| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
विमानवत्थु-अट्ठकथा
Vimānavatthu-aṭṭhakathā
गन्थारम्भकथा
Ganthārambhakathā
महाकारुणिकं नाथं, ञेय्यसागरपारगुं।
Mahākāruṇikaṃ nāthaṃ, ñeyyasāgarapāraguṃ;
वन्दे निपुणगम्भीर-विचित्रनयदेसनं॥
Vande nipuṇagambhīra-vicitranayadesanaṃ.
विज्जाचरणसम्पन्ना, येन निय्यन्ति लोकतो।
Vijjācaraṇasampannā, yena niyyanti lokato;
वन्दे तमुत्तमं धम्मं, सम्मासम्बुद्धपूजितं॥
Vande tamuttamaṃ dhammaṃ, sammāsambuddhapūjitaṃ.
सीलादिगुणसम्पन्नो, ठितो मग्गफलेसु यो।
Sīlādiguṇasampanno, ṭhito maggaphalesu yo;
वन्दे अरियसङ्घं तं, पुञ्ञक्खेत्तं अनुत्तरं॥
Vande ariyasaṅghaṃ taṃ, puññakkhettaṃ anuttaraṃ.
वन्दनाजनितं पुञ्ञं, इति यं रतनत्तये।
Vandanājanitaṃ puññaṃ, iti yaṃ ratanattaye;
हतन्तरायो सब्बत्थ, हुत्वाहं तस्स तेजसा॥
Hatantarāyo sabbattha, hutvāhaṃ tassa tejasā.
देवताहि कतं पुञ्ञं, यं यं पुरिमजातिसु।
Devatāhi kataṃ puññaṃ, yaṃ yaṃ purimajātisu;
तस्स तस्स विमानादि-फलसम्पत्तिभेदतो॥
Tassa tassa vimānādi-phalasampattibhedato.
पुच्छावसेन या तासं, विस्सज्जनवसेन च।
Pucchāvasena yā tāsaṃ, vissajjanavasena ca;
पवत्ता देसना कम्म-फलपच्चक्खकारिनी॥
Pavattā desanā kamma-phalapaccakkhakārinī.
विमानवत्थु इच्चेव, नामेन वसिनो पुरे।
Vimānavatthu icceva, nāmena vasino pure;
यं खुद्दकनिकायस्मिं, सङ्गायिंसु महेसयो॥
Yaṃ khuddakanikāyasmiṃ, saṅgāyiṃsu mahesayo.
तस्साहमवलम्बित्वा, पोराणट्ठकथानयं।
Tassāhamavalambitvā, porāṇaṭṭhakathānayaṃ;
तत्थ तत्थ निदानानि, विभावेन्तो विसेसतो॥
Tattha tattha nidānāni, vibhāvento visesato.
सुविसुद्धं असंकिण्णं, निपुणत्थविनिच्छयं।
Suvisuddhaṃ asaṃkiṇṇaṃ, nipuṇatthavinicchayaṃ;
महाविहारवासीनं, समयं अविलोमयं॥
Mahāvihāravāsīnaṃ, samayaṃ avilomayaṃ.
यथाबलं करिस्सामि, अत्थसंवण्णनं सुभं।
Yathābalaṃ karissāmi, atthasaṃvaṇṇanaṃ subhaṃ;
सक्कच्चं भासतो तं मे, निसामयथ साधवोति॥
Sakkaccaṃ bhāsato taṃ me, nisāmayatha sādhavoti.
तत्थ विमानानीति विसिट्ठमानानि देवतानं कीळानिवासट्ठानानि। तानि हि तासं सुचरितकम्मानुभावनिब्बत्तानि योजनिकद्वियोजनिकादिपमाणविसेसयुत्तताय , नानारतनसमुज्जलानि विचित्तवण्णसण्ठानानि सोभातिसययोगेन विसेसतो माननीयताय च ‘‘विमानानी’’ति वुच्चन्ति। विमानानं वत्थु कारणं एतिस्साति विमानवत्थु, ‘‘पीठं ते सोवण्णमय’’न्तिआदिनयप्पवत्ता देसना। निदस्सनमत्तञ्चेतं तासं देवतानं रूपभोगपरिवारादिसम्पत्तियो तंनिब्बत्तककम्मञ्च निस्साय इमिस्सा देसनाय पवत्तत्ता। विपाकमुखेन वा कम्मन्तरमानस्स कारणभावतो विमानवत्थूति वेदितब्बं।
Tattha vimānānīti visiṭṭhamānāni devatānaṃ kīḷānivāsaṭṭhānāni. Tāni hi tāsaṃ sucaritakammānubhāvanibbattāni yojanikadviyojanikādipamāṇavisesayuttatāya , nānāratanasamujjalāni vicittavaṇṇasaṇṭhānāni sobhātisayayogena visesato mānanīyatāya ca ‘‘vimānānī’’ti vuccanti. Vimānānaṃ vatthu kāraṇaṃ etissāti vimānavatthu, ‘‘pīṭhaṃ te sovaṇṇamaya’’ntiādinayappavattā desanā. Nidassanamattañcetaṃ tāsaṃ devatānaṃ rūpabhogaparivārādisampattiyo taṃnibbattakakammañca nissāya imissā desanāya pavattattā. Vipākamukhena vā kammantaramānassa kāraṇabhāvato vimānavatthūti veditabbaṃ.
तयिदं केन भासितं, कत्थ भासितं, कदा भासितं, कस्मा च भासितन्ति? वुच्चते – इदञ्हि विमानवत्थु दुविधेन पवत्तं – पुच्छावसेन विस्सज्जनवसेन च। तत्थ विस्सज्जनगाथा ताहि ताहि देवताहि भासिता, पुच्छागाथा पन काचि भगवता भासिता, काचि सक्कादीहि, काचि सावकेहि थेरेहि। तत्थापि येभुय्येन यो सो कप्पानं सतसहस्साधिकं एकं असङ्ख्येय्यं बुद्धस्स भगवतो अग्गसावकभावाय पुञ्ञञाणसम्भारे सम्भरन्तो अनुक्कमेन सावकपारमियो पूरेत्वा, छळभिञ्ञाचतुपटिसम्भिदादिगुणविसेसपरिवारस्स, सकलस्स सावकपारमिञाणस्स मत्थकं पत्तो दुतिये अग्गसावकट्ठाने ठितो इद्धिमन्तेसु च भगवता एतदग्गे ठपितो आयस्मा महामोग्गल्लानो, तेन भासिता।
Tayidaṃ kena bhāsitaṃ, kattha bhāsitaṃ, kadā bhāsitaṃ, kasmā ca bhāsitanti? Vuccate – idañhi vimānavatthu duvidhena pavattaṃ – pucchāvasena vissajjanavasena ca. Tattha vissajjanagāthā tāhi tāhi devatāhi bhāsitā, pucchāgāthā pana kāci bhagavatā bhāsitā, kāci sakkādīhi, kāci sāvakehi therehi. Tatthāpi yebhuyyena yo so kappānaṃ satasahassādhikaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ buddhassa bhagavato aggasāvakabhāvāya puññañāṇasambhāre sambharanto anukkamena sāvakapāramiyo pūretvā, chaḷabhiññācatupaṭisambhidādiguṇavisesaparivārassa, sakalassa sāvakapāramiñāṇassa matthakaṃ patto dutiye aggasāvakaṭṭhāne ṭhito iddhimantesu ca bhagavatā etadagge ṭhapito āyasmā mahāmoggallāno, tena bhāsitā.
भासन्तेन च पठमं ताव लोकहिताय देवचारिकं चरन्तेन देवलोके देवतानं पुच्छावसेन पुन ततो मनुस्सलोकं आगन्त्वा मनुस्सानं पुञ्ञफलस्स पच्चक्खकरणत्थं पुच्छं विस्सज्जनञ्च एकज्झं कत्वा भगवतो पवेदेत्वा भिक्खूनं भासिता, सक्केन पुच्छावसेन, देवताहि तस्स विस्सज्जनवसेन भासितापि महामोग्गल्लानत्थेरस्स भासिता एव। एवं भगवता थेरेहि च देवताहि च पुच्छावसेन, देवताहि तस्सा विस्सज्जनवसेन च तत्थ तत्थ भासिता पच्छा धम्मविनयं सङ्गायन्तेहि धम्मसङ्गाहकेहि एकतो कत्वा ‘‘विमानवत्थु’’इच्चेव सङ्गहं आरोपिता। अयं तावेत्थ ‘‘केन भासित’’न्तिआदीनं पदानं सङ्खेपतो साधारणतो च विस्सज्जना।
Bhāsantena ca paṭhamaṃ tāva lokahitāya devacārikaṃ carantena devaloke devatānaṃ pucchāvasena puna tato manussalokaṃ āgantvā manussānaṃ puññaphalassa paccakkhakaraṇatthaṃ pucchaṃ vissajjanañca ekajjhaṃ katvā bhagavato pavedetvā bhikkhūnaṃ bhāsitā, sakkena pucchāvasena, devatāhi tassa vissajjanavasena bhāsitāpi mahāmoggallānattherassa bhāsitā eva. Evaṃ bhagavatā therehi ca devatāhi ca pucchāvasena, devatāhi tassā vissajjanavasena ca tattha tattha bhāsitā pacchā dhammavinayaṃ saṅgāyantehi dhammasaṅgāhakehi ekato katvā ‘‘vimānavatthu’’icceva saṅgahaṃ āropitā. Ayaṃ tāvettha ‘‘kena bhāsita’’ntiādīnaṃ padānaṃ saṅkhepato sādhāraṇato ca vissajjanā.
वित्थारतो पन ‘‘केन भासित’’न्ति पदस्स अनोमदस्सिस्स भगवतो पादमूले कतपणिधानतो पट्ठाय महाथेरस्स आगमनीयपटिपदा कथेतब्बा, सा पन आगमट्ठकथासु तत्थ तत्थ वित्थारिताति तत्थ आगतनयेनेव वेदितब्बा। असाधारणतो ‘‘कत्थ भासित’’न्तिआदीनं पदानं विस्सज्जना तस्स तस्स विमानस्स अत्थवण्णनानयेनेव आगमिस्सति।
Vitthārato pana ‘‘kena bhāsita’’nti padassa anomadassissa bhagavato pādamūle katapaṇidhānato paṭṭhāya mahātherassa āgamanīyapaṭipadā kathetabbā, sā pana āgamaṭṭhakathāsu tattha tattha vitthāritāti tattha āgatanayeneva veditabbā. Asādhāraṇato ‘‘kattha bhāsita’’ntiādīnaṃ padānaṃ vissajjanā tassa tassa vimānassa atthavaṇṇanānayeneva āgamissati.
अपरे पन भणन्ति – एकदिवसं आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि ‘‘एतरहि खो मनुस्सा असतिपि वत्थुसम्पत्तिया खेत्तसम्पत्तिया अत्तनो च चित्तपसादसम्पत्तिया तानि तानि पुञ्ञानि कत्वा देवलोके निब्बत्ता उळारसम्पत्तिं पच्चनुभोन्ति, यंनूनाहं देवचारिकं चरन्तो ता देवता कायसक्खिं कत्वा ताहि यथूपचितं पुञ्ञं यथाधिगतञ्च पुञ्ञफलं कथापेत्वा तमत्थं भगवतो आरोचेय्यं। एवं मे सत्था गगनतले पुण्णचन्दं उट्ठापेन्तो विय मनुस्सानं कम्मफलं पच्चक्खतो दस्सेन्तो अप्पकानम्पि कारानं आयतनगताय सद्धाय वसेन उळारफलतं विभावेन्तो तं तं विमानवत्थुं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा महतिं धम्मदेसनं पवत्तेस्सति, सा होति बहुजनस्स अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सान’’न्ति । सो आसना वुट्ठहित्वा रत्तदुपट्टं निवासेत्वा अपरं रत्तदुपट्टं एकंसं कत्वा समन्ततो जातिहिङ्गुलिकधारा विज्जुलता विय सञ्झापभानुरञ्जितो विय च जङ्गमो अञ्जनगिरिसिखरो, भगवन्तं उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं निसिन्नो अत्तनो अधिप्पायं आरोचेत्वा भगवता अनुञ्ञातो उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा, ततो वुट्ठाय इद्धिबलेन तङ्खणञ्ञेव तावतिंसभवनं गन्त्वा तत्थ तत्थ ताहि ताहि देवताहि यथूपचितं पुञ्ञकम्मं पुच्छि, तस्स ता कथेसुं। ततो मनुस्सलोकं आगन्त्वा तं सब्बं तत्थ पवत्तितनियामेनेव भगवतो आरोचेसि, तं समनुञ्ञो सत्था अहोसि। इच्चेतं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय वित्थारेन धम्मं देसेसीति।
Apare pana bhaṇanti – ekadivasaṃ āyasmato mahāmoggallānassa rahogatassa paṭisallīnassa evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘etarahi kho manussā asatipi vatthusampattiyā khettasampattiyā attano ca cittapasādasampattiyā tāni tāni puññāni katvā devaloke nibbattā uḷārasampattiṃ paccanubhonti, yaṃnūnāhaṃ devacārikaṃ caranto tā devatā kāyasakkhiṃ katvā tāhi yathūpacitaṃ puññaṃ yathādhigatañca puññaphalaṃ kathāpetvā tamatthaṃ bhagavato āroceyyaṃ. Evaṃ me satthā gaganatale puṇṇacandaṃ uṭṭhāpento viya manussānaṃ kammaphalaṃ paccakkhato dassento appakānampi kārānaṃ āyatanagatāya saddhāya vasena uḷāraphalataṃ vibhāvento taṃ taṃ vimānavatthuṃ aṭṭhuppattiṃ katvā mahatiṃ dhammadesanaṃ pavattessati, sā hoti bahujanassa atthāya hitāya sukhāya devamanussāna’’nti . So āsanā vuṭṭhahitvā rattadupaṭṭaṃ nivāsetvā aparaṃ rattadupaṭṭaṃ ekaṃsaṃ katvā samantato jātihiṅgulikadhārā vijjulatā viya sañjhāpabhānurañjito viya ca jaṅgamo añjanagirisikharo, bhagavantaṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ nisinno attano adhippāyaṃ ārocetvā bhagavatā anuññāto uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā, tato vuṭṭhāya iddhibalena taṅkhaṇaññeva tāvatiṃsabhavanaṃ gantvā tattha tattha tāhi tāhi devatāhi yathūpacitaṃ puññakammaṃ pucchi, tassa tā kathesuṃ. Tato manussalokaṃ āgantvā taṃ sabbaṃ tattha pavattitaniyāmeneva bhagavato ārocesi, taṃ samanuñño satthā ahosi. Iccetaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya vitthārena dhammaṃ desesīti.
तं पनेतं विमानवत्थु विनयपिटकं सुत्तन्तपिटकं अभिधम्मपिटकन्ति तीसु पिटकेसु सुत्तन्तपिटकपरियापन्नं, दीघनिकायो मज्झिमनिकायो संयुत्तनिकायो अङ्गुत्तरनिकायो खुद्दकनिकायोति पञ्चसु निकायेसु खुद्दकनिकायपरियापन्नं, सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लन्ति नवसु सासनङ्गेसु गाथासङ्गहं।
Taṃ panetaṃ vimānavatthu vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpannaṃ, dīghanikāyo majjhimanikāyo saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti pañcasu nikāyesu khuddakanikāyapariyāpannaṃ, suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu sāsanaṅgesu gāthāsaṅgahaṃ.
‘‘द्वासीति बुद्धतो गण्हिं, द्वे सहस्सानि भिक्खुतो।
‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dve sahassāni bhikkhuto;
चतुरासीति सहस्सानि, ये मे धम्मा पवत्तिनो’’ति॥ (थेरगा॰ १०२७) –
Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –
एवं धम्मभण्डागारिकेन पटिञ्ञातेसु चतुरासीतिया धम्मक्खन्धसहस्सेसु कतिपयधम्मक्खन्धसङ्गहं। वग्गतो पीठवग्गो चित्तलतावग्गो पारिच्छत्तकवग्गो मञ्जिट्ठकवग्गो महारथवग्गो पायासिवग्गो सुनिक्खित्तवग्गोति सत्त वग्गा। वत्थुतो पठमे वग्गे सत्तरस वत्थूनि, दुतिये एकादस, ततिये दस, चतुत्थे द्वादस , पञ्चमे चतुद्दस, छट्ठे दस, सत्तमे एकादसाति अन्तरविमानानं अग्गहणे पञ्चासीति, गहणे पन तेवीससतं वत्थूनि, गाथातो पन दियड्ढसहस्सगाथा। तस्स वग्गेसु पीठवग्गो आदि, वत्थूसु सोवण्णपीठवत्थु आदि, तस्सापि ‘‘पीठं ते सोवण्णमय’’न्ति गाथा आदि।
Evaṃ dhammabhaṇḍāgārikena paṭiññātesu caturāsītiyā dhammakkhandhasahassesu katipayadhammakkhandhasaṅgahaṃ. Vaggato pīṭhavaggo cittalatāvaggo pāricchattakavaggo mañjiṭṭhakavaggo mahārathavaggo pāyāsivaggo sunikkhittavaggoti satta vaggā. Vatthuto paṭhame vagge sattarasa vatthūni, dutiye ekādasa, tatiye dasa, catutthe dvādasa , pañcame catuddasa, chaṭṭhe dasa, sattame ekādasāti antaravimānānaṃ aggahaṇe pañcāsīti, gahaṇe pana tevīsasataṃ vatthūni, gāthāto pana diyaḍḍhasahassagāthā. Tassa vaggesu pīṭhavaggo ādi, vatthūsu sovaṇṇapīṭhavatthu ādi, tassāpi ‘‘pīṭhaṃ te sovaṇṇamaya’’nti gāthā ādi.
