानं करिस्सामि, केसञ्चि अत्थवण्णन’’न्ति वुत्तत्ता खुद्दकानि ताव ववत्थपेत्वा पच्छा अत्थवण्णनं करिस्सामि। खुद्दकानि नाम खुद्दकनिकायस्स एकदेसो, खुद्दकनिकायो नाम पञ्चन्नं निकायानं एकदेसो। पञ्च निकाया नाम –
Tattha ‘‘khuddakānaṃ karissāmi, kesañci atthavaṇṇana’’nti vuttattā khuddakāni tāva vavatthapetvā pacchā atthavaṇṇanaṃ karissāmi. Khuddakāni nāma khuddakanikāyassa ekadeso, khuddakanikāyo nāma pañcannaṃ nikāyānaṃ ekadeso. Pañca nikāyā nāma –
दीघमज्झिमसंयुत्त, अङ्गुत्तरिकखुद्दका।
Dīghamajjhimasaṃyutta, aṅguttarikakhuddakā;
निकाया पञ्च गम्भीरा, धम्मतो अत्थतो चिमे॥
Nikāyā pañca gambhīrā, dhammato atthato cime.
तत्थ ब्रह्मजालसुत्तादीनि चतुत्तिंस सुत्तानि दीघनिकायो। मूलपरियायसुत्तादीनि दियड्ढसतं द्वे च सुत्तानि मज्झिमनिकायो। ओघतरणसुत्तादीनि सत्त सुत्तसहस्सानि सत्त च सुत्तसतानि द्वासट्ठि च सुत्तानि संयुत्तनिकायो। चित्तपरियादानसुत्तादीनि नव सुत्तसहस्सानि पञ्च च सुत्तसतानि सत्तपञ्ञासञ्च सुत्तानि अङ्गुत्तरनिकायो। खुद्दकपाठो, धम्मपदं, उदानं, इतिवुत्तकं, सुत्तनिपातो, विमानवत्थु, पेतवत्थु, थेरगाथा, थेरीगाथा, जातकं, निद्देसो, पटिसम्भिदा , अपदानं, बुद्धवंसो, चरियापिटकं, विनयाभिधम्मपिटकानि, ठपेत्वा वा चत्तारो निकाये अवसेसं बुद्धवचनं खुद्दकनिकायो।
Tattha brahmajālasuttādīni catuttiṃsa suttāni dīghanikāyo. Mūlapariyāyasuttādīni diyaḍḍhasataṃ dve ca suttāni majjhimanikāyo. Oghataraṇasuttādīni satta suttasahassāni satta ca suttasatāni dvāsaṭṭhi ca suttāni saṃyuttanikāyo. Cittapariyādānasuttādīni nava suttasahassāni pañca ca suttasatāni sattapaññāsañca suttāni aṅguttaranikāyo. Khuddakapāṭho, dhammapadaṃ, udānaṃ, itivuttakaṃ, suttanipāto, vimānavatthu, petavatthu, theragāthā, therīgāthā, jātakaṃ, niddeso, paṭisambhidā , apadānaṃ, buddhavaṃso, cariyāpiṭakaṃ, vinayābhidhammapiṭakāni, ṭhapetvā vā cattāro nikāye avasesaṃ buddhavacanaṃ khuddakanikāyo.
कस्मा पनेस खुद्दकनिकायोति वुच्चति? बहूनं खुद्दकानं धम्मक्खन्धानं समूहतो निवासतो च। समूहनिवासा हि ‘‘निकायो’’ति वुच्चन्ति। ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकनिकायम्पि समनुपस्सामि एवं चित्तं, यथयिदं, भिक्खवे, तिरच्छानगता पाणा (सं॰ नि॰ ३.१००)। पोणिकनिकायो, चिक्खल्लिकनिकायो’’ति एवमादीनि चेत्थ साधकानि सासनतो लोकतो च। अयमस्स खुद्दकनिकायस्स एकदेसो। इमानि सुत्तन्तपिटकपरियापन्नानि अत्थतो विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुञ्च अधिप्पेतानि खुद्दकानि, तेसम्पि खुद्दकानं सरणसिक्खापदद्वत्तिंसाकारकुमारपञ्हमङ्गलसुत्त- रतनसुत्ततिरोकुट्टनिधिकण्डमेत्तसुत्तानं वसेन नवप्पभेदो खुद्दकपाठो आदि आचरियपरम्पराय वाचनामग्गं आरोपितवसेन न भगवता वुत्तवसेन। भगवता हि वुत्तवसेन –
Kasmā panesa khuddakanikāyoti vuccati? Bahūnaṃ khuddakānaṃ dhammakkhandhānaṃ samūhato nivāsato ca. Samūhanivāsā hi ‘‘nikāyo’’ti vuccanti. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā pāṇā (saṃ. ni. 3.100). Poṇikanikāyo, cikkhallikanikāyo’’ti evamādīni cettha sādhakāni sāsanato lokato ca. Ayamassa khuddakanikāyassa ekadeso. Imāni suttantapiṭakapariyāpannāni atthato vivarituṃ vibhajituṃ uttānīkātuñca adhippetāni khuddakāni, tesampi khuddakānaṃ saraṇasikkhāpadadvattiṃsākārakumārapañhamaṅgalasutta- ratanasuttatirokuṭṭanidhikaṇḍamettasuttānaṃ vasena navappabhedo khuddakapāṭho ādi ācariyaparamparāya vācanāmaggaṃ āropitavasena na bhagavatā vuttavasena. Bhagavatā hi vuttavasena –
‘‘अनेकजातिसंसारं, सन्धाविस्सं अनिब्बिसं।
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
गहकारं गवेसन्तो, दुक्खा जाति पुनप्पुनं॥
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘गहकारक दिट्ठोसि, पुन गेहं न काहसि।
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
सब्बा ते फासुका भग्गा, गहकूटं विसङ्खतं।
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
विसङ्खारगतं चित्तं, तण्हानं खयमज्झगा’’ति॥ (ध॰ प॰ १५३-१५४) –
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154) –
इदं गाथाद्वयं सब्बस्सापि बुद्धवचनस्स आदि। तञ्च मनसाव वुत्तवसेन, न वचीभेदं कत्वा वुत्तवसेन। वचीभेदं पन कत्वा वुत्तवसेन –
Idaṃ gāthādvayaṃ sabbassāpi buddhavacanassa ādi. Tañca manasāva vuttavasena, na vacībhedaṃ katvā vuttavasena. Vacībhedaṃ pana katvā vuttavasena –
‘‘यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा,
‘‘Yadā have pātubhavanti dhammā,
आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स।
Ātāpino jhāyato brāhmaṇassa;
अथस्स कङ्खा वपयन्ति सब्बा,
Athassa kaṅkhā vapayanti sabbā,
यतो पजानाति सहेतुधम्म’’न्ति॥ (उदा॰ १; महाव॰ १) –
Yato pajānāti sahetudhamma’’nti. (udā. 1; mahāva. 1) –
अयं गाथा आदि। तस्मा य्वायं नवप्पभेदो खुद्दकपाठो इमेसं खुद्दकानं आदि, तस्स आदितो पभुति अत्थसंवण्णनं आरभिस्सामि।
Ayaṃ gāthā ādi. Tasmā yvāyaṃ navappabhedo khuddakapāṭho imesaṃ khuddakānaṃ ādi, tassa ādito pabhuti atthasaṃvaṇṇanaṃ ārabhissāmi.
निदानसोधनं
Nidānasodhanaṃ
तस्स चायमादि ‘‘बुद्धं सरणं गच्छामि, धम्मं सरणं गच्छामि, सङ्घं सरणं गच्छामी’’ति। तस्सायं अत्थवण्णनाय मातिका –
Tassa cāyamādi ‘‘buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmi, dhammaṃ saraṇaṃ gacchāmi, saṅghaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti. Tassāyaṃ atthavaṇṇanāya mātikā –
‘‘केन कत्थ कदा कस्मा, भासितं सरणत्तयं।
‘‘Kena kattha kadā kasmā, bhāsitaṃ saraṇattayaṃ;
कस्मा चिधादितो वुत्त, मवुत्तमपि आदितो॥
Kasmā cidhādito vutta, mavuttamapi ādito.
‘‘निदानसोधनं कत्वा, एवमेत्थ ततो परं।
‘‘Nidānasodhanaṃ katvā, evamettha tato paraṃ;
बुद्धं सरणगमनं, गमकञ्च विभावये॥
Buddhaṃ saraṇagamanaṃ, gamakañca vibhāvaye.
‘‘भेदाभेदं फलञ्चापि, गमनीयञ्च दीपये।
‘‘Bhedābhedaṃ phalañcāpi, gamanīyañca dīpaye;
धम्मं सरणमिच्चादि, द्वयेपेस नयो मतो॥
Dhammaṃ saraṇamiccādi, dvayepesa nayo mato.
‘‘अनुपुब्बववत्थाने, कारणञ्च विनिद्दिसे।
‘‘Anupubbavavatthāne, kāraṇañca viniddise;
सरणत्तयमेतञ्च, उपमाहि पकासये’’ति॥
Saraṇattayametañca, upamāhi pakāsaye’’ti.
तत्थ पठमगाथाय ताव इदं सरणत्तयं केन भासितं, कत्थ भासितं, कदा भासितं, कस्मा भासितं अवुत्तमपिचादितो तथागतेन कस्मा इधादितो वुत्तन्ति पञ्च पञ्हा।
Tattha paṭhamagāthāya tāva idaṃ saraṇattayaṃ kena bhāsitaṃ, kattha bhāsitaṃ, kadā bhāsitaṃ, kasmā bhāsitaṃ avuttamapicādito tathāgatena kasmā idhādito vuttanti pañca pañhā.
तेसं विस्सज्जना केन भासितन्ति भगवता भासितं, न सावकेहि, न इसीहि, न देवताहि। कत्थाति बाराणसियं इसिपतने मिगदाये। कदाति आयस्मन्ते यसे सद्धिं सहायकेहि अरहत्तं पत्ते एकसट्ठिया अरहन्तेसु बहुजनहिताय लोके धम्मदेसनं करोन्तेसु। कस्माति पब्बज्जत्थञ्च उपसम्पदत्थञ्च। यथाह –
Tesaṃ vissajjanā kena bhāsitanti bhagavatā bhāsitaṃ, na sāvakehi, na isīhi, na devatāhi. Katthāti bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye. Kadāti āyasmante yase saddhiṃ sahāyakehi arahattaṃ patte ekasaṭṭhiyā arahantesu bahujanahitāya loke dhammadesanaṃ karontesu. Kasmāti pabbajjatthañca upasampadatthañca. Yathāha –
‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, पब्बाजेतब्बो उपसम्पादेतब्बो। पठमं केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादापेत्वा एकंसं उत्तरासङ्गं कारापेत्वा भिक्खूनं पादे वन्दापेत्वा उक्कुटिकं निसीदापेत्वा अञ्जलिं पग्गण्हापेत्वा ‘एवं वदेही’ति वत्तब्बो ‘बुद्धं सरणं गच्छामि, धम्मं सरणं गच्छामि, सङ्घं सरणं गच्छामी’’’ति (महाव॰ ३४)।
‘‘Evañca pana, bhikkhave, pabbājetabbo upasampādetabbo. Paṭhamaṃ kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādāpetvā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ kārāpetvā bhikkhūnaṃ pāde vandāpetvā ukkuṭikaṃ nisīdāpetvā añjaliṃ paggaṇhāpetvā ‘evaṃ vadehī’ti vattabbo ‘buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmi, dhammaṃ saraṇaṃ gacchāmi, saṅghaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’’ti (mahāva. 34).
कस्मा चिधादितो वुत्तन्ति इदञ्च नवङ्गं सत्थुसासनं तीहि पिटकेहि सङ्गण्हित्वा वाचनामग्गं आरोपेन्तेहि पुब्बाचरियेहि यस्मा इमिना मग्गेन देवमनुस्सा उपासकभावेन वा पब्बजितभावेन वा सासनं ओतरन्ति, तस्मा सासनोतारस्स मग्गभूतत्ता इध खुद्दकपाठे आदितो वुत्तन्ति ञातब्बं।
Kasmācidhādito vuttanti idañca navaṅgaṃ satthusāsanaṃ tīhi piṭakehi saṅgaṇhitvā vācanāmaggaṃ āropentehi pubbācariyehi yasmā iminā maggena devamanussā upāsakabhāvena vā pabbajitabhāvena vā sāsanaṃ otaranti, tasmā sāsanotārassa maggabhūtattā idha khuddakapāṭhe ādito vuttanti ñātabbaṃ.
कतं निदानसोधनं।
Kataṃ nidānasodhanaṃ.
