| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
उदान-अट्ठकथा
Udāna-aṭṭhakathā
गन्थारम्भकथा
Ganthārambhakathā
महाकारुणिकं नाथं, ञेय्यसागरपारगुं।
Mahākāruṇikaṃ nāthaṃ, ñeyyasāgarapāraguṃ;
वन्दे निपुणगम्भीर-विचित्रनयदेसनं॥
Vande nipuṇagambhīra-vicitranayadesanaṃ.
विज्जाचरणसम्पन्ना, येन नीयन्ति लोकतो।
Vijjācaraṇasampannā, yena nīyanti lokato;
वन्दे तमुत्तमं धम्मं, सम्मासम्बुद्धपूजितं॥
Vande tamuttamaṃ dhammaṃ, sammāsambuddhapūjitaṃ.
सीलादिगुणसम्पन्नो, ठितो मग्गफलेसु यो।
Sīlādiguṇasampanno, ṭhito maggaphalesu yo;
वन्दे अरियसङ्घं तं, पुञ्ञक्खेत्तं अनुत्तरं॥
Vande ariyasaṅghaṃ taṃ, puññakkhettaṃ anuttaraṃ.
वन्दनाजनितं पुञ्ञं, इति यं रतनत्तये।
Vandanājanitaṃ puññaṃ, iti yaṃ ratanattaye;
हतन्तरायो सब्बत्थ, हुत्वाहं तस्स तेजसा॥
Hatantarāyo sabbattha, hutvāhaṃ tassa tejasā.
तेन तेन निदानेन, देसितानि हितेसिना।
Tena tena nidānena, desitāni hitesinā;
यानि सुद्धापदानेन, उदानानि महेसिना॥
Yāni suddhāpadānena, udānāni mahesinā.
तानि सब्बानि एकज्झं, आरोपेन्तेहि सङ्गहं।
Tāni sabbāni ekajjhaṃ, āropentehi saṅgahaṃ;
उदानं नाम सङ्गीतं, धम्मसङ्गाहकेहि यं॥
Udānaṃ nāma saṅgītaṃ, dhammasaṅgāhakehi yaṃ.
जिनस्स धम्मसंवेग-पामोज्जपरिदीपनं।
Jinassa dhammasaṃvega-pāmojjaparidīpanaṃ;
सोमनस्ससमुट्ठान-गाथाहि पटिमण्डितं॥
Somanassasamuṭṭhāna-gāthāhi paṭimaṇḍitaṃ.
तस्स गम्भीरञाणेहि, ओगाहेतब्बभावतो।
Tassa gambhīrañāṇehi, ogāhetabbabhāvato;
किञ्चापि दुक्करा कातुं, अत्थसंवण्णना मया॥
Kiñcāpi dukkarā kātuṃ, atthasaṃvaṇṇanā mayā.
सहसंवण्णनं यस्मा, धरते सत्थुसासनं।
Sahasaṃvaṇṇanaṃ yasmā, dharate satthusāsanaṃ;
पुब्बाचरियसीहानं, तिट्ठतेव विनिच्छयो॥
Pubbācariyasīhānaṃ, tiṭṭhateva vinicchayo.
तस्मा तं अवलम्बित्वा, ओगाहेत्वान पञ्चपि।
Tasmā taṃ avalambitvā, ogāhetvāna pañcapi;
निकाये उपनिस्साय, पोराणट्ठकथानयं॥
Nikāye upanissāya, porāṇaṭṭhakathānayaṃ.
सुविसुद्धं असंकिण्णं, निपुणत्थविनिच्छयं।
Suvisuddhaṃ asaṃkiṇṇaṃ, nipuṇatthavinicchayaṃ;
महाविहारवासीनं, समयं अविलोमयं॥
Mahāvihāravāsīnaṃ, samayaṃ avilomayaṃ.
पुनप्पुनागतं अत्थं, वज्जयित्वान साधुकं।
Punappunāgataṃ atthaṃ, vajjayitvāna sādhukaṃ;
यथाबलं करिस्सामि, उदानस्सत्थवण्णनं॥
Yathābalaṃ karissāmi, udānassatthavaṇṇanaṃ.
इति आकङ्खमानस्स, सद्धम्मस्स चिरट्ठितिं।
Iti ākaṅkhamānassa, saddhammassa ciraṭṭhitiṃ;
विभजन्तस्स तस्सत्थं, साधु गण्हन्तु साधवोति॥
Vibhajantassa tassatthaṃ, sādhu gaṇhantu sādhavoti.
तत्थ उदानन्ति केनट्ठेन उदानं? उदाननट्ठेन। किमिदं उदानं नाम? पीतिवेगसमुट्ठापितो उदाहारो। यथा हि यं तेलादि मिनितब्बवत्थु मानं गहेतुं न सक्कोति, विस्सन्दित्वा गच्छति, तं ‘‘अवसेको’’ति वुच्चति। यञ्च जलं तळाकं गहेतुं न सक्कोति, अज्झोत्थरित्वा गच्छति, तं ‘‘ओघो’’ति वुच्चति। एवमेव यं पीतिवेगसमुट्ठापितं वितक्कविप्फारं अन्तोहदयं सन्धारेतुं न सक्कोति, सो अधिको हुत्वा अन्तो असण्ठहित्वा बहि वचीद्वारेन निक्खन्तो पटिग्गाहकनिरपेक्खो उदाहारविसेसो ‘‘उदान’’न्ति वुच्चति। धम्मसंवेगवसेनपि अयमाकारो लब्भतेव।
Tattha udānanti kenaṭṭhena udānaṃ? Udānanaṭṭhena. Kimidaṃ udānaṃ nāma? Pītivegasamuṭṭhāpito udāhāro. Yathā hi yaṃ telādi minitabbavatthu mānaṃ gahetuṃ na sakkoti, vissanditvā gacchati, taṃ ‘‘avaseko’’ti vuccati. Yañca jalaṃ taḷākaṃ gahetuṃ na sakkoti, ajjhottharitvā gacchati, taṃ ‘‘ogho’’ti vuccati. Evameva yaṃ pītivegasamuṭṭhāpitaṃ vitakkavipphāraṃ antohadayaṃ sandhāretuṃ na sakkoti, so adhiko hutvā anto asaṇṭhahitvā bahi vacīdvārena nikkhanto paṭiggāhakanirapekkho udāhāraviseso ‘‘udāna’’nti vuccati. Dhammasaṃvegavasenapi ayamākāro labbhateva.
तयिदं कत्थचि गाथाबन्धवसेन कत्थचि वाक्यवसेन पवत्तं। यं पन अट्ठकथासु ‘‘सोमनस्सञाणमयिकगाथापटिसंयुत्ता’’ति उदानलक्खणं वुत्तं, तं येभुय्यवसेन वुत्तं। येभुय्येन हि उदानं गाथाबन्धवसेन भासितं पीतिसोमनस्ससमुट्ठापितञ्च। इतरम्पि पन ‘‘अत्थि, भिक्खवे, तदायतनं, यत्थ नेव पथवी न आपो’’तिआदीसु (उदा॰ ७१) ‘‘सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन विहिंसती’’ति (ध॰ प॰ १३१), ‘‘सचे भायथ दुक्खस्स, सचे वो दुक्खमप्पिय’’न्ति एवमादीसु (उदा॰ ४४; नेत्ति॰ ९१) च लब्भति।
Tayidaṃ katthaci gāthābandhavasena katthaci vākyavasena pavattaṃ. Yaṃ pana aṭṭhakathāsu ‘‘somanassañāṇamayikagāthāpaṭisaṃyuttā’’ti udānalakkhaṇaṃ vuttaṃ, taṃ yebhuyyavasena vuttaṃ. Yebhuyyena hi udānaṃ gāthābandhavasena bhāsitaṃ pītisomanassasamuṭṭhāpitañca. Itarampi pana ‘‘atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo’’tiādīsu (udā. 71) ‘‘sukhakāmāni bhūtāni, yo daṇḍena vihiṃsatī’’ti (dha. pa. 131), ‘‘sace bhāyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiya’’nti evamādīsu (udā. 44; netti. 91) ca labbhati.
एवं तयिदं सब्बञ्ञुबुद्धभासितं, पच्चेकबुद्धभासितं, सावकभासितन्ति तिविधं होति। तत्थ पच्चेकबुद्धभासितं – ‘‘सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं, अविहेठयं अञ्ञतरम्पि तेस’’न्तिआदिना (सु॰ नि॰ ३५; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१) खग्गविसाणसुत्ते आगतमेव। सावकभासितानिपि –
Evaṃ tayidaṃ sabbaññubuddhabhāsitaṃ, paccekabuddhabhāsitaṃ, sāvakabhāsitanti tividhaṃ hoti. Tattha paccekabuddhabhāsitaṃ – ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, aviheṭhayaṃ aññatarampi tesa’’ntiādinā (su. ni. 35; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) khaggavisāṇasutte āgatameva. Sāvakabhāsitānipi –
‘‘सब्बो रागो पहीनो मे, सब्बो दोसो समूहतो।
‘‘Sabbo rāgo pahīno me, sabbo doso samūhato;
सब्बो मे विहतो मोहो, सीतिभूतोस्मि निब्बुतो’’ति॥ (थेरगा॰ ७९) –
Sabbo me vihato moho, sītibhūtosmi nibbuto’’ti. (theragā. 79) –
आदिना थेरगाथासु –
Ādinā theragāthāsu –
‘‘कायेन संवुता आसिं, वाचाय उद चेतसा।
‘‘Kāyena saṃvutā āsiṃ, vācāya uda cetasā;
समूलं तण्हमब्बुय्ह, सीतिभूतास्मि निब्बुता’’ति॥ (थेरीगा॰ १५) –
Samūlaṃ taṇhamabbuyha, sītibhūtāsmi nibbutā’’ti. (therīgā. 15) –
आदिना थेरीगाथासु च आगतानि। तानि पन तेसं थेरानं थेरीनञ्च न केवलं उदानानि एव, अथ खो सीहनादापि होन्ति। सक्कादीहि देवेहि भासितानि ‘‘अहो दानं परमदानं, कस्सपे सुप्पतिट्ठित’’न्तिआदीनि (उदा॰ २७), आरामदण्डब्राह्मणादीहि मनुस्सेहि च भासितानि ‘‘नमो तस्स भगवतो’’तिआदीनि (अ॰ नि॰ २.३८) तिस्सो सङ्गीतियो आरूळ्हानि उदानानि सन्ति एव, न तानि इध अधिप्पेतानि। यानि पन सम्मासम्बुद्धेन सामं आहच्च भासितानि जिनवचनभूतानि, यानि सन्धाय भगवता परियत्तिधम्मं नवधा विभजित्वा उद्दिसन्तेन उदानन्ति वुत्तानि, तानेव धम्मसङ्गाहकेहि ‘‘उदान’’न्ति सङ्गीतन्ति तदेवेत्थ संवण्णेतब्बभावेन गहितं।
Ādinā therīgāthāsu ca āgatāni. Tāni pana tesaṃ therānaṃ therīnañca na kevalaṃ udānāni eva, atha kho sīhanādāpi honti. Sakkādīhi devehi bhāsitāni ‘‘aho dānaṃ paramadānaṃ, kassape suppatiṭṭhita’’ntiādīni (udā. 27), ārāmadaṇḍabrāhmaṇādīhi manussehi ca bhāsitāni ‘‘namo tassa bhagavato’’tiādīni (a. ni. 2.38) tisso saṅgītiyo ārūḷhāni udānāni santi eva, na tāni idha adhippetāni. Yāni pana sammāsambuddhena sāmaṃ āhacca bhāsitāni jinavacanabhūtāni, yāni sandhāya bhagavatā pariyattidhammaṃ navadhā vibhajitvā uddisantena udānanti vuttāni, tāneva dhammasaṅgāhakehi ‘‘udāna’’nti saṅgītanti tadevettha saṃvaṇṇetabbabhāvena gahitaṃ.
या पन ‘‘अनेकजातिसंसार’’न्तिआदिगाथाय दीपिता भगवता बोधिमूले उदानवसेन पवत्तिता अनेकसतसहस्सानं सम्मासम्बुद्धानं अविजहितउदानगाथा च, एता अपरभागे पन धम्मभण्डागारिकस्स भगवता देसितत्ता धम्मसङ्गाहकेहि उदानपाळियं सङ्गहं अनारोपेत्वा धम्मपदे सङ्गीता। यञ्च ‘‘अञ्ञासि वत, भो कोण्डञ्ञो, अञ्ञासि वत, भो कोण्डञ्ञो’’ति (महाव॰ १७; सं॰ नि॰ ५.१०८१; पटि॰ म॰ २.३०) उदानवचनं दससहस्सिलोकधातुया देवमनुस्सानं पवेदनसमत्थनिग्घोसविप्फारं भगवता भासितं, तदपि धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तदेसनापरियोसाने अत्तना अधिगतधम्मेकदेसस्स यथादेसितस्स अरियमग्गस्स सावकेसु सब्बपठमं थेरेन अधिगतत्ता अत्तनो परिस्समस्स सफलभावपच्चवेक्खणहेतुकं पठमबोधियं सब्बेसं एव भिक्खूनं सम्मापटिपत्तिपच्चवेक्खणहेतुकं ‘‘आराधयिंसु वत मं भिक्खू एकं समय’’न्तिआदिवचनं (म॰ नि॰ १.२२५) विय पीतिसोमनस्सजनितं उदाहारमत्तं, ‘‘यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा’’तिआदिवचनं (महाव॰ १-३; उदा॰ १-३) विय पवत्तिया निवत्तिया वा न पकासनन्ति, न धम्मसङ्गाहकेहि उदानपाळियं सङ्गीतन्ति दट्ठब्बं।
Yā pana ‘‘anekajātisaṃsāra’’ntiādigāthāya dīpitā bhagavatā bodhimūle udānavasena pavattitā anekasatasahassānaṃ sammāsambuddhānaṃ avijahitaudānagāthā ca, etā aparabhāge pana dhammabhaṇḍāgārikassa bhagavatā desitattā dhammasaṅgāhakehi udānapāḷiyaṃ saṅgahaṃ anāropetvā dhammapade saṅgītā. Yañca ‘‘aññāsi vata, bho koṇḍañño, aññāsi vata, bho koṇḍañño’’ti (mahāva. 17; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) udānavacanaṃ dasasahassilokadhātuyā devamanussānaṃ pavedanasamatthanigghosavipphāraṃ bhagavatā bhāsitaṃ, tadapi dhammacakkappavattanasuttantadesanāpariyosāne attanā adhigatadhammekadesassa yathādesitassa ariyamaggassa sāvakesu sabbapaṭhamaṃ therena adhigatattā attano parissamassa saphalabhāvapaccavekkhaṇahetukaṃ paṭhamabodhiyaṃ sabbesaṃ eva bhikkhūnaṃ sammāpaṭipattipaccavekkhaṇahetukaṃ ‘‘ārādhayiṃsu vata maṃ bhikkhū ekaṃ samaya’’ntiādivacanaṃ (ma. ni. 1.225) viya pītisomanassajanitaṃ udāhāramattaṃ, ‘‘yadā have pātubhavanti dhammā’’tiādivacanaṃ (mahāva. 1-3; udā. 1-3) viya pavattiyā nivattiyā vā na pakāsananti, na dhammasaṅgāhakehi udānapāḷiyaṃ saṅgītanti daṭṭhabbaṃ.
तं पनेतं उदानं विनयपिटकं, सुत्तन्तपिटकं, अभिधम्मपिटकन्ति तीसु पिटकेसु सुत्तन्तपिटकपरियापन्नं, दीघनिकायो, मज्झिमनिकायो, संयुत्तनिकायो, अङ्गुत्तरनिकायो, खुद्दकनिकायोति पञ्चसु निकायेसु खुद्दकनिकायपरियापन्नं, सुत्तं, गेय्यं, वेय्याकरणं, गाथा, उदानं, इतिवुत्तकं, जातकं, अब्भुतधम्मं, वेदल्लन्ति नवसु सासनङ्गेसु उदानसङ्गहं।
Taṃ panetaṃ udānaṃ vinayapiṭakaṃ, suttantapiṭakaṃ, abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpannaṃ, dīghanikāyo, majjhimanikāyo, saṃyuttanikāyo, aṅguttaranikāyo, khuddakanikāyoti pañcasu nikāyesu khuddakanikāyapariyāpannaṃ, suttaṃ, geyyaṃ, veyyākaraṇaṃ, gāthā, udānaṃ, itivuttakaṃ, jātakaṃ, abbhutadhammaṃ, vedallanti navasu sāsanaṅgesu udānasaṅgahaṃ.
‘‘द्वासीति बुद्धतो गण्हिं, द्वे सहस्सानि भिक्खुतो।
‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dve sahassāni bhikkhuto;
चतुरासीति सहस्सानि, ये मे धम्मा पवत्तिनो’’ति॥ (थेरगा॰ १०२७) –
Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –
एवं धम्मभण्डागारिकेन पटिञ्ञातेसु चतुरासीतिया धम्मक्खन्धसहस्सेसु कतिपयधम्मक्खन्धसङ्गहं। बोधिवग्गो, मुचलिन्दवग्गो, नन्दवग्गो, मेघियवग्गो, सोणवग्गो, जच्चन्धवग्गो, चूळवग्गो, पाटलिगामियवग्गोति वग्गतो अट्ठवग्गं; सुत्ततो असीतिसुत्तसङ्गहं, गाथातो पञ्चनवुतिउदानगाथासङ्गहं। भाणवारतो अड्ढूननवमत्ता भाणवारा। अनुसन्धितो बोधिसुत्ते पुच्छानुसन्धिवसेन एकानुसन्धि, सुप्पवासासुत्ते पुच्छानुसन्धियथानुसन्धिवसेन द्वे अनुसन्धी, सेसेसु यथानुसन्धिवसेन एकेकोव अनुसन्धि, अज्झासयानुसन्धि पनेत्थ नत्थि। एवं सब्बथापि एकासीतिअनुसन्धिसङ्गहं। पदतो सताधिकानि एकवीस पदसहस्सानि, गाथापादतो तेवीसति चतुस्सताधिकानि अट्ठ सहस्सानि , अक्खरतो सत्तसहस्साधिकानि सट्ठि सहस्सानि तीणि च सतानि द्वासीति च अक्खरानि। तेनेतं वुच्चति –
Evaṃ dhammabhaṇḍāgārikena paṭiññātesu caturāsītiyā dhammakkhandhasahassesu katipayadhammakkhandhasaṅgahaṃ. Bodhivaggo, mucalindavaggo, nandavaggo, meghiyavaggo, soṇavaggo, jaccandhavaggo, cūḷavaggo, pāṭaligāmiyavaggoti vaggato aṭṭhavaggaṃ; suttato asītisuttasaṅgahaṃ, gāthāto pañcanavutiudānagāthāsaṅgahaṃ. Bhāṇavārato aḍḍhūnanavamattā bhāṇavārā. Anusandhito bodhisutte pucchānusandhivasena ekānusandhi, suppavāsāsutte pucchānusandhiyathānusandhivasena dve anusandhī, sesesu yathānusandhivasena ekekova anusandhi, ajjhāsayānusandhi panettha natthi. Evaṃ sabbathāpi ekāsītianusandhisaṅgahaṃ. Padato satādhikāni ekavīsa padasahassāni, gāthāpādato tevīsati catussatādhikāni aṭṭha sahassāni , akkharato sattasahassādhikāni saṭṭhi sahassāni tīṇi ca satāni dvāsīti ca akkharāni. Tenetaṃ vuccati –
‘‘असीति एव सुत्तन्ता, वग्गा अट्ठ समासतो।
‘‘Asīti eva suttantā, vaggā aṭṭha samāsato;
गाथा च पञ्चनवुति, उदानस्स पकासिता॥
Gāthā ca pañcanavuti, udānassa pakāsitā.
‘‘अड्ढूननवमत्ता च, भाणवारा पमाणतो।
‘‘Aḍḍhūnanavamattā ca, bhāṇavārā pamāṇato;
एकाधिका तथासीति, उदानस्सानुसन्धियो॥
Ekādhikā tathāsīti, udānassānusandhiyo.
‘‘एकवीससहस्सानि, सतञ्चेव विचक्खणो।
‘‘Ekavīsasahassāni, satañceva vicakkhaṇo;
पदानेतानुदानस्स, गणितानि विनिद्दिसे’’॥
Padānetānudānassa, gaṇitāni viniddise’’.
गाथापादतो पन –
Gāthāpādato pana –
‘‘अट्ठसहस्समत्तानि, चत्तारेव सतानि च।
‘‘Aṭṭhasahassamattāni, cattāreva satāni ca;
पादानेतानुदानस्स, तेवीसति च निद्दिसे॥
Pādānetānudānassa, tevīsati ca niddise.
‘‘अक्खरानं सहस्सानि, सट्ठि सत्त सतानि च।
‘‘Akkharānaṃ sahassāni, saṭṭhi satta satāni ca;
तीणि द्वासीति च तथा, उदानस्स पवेदिता’’ति॥
Tīṇi dvāsīti ca tathā, udānassa paveditā’’ti.
तस्स अट्ठसु वग्गेसु बोधिवग्गो आदि, सुत्तेसु पठमं बोधिसुत्तं, तस्सापि एवं मे सुतन्तिआदिकं आयस्मता आनन्देन पठममहासङ्गीतिकाले वुत्तनिदानमादि। सा पनायं पठममहासङ्गीति विनयपिटके (चूळव॰ ४३७) तन्तिमारूळ्हा एव। यो पनेत्थ निदानकोसल्लत्थं वत्तब्बो कथामग्गो सोपि सुमङ्गलविलासिनियं दीघनिकायट्ठकथायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.निदानकथा) वुत्तो एवाति तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Tassa aṭṭhasu vaggesu bodhivaggo ādi, suttesu paṭhamaṃ bodhisuttaṃ, tassāpi evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttanidānamādi. Sā panāyaṃ paṭhamamahāsaṅgīti vinayapiṭake (cūḷava. 437) tantimārūḷhā eva. Yo panettha nidānakosallatthaṃ vattabbo kathāmaggo sopi sumaṅgalavilāsiniyaṃ dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.nidānakathā) vutto evāti tattha vuttanayeneva veditabbo.
