Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / દીઘ નિકાય (અટ્ઠકથા) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
દીઘનિકાયે
Dīghanikāye
સીલક્ખન્ધવગ્ગટ્ઠકથા
Sīlakkhandhavaggaṭṭhakathā
ગન્થારમ્ભકથા
Ganthārambhakathā
કરુણાસીતલહદયં , પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં;
Karuṇāsītalahadayaṃ , paññāpajjotavihatamohatamaṃ;
સનરામરલોકગરું, વન્દે સુગતં ગતિવિમુત્તં.
Sanarāmaralokagaruṃ, vande sugataṃ gativimuttaṃ.
બુદ્ધોપિ બુદ્ધભાવં, ભાવેત્વા ચેવ સચ્છિકત્વા ચ;
Buddhopi buddhabhāvaṃ, bhāvetvā ceva sacchikatvā ca;
યં ઉપગતો ગતમલં, વન્દે તમનુત્તરં ધમ્મં.
Yaṃ upagato gatamalaṃ, vande tamanuttaraṃ dhammaṃ.
સુગતસ્સ ઓરસાનં, પુત્તાનં મારસેનમથનાનં;
Sugatassa orasānaṃ, puttānaṃ mārasenamathanānaṃ;
અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહં, સિરસા વન્દે અરિયસઙ્ઘં.
Aṭṭhannampi samūhaṃ, sirasā vande ariyasaṅghaṃ.
ઇતિ મે પસન્નમતિનો, રતનત્તયવન્દનામયં પુઞ્ઞં;
Iti me pasannamatino, ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ;
યં સુવિહતન્તરાયો, હુત્વા તસ્સાનુભાવેન.
Yaṃ suvihatantarāyo, hutvā tassānubhāvena.
દીઘસ્સ દીઘસુત્તઙ્કિતસ્સ, નિપુણસ્સ આગમવરસ્સ;
Dīghassa dīghasuttaṅkitassa, nipuṇassa āgamavarassa;
બુદ્ધાનુબુદ્ધસંવણ્ણિતસ્સ, સદ્ધાવહગુણસ્સ.
Buddhānubuddhasaṃvaṇṇitassa, saddhāvahaguṇassa.
અત્થપ્પકાસનત્થં, અટ્ઠકથા આદિતો વસિસતેહિ;
Atthappakāsanatthaṃ, aṭṭhakathā ādito vasisatehi;
પઞ્ચહિ યા સઙ્ગીતા, અનુસઙ્ગીતા ચ પચ્છાપિ.
Pañcahi yā saṅgītā, anusaṅgītā ca pacchāpi.
સીહળદીપં પન આભતાથ, વસિના મહામહિન્દેન;
Sīhaḷadīpaṃ pana ābhatātha, vasinā mahāmahindena;
ઠપિતા સીહળભાસાય, દીપવાસીનમત્થાય.
Ṭhapitā sīhaḷabhāsāya, dīpavāsīnamatthāya.
અપનેત્વાન તતોહં, સીહળભાસં મનોરમં ભાસં;
Apanetvāna tatohaṃ, sīhaḷabhāsaṃ manoramaṃ bhāsaṃ;
તન્તિનયાનુચ્છવિકં, આરોપેન્તો વિગતદોસં.
Tantinayānucchavikaṃ, āropento vigatadosaṃ.
સમયં અવિલોમેન્તો, થેરાનં થેરવંસપદીપાનં;
Samayaṃ avilomento, therānaṃ theravaṃsapadīpānaṃ;
સુનિપુણવિનિચ્છયાનં, મહાવિહારે નિવાસીનં.
Sunipuṇavinicchayānaṃ, mahāvihāre nivāsīnaṃ.
હિત્વા પુનપ્પુનાગતમત્થં, અત્થં પકાસયિસ્સામિ;
Hitvā punappunāgatamatthaṃ, atthaṃ pakāsayissāmi;
સુજનસ્સ ચ તુટ્ઠત્થં, ચિરટ્ઠિતત્થઞ્ચ ધમ્મસ્સ.
Sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ, ciraṭṭhitatthañca dhammassa.
સીલકથા ધુતધમ્મા, કમ્મટ્ઠાનાનિ ચેવ સબ્બાનિ;
Sīlakathā dhutadhammā, kammaṭṭhānāni ceva sabbāni;
ચરિયાવિધાનસહિતો, ઝાનસમાપત્તિવિત્થારો.
Cariyāvidhānasahito, jhānasamāpattivitthāro.
સબ્બા ચ અભિઞ્ઞાયો, પઞ્ઞાસઙ્કલનનિચ્છયો ચેવ;
Sabbā ca abhiññāyo, paññāsaṅkalananicchayo ceva;
ખન્ધધાતાયતનિન્દ્રિયાનિ, અરિયાનિ ચેવ ચત્તારિ.
Khandhadhātāyatanindriyāni, ariyāni ceva cattāri.
સચ્ચાનિ પચ્ચયાકારદેસના, સુપરિસુદ્ધનિપુણનયા;
Saccāni paccayākāradesanā, suparisuddhanipuṇanayā;
અવિમુત્તતન્તિમગ્ગા, વિપસ્સના ભાવના ચેવ.
Avimuttatantimaggā, vipassanā bhāvanā ceva.
ઇતિ પન સબ્બં યસ્મા, વિસુદ્ધિમગ્ગે મયા સુપરિસુદ્ધં;
Iti pana sabbaṃ yasmā, visuddhimagge mayā suparisuddhaṃ;
વુત્તં તસ્મા ભિય્યો, ન તં ઇધ વિચારયિસ્સામિ.
Vuttaṃ tasmā bhiyyo, na taṃ idha vicārayissāmi.
‘‘મજ્ઝે વિસુદ્ધિમગ્ગો, એસ ચતુન્નમ્પિ આગમાનઞ્હિ;
‘‘Majjhe visuddhimaggo, esa catunnampi āgamānañhi;
ઠત્વા પકાસયિસ્સતિ, તત્થ યથા ભાસિતં અત્થં’’.
Ṭhatvā pakāsayissati, tattha yathā bhāsitaṃ atthaṃ’’.
ઇચ્ચેવ કતો તસ્મા, તમ્પિ ગહેત્વાન સદ્ધિમેતાય;
Icceva kato tasmā, tampi gahetvāna saddhimetāya;
અટ્ઠકથાય વિજાનથ, દીઘાગમનિસ્સિતં અત્થન્તિ.
Aṭṭhakathāya vijānatha, dīghāgamanissitaṃ atthanti.
નિદાનકથા
Nidānakathā
તત્થ દીઘાગમો નામ સીલક્ખન્ધવગ્ગો, મહાવગ્ગો, પાથિકવગ્ગોતિ વગ્ગતો તિવગ્ગો હોતિ; સુત્તતો ચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો. તસ્સ વગ્ગેસુ સીલક્ખન્ધવગ્ગો આદિ, સુત્તેસુ બ્રહ્મજાલં. બ્રહ્મજાલસ્સાપિ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિકં આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં નિદાનમાદિ.
Tattha dīghāgamo nāma sīlakkhandhavaggo, mahāvaggo, pāthikavaggoti vaggato tivaggo hoti; suttato catuttiṃsasuttasaṅgaho. Tassa vaggesu sīlakkhandhavaggo ādi, suttesu brahmajālaṃ. Brahmajālassāpi ‘‘evaṃ me suta’’ntiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādi.
પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા
Paṭhamamahāsaṅgītikathā
પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચેસા કિઞ્ચાપિ વિનયપિટકે તન્તિમારૂળ્હા, નિદાનકોસલ્લત્થં પન ઇધાપિ એવં વેદિતબ્બા. ધમ્મચક્કપ્પવત્તનઞ્હિ આદિં કત્વા યાવ સુભદ્દપરિબ્બાજકવિનયના કતબુદ્ધકિચ્ચે, કુસિનારાયં ઉપવત્તને મલ્લાનં સાલવને યમકસાલાનમન્તરે વિસાખપુણ્ણમદિવસે પચ્ચૂસસમયે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતે ભગવતિ લોકનાથે, ભગવતો ધાતુભાજનદિવસે સન્નિપતિતાનં સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાનં સઙ્ઘત્થેરો આયસ્મા મહાકસ્સપો સત્તાહપરિનિબ્બુતે ભગવતિ સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન – ‘‘અલં, આવુસો, મા સોચિત્થ, મા પરિદેવિત્થ, સુમુત્તા મયં તેન મહાસમણેન, ઉપદ્દુતા ચ હોમ – ‘ઇદં વો કપ્પતિ, ઇદં વો ન કપ્પતી’તિ, ઇદાનિ પન મયં યં ઇચ્છિસ્સામ, તં કરિસ્સામ, યં ન ઇચ્છિસ્સામ ન તં કરિસ્સામા’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૭) વુત્તવચનમનુસ્સરન્તો, ઈદિસસ્સ ચ સઙ્ઘસન્નિપાતસ્સ પુન દુલ્લભભાવં મઞ્ઞમાનો, ‘‘ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ, યં પાપભિક્ખૂ ‘અતીતસત્થુકં પાવચન’ન્તિ મઞ્ઞમાના પક્ખં લભિત્વા નચિરસ્સેવ સદ્ધમ્મં અન્તરધાપેય્યું, યાવ ચ ધમ્મવિનયો તિટ્ઠતિ, તાવ અનતીતસત્થુકમેવ પાવચનં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –
Paṭhamamahāsaṅgīti nāma cesā kiñcāpi vinayapiṭake tantimārūḷhā, nidānakosallatthaṃ pana idhāpi evaṃ veditabbā. Dhammacakkappavattanañhi ādiṃ katvā yāva subhaddaparibbājakavinayanā katabuddhakicce, kusinārāyaṃ upavattane mallānaṃ sālavane yamakasālānamantare visākhapuṇṇamadivase paccūsasamaye anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbute bhagavati lokanāthe, bhagavato dhātubhājanadivase sannipatitānaṃ sattannaṃ bhikkhusatasahassānaṃ saṅghatthero āyasmā mahākassapo sattāhaparinibbute bhagavati subhaddena vuḍḍhapabbajitena – ‘‘alaṃ, āvuso, mā socittha, mā paridevittha, sumuttā mayaṃ tena mahāsamaṇena, upaddutā ca homa – ‘idaṃ vo kappati, idaṃ vo na kappatī’ti, idāni pana mayaṃ yaṃ icchissāma, taṃ karissāma, yaṃ na icchissāma na taṃ karissāmā’’ti (cūḷava. 437) vuttavacanamanussaranto, īdisassa ca saṅghasannipātassa puna dullabhabhāvaṃ maññamāno, ‘‘ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ pāpabhikkhū ‘atītasatthukaṃ pāvacana’nti maññamānā pakkhaṃ labhitvā nacirasseva saddhammaṃ antaradhāpeyyuṃ, yāva ca dhammavinayo tiṭṭhati, tāva anatītasatthukameva pāvacanaṃ hoti. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૧૬).
‘Yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’ti (dī. ni. 2.216).
‘યંનૂનાહં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યં, યથયિદં સાસનં અદ્ધનિયં અસ્સ ચિરટ્ઠિતિકં’.
‘Yaṃnūnāhaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyaṃ, yathayidaṃ sāsanaṃ addhaniyaṃ assa ciraṭṭhitikaṃ’.
યઞ્ચાહં ભગવતા –
Yañcāhaṃ bhagavatā –
‘ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં, કસ્સપ, સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાની’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૫૪) વત્વા ચીવરે સાધારણપરિભોગેન.
‘Dhāressasi pana me tvaṃ, kassapa, sāṇāni paṃsukūlāni nibbasanānī’ti (saṃ. ni. 2.154) vatvā cīvare sādhāraṇaparibhogena.
‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદેવ આકઙ્ખામિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ; કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદેવ, આકઙ્ખતિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૫૨).
‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvadeva ākaṅkhāmi vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharāmi; kassapopi, bhikkhave, yāvadeva, ākaṅkhati vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’ti (saṃ. ni. 2.152).
એવમાદિના નયેન નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠપનેન ચ અનુગ્ગહિતો, તથા આકાસે પાણિં ચાલેત્વા અલગ્ગચિત્તતાય ચેવ ચન્દોપમપટિપદાય ચ પસંસિતો, તસ્સ કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતિ. નનુ મં ભગવા રાજા વિય સકકવચઇસ્સરિયાનુપ્પદાનેન અત્તનો કુલવંસપ્પતિટ્ઠાપકં પુત્તં ‘સદ્ધમ્મવંસપ્પતિટ્ઠાપકો મે અયં ભવિસ્સતી’તિ, મન્ત્વા ઇમિના અસાધારણેન અનુગ્ગહેન અનુગ્ગહેસિ, ઇમાય ચ ઉળારાય પસંસાય પસંસીતિ ચિન્તયન્તો ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસિ. યથાહ –
Evamādinā nayena navānupubbavihārachaḷabhiññāppabhede uttarimanussadhamme attanā samasamaṭṭhapanena ca anuggahito, tathā ākāse pāṇiṃ cāletvā alaggacittatāya ceva candopamapaṭipadāya ca pasaṃsito, tassa kimaññaṃ āṇaṇyaṃ bhavissati. Nanu maṃ bhagavā rājā viya sakakavacaissariyānuppadānena attano kulavaṃsappatiṭṭhāpakaṃ puttaṃ ‘saddhammavaṃsappatiṭṭhāpako me ayaṃ bhavissatī’ti, mantvā iminā asādhāraṇena anuggahena anuggahesi, imāya ca uḷārāya pasaṃsāya pasaṃsīti cintayanto dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesi. Yathāha –
‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘એકમિદાહં, આવુસો, સમયં પાવાય કુસિનારં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહી’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૭) સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બં. અત્થં પનસ્સ મહાપરિનિબ્બાનાવસાને આગતટ્ઠાનેયેવ કથયિસ્સામ.
‘‘Atha kho āyasmā mahākassapo bhikkhū āmantesi – ‘ekamidāhaṃ, āvuso, samayaṃ pāvāya kusināraṃ addhānamaggappaṭipanno mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ pañcamattehi bhikkhusatehī’’ti (cūḷava. 437) sabbaṃ subhaddakaṇḍaṃ vitthārato veditabbaṃ. Atthaṃ panassa mahāparinibbānāvasāne āgataṭṭhāneyeva kathayissāma.
તતો પરં આહ –
Tato paraṃ āha –
‘‘હન્દ મયં, આવુસો, ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયામ, પુરે અધમ્મો દિપ્પતિ, ધમ્મો પટિબાહિય્યતિ; પુરે અવિનયો દિપ્પતિ, વિનયો પટિબાહિય્યતિ; પુરે અધમ્મવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, ધમ્મવાદિનો દુબ્બલા હોન્તિ, પુરે અવિનયવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, વિનયવાદિનો દુબ્બલા હોન્તી’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૭).
‘‘Handa mayaṃ, āvuso, dhammañca vinayañca saṅgāyāma, pure adhammo dippati, dhammo paṭibāhiyyati; pure avinayo dippati, vinayo paṭibāhiyyati; pure adhammavādino balavanto honti, dhammavādino dubbalā honti, pure avinayavādino balavanto honti, vinayavādino dubbalā hontī’’ti (cūḷava. 437).
ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘તેન હિ, ભન્તે, થેરો ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનતૂ’’તિ. થેરો પન સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપરિયત્તિધરે પુથુજ્જનસોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિ સુક્ખવિપસ્સક ખીણાસવભિક્ખૂ અનેકસતે, અનેકસહસ્સે ચ વજ્જેત્વા તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરે પટિસમ્ભિદાપ્પત્તે મહાનુભાવે યેભુય્યેન ભગવતો એતદગ્ગં આરોપિતે તેવિજ્જાદિભેદે ખીણાસવભિક્ખૂયેવ એકૂનપઞ્ચસતે પરિગ્ગહેસિ. યે સન્ધાય ઇદં વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો એકેનૂનાનિ પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ ઉચ્ચિની’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૭).
Bhikkhū āhaṃsu – ‘‘tena hi, bhante, thero bhikkhū uccinatū’’ti. Thero pana sakalanavaṅgasatthusāsanapariyattidhare puthujjanasotāpannasakadāgāmianāgāmi sukkhavipassaka khīṇāsavabhikkhū anekasate, anekasahasse ca vajjetvā tipiṭakasabbapariyattippabhedadhare paṭisambhidāppatte mahānubhāve yebhuyyena bhagavato etadaggaṃ āropite tevijjādibhede khīṇāsavabhikkhūyeva ekūnapañcasate pariggahesi. Ye sandhāya idaṃ vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmā mahākassapo ekenūnāni pañca arahantasatāni uccinī’’ti (cūḷava. 437).
કિસ્સ પન થેરો એકેનૂનમકાસીતિ? આયસ્મતો આનન્દત્થેરસ્સ ઓકાસકરણત્થં. તેનહાયસ્મતા સહાપિ, વિનાપિ, ન સક્કા ધમ્મસઙ્ગીતિં કાતું. સો હાયસ્મા સેક્ખો સકરણીયો, તસ્મા સહાપિ ન સક્કા. યસ્મા પનસ્સ કિઞ્ચિ દસબલદેસિતં સુત્તગેય્યાદિકં અપ્પચ્ચક્ખં નામ નત્થિ. યથાહ –
Kissa pana thero ekenūnamakāsīti? Āyasmato ānandattherassa okāsakaraṇatthaṃ. Tenahāyasmatā sahāpi, vināpi, na sakkā dhammasaṅgītiṃ kātuṃ. So hāyasmā sekkho sakaraṇīyo, tasmā sahāpi na sakkā. Yasmā panassa kiñci dasabaladesitaṃ suttageyyādikaṃ appaccakkhaṃ nāma natthi. Yathāha –
‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;
‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dve sahassāni bhikkhuto;
ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા॰ ૧૦૨૭);
Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027);
તસ્મા વિનાપિ ન સક્કા.
Tasmā vināpi na sakkā.
યદિ એવં સેક્ખોપિ સમાનો ધમ્મસઙ્ગીતિયા બહુકારત્તા થેરેન ઉચ્ચિનિતબ્બો અસ્સ, અથ કસ્મા ન ઉચ્ચિનિતોતિ? પરૂપવાદવિવજ્જનતો. થેરો હિ આયસ્મન્તે આનન્દે અતિવિય વિસ્સત્થો અહોસિ, તથા હિ નં સિરસ્મિં પલિતેસુ જાતેસુપિ ‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’તિ, (સં॰ નિ॰ ૨.૧૫૪) કુમારકવાદેન ઓવદતિ. સક્યકુલપ્પસુતો ચાયસ્મા તથાગતસ્સ ભાતા ચૂળપિતુપુત્તો. તત્થ કેચિ ભિક્ખૂ છન્દાગમનં વિય મઞ્ઞમાના – ‘‘બહૂ અસેક્ખપટિસમ્ભિદાપ્પત્તે ભિક્ખૂ ઠપેત્વા આનન્દં સેક્ખપટિસમ્ભિદાપ્પત્તં થેરો ઉચ્ચિની’’તિ ઉપવદેય્યું. તં પરૂપવાદં પરિવજ્જેન્તો, ‘આનન્દં વિના ધમ્મસઙ્ગીતિં ન સક્કા કાતું, ભિક્ખૂનંયેવ નં અનુમતિયા ગહેસ્સામી’તિ ન ઉચ્ચિનિ.
Yadi evaṃ sekkhopi samāno dhammasaṅgītiyā bahukārattā therena uccinitabbo assa, atha kasmā na uccinitoti? Parūpavādavivajjanato. Thero hi āyasmante ānande ativiya vissattho ahosi, tathā hi naṃ sirasmiṃ palitesu jātesupi ‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’ti, (saṃ. ni. 2.154) kumārakavādena ovadati. Sakyakulappasuto cāyasmā tathāgatassa bhātā cūḷapituputto. Tattha keci bhikkhū chandāgamanaṃ viya maññamānā – ‘‘bahū asekkhapaṭisambhidāppatte bhikkhū ṭhapetvā ānandaṃ sekkhapaṭisambhidāppattaṃ thero uccinī’’ti upavadeyyuṃ. Taṃ parūpavādaṃ parivajjento, ‘ānandaṃ vinā dhammasaṅgītiṃ na sakkā kātuṃ, bhikkhūnaṃyeva naṃ anumatiyā gahessāmī’ti na uccini.
અથ સયમેવ ભિક્ખૂ આનન્દસ્સત્થાય થેરં યાચિંસુ. યથાહ –
Atha sayameva bhikkhū ānandassatthāya theraṃ yāciṃsu. Yathāha –
‘‘ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં એતદવોચું – ‘અયં, ભન્તે, આયસ્મા આનન્દો કિઞ્ચાપિ સેક્ખો અભબ્બો છન્દા દોસા મોહા ભયા અગતિં ગન્તું, બહુ ચાનેન ભગવતો સન્તિકે ધમ્મો ચ વિનયો ચ પરિયત્તો, તેન હિ, ભન્તે, થેરો આયસ્મન્તમ્પિ આનન્દં ઉચ્ચિનતૂ’તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તમ્પિ આનન્દં ઉચ્ચિની’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૭).
‘‘Bhikkhū āyasmantaṃ mahākassapaṃ etadavocuṃ – ‘ayaṃ, bhante, āyasmā ānando kiñcāpi sekkho abhabbo chandā dosā mohā bhayā agatiṃ gantuṃ, bahu cānena bhagavato santike dhammo ca vinayo ca pariyatto, tena hi, bhante, thero āyasmantampi ānandaṃ uccinatū’ti. Atha kho āyasmā mahākassapo āyasmantampi ānandaṃ uccinī’’ti (cūḷava. 437).
એવં ભિક્ખૂનં અનુમતિયા ઉચ્ચિનિતેન તેનાયસ્મતા સદ્ધિં પઞ્ચથેરસતાનિ અહેસું.
Evaṃ bhikkhūnaṃ anumatiyā uccinitena tenāyasmatā saddhiṃ pañcatherasatāni ahesuṃ.
અથ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘કત્થ નુ ખો મયં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામા’’તિ? અથ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘રાજગહં ખો મહાગોચરં પહૂતસેનાસનં, યંનૂન મયં રાજગહે વસ્સં વસન્તા ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામ, ન અઞ્ઞે ભિક્ખૂ રાજગહે વસ્સં ઉપગચ્છેય્યુ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૭).
Atha kho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi – ‘‘kattha nu kho mayaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāmā’’ti? Atha kho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi – ‘‘rājagahaṃ kho mahāgocaraṃ pahūtasenāsanaṃ, yaṃnūna mayaṃ rājagahe vassaṃ vasantā dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāma, na aññe bhikkhū rājagahe vassaṃ upagaccheyyu’’nti (cūḷava. 437).
કસ્મા પન નેસં એતદહોસિ? ‘‘ઇદં પન અમ્હાકં થાવરકમ્મં, કોચિ વિસભાગપુગ્ગલો સઙ્ઘમજ્ઝં પવિસિત્વા ઉક્કોટેય્યા’’તિ. અથાયસ્મા મહાકસ્સપો ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન સાવેસિ –
Kasmā pana nesaṃ etadahosi? ‘‘Idaṃ pana amhākaṃ thāvarakammaṃ, koci visabhāgapuggalo saṅghamajjhaṃ pavisitvā ukkoṭeyyā’’ti. Athāyasmā mahākassapo ñattidutiyena kammena sāvesi –
‘‘સુણાતુ મે, આવુસો સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં સઙ્ઘો ઇમાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ સમ્મન્નેય્ય રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બ’’ન્તિ. એસા ઞત્તિ.
‘‘Suṇātu me, āvuso saṅgho, yadi saṅghassa pattakallaṃ saṅgho imāni pañca bhikkhusatāni sammanneyya rājagahe vassaṃ vasantāni dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabba’’nti. Esā ñatti.
‘‘સુણાતુ મે, આવુસો સઙ્ઘો, સઙ્ઘો ઇમાનિ પઞ્ચભિક્ખુસતાનિ સમ્મન્ન’’તિ ‘રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બન્તિ. યસ્સાયસ્મતો ખમતિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં સમ્મુતિ’ રાજગહે વસ્સં વસન્તાનં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બન્તિ, સો તુણ્હસ્સ; યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્ય.
‘‘Suṇātu me, āvuso saṅgho, saṅgho imāni pañcabhikkhusatāni sammanna’’ti ‘rājagahe vassaṃ vasantāni dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabbanti. Yassāyasmato khamati imesaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ sammuti’ rājagahe vassaṃ vasantānaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabbanti, so tuṇhassa; yassa nakkhamati, so bhāseyya.
‘‘સમ્મતાનિ સઙ્ઘેન ઇમાનિ પઞ્ચભિક્ખુસતાનિ રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બન્તિ, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૮).
‘‘Sammatāni saṅghena imāni pañcabhikkhusatāni rājagahe vassaṃ vasantāni dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabbanti, khamati saṅghassa, tasmā tuṇhī, evametaṃ dhārayāmī’’ti (cūḷava. 438).
અયં પન કમ્મવાચા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો એકવીસતિમે દિવસે કતા. ભગવા હિ વિસાખપુણ્ણમાયં પચ્ચૂસસમયે પરિનિબ્બુતો, અથસ્સ સત્તાહં સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં ગન્ધમાલાદીહિ પૂજયિંસુ. એવં સત્તાહં સાધુકીળનદિવસા નામ અહેસું. તતો સત્તાહં ચિતકાય અગ્ગિના ઝાયિ, સત્તાહં સત્તિપઞ્જરં કત્વા સન્ધાગારસાલાયં ધાતુપૂજં કરિંસૂતિ, એકવીસતિ દિવસા ગતા. જેટ્ઠમૂલસુક્કપક્ખપઞ્ચમિયંયેવ ધાતુયો ભાજયિંસુ. એતસ્મિં ધાતુભાજનદિવસે સન્નિપતિતસ્સ મહાભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન કતં અનાચારં આરોચેત્વા વુત્તનયેનેવ ચ ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા અયં કમ્મવાચા કતા.
Ayaṃ pana kammavācā tathāgatassa parinibbānato ekavīsatime divase katā. Bhagavā hi visākhapuṇṇamāyaṃ paccūsasamaye parinibbuto, athassa sattāhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ gandhamālādīhi pūjayiṃsu. Evaṃ sattāhaṃ sādhukīḷanadivasā nāma ahesuṃ. Tato sattāhaṃ citakāya agginā jhāyi, sattāhaṃ sattipañjaraṃ katvā sandhāgārasālāyaṃ dhātupūjaṃ kariṃsūti, ekavīsati divasā gatā. Jeṭṭhamūlasukkapakkhapañcamiyaṃyeva dhātuyo bhājayiṃsu. Etasmiṃ dhātubhājanadivase sannipatitassa mahābhikkhusaṅghassa subhaddena vuḍḍhapabbajitena kataṃ anācāraṃ ārocetvā vuttanayeneva ca bhikkhū uccinitvā ayaṃ kammavācā katā.
ઇમઞ્ચ પન કમ્મવાચં કત્વા થેરો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘આવુસો, ઇદાનિ તુમ્હાકં ચત્તાલીસ દિવસા ઓકાસો કતો, તતો પરં ‘અયં નામ નો પલિબોધો અત્થી’તિ, વત્તું ન લબ્ભા, તસ્મા એત્થન્તરે યસ્સ રોગપલિબોધો વા આચરિયુપજ્ઝાયપલિબોધો વા માતાપિતુપલિબોધો વા અત્થિ, પત્તં વા પન પચિતબ્બં, ચીવરં વા કાતબ્બં, સો તં પલિબોધં છિન્દિત્વા તં કરણીયં કરોતૂ’’તિ.
Imañca pana kammavācaṃ katvā thero bhikkhū āmantesi – ‘‘āvuso, idāni tumhākaṃ cattālīsa divasā okāso kato, tato paraṃ ‘ayaṃ nāma no palibodho atthī’ti, vattuṃ na labbhā, tasmā etthantare yassa rogapalibodho vā ācariyupajjhāyapalibodho vā mātāpitupalibodho vā atthi, pattaṃ vā pana pacitabbaṃ, cīvaraṃ vā kātabbaṃ, so taṃ palibodhaṃ chinditvā taṃ karaṇīyaṃ karotū’’ti.
એવઞ્ચ પન વત્વા થેરો અત્તનો પઞ્ચસતાય પરિસાય પરિવુતો રાજગહં ગતો. અઞ્ઞેપિ મહાથેરા અત્તનો અત્તનો પરિવારે ગહેત્વા સોકસલ્લસમપ્પિતં મહાજનં અસ્સાસેતુકામા તં તં દિસં પક્કન્તા. પુણ્ણત્થેરો પન સત્તસતભિક્ખુપરિવારો ‘તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં આગતાગતં મહાજનં અસ્સાસેસ્સામી’તિ કુસિનારાયંયેવ અટ્ઠાસિ.
Evañca pana vatvā thero attano pañcasatāya parisāya parivuto rājagahaṃ gato. Aññepi mahātherā attano attano parivāre gahetvā sokasallasamappitaṃ mahājanaṃ assāsetukāmā taṃ taṃ disaṃ pakkantā. Puṇṇatthero pana sattasatabhikkhuparivāro ‘tathāgatassa parinibbānaṭṭhānaṃ āgatāgataṃ mahājanaṃ assāsessāmī’ti kusinārāyaṃyeva aṭṭhāsi.
આયસ્મા આનન્દો યથા પુબ્બે અપરિનિબ્બુતસ્સ, એવં પરિનિબ્બુતસ્સાપિ ભગવતો સયમેવ પત્તચીવરમાદાય પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં યેન સાવત્થિ તેન ચારિકં પક્કામિ. ગચ્છતો ગચ્છતો પનસ્સ પરિવારા ભિક્ખૂ ગણનપથં વીતિવત્તા. તેનાયસ્મતા ગતગતટ્ઠાને મહાપરિદેવો અહોસિ . અનુપુબ્બેન પન સાવત્થિમનુપ્પત્તે થેરે સાવત્થિવાસિનો મનુસ્સા ‘‘થેરો કિર આગતો’’તિ સુત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા – ‘‘ભન્તે, આનન્દ, પુબ્બે ભગવતા સદ્ધિં આગચ્છથ, અજ્જ કુહિં ભગવન્તં ઠપેત્વા આગતત્થા’’તિઆદીનિ વદમાના પરોદિંસુ. બુદ્ધસ્સ ભગવતો પરિનિબ્બાનદિવસે વિય મહાપરિદેવો અહોસિ.
Āyasmā ānando yathā pubbe aparinibbutassa, evaṃ parinibbutassāpi bhagavato sayameva pattacīvaramādāya pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ yena sāvatthi tena cārikaṃ pakkāmi. Gacchato gacchato panassa parivārā bhikkhū gaṇanapathaṃ vītivattā. Tenāyasmatā gatagataṭṭhāne mahāparidevo ahosi . Anupubbena pana sāvatthimanuppatte there sāvatthivāsino manussā ‘‘thero kira āgato’’ti sutvā gandhamālādihatthā paccuggantvā – ‘‘bhante, ānanda, pubbe bhagavatā saddhiṃ āgacchatha, ajja kuhiṃ bhagavantaṃ ṭhapetvā āgatatthā’’tiādīni vadamānā parodiṃsu. Buddhassa bhagavato parinibbānadivase viya mahāparidevo ahosi.
તત્ર સુદં આયસ્મા આનન્દો અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયાકથાય તં મહાજનં સઞ્ઞાપેત્વા જેતવનં પવિસિત્વા દસબલેન વસિતગન્ધકુટિં વન્દિત્વા દ્વારં વિવરિત્વા મઞ્ચપીઠં નીહરિત્વા પપ્ફોટેત્વા ગન્ધકુટિં સમ્મજ્જિત્વા મિલાતમાલાકચવરં છડ્ડેત્વા મઞ્ચપીઠં અતિહરિત્વા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા ભગવતો ઠિતકાલે કરણીયં વત્તં સબ્બમકાસિ. કુરુમાનો ચ ન્હાનકોટ્ઠકસમ્મજ્જનઉદકુપટ્ઠાપનાદિકાલેસુ ગન્ધકુટિં વન્દિત્વા – ‘‘નનુ ભગવા, અયં તુમ્હાકં ન્હાનકાલો, અયં ધમ્મદેસનાકાલો, અયં ભિક્ખૂનં ઓવાદદાનકાલો, અયં સીહસેય્યકપ્પનકાલો, અયં મુખધોવનકાલો’’તિઆદિના નયેન પરિદેવમાનોવ અકાસિ, યથા તં ભગવતો ગુણગણામતરસઞ્ઞુતાય પતિટ્ઠિતપેમો ચેવ અખીણાસવો ચ અનેકેસુ ચ જાતિસતસહસ્સેસુ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સૂપકારસઞ્જનિતચિત્તમદ્દવો. તમેનં અઞ્ઞતરા દેવતા – ‘‘ભન્તે, આનન્દ, તુમ્હે એવં પરિદેવમાના કથં અઞ્ઞે અસ્સાસેસ્સથા’’તિ સંવેજેસિ. સો તસ્સા વચનેન સંવિગ્ગહદયો સન્થમ્ભિત્વા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો પભુતિ ઠાનનિસજ્જબહુલત્તા ઉસ્સન્નધાતુકં કાયં સમસ્સાસેતું દુતિયદિવસે ખીરવિરેચનં પિવિત્વા વિહારેયેવ નિસીદિ. યં સન્ધાય સુભેન માણવેન પહિતં માણવકં એતદવોચ –
Tatra sudaṃ āyasmā ānando aniccatādipaṭisaṃyuttāya dhammiyākathāya taṃ mahājanaṃ saññāpetvā jetavanaṃ pavisitvā dasabalena vasitagandhakuṭiṃ vanditvā dvāraṃ vivaritvā mañcapīṭhaṃ nīharitvā papphoṭetvā gandhakuṭiṃ sammajjitvā milātamālākacavaraṃ chaḍḍetvā mañcapīṭhaṃ atiharitvā puna yathāṭhāne ṭhapetvā bhagavato ṭhitakāle karaṇīyaṃ vattaṃ sabbamakāsi. Kurumāno ca nhānakoṭṭhakasammajjanaudakupaṭṭhāpanādikālesu gandhakuṭiṃ vanditvā – ‘‘nanu bhagavā, ayaṃ tumhākaṃ nhānakālo, ayaṃ dhammadesanākālo, ayaṃ bhikkhūnaṃ ovādadānakālo, ayaṃ sīhaseyyakappanakālo, ayaṃ mukhadhovanakālo’’tiādinā nayena paridevamānova akāsi, yathā taṃ bhagavato guṇagaṇāmatarasaññutāya patiṭṭhitapemo ceva akhīṇāsavo ca anekesu ca jātisatasahassesu aññamaññassūpakārasañjanitacittamaddavo. Tamenaṃ aññatarā devatā – ‘‘bhante, ānanda, tumhe evaṃ paridevamānā kathaṃ aññe assāsessathā’’ti saṃvejesi. So tassā vacanena saṃviggahadayo santhambhitvā tathāgatassa parinibbānato pabhuti ṭhānanisajjabahulattā ussannadhātukaṃ kāyaṃ samassāsetuṃ dutiyadivase khīravirecanaṃ pivitvā vihāreyeva nisīdi. Yaṃ sandhāya subhena māṇavena pahitaṃ māṇavakaṃ etadavoca –
‘‘અકાલો, ખો માણવક, અત્થિ મે અજ્જ ભેસજ્જમત્તા પીતા, અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૪૭).
‘‘Akālo, kho māṇavaka, atthi me ajja bhesajjamattā pītā, appeva nāma svepi upasaṅkameyyāmā’’ti (dī. ni. 1.447).
દુતિયદિવસે ચેતકત્થેરેન પચ્છાસમણેન ગન્ત્વા સુભેન માણવેન પુટ્ઠો ઇમસ્મિં દીઘનિકાયે સુભસુત્તં નામ દસમં સુત્તં અભાસિ.
Dutiyadivase cetakattherena pacchāsamaṇena gantvā subhena māṇavena puṭṭho imasmiṃ dīghanikāye subhasuttaṃ nāma dasamaṃ suttaṃ abhāsi.
અથ આનન્દત્થેરો જેતવનમહાવિહારે ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કારાપેત્વા ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓહાય રાજગહં ગતો તથા અઞ્ઞેપિ ધમ્મસઙ્ગાહકા ભિક્ખૂતિ. એવઞ્હિ ગતે, તે સન્ધાય ચ ઇદં વુત્તં – ‘‘અથ ખો થેરા ભિક્ખૂ રાજગહં અગમંસુ, ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૮). તે આસળ્હીપુણ્ણમાયં ઉપોસથં કત્વા પાટિપદદિવસે સન્નિપતિત્વા વસ્સં ઉપગચ્છિંસુ.
Atha ānandatthero jetavanamahāvihāre khaṇḍaphullappaṭisaṅkharaṇaṃ kārāpetvā upakaṭṭhāya vassūpanāyikāya bhikkhusaṅghaṃ ohāya rājagahaṃ gato tathā aññepi dhammasaṅgāhakā bhikkhūti. Evañhi gate, te sandhāya ca idaṃ vuttaṃ – ‘‘atha kho therā bhikkhū rājagahaṃ agamaṃsu, dhammañca vinayañca saṅgāyitu’’nti (cūḷava. 438). Te āsaḷhīpuṇṇamāyaṃ uposathaṃ katvā pāṭipadadivase sannipatitvā vassaṃ upagacchiṃsu.
તેન ખો પન સમયેન રાજગહં પરિવારેત્વા અટ્ઠારસ મહાવિહારા હોન્તિ, તે સબ્બેપિ છડ્ડિતપતિતઉક્લાપા અહેસું. ભગવતો હિ પરિનિબ્બાને સબ્બેપિ ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો પત્તચીવરમાદાય વિહારે ચ પરિવેણે ચ છડ્ડેત્વા અગમંસુ. તત્થ કતિકવત્તં કુરુમાના થેરા ભગવતો વચનપૂજનત્થં તિત્થિયવાદપરિમોચનત્થઞ્ચ – ‘પઠમં માસં ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કરોમા’તિ ચિન્તેસું. તિત્થિયા હિ એવં વદેય્યું – ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકા સત્થરિ ઠિતેયેવ વિહારે પટિજગ્ગિંસુ, પરિનિબ્બુતે છડ્ડેસું, કુલાનં મહાધનપરિચ્ચાગો વિનસ્સતી’’તિ. તેસઞ્ચ વાદપરિમોચનત્થં ચિન્તેસુન્તિ વુત્તં હોતિ. એવં ચિન્તયિત્વા ચ પન કતિકવત્તં કરિંસુ. યં સન્ધાય વુત્તં –
Tena kho pana samayena rājagahaṃ parivāretvā aṭṭhārasa mahāvihārā honti, te sabbepi chaḍḍitapatitauklāpā ahesuṃ. Bhagavato hi parinibbāne sabbepi bhikkhū attano attano pattacīvaramādāya vihāre ca pariveṇe ca chaḍḍetvā agamaṃsu. Tattha katikavattaṃ kurumānā therā bhagavato vacanapūjanatthaṃ titthiyavādaparimocanatthañca – ‘paṭhamaṃ māsaṃ khaṇḍaphullappaṭisaṅkharaṇaṃ karomā’ti cintesuṃ. Titthiyā hi evaṃ vadeyyuṃ – ‘‘samaṇassa gotamassa sāvakā satthari ṭhiteyeva vihāre paṭijaggiṃsu, parinibbute chaḍḍesuṃ, kulānaṃ mahādhanapariccāgo vinassatī’’ti. Tesañca vādaparimocanatthaṃ cintesunti vuttaṃ hoti. Evaṃ cintayitvā ca pana katikavattaṃ kariṃsu. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘અથ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ભગવતા, ખો આવુસો, ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં વણ્ણિતં, હન્દ મયં, આવુસો, પઠમં માસં ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કરોમ, મજ્ઝિમં માસં સન્નિપતિત્વા ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિસ્સામા’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૮).
‘‘Atha kho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi – bhagavatā, kho āvuso, khaṇḍaphullappaṭisaṅkharaṇaṃ vaṇṇitaṃ, handa mayaṃ, āvuso, paṭhamaṃ māsaṃ khaṇḍaphullappaṭisaṅkharaṇaṃ karoma, majjhimaṃ māsaṃ sannipatitvā dhammañca vinayañca saṅgāyissāmā’’ti (cūḷava. 438).
તે દુતિયદિવસે ગન્ત્વા રાજદ્વારે અટ્ઠંસુ. રાજા આગન્ત્વા વન્દિત્વા – ‘‘કિં ભન્તે, આગતત્થા’’તિ અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચં પુચ્છિ. થેરા અટ્ઠારસ મહાવિહારપટિસઙ્ખરણત્થાય હત્થકમ્મં પટિવેદેસું. રાજા હત્થકમ્મકારકે મનુસ્સે અદાસિ. થેરા પઠમં માસં સબ્બવિહારે પટિસઙ્ખરાપેત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘નિટ્ઠિતં, મહારાજ, વિહારપટિસઙ્ખરણં, ઇદાનિ ધમ્મવિનયસઙ્ગહં કરોમા’’તિ. ‘‘સાધુ ભન્તે વિસટ્ઠા કરોથ, મય્હં આણાચક્કં , તુમ્હાકઞ્ચ ધમ્મચક્કં હોતુ, આણાપેથ, ભન્તે, કિં કરોમી’’તિ. ‘‘સઙ્ગહં કરોન્તાનં ભિક્ખૂનં સન્નિસજ્જટ્ઠાનં મહારાજા’’તિ. ‘‘કત્થ કરોમિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘વેભારપબ્બતપસ્સે સત્તપણ્ણિ ગુહાદ્વારે કાતું યુત્તં મહારાજા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ખો રાજા અજાતસત્તુ વિસ્સકમ્મુના નિમ્મિતસદિસં સુવિભત્તભિત્તિથમ્ભસોપાનં, નાનાવિધમાલાકમ્મલતાકમ્મવિચિત્તં, અભિભવન્તમિવ રાજભવનવિભૂતિં, અવહસન્તમિવ દેવવિમાનસિરિં, સિરિયા નિકેતનમિવ એકનિપાતતિત્થમિવ ચ દેવમનુસ્સનયનવિહંગાનં, લોકરામણેય્યકમિવ સમ્પિણ્ડિતં દટ્ઠબ્બસારમણ્ડં મણ્ડપં કારાપેત્વા વિવિધકુસુમદામોલમ્બકવિનિગ્ગલન્તચારુવિતાનં નાનારતનવિચિત્તમણિકોટ્ટિમતલમિવ ચ, નં નાનાપુપ્ફૂપહારવિચિત્તસુપરિનિટ્ઠિતભૂમિકમ્મં બ્રહ્મવિમાનસદિસં અલઙ્કરિત્વા, તસ્મિં મહામણ્ડપે પઞ્ચસતાનં ભિક્ખૂનં અનગ્ઘાનિ પઞ્ચ કપ્પિયપચ્ચત્થરણસતાનિ પઞ્ઞપેત્વા, દક્ખિણભાગં નિસ્સાય ઉત્તરાભિમુખં થેરાસનં, મણ્ડપમજ્ઝે પુરત્થાભિમુખં બુદ્ધસ્સ ભગવતો આસનારહં ધમ્માસનં પઞ્ઞપેત્વા, દન્તખચિતં બીજનિઞ્ચેત્થ ઠપેત્વા, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચાપેસિ – ‘‘નિટ્ઠિતં, ભન્તે, મમ કિચ્ચ’’ન્તિ.
Te dutiyadivase gantvā rājadvāre aṭṭhaṃsu. Rājā āgantvā vanditvā – ‘‘kiṃ bhante, āgatatthā’’ti attanā kattabbakiccaṃ pucchi. Therā aṭṭhārasa mahāvihārapaṭisaṅkharaṇatthāya hatthakammaṃ paṭivedesuṃ. Rājā hatthakammakārake manusse adāsi. Therā paṭhamaṃ māsaṃ sabbavihāre paṭisaṅkharāpetvā rañño ārocesuṃ – ‘‘niṭṭhitaṃ, mahārāja, vihārapaṭisaṅkharaṇaṃ, idāni dhammavinayasaṅgahaṃ karomā’’ti. ‘‘Sādhu bhante visaṭṭhā karotha, mayhaṃ āṇācakkaṃ , tumhākañca dhammacakkaṃ hotu, āṇāpetha, bhante, kiṃ karomī’’ti. ‘‘Saṅgahaṃ karontānaṃ bhikkhūnaṃ sannisajjaṭṭhānaṃ mahārājā’’ti. ‘‘Kattha karomi, bhante’’ti? ‘‘Vebhārapabbatapasse sattapaṇṇi guhādvāre kātuṃ yuttaṃ mahārājā’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti kho rājā ajātasattu vissakammunā nimmitasadisaṃ suvibhattabhittithambhasopānaṃ, nānāvidhamālākammalatākammavicittaṃ, abhibhavantamiva rājabhavanavibhūtiṃ, avahasantamiva devavimānasiriṃ, siriyā niketanamiva ekanipātatitthamiva ca devamanussanayanavihaṃgānaṃ, lokarāmaṇeyyakamiva sampiṇḍitaṃ daṭṭhabbasāramaṇḍaṃ maṇḍapaṃ kārāpetvā vividhakusumadāmolambakaviniggalantacāruvitānaṃ nānāratanavicittamaṇikoṭṭimatalamiva ca, naṃ nānāpupphūpahāravicittasupariniṭṭhitabhūmikammaṃ brahmavimānasadisaṃ alaṅkaritvā, tasmiṃ mahāmaṇḍape pañcasatānaṃ bhikkhūnaṃ anagghāni pañca kappiyapaccattharaṇasatāni paññapetvā, dakkhiṇabhāgaṃ nissāya uttarābhimukhaṃ therāsanaṃ, maṇḍapamajjhe puratthābhimukhaṃ buddhassa bhagavato āsanārahaṃ dhammāsanaṃ paññapetvā, dantakhacitaṃ bījaniñcettha ṭhapetvā, bhikkhusaṅghassa ārocāpesi – ‘‘niṭṭhitaṃ, bhante, mama kicca’’nti.
તસ્મિઞ્ચ પન દિવસે એકચ્ચે ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં આનન્દં સન્ધાય એવમાહંસુ – ‘‘ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે એકો ભિક્ખુ વિસ્સગન્ધં વાયન્તો વિચરતી’’તિ. થેરો તં સુત્વા ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે અઞ્ઞો વિસ્સગન્ધં વાયન્તો વિચરણકભિક્ખુ નામ નત્થિ. અદ્ધા એતે મં સન્ધાય વદન્તીતિ સંવેગં આપજ્જિ. એકચ્ચે નં આહંસુયેવ – ‘‘સ્વે આવુસો, આનન્દ, સન્નિપાતો, ત્વઞ્ચ સેક્ખો સકરણીયો, તેન તે ન યુત્તં સન્નિપાતં ગન્તું, અપ્પમત્તો હોહી’’તિ.
Tasmiñca pana divase ekacce bhikkhū āyasmantaṃ ānandaṃ sandhāya evamāhaṃsu – ‘‘imasmiṃ bhikkhusaṅghe eko bhikkhu vissagandhaṃ vāyanto vicaratī’’ti. Thero taṃ sutvā imasmiṃ bhikkhusaṅghe añño vissagandhaṃ vāyanto vicaraṇakabhikkhu nāma natthi. Addhā ete maṃ sandhāya vadantīti saṃvegaṃ āpajji. Ekacce naṃ āhaṃsuyeva – ‘‘sve āvuso, ānanda, sannipāto, tvañca sekkho sakaraṇīyo, tena te na yuttaṃ sannipātaṃ gantuṃ, appamatto hohī’’ti.
અથ ખો આયસ્મા આનન્દો – ‘સ્વે સન્નિપાતો, ન ખો મેતં પતિરૂપં ય્વાહં સેક્ખો સમાનો સન્નિપાતં ગચ્છેય્ય’ન્તિ, બહુદેવ રત્તિં કાયગતાય સતિયા વીતિનામેત્વા રત્તિયા પચ્ચૂસસમયે ચઙ્કમા ઓરોહિત્વા વિહારં પવિસિત્વા ‘‘નિપજ્જિસ્સામી’’તિ કાયં આવજ્જેસિ, દ્વે પાદા ભૂમિતો મુત્તા, અપત્તઞ્ચ સીસં બિમ્બોહનં, એતસ્મિં અન્તરે અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચિ. અયઞ્હિ આયસ્મા ચઙ્કમેન બહિ વીતિનામેત્વા વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘નનુ મં ભગવા એતદવોચ – ‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં, આનન્દ, પધાનમનુયુઞ્જ, ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવો’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૦૭). બુદ્ધાનઞ્ચ કથાદોસો નામ નત્થિ, મમ પન અચ્ચારદ્ધં વીરિયં, તેન મે ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તતિ. હન્દાહં વીરિયસમતં યોજેમી’’તિ, ચઙ્કમા ઓરોહિત્વા પાદધોવનટ્ઠાને ઠત્વા પાદે ધોવિત્વા વિહારં પવિસિત્વા મઞ્ચકે નિસીદિત્વા, ‘‘થોકં વિસ્સમિસ્સામી’’તિ કાયં મઞ્ચકે અપનામેસિ. દ્વે પાદા ભૂમિતો મુત્તા, સીસં બિમ્બોહનમપ્પત્તં, એતસ્મિં અન્તરે અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુત્તં, ચતુઇરિયાપથવિરહિતં થેરસ્સ અરહત્તં. તેન ‘‘ઇમસ્મિં સાસને અનિપન્નો અનિસિન્નો અટ્ઠિતો અચઙ્કમન્તો કો ભિક્ખુ અરહત્તં પત્તો’’તિ વુત્તે ‘‘આનન્દત્થેરો’’તિ વત્તું વટ્ટતિ.
Atha kho āyasmā ānando – ‘sve sannipāto, na kho metaṃ patirūpaṃ yvāhaṃ sekkho samāno sannipātaṃ gaccheyya’nti, bahudeva rattiṃ kāyagatāya satiyā vītināmetvā rattiyā paccūsasamaye caṅkamā orohitvā vihāraṃ pavisitvā ‘‘nipajjissāmī’’ti kāyaṃ āvajjesi, dve pādā bhūmito muttā, apattañca sīsaṃ bimbohanaṃ, etasmiṃ antare anupādāya āsavehi cittaṃ vimucci. Ayañhi āyasmā caṅkamena bahi vītināmetvā visesaṃ nibbattetuṃ asakkonto cintesi – ‘‘nanu maṃ bhagavā etadavoca – ‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’ti (dī. ni. 2.207). Buddhānañca kathādoso nāma natthi, mama pana accāraddhaṃ vīriyaṃ, tena me cittaṃ uddhaccāya saṃvattati. Handāhaṃ vīriyasamataṃ yojemī’’ti, caṅkamā orohitvā pādadhovanaṭṭhāne ṭhatvā pāde dhovitvā vihāraṃ pavisitvā mañcake nisīditvā, ‘‘thokaṃ vissamissāmī’’ti kāyaṃ mañcake apanāmesi. Dve pādā bhūmito muttā, sīsaṃ bimbohanamappattaṃ, etasmiṃ antare anupādāya āsavehi cittaṃ vimuttaṃ, catuiriyāpathavirahitaṃ therassa arahattaṃ. Tena ‘‘imasmiṃ sāsane anipanno anisinno aṭṭhito acaṅkamanto ko bhikkhu arahattaṃ patto’’ti vutte ‘‘ānandatthero’’ti vattuṃ vaṭṭati.
અથ થેરા ભિક્ખૂ દુતિયદિવસે પઞ્ચમિયં કાળપક્ખસ્સ કતભત્તકિચ્ચા પત્તચીવરં પટિસામેત્વા ધમ્મસભાયં સન્નિપતિંસુ. અથ ખો આયસ્મા આનન્દો અરહા સમાનો સન્નિપાતં અગમાસિ. કથં અગમાસિ? ‘‘ઇદાનિમ્હિ સન્નિપાતમજ્ઝં પવિસનારહો’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠચિત્તો એકંસં ચીવરં કત્વા બન્ધના મુત્તતાલપક્કં વિય, પણ્ડુકમ્બલે નિક્ખિત્તજાતિમણિ વિય, વિગતવલાહકે નભે સમુગ્ગતપુણ્ણચન્દો વિય, બાલાતપસમ્ફસ્સવિકસિતરેણુપિઞ્જરગબ્ભં પદુમં વિય ચ, પરિસુદ્ધેન પરિયોદાતેન સપ્પભેન સસ્સિરીકેન ચ મુખવરેન અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં આરોચયમાનો વિય અગમાસિ. અથ નં દિસ્વા આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સોભતિ વત ભો અરહત્તપ્પત્તો આનન્દો, સચે સત્થા ધરેય્ય, અદ્ધા અજ્જાનન્દસ્સ સાધુકારં દદેય્ય, હન્દ , દાનિસ્સાહં સત્થારા દાતબ્બં સાધુકારં દદામી’’તિ, તિક્ખત્તું સાધુકારમદાસિ.
Atha therā bhikkhū dutiyadivase pañcamiyaṃ kāḷapakkhassa katabhattakiccā pattacīvaraṃ paṭisāmetvā dhammasabhāyaṃ sannipatiṃsu. Atha kho āyasmā ānando arahā samāno sannipātaṃ agamāsi. Kathaṃ agamāsi? ‘‘Idānimhi sannipātamajjhaṃ pavisanāraho’’ti haṭṭhatuṭṭhacitto ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā bandhanā muttatālapakkaṃ viya, paṇḍukambale nikkhittajātimaṇi viya, vigatavalāhake nabhe samuggatapuṇṇacando viya, bālātapasamphassavikasitareṇupiñjaragabbhaṃ padumaṃ viya ca, parisuddhena pariyodātena sappabhena sassirīkena ca mukhavarena attano arahattappattiṃ ārocayamāno viya agamāsi. Atha naṃ disvā āyasmato mahākassapassa etadahosi – ‘‘sobhati vata bho arahattappatto ānando, sace satthā dhareyya, addhā ajjānandassa sādhukāraṃ dadeyya, handa , dānissāhaṃ satthārā dātabbaṃ sādhukāraṃ dadāmī’’ti, tikkhattuṃ sādhukāramadāsi.
મજ્ઝિમભાણકા પન વદન્તિ – ‘‘આનન્દત્થેરો અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં ઞાપેતુકામો ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં નાગતો, ભિક્ખૂ યથાવુડ્ઢં અત્તનો અત્તનો પત્તાસને નિસીદન્તા આનન્દત્થેરસ્સ આસનં ઠપેત્વા નિસિન્ના. તત્થ કેચિ એવમાહંસુ – ‘એતં આસનં કસ્સા’તિ? ‘આનન્દસ્સા’તિ. ‘આનન્દો પન કુહિં ગતો’તિ? તસ્મિં સમયે થેરો ચિન્તેસિ – ‘ઇદાનિ મય્હં ગમનકાલો’તિ. તતો અત્તનો આનુભાવં દસ્સેન્તો પથવિયં નિમુજ્જિત્વા અત્તનો આસનેયેવ અત્તાનં દસ્સેસી’’તિ, આકાસેન ગન્ત્વા નિસીદીતિપિ એકે. યથા વા તથા વા હોતુ. સબ્બથાપિ તં દિસ્વા આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ સાધુકારદાનં યુત્તમેવ.
Majjhimabhāṇakā pana vadanti – ‘‘ānandatthero attano arahattappattiṃ ñāpetukāmo bhikkhūhi saddhiṃ nāgato, bhikkhū yathāvuḍḍhaṃ attano attano pattāsane nisīdantā ānandattherassa āsanaṃ ṭhapetvā nisinnā. Tattha keci evamāhaṃsu – ‘etaṃ āsanaṃ kassā’ti? ‘Ānandassā’ti. ‘Ānando pana kuhiṃ gato’ti? Tasmiṃ samaye thero cintesi – ‘idāni mayhaṃ gamanakālo’ti. Tato attano ānubhāvaṃ dassento pathaviyaṃ nimujjitvā attano āsaneyeva attānaṃ dassesī’’ti, ākāsena gantvā nisīdītipi eke. Yathā vā tathā vā hotu. Sabbathāpi taṃ disvā āyasmato mahākassapassa sādhukāradānaṃ yuttameva.
એવં આગતે પન તસ્મિં આયસ્મન્તે મહાકસ્સપત્થેરો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘આવુસો, કિં પઠમં સઙ્ગાયામ, ધમ્મં વા વિનયં વા’’તિ? ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘ભન્તે, મહાકસ્સપ, વિનયો નામ બુદ્ધસાસનસ્સ આયુ. વિનયે ઠિતે સાસનં ઠિતં નામ હોતિ. તસ્મા પઠમં વિનયં સઙ્ગાયામા’’તિ. ‘‘કં ધુરં કત્વા’’તિ? ‘‘આયસ્મન્તં ઉપાલિ’’ન્તિ. ‘‘કિં આનન્દો નપ્પહોતી’’તિ? ‘‘નો નપ્પહોતિ’’. અપિ ચ ખો પન સમ્માસમ્બુદ્ધો ધરમાનોયેવ વિનયપરિયત્તિં નિસ્સાય આયસ્મન્તં ઉપાલિં એતદગ્ગે ઠપેસિ – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં વિનયધરાનં યદિદં ઉપાલી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૨૮). ‘તસ્મા ઉપાલિત્થેરં પુચ્છિત્વા વિનયં સઙ્ગાયામા’તિ.
Evaṃ āgate pana tasmiṃ āyasmante mahākassapatthero bhikkhū āmantesi – ‘‘āvuso, kiṃ paṭhamaṃ saṅgāyāma, dhammaṃ vā vinayaṃ vā’’ti? Bhikkhū āhaṃsu – ‘‘bhante, mahākassapa, vinayo nāma buddhasāsanassa āyu. Vinaye ṭhite sāsanaṃ ṭhitaṃ nāma hoti. Tasmā paṭhamaṃ vinayaṃ saṅgāyāmā’’ti. ‘‘Kaṃ dhuraṃ katvā’’ti? ‘‘Āyasmantaṃ upāli’’nti. ‘‘Kiṃ ānando nappahotī’’ti? ‘‘No nappahoti’’. Api ca kho pana sammāsambuddho dharamānoyeva vinayapariyattiṃ nissāya āyasmantaṃ upāliṃ etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ upālī’’ti (a. ni. 1.228). ‘Tasmā upālittheraṃ pucchitvā vinayaṃ saṅgāyāmā’ti.
તતો થેરો વિનયં પુચ્છનત્થાય અત્તનાવ અત્તાનં સમ્મન્નિ. ઉપાલિત્થેરોપિ વિસ્સજ્જનત્થાય સમ્મન્નિ. તત્રાયં પાળિ – અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –
Tato thero vinayaṃ pucchanatthāya attanāva attānaṃ sammanni. Upālittheropi vissajjanatthāya sammanni. Tatrāyaṃ pāḷi – atha kho āyasmā mahākassapo saṅghaṃ ñāpesi –
‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં,
‘‘Suṇātu me, āvuso, saṅgho, yadi saṅghassa pattakallaṃ,
અહં ઉપાલિં વિનયં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ.
Ahaṃ upāliṃ vinayaṃ puccheyya’’nti.
આયસ્માપિ ઉપાલિ સઙ્ઘં ઞાપેસિ –
Āyasmāpi upāli saṅghaṃ ñāpesi –
‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં,
‘‘Suṇātu me, bhante, saṅgho, yadi saṅghassa pattakallaṃ,
અહં આયસ્મતા મહાકસ્સપેન વિનયં પુટ્ઠો વિસ્સજ્જેય્ય’’ન્તિ. (ચૂળવ॰ ૪૩૯);
Ahaṃ āyasmatā mahākassapena vinayaṃ puṭṭho vissajjeyya’’nti. (cūḷava. 439);
એવં અત્તાનં સમ્મન્નિત્વા આયસ્મા ઉપાલિ ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ચીવરં કત્વા થેરે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા ધમ્માસને નિસીદિ દન્તખચિતં બીજનિં ગહેત્વા, તતો મહાકસ્સપત્થેરો થેરાસને નિસીદિત્વા આયસ્મન્તં ઉપાલિં વિનયં પુચ્છિ. ‘‘પઠમં આવુસો, ઉપાલિ, પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ? ‘‘વેસાલિયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ? ‘‘સુદિન્નં કલન્દપુત્તં આરબ્ભા’’તિ. ‘‘કિસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ? ‘‘મેથુનધમ્મે’’તિ.
Evaṃ attānaṃ sammannitvā āyasmā upāli uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā there bhikkhū vanditvā dhammāsane nisīdi dantakhacitaṃ bījaniṃ gahetvā, tato mahākassapatthero therāsane nisīditvā āyasmantaṃ upāliṃ vinayaṃ pucchi. ‘‘Paṭhamaṃ āvuso, upāli, pārājikaṃ kattha paññatta’’nti? ‘‘Vesāliyaṃ, bhante’’ti. ‘‘Kaṃ ārabbhā’’ti? ‘‘Sudinnaṃ kalandaputtaṃ ārabbhā’’ti. ‘‘Kismiṃ vatthusmi’’nti? ‘‘Methunadhamme’’ti.
‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં ઉપાલિં પઠમસ્સ પારાજિકસ્સ વત્થુમ્પિ પુચ્છિ, નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છિ, પઞ્ઞત્તિમ્પિ પુચ્છિ, અનુપઞ્ઞત્તિમ્પિ પુચ્છિ, આપત્તિમ્પિ પુચ્છિ, અનાપત્તિમ્પિ પુચ્છિ’’ (ચૂળવ॰ ૪૩૯). પુટ્ઠો પુટ્ઠો આયસ્મા ઉપાલિ વિસ્સજ્જેસિ.
‘‘Atha kho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ upāliṃ paṭhamassa pārājikassa vatthumpi pucchi, nidānampi pucchi, puggalampi pucchi, paññattimpi pucchi, anupaññattimpi pucchi, āpattimpi pucchi, anāpattimpi pucchi’’ (cūḷava. 439). Puṭṭho puṭṭho āyasmā upāli vissajjesi.
કિં પનેત્થ પઠમપારાજિકે કિઞ્ચિ અપનેતબ્બં વા પક્ખિપિતબ્બં વા અત્થિ નત્થીતિ? અપનેતબ્બં નત્થિ. બુદ્ધસ્સ હિ ભગવતો ભાસિતે અપનેતબ્બં નામ નત્થિ. ન હિ તથાગતા એકબ્યઞ્જનમ્પિ નિરત્થકં વદન્તિ. સાવકાનં પન દેવતાનં વા ભાસિતે અપનેતબ્બમ્પિ હોતિ, તં ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરા અપનયિંસુ. પક્ખિપિતબ્બં પન સબ્બત્થાપિ અત્થિ, તસ્મા યં યત્થ પક્ખિપિતું યુત્તં, તં પક્ખિપિંસુયેવ. કિં પન તન્તિ? ‘તેન સમયેના’તિ વા, ‘તેન ખો પન સમયેના’તિ વા, ‘અથ ખોતિ વા’, ‘એવં વુત્તેતિ’ વા, ‘એતદવોચા’તિ વા, એવમાદિકં સમ્બન્ધવચનમત્તં. એવં પક્ખિપિતબ્બયુત્તં પક્ખિપિત્વા પન – ‘‘ઇદં પઠમપારાજિક’’ન્તિ ઠપેસું. પઠમપારાજિકે સઙ્ગહમારૂળ્હે પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ સઙ્ગહં આરોપિતનયેનેવ ગણસજ્ઝાયમકંસુ – ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિ. તેસં સજ્ઝાયારદ્ધકાલેયેવ સાધુકારં દદમાના વિય મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા અકમ્પિત્થ.
Kiṃ panettha paṭhamapārājike kiñci apanetabbaṃ vā pakkhipitabbaṃ vā atthi natthīti? Apanetabbaṃ natthi. Buddhassa hi bhagavato bhāsite apanetabbaṃ nāma natthi. Na hi tathāgatā ekabyañjanampi niratthakaṃ vadanti. Sāvakānaṃ pana devatānaṃ vā bhāsite apanetabbampi hoti, taṃ dhammasaṅgāhakattherā apanayiṃsu. Pakkhipitabbaṃ pana sabbatthāpi atthi, tasmā yaṃ yattha pakkhipituṃ yuttaṃ, taṃ pakkhipiṃsuyeva. Kiṃ pana tanti? ‘Tena samayenā’ti vā, ‘tena kho pana samayenā’ti vā, ‘atha khoti vā’, ‘evaṃ vutteti’ vā, ‘etadavocā’ti vā, evamādikaṃ sambandhavacanamattaṃ. Evaṃ pakkhipitabbayuttaṃ pakkhipitvā pana – ‘‘idaṃ paṭhamapārājika’’nti ṭhapesuṃ. Paṭhamapārājike saṅgahamārūḷhe pañca arahantasatāni saṅgahaṃ āropitanayeneva gaṇasajjhāyamakaṃsu – ‘‘tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharatī’’ti. Tesaṃ sajjhāyāraddhakāleyeva sādhukāraṃ dadamānā viya mahāpathavī udakapariyantaṃ katvā akampittha.
એતેનેવ નયેન સેસાનિ તીણિ પારાજિકાનિ સઙ્ગહં આરોપેત્વા ‘‘ઇદં પારાજિકકણ્ડ’’ન્તિ ઠપેસું. તેરસ સઙ્ઘાદિસેસાનિ ‘‘તેરસક’’ન્તિ ઠપેસું. દ્વે સિક્ખાપદાનિ ‘‘અનિયતાની’’તિ ઠપેસું. તિંસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘નિસ્સગ્ગિયાનિ પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું . દ્વેનવુતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. ચત્તારિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાટિદેસનીયાની’’તિ ઠપેસું. પઞ્ચસત્તતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સેખિયાની’’તિ ઠપેસું. સત્ત ધમ્મે ‘‘અધિકરણસમથા’’તિ ઠપેસું. એવં સત્તવીસાધિકાનિ દ્વે સિક્ખાપદસતાનિ ‘‘મહાવિભઙ્ગો’’તિ કિત્તેત્વા ઠપેસું. મહાવિભઙ્ગાવસાનેપિ પુરિમનયેનેવ મહાપથવી અકમ્પિત્થ.
Eteneva nayena sesāni tīṇi pārājikāni saṅgahaṃ āropetvā ‘‘idaṃ pārājikakaṇḍa’’nti ṭhapesuṃ. Terasa saṅghādisesāni ‘‘terasaka’’nti ṭhapesuṃ. Dve sikkhāpadāni ‘‘aniyatānī’’ti ṭhapesuṃ. Tiṃsa sikkhāpadāni ‘‘nissaggiyāni pācittiyānī’’ti ṭhapesuṃ . Dvenavuti sikkhāpadāni ‘‘pācittiyānī’’ti ṭhapesuṃ. Cattāri sikkhāpadāni ‘‘pāṭidesanīyānī’’ti ṭhapesuṃ. Pañcasattati sikkhāpadāni ‘‘sekhiyānī’’ti ṭhapesuṃ. Satta dhamme ‘‘adhikaraṇasamathā’’ti ṭhapesuṃ. Evaṃ sattavīsādhikāni dve sikkhāpadasatāni ‘‘mahāvibhaṅgo’’ti kittetvā ṭhapesuṃ. Mahāvibhaṅgāvasānepi purimanayeneva mahāpathavī akampittha.
તતો ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે અટ્ઠ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પારાજિકકણ્ડં નામ ઇદ’’ન્તિ ઠપેસું. સત્તરસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સત્તરસક’’ન્તિ ઠપેસું. તિંસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘નિસ્સગ્ગિયાનિ પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. છસટ્ઠિસતસિક્ખાપદાનિ ‘‘પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. અટ્ઠ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાટિદેસનીયાની’’તિ ઠપેસું. પઞ્ચસત્તતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સેખિયાની’’તિ ઠપેસું. સત્ત ધમ્મે ‘‘અધિકરણસમથા’’તિ ઠપેસું. એવં તીણિ સિક્ખાપદસતાનિ ચત્તારિ ચ સિક્ખાપદાનિ ‘‘ભિક્ખુનીવિભઙ્ગો’’તિ કિત્તેત્વા – ‘‘અયં ઉભતો વિભઙ્ગો નામ ચતુસટ્ઠિભાણવારો’’તિ ઠપેસું. ઉભતોવિભઙ્ગાવસાનેપિ વુત્તનયેનેવ મહાપથવિકમ્પો અહોસિ.
Tato bhikkhunīvibhaṅge aṭṭha sikkhāpadāni ‘‘pārājikakaṇḍaṃ nāma ida’’nti ṭhapesuṃ. Sattarasa sikkhāpadāni ‘‘sattarasaka’’nti ṭhapesuṃ. Tiṃsa sikkhāpadāni ‘‘nissaggiyāni pācittiyānī’’ti ṭhapesuṃ. Chasaṭṭhisatasikkhāpadāni ‘‘pācittiyānī’’ti ṭhapesuṃ. Aṭṭha sikkhāpadāni ‘‘pāṭidesanīyānī’’ti ṭhapesuṃ. Pañcasattati sikkhāpadāni ‘‘sekhiyānī’’ti ṭhapesuṃ. Satta dhamme ‘‘adhikaraṇasamathā’’ti ṭhapesuṃ. Evaṃ tīṇi sikkhāpadasatāni cattāri ca sikkhāpadāni ‘‘bhikkhunīvibhaṅgo’’ti kittetvā – ‘‘ayaṃ ubhato vibhaṅgo nāma catusaṭṭhibhāṇavāro’’ti ṭhapesuṃ. Ubhatovibhaṅgāvasānepi vuttanayeneva mahāpathavikampo ahosi.
એતેનેવુપાયેન અસીતિભાણવારપરિમાણં ખન્ધકં, પઞ્ચવીસતિભાણવારપરિમાણં પરિવારઞ્ચ સઙ્ગહં આરોપેત્વા ‘‘ઇદં વિનયપિટકં નામા’’તિ ઠપેસું . વિનયપિટકાવસાનેપિ વુત્તનયેનેવ મહાપથવિકમ્પો અહોસિ. તં આયસ્મન્તં ઉપાલિં પટિચ્છાપેસું – ‘‘આવુસો, ઇમં તુય્હં નિસ્સિતકે વાચેહી’’તિ. વિનયપિટકસઙ્ગહાવસાને ઉપાલિત્થેરો દન્તખચિતં બીજનિં નિક્ખિપિત્વા ધમ્માસના ઓરોહિત્વા થેરે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા અત્તનો પત્તાસને નિસીદિ.
Etenevupāyena asītibhāṇavāraparimāṇaṃ khandhakaṃ, pañcavīsatibhāṇavāraparimāṇaṃ parivārañca saṅgahaṃ āropetvā ‘‘idaṃ vinayapiṭakaṃ nāmā’’ti ṭhapesuṃ . Vinayapiṭakāvasānepi vuttanayeneva mahāpathavikampo ahosi. Taṃ āyasmantaṃ upāliṃ paṭicchāpesuṃ – ‘‘āvuso, imaṃ tuyhaṃ nissitake vācehī’’ti. Vinayapiṭakasaṅgahāvasāne upālitthero dantakhacitaṃ bījaniṃ nikkhipitvā dhammāsanā orohitvā there bhikkhū vanditvā attano pattāsane nisīdi.
વિનયં સઙ્ગાયિત્વા ધમ્મં સઙ્ગાયિતુકામો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ પુચ્છિ – ‘‘ધમ્મં સઙ્ગાયન્તે હિ કં પુગ્ગલં ધુરં કત્વા ધમ્મો સઙ્ગાયિતબ્બો’’તિ? ભિક્ખૂ – ‘‘આનન્દત્થેરં ધુરં કત્વા’’તિ આહંસુ.
Vinayaṃ saṅgāyitvā dhammaṃ saṅgāyitukāmo āyasmā mahākassapo bhikkhū pucchi – ‘‘dhammaṃ saṅgāyante hi kaṃ puggalaṃ dhuraṃ katvā dhammo saṅgāyitabbo’’ti? Bhikkhū – ‘‘ānandattheraṃ dhuraṃ katvā’’ti āhaṃsu.
અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –
Atha kho āyasmā mahākassapo saṅghaṃ ñāpesi –
‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં,
‘‘Suṇātu me, āvuso, saṅgho, yadi saṅghassa pattakallaṃ,
અહં આનન્દં ધમ્મં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ;
Ahaṃ ānandaṃ dhammaṃ puccheyya’’nti;
અથ ખો આયસ્મા આનન્દો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –
Atha kho āyasmā ānando saṅghaṃ ñāpesi –
‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં,
‘‘Suṇātu me, bhante, saṅgho, yadi saṅghassa pattakallaṃ,
અહં આયસ્મતા મહાકસ્સપેન ધમ્મં પુટ્ઠો વિસ્સજ્જેય્ય’’ન્તિ;
Ahaṃ āyasmatā mahākassapena dhammaṃ puṭṭho vissajjeyya’’nti;
અથ ખો આયસ્મા આનન્દો ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ચીવરં કત્વા થેરે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા ધમ્માસને નિસીદિ દન્તખચિતં બીજનિં ગહેત્વા. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ પુચ્છિ – ‘‘કતરં, આવુસો, પિટકં પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિ? ‘‘સુત્તન્તપિટકં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સુત્તન્તપિટકે ચતસ્સો સઙ્ગીતિયો, તાસુ પઠમં કતરં સઙ્ગીતિ’’ન્તિ? ‘‘દીઘસઙ્ગીતિં, ભન્તે’’તિ. ‘‘દીઘસઙ્ગીતિયં ચતુતિંસ સુત્તાનિ, તયો વગ્ગા, તેસુ પઠમં કતરં વગ્ગ’’ન્તિ? ‘‘સીલક્ખન્ધવગ્ગં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સીલક્ખન્ધવગ્ગે તેરસ સુત્તન્તા, તેસુ પઠમં કતરં સુત્ત’’ન્તિ? ‘‘બ્રહ્મજાલસુત્તં નામ ભન્તે, તિવિધસીલાલઙ્કતં, નાનાવિધમિચ્છાજીવકુહ લપનાદિવિદ્ધંસનં, દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિજાલવિનિવેઠનં, દસસહસ્સિલોકધાતુકમ્પનં, તં પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિ.
Atha kho āyasmā ānando uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā there bhikkhū vanditvā dhammāsane nisīdi dantakhacitaṃ bījaniṃ gahetvā. Atha kho āyasmā mahākassapo bhikkhū pucchi – ‘‘kataraṃ, āvuso, piṭakaṃ paṭhamaṃ saṅgāyāmā’’ti? ‘‘Suttantapiṭakaṃ, bhante’’ti. ‘‘Suttantapiṭake catasso saṅgītiyo, tāsu paṭhamaṃ kataraṃ saṅgīti’’nti? ‘‘Dīghasaṅgītiṃ, bhante’’ti. ‘‘Dīghasaṅgītiyaṃ catutiṃsa suttāni, tayo vaggā, tesu paṭhamaṃ kataraṃ vagga’’nti? ‘‘Sīlakkhandhavaggaṃ, bhante’’ti. ‘‘Sīlakkhandhavagge terasa suttantā, tesu paṭhamaṃ kataraṃ sutta’’nti? ‘‘Brahmajālasuttaṃ nāma bhante, tividhasīlālaṅkataṃ, nānāvidhamicchājīvakuha lapanādividdhaṃsanaṃ, dvāsaṭṭhidiṭṭhijālaviniveṭhanaṃ, dasasahassilokadhātukampanaṃ, taṃ paṭhamaṃ saṅgāyāmā’’ti.
અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં આનન્દં એતદવોચ, ‘‘બ્રહ્મજાલં, આવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિ? ‘‘અન્તરા ચ, ભન્તે, રાજગહં અન્તરા ચ નાળન્દં રાજાગારકે અમ્બલટ્ઠિકાય’’ન્તિ. ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ ? ‘‘સુપ્પિયઞ્ચ પરિબ્બાજકં, બ્રહ્મદત્તઞ્ચ માણવ’’ન્તિ. ‘‘કિસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ? ‘‘વણ્ણાવણ્ણે’’તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં આનન્દં બ્રહ્મજાલસ્સ નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છિ, વત્થુમ્પિ પુચ્છિ (ચૂળવ॰ ૪૪૦). આયસ્મા આનન્દો વિસ્સજ્જેસિ. વિસ્સજ્જનાવસાને પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ ગણસજ્ઝાયમકંસુ. વુત્તનયેનેવ ચ પથવિકમ્પો અહોસિ.
Atha kho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ ānandaṃ etadavoca, ‘‘brahmajālaṃ, āvuso ānanda, kattha bhāsita’’nti? ‘‘Antarā ca, bhante, rājagahaṃ antarā ca nāḷandaṃ rājāgārake ambalaṭṭhikāya’’nti. ‘‘Kaṃ ārabbhā’’ti ? ‘‘Suppiyañca paribbājakaṃ, brahmadattañca māṇava’’nti. ‘‘Kismiṃ vatthusmi’’nti? ‘‘Vaṇṇāvaṇṇe’’ti. Atha kho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ ānandaṃ brahmajālassa nidānampi pucchi, puggalampi pucchi, vatthumpi pucchi (cūḷava. 440). Āyasmā ānando vissajjesi. Vissajjanāvasāne pañca arahantasatāni gaṇasajjhāyamakaṃsu. Vuttanayeneva ca pathavikampo ahosi.
એવં બ્રહ્મજાલં સઙ્ગાયિત્વા તતો પરં ‘‘સામઞ્ઞફલં, પનાવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિના નયેન પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનુક્કમેન સદ્ધિં બ્રહ્મજાલેન સબ્બેપિ તેરસ સુત્તન્તે સઙ્ગાયિત્વા – ‘‘અયં સીલક્ખન્ધવગ્ગો નામા’’તિ કિત્તેત્વા ઠપેસું.
Evaṃ brahmajālaṃ saṅgāyitvā tato paraṃ ‘‘sāmaññaphalaṃ, panāvuso ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā nayena pucchāvissajjanānukkamena saddhiṃ brahmajālena sabbepi terasa suttante saṅgāyitvā – ‘‘ayaṃ sīlakkhandhavaggo nāmā’’ti kittetvā ṭhapesuṃ.
તદનન્તરં મહાવગ્ગં, તદનન્તરં પાથિકવગ્ગન્તિ, એવં તિવગ્ગસઙ્ગહં ચતુતિંસસુત્તપટિમણ્ડિતં ચતુસટ્ઠિભાણવારપરિમાણં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘અયં દીઘનિકાયો નામા’’તિ વત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં પટિચ્છાપેસું – ‘‘આવુસો, ઇમં તુય્હં નિસ્સિતકે વાચેહી’’તિ.
Tadanantaraṃ mahāvaggaṃ, tadanantaraṃ pāthikavagganti, evaṃ tivaggasaṅgahaṃ catutiṃsasuttapaṭimaṇḍitaṃ catusaṭṭhibhāṇavāraparimāṇaṃ tantiṃ saṅgāyitvā ‘‘ayaṃ dīghanikāyo nāmā’’ti vatvā āyasmantaṃ ānandaṃ paṭicchāpesuṃ – ‘‘āvuso, imaṃ tuyhaṃ nissitake vācehī’’ti.
તતો અનન્તરં અસીતિભાણવારપરિમાણં મજ્ઝિમનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ નિસ્સિતકે પટિચ્છાપેસું – ‘‘ઇમં તુમ્હે પરિહરથા’’તિ.
Tato anantaraṃ asītibhāṇavāraparimāṇaṃ majjhimanikāyaṃ saṅgāyitvā dhammasenāpatisāriputtattherassa nissitake paṭicchāpesuṃ – ‘‘imaṃ tumhe pariharathā’’ti.
તતો અનન્તરં સતભાણવારપરિમાણં સંયુત્તનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા મહાકસ્સપત્થેરં પટિચ્છાપેસું – ‘‘ભન્તે, ઇમં તુમ્હાકં નિસ્સિતકે વાચેથા’’તિ.
Tato anantaraṃ satabhāṇavāraparimāṇaṃ saṃyuttanikāyaṃ saṅgāyitvā mahākassapattheraṃ paṭicchāpesuṃ – ‘‘bhante, imaṃ tumhākaṃ nissitake vācethā’’ti.
તતો અનન્તરં વીસતિભાણવારસતપરિમાણં અઙ્ગુત્તરનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા અનુરુદ્ધત્થેરં પટિચ્છાપેસું – ‘‘ઇમં તુમ્હાકં નિસ્સિતકે વાચેથા’’તિ.
Tato anantaraṃ vīsatibhāṇavārasataparimāṇaṃ aṅguttaranikāyaṃ saṅgāyitvā anuruddhattheraṃ paṭicchāpesuṃ – ‘‘imaṃ tumhākaṃ nissitake vācethā’’ti.
તતો અનન્તરં ધમ્મસઙ્ગહવિભઙ્ગધાતુકથાપુગ્ગલપઞ્ઞત્તિકથાવત્થુયમકપટ્ઠાનં અભિધમ્મોતિ વુચ્ચતિ. એવં સંવણ્ણિતં સુખુમઞાણગોચરં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા – ‘‘ઇદં અભિધમ્મપિટકં નામા’’તિ વત્વા પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ સજ્ઝાયમકંસુ. વુત્તનયેનેવ પથવિકમ્પો અહોસીતિ.
Tato anantaraṃ dhammasaṅgahavibhaṅgadhātukathāpuggalapaññattikathāvatthuyamakapaṭṭhānaṃ abhidhammoti vuccati. Evaṃ saṃvaṇṇitaṃ sukhumañāṇagocaraṃ tantiṃ saṅgāyitvā – ‘‘idaṃ abhidhammapiṭakaṃ nāmā’’ti vatvā pañca arahantasatāni sajjhāyamakaṃsu. Vuttanayeneva pathavikampo ahosīti.
તતો પરં જાતકં, નિદ્દેસો, પટિસમ્ભિદામગ્ગો, અપદાનં, સુત્તનિપાતો, ખુદ્દકપાઠો, ધમ્મપદં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, વિમાનવત્થુ, પેતવત્થુ, થેરગાથા , થેરીગાથાતિ ઇમં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘ખુદ્દકગન્થો નામાય’’ન્તિ ચ વત્વા ‘‘અભિધમ્મપિટકસ્મિંયેવ સઙ્ગહં આરોપયિંસૂ’’તિ દીઘભાણકા વદન્તિ. મજ્ઝિમભાણકા પન ‘‘ચરિયાપિટકબુદ્ધવંસેહિ સદ્ધિં સબ્બમ્પેતં ખુદ્દકગન્થં નામ સુત્તન્તપિટકે પરિયાપન્ન’’ન્તિ વદન્તિ.
Tato paraṃ jātakaṃ, niddeso, paṭisambhidāmaggo, apadānaṃ, suttanipāto, khuddakapāṭho, dhammapadaṃ, udānaṃ, itivuttakaṃ, vimānavatthu, petavatthu, theragāthā , therīgāthāti imaṃ tantiṃ saṅgāyitvā ‘‘khuddakagantho nāmāya’’nti ca vatvā ‘‘abhidhammapiṭakasmiṃyeva saṅgahaṃ āropayiṃsū’’ti dīghabhāṇakā vadanti. Majjhimabhāṇakā pana ‘‘cariyāpiṭakabuddhavaṃsehi saddhiṃ sabbampetaṃ khuddakaganthaṃ nāma suttantapiṭake pariyāpanna’’nti vadanti.
એવમેતં સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં રસવસેન એકવિધં, ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં, પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમવસેન તિવિધં. તથા પિટકવસેન. નિકાયવસેન પઞ્ચવિધં, અઙ્ગવસેન નવવિધં, ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધન્તિ વેદિતબ્બં.
Evametaṃ sabbampi buddhavacanaṃ rasavasena ekavidhaṃ, dhammavinayavasena duvidhaṃ, paṭhamamajjhimapacchimavasena tividhaṃ. Tathā piṭakavasena. Nikāyavasena pañcavidhaṃ, aṅgavasena navavidhaṃ, dhammakkhandhavasena caturāsītisahassavidhanti veditabbaṃ.
કથં રસવસેન એકવિધં? યઞ્હિ ભગવતા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા યાવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સાનિ દેવમનુસ્સનાગયક્ખાદયો અનુસાસન્તેન વા પચ્ચવેક્ખન્તેન વા વુત્તં, સબ્બં તં એકરસં વિમુત્તિરસમેવ હોતિ. એવં રસવસેન એકવિધં.
Kathaṃ rasavasena ekavidhaṃ? Yañhi bhagavatā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhitvā yāva anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, etthantare pañcacattālīsavassāni devamanussanāgayakkhādayo anusāsantena vā paccavekkhantena vā vuttaṃ, sabbaṃ taṃ ekarasaṃ vimuttirasameva hoti. Evaṃ rasavasena ekavidhaṃ.
કથં ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં? સબ્બમેવ ચેતં ધમ્મો ચેવ વિનયો ચાતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. તત્થ વિનયપિટકં વિનયો, અવસેસં બુદ્ધવચનં ધમ્મો. તેનેવાહ ‘‘યન્નૂન મયં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામા’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૩૭). ‘‘અહં ઉપાલિં વિનયં પુચ્છેય્યં, આનન્દં ધમ્મં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ ચ. એવં ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં.
Kathaṃ dhammavinayavasena duvidhaṃ? Sabbameva cetaṃ dhammo ceva vinayo cāti saṅkhyaṃ gacchati. Tattha vinayapiṭakaṃ vinayo, avasesaṃ buddhavacanaṃ dhammo. Tenevāha ‘‘yannūna mayaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāmā’’ti (cūḷava. 437). ‘‘Ahaṃ upāliṃ vinayaṃ puccheyyaṃ, ānandaṃ dhammaṃ puccheyya’’nti ca. Evaṃ dhammavinayavasena duvidhaṃ.
કથં પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમવસેન તિવિધં? સબ્બમેવ હિદં પઠમબુદ્ધવચનં, મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં, પચ્છિમબુદ્ધવચનન્તિ તિપ્પભેદં હોતિ. તત્થ –
Kathaṃ paṭhamamajjhimapacchimavasena tividhaṃ? Sabbameva hidaṃ paṭhamabuddhavacanaṃ, majjhimabuddhavacanaṃ, pacchimabuddhavacananti tippabhedaṃ hoti. Tattha –
‘‘અનેકજાતિસંસારં, સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
ગહકારં ગવેસન્તો, દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનં.
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
ગહકારક દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસિ;
Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, ગહકૂટં વિસઙ્ખતં;
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
વિસઙ્ખારગતં ચિત્તં, તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૧૫૩-૫૪);
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-54);
ઇદં પઠમબુદ્ધવચનં. કેચિ ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા’’તિ (મહાવ॰ ૧) ખન્ધકે ઉદાનગાથં વદન્તિ. એસા પન પાટિપદદિવસે સબ્બઞ્ઞુભાવપ્પત્તસ્સ સોમનસ્સમયઞાણેન પચ્ચયાકારં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્ના ઉદાનગાથાતિ વેદિતબ્બા.
Idaṃ paṭhamabuddhavacanaṃ. Keci ‘‘yadā have pātubhavanti dhammā’’ti (mahāva. 1) khandhake udānagāthaṃ vadanti. Esā pana pāṭipadadivase sabbaññubhāvappattassa somanassamayañāṇena paccayākāraṃ paccavekkhantassa uppannā udānagāthāti veditabbā.
યં પન પરિનિબ્બાનકાલે અભાસિ – ‘‘હન્દ દાનિ, ભિક્ખવે, આમન્તયામિ વો, વયધમ્મા સઙ્ખારા, અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૧૮) ઇદં પચ્છિમબુદ્ધવચનં. ઉભિન્નમન્તરે યં વુત્તં, એતં મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં નામ. એવં પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમબુદ્ધવચનવસેન તિવિધં.
Yaṃ pana parinibbānakāle abhāsi – ‘‘handa dāni, bhikkhave, āmantayāmi vo, vayadhammā saṅkhārā, appamādena sampādethā’’ti (dī. ni. 2.218) idaṃ pacchimabuddhavacanaṃ. Ubhinnamantare yaṃ vuttaṃ, etaṃ majjhimabuddhavacanaṃ nāma. Evaṃ paṭhamamajjhimapacchimabuddhavacanavasena tividhaṃ.
કથં પિટકવસેન તિવિધં? સબ્બમ્પિ ચેતં વિનયપિટકં સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તિપ્પભેદમેવ હોતિ. તત્થ પઠમસઙ્ગીતિયં સઙ્ગીતઞ્ચ અસઙ્ગીતઞ્ચ સબ્બમ્પિ સમોધાનેત્વા ઉભયાનિ પાતિમોક્ખાનિ, દ્વે વિભઙ્ગા, દ્વાવીસતિ ખન્ધકા, સોળસપરિવારાતિ – ઇદં વિનયપિટકં નામ. બ્રહ્મજાલાદિચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો દીઘનિકાયો, મૂલપરિયાયસુત્તાદિદિયડ્ઢસતદ્વેસુત્તસઙ્ગહો મજ્ઝિમનિકાયો, ઓઘતરણસુત્તાદિસત્તસુત્તસહસ્સસત્તસતદ્વાસટ્ઠિસુત્તસઙ્ગહો સંયુત્તનિકાયો, ચિત્તપરિયાદાનસુત્તાદિનવસુત્તસહસ્સપઞ્ચસતસત્તપઞ્ઞાસસુત્તસઙ્ગહો અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકપાઠ-ધમ્મપદ-ઉદાન-ઇતિવુત્તક-સુત્તનિપાત-વિમાનવત્થુ-પેતવત્થુ-થેરગાથા-થેરીગાથા-જાતક-નિદ્દેસ-પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અપદાન-બુદ્ધવંસ-ચરિયાપિટકવસેન પન્નરસપ્પભેદો ખુદ્દકનિકાયોતિ ઇદં સુત્તન્તપિટકં નામ. ધમ્મસઙ્ગહો, વિભઙ્ગો, ધાતુકથા, પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ, કથાવત્થુ, યમકં, પટ્ઠાનન્તિ – ઇદં અભિધમ્મપિટકં નામ. તત્થ –
Kathaṃ piṭakavasena tividhaṃ? Sabbampi cetaṃ vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tippabhedameva hoti. Tattha paṭhamasaṅgītiyaṃ saṅgītañca asaṅgītañca sabbampi samodhānetvā ubhayāni pātimokkhāni, dve vibhaṅgā, dvāvīsati khandhakā, soḷasaparivārāti – idaṃ vinayapiṭakaṃ nāma. Brahmajālādicatuttiṃsasuttasaṅgaho dīghanikāyo, mūlapariyāyasuttādidiyaḍḍhasatadvesuttasaṅgaho majjhimanikāyo, oghataraṇasuttādisattasuttasahassasattasatadvāsaṭṭhisuttasaṅgaho saṃyuttanikāyo, cittapariyādānasuttādinavasuttasahassapañcasatasattapaññāsasuttasaṅgaho aṅguttaranikāyo, khuddakapāṭha-dhammapada-udāna-itivuttaka-suttanipāta-vimānavatthu-petavatthu-theragāthā-therīgāthā-jātaka-niddesa-paṭisambhidāmagga-apadāna-buddhavaṃsa-cariyāpiṭakavasena pannarasappabhedo khuddakanikāyoti idaṃ suttantapiṭakaṃ nāma. Dhammasaṅgaho, vibhaṅgo, dhātukathā, puggalapaññatti, kathāvatthu, yamakaṃ, paṭṭhānanti – idaṃ abhidhammapiṭakaṃ nāma. Tattha –
‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા, વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;
‘‘Vividhavisesanayattā, vinayanato ceva kāyavācānaṃ;
વિનયત્થવિદૂહિ અયં, વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો’’.
Vinayatthavidūhi ayaṃ, vinayo vinayoti akkhāto’’.
વિવિધા હિ એત્થ પઞ્ચવિધપાતિમોક્ખુદ્દેસપારાજિકાદિ સત્ત આપત્તિક્ખન્ધમાતિકા વિભઙ્ગાદિપ્પભેદા નયા. વિસેસભૂતા ચ દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજના અનુપઞ્ઞત્તિનયા. કાયિકવાચસિકઅજ્ઝાચારનિસેધનતો ચેસ કાયં વાચઞ્ચ વિનેતિ, તસ્મા વિવિધનયત્તા વિસેસનયત્તા કાયવાચાનં વિનયનતો ચેવ વિનયોતિ અક્ખાતો. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –
Vividhā hi ettha pañcavidhapātimokkhuddesapārājikādi satta āpattikkhandhamātikā vibhaṅgādippabhedā nayā. Visesabhūtā ca daḷhīkammasithilakaraṇappayojanā anupaññattinayā. Kāyikavācasikaajjhācāranisedhanato cesa kāyaṃ vācañca vineti, tasmā vividhanayattā visesanayattā kāyavācānaṃ vinayanato ceva vinayoti akkhāto. Tenetametassa vacanatthakosallatthaṃ vuttaṃ –
‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા, વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;
‘‘Vividhavisesanayattā, vinayanato ceva kāyavācānaṃ;
વિનયત્થવિદૂહિ અયં, વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો’’તિ.
Vinayatthavidūhi ayaṃ, vinayo vinayoti akkhāto’’ti.
ઇતરં પન –
Itaraṃ pana –
‘‘અત્થાનં સૂચનતો સુવુત્તતો, સવનતોથ સૂદનતો;
‘‘Atthānaṃ sūcanato suvuttato, savanatotha sūdanato;
સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ, સુત્તન્તિ અક્ખાતં.
Suttāṇā suttasabhāgato ca, suttanti akkhātaṃ.
તઞ્હિ અત્તત્થપરત્થાદિભેદે અત્થે સૂચેતિ. સુવુત્તા ચેત્થ અત્થા, વેનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમેન વુત્તત્તા. સવતિ ચેતં અત્થે સસ્સમિવ ફલં, પસવતીતિ વુત્તં હોતિ. સૂદતિ ચેતં ધેનુ વિય ખીરં, પગ્ઘરાપેતીતિ વુત્તં હોતિ. સુટ્ઠુ ચ ને તાયતિ, રક્ખતીતિ વુત્તં હોતિ. સુત્તસભાગઞ્ચેતં, યથા હિ તચ્છકાનં સુત્તં પમાણં હોતિ, એવમેતમ્પિ વિઞ્ઞૂનં. યથા ચ સુત્તેન સઙ્ગહિતાનિ પુપ્ફાનિ ન વિકિરીયન્તિ, ન વિદ્ધંસીયન્તિ, એવમેવ તેન સઙ્ગહિતા અત્થા. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –
Tañhi attatthaparatthādibhede atthe sūceti. Suvuttā cettha atthā, veneyyajjhāsayānulomena vuttattā. Savati cetaṃ atthe sassamiva phalaṃ, pasavatīti vuttaṃ hoti. Sūdati cetaṃ dhenu viya khīraṃ, paggharāpetīti vuttaṃ hoti. Suṭṭhu ca ne tāyati, rakkhatīti vuttaṃ hoti. Suttasabhāgañcetaṃ, yathā hi tacchakānaṃ suttaṃ pamāṇaṃ hoti, evametampi viññūnaṃ. Yathā ca suttena saṅgahitāni pupphāni na vikirīyanti, na viddhaṃsīyanti, evameva tena saṅgahitā atthā. Tenetametassa vacanatthakosallatthaṃ vuttaṃ –
‘‘અત્થાનં સૂચનતો, સુવુત્તતો સવનતોથ સૂદનતો;
‘‘Atthānaṃ sūcanato, suvuttato savanatotha sūdanato;
સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ, સુત્તન્તિ અક્ખાત’’ન્તિ.
Suttāṇā suttasabhāgato ca, suttanti akkhāta’’nti.
ઇતરો પન –
Itaro pana –
‘‘યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;
‘‘Yaṃ ettha vuḍḍhimanto, salakkhaṇā pūjitā paricchinnā;
વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો’’.
Vuttādhikā ca dhammā, abhidhammo tena akkhāto’’.
અયઞ્હિ અભિસદ્દો વુડ્ઢિલક્ખણપૂજિતપરિચ્છિન્નાધિકેસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘બાળ્હા મે દુક્ખા વેદના અભિક્કમન્તિ, નો પટિક્કમન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૮૯) વુડ્ઢિયં આગતો. ‘‘યા તા રત્તિયો અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૯) સલક્ખણે. ‘‘રાજાભિરાજા મનુજિન્દો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૯) પૂજિતે. ‘‘પટિબલો વિનેતું અભિધમ્મે અભિવિનયે’’તિઆદીસુ (મહાવ॰ ૮૫) પરિચ્છિન્ને. અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે ચ વિનયે ચાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અભિક્કન્તેન વણ્ણેના’’તિઆદીસુ (વિ॰ વ॰ ૮૧૯) અધિકે.
Ayañhi abhisaddo vuḍḍhilakkhaṇapūjitaparicchinnādhikesu dissati. Tathā hesa ‘‘bāḷhā me dukkhā vedanā abhikkamanti, no paṭikkamantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.389) vuḍḍhiyaṃ āgato. ‘‘Yā tā rattiyo abhiññātā abhilakkhitā’’tiādīsu (ma. ni. 1.49) salakkhaṇe. ‘‘Rājābhirājā manujindo’’tiādīsu (ma. ni. 2.399) pūjite. ‘‘Paṭibalo vinetuṃ abhidhamme abhivinaye’’tiādīsu (mahāva. 85) paricchinne. Aññamaññasaṅkaravirahite dhamme ca vinaye cāti vuttaṃ hoti. ‘‘Abhikkantena vaṇṇenā’’tiādīsu (vi. va. 819) adhike.
એત્થ ચ ‘‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ’’ (ધ॰ સ॰ ૨૫૧), ‘‘મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (વિભ॰ ૬૪૨) નયેન વુડ્ઢિમન્તોપિ ધમ્મા વુત્તા. ‘‘રૂપારમ્મણં વા સદ્દારમ્મણં વા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧) નયેન આરમ્મણાદીહિ લક્ખણીયત્તા સલક્ખણાપિ. ‘‘સેક્ખા ધમ્મા, અસેક્ખા ધમ્મા, લોકુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ તિકમાતિકા ૧૧, દુકમાતિકા ૧૨) નયેન પૂજિતાપિ, પૂજારહાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતી’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧) નયેન સભાવપરિચ્છિન્નત્તા પરિચ્છિન્નાપિ. ‘‘મહગ્ગતા ધમ્મા, અપ્પમાણા ધમ્મા (ધ॰ સ॰ તિકમાતિકા ૧૧), અનુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ દુકમાતિકા ૧૧) નયેન અધિકાપિ ધમ્મા વુત્તા. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –
Ettha ca ‘‘rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti’’ (dha. sa. 251), ‘‘mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādinā (vibha. 642) nayena vuḍḍhimantopi dhammā vuttā. ‘‘Rūpārammaṇaṃ vā saddārammaṇaṃ vā’’tiādinā (dha. sa. 1) nayena ārammaṇādīhi lakkhaṇīyattā salakkhaṇāpi. ‘‘Sekkhā dhammā, asekkhā dhammā, lokuttarā dhammā’’tiādinā (dha. sa. tikamātikā 11, dukamātikā 12) nayena pūjitāpi, pūjārahāti adhippāyo. ‘‘Phasso hoti, vedanā hotī’’tiādinā (dha. sa. 1) nayena sabhāvaparicchinnattā paricchinnāpi. ‘‘Mahaggatā dhammā, appamāṇā dhammā (dha. sa. tikamātikā 11), anuttarā dhammā’’tiādinā (dha. sa. dukamātikā 11) nayena adhikāpi dhammā vuttā. Tenetametassa vacanatthakosallatthaṃ vuttaṃ –
‘‘યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;
‘‘Yaṃ ettha vuḍḍhimanto, salakkhaṇā pūjitā paricchinnā;
વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો’’તિ.
Vuttādhikā ca dhammā, abhidhammo tena akkhāto’’ti.
યં પનેત્થ અવિસિટ્ઠં, તં –
Yaṃ panettha avisiṭṭhaṃ, taṃ –
‘‘પિટકં પિટકત્થવિદૂ, પરિયત્તિબ્ભાજનત્થતો આહુ;
‘‘Piṭakaṃ piṭakatthavidū, pariyattibbhājanatthato āhu;
તેન સમોધાનેત્વા, તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા’’.
Tena samodhānetvā, tayopi vinayādayo ñeyyā’’.
પરિયત્તિપિ હિ ‘‘મા પિટકસમ્પદાનેના’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૬૬) પિટકન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય કુદાલપિટકમાદાયા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૭૦) યં કિઞ્ચિ ભાજનમ્પિ. તસ્મા ‘પિટકં પિટકત્થવિદૂ પરિયત્તિભાજનત્થતો આહુ.
Pariyattipi hi ‘‘mā piṭakasampadānenā’’tiādīsu (a. ni. 3.66) piṭakanti vuccati. ‘‘Atha puriso āgaccheyya kudālapiṭakamādāyā’’tiādīsu (a. ni. 3.70) yaṃ kiñci bhājanampi. Tasmā ‘piṭakaṃ piṭakatthavidū pariyattibhājanatthato āhu.
ઇદાનિ ‘તેન સમોધાનેત્વા તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા’તિ, તેન એવં દુવિધત્થેન પિટકસદ્દેન સહ સમાસં કત્વા વિનયો ચ સો પિટકઞ્ચ પરિયત્તિભાવતો, તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ ભાજનતો ચાતિ વિનયપિટકં, યથાવુત્તેનેવ નયેન સુત્તન્તઞ્ચ તં પિટકઞ્ચાતિ સુત્તન્તપિટકં, અભિધમ્મો ચ સો પિટકઞ્ચાતિ અભિધમ્મપિટકન્તિ. એવમેતે તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા.
Idāni ‘tena samodhānetvātayopi vinayādayo ñeyyā’ti, tena evaṃ duvidhatthena piṭakasaddena saha samāsaṃ katvā vinayo ca so piṭakañca pariyattibhāvato, tassa tassa atthassa bhājanato cāti vinayapiṭakaṃ, yathāvutteneva nayena suttantañca taṃ piṭakañcāti suttantapiṭakaṃ, abhidhammo ca so piṭakañcāti abhidhammapiṭakanti. Evamete tayopi vinayādayo ñeyyā.
એવં ઞત્વા ચ પુનપિ તેસુયેવ પિટકેસુ નાનપ્પકારકોસલ્લત્થં –
Evaṃ ñatvā ca punapi tesuyeva piṭakesu nānappakārakosallatthaṃ –
‘‘દેસનાસાસનકથાભેદં તેસુ યથારહં;
‘‘Desanāsāsanakathābhedaṃ tesu yathārahaṃ;
સિક્ખાપ્પહાનગમ્ભીરભાવઞ્ચ પરિદીપયે.
Sikkhāppahānagambhīrabhāvañca paridīpaye.
પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;
Pariyattibhedaṃ sampattiṃ, vipattiñcāpi yaṃ yahiṃ;
પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે’’.
Pāpuṇāti yathā bhikkhu, tampi sabbaṃ vibhāvaye’’.
તત્રાયં પરિદીપના વિભાવના ચ. એતાનિ હિ તીણિ પિટકાનિ યથાક્કમં આણાવોહારપરમત્થદેસના, યથાપરાધયથાનુલોમયથાધમ્મસાસનાનિ, સંવરાસંવરદિટ્ઠિવિનિવેઠનનામરૂપપરિચ્છેદકથાતિ ચ વુચ્ચન્તિ. એત્થ હિ વિનયપિટકં આણારહેન ભગવતા આણાબાહુલ્લતો દેસિતત્તા આણાદેસના, સુત્તન્તપિટકં વોહારકુસલેન ભગવતા વોહારબાહુલ્લતો દેસિતત્તા વોહારદેસના, અભિધમ્મપિટકં પરમત્થકુસલેન ભગવતા પરમત્થબાહુલ્લતો દેસિતત્તા પરમત્થદેસનાતિ વુચ્ચતિ.
Tatrāyaṃ paridīpanā vibhāvanā ca. Etāni hi tīṇi piṭakāni yathākkamaṃ āṇāvohāraparamatthadesanā, yathāparādhayathānulomayathādhammasāsanāni, saṃvarāsaṃvaradiṭṭhiviniveṭhananāmarūpaparicchedakathāti ca vuccanti. Ettha hi vinayapiṭakaṃ āṇārahena bhagavatā āṇābāhullato desitattā āṇādesanā, suttantapiṭakaṃ vohārakusalena bhagavatā vohārabāhullato desitattā vohāradesanā, abhidhammapiṭakaṃ paramatthakusalena bhagavatā paramatthabāhullato desitattā paramatthadesanāti vuccati.
તથા પઠમં – ‘યે તે પચુરાપરાધા સત્તા, તે યથાપરાધં એત્થ સાસિતા’તિ યથાપરાધસાસનં, દુતિયં – ‘અનેકજ્ઝાસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિકા સત્તા યથાનુલોમં એત્થ સાસિતા’તિ યથાનુલોમસાસનં, તતિયં – ‘ધમ્મપુઞ્જમત્તે ‘‘અહં મમા’’તિ સઞ્ઞિનો સત્તા યથાધમ્મં એત્થ સાસિતા’તિ યથાધમ્મસાસનન્તિ વુચ્ચતિ.
Tathā paṭhamaṃ – ‘ye te pacurāparādhā sattā, te yathāparādhaṃ ettha sāsitā’ti yathāparādhasāsanaṃ, dutiyaṃ – ‘anekajjhāsayānusayacariyādhimuttikā sattā yathānulomaṃ ettha sāsitā’ti yathānulomasāsanaṃ, tatiyaṃ – ‘dhammapuñjamatte ‘‘ahaṃ mamā’’ti saññino sattā yathādhammaṃ ettha sāsitā’ti yathādhammasāsananti vuccati.
તથા પઠમં – અજ્ઝાચારપટિપક્ખભૂતો સંવરાસંવરો એત્થ કથિતોતિ સંવરાસંવરકથા. સંવરાસંવરોતિ ખુદ્દકો ચેવ મહન્તો ચ સંવરો, કમ્માકમ્મં વિય, ફલાફલં વિય ચ, દુતિયં – ‘‘દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિપટિપક્ખભૂતા દિટ્ઠિવિનિવેઠના એત્થ કથિતા’’તિ દિટ્ઠિવિનિવેઠનકથા, તતિયં – ‘‘રાગાદિપટિપક્ખભૂતો નામરૂપપરિચ્છેદો એત્થ કથિતો’’તિ નામરૂપપરિચ્છેદકથાતિ વુચ્ચતિ.
Tathā paṭhamaṃ – ajjhācārapaṭipakkhabhūto saṃvarāsaṃvaro ettha kathitoti saṃvarāsaṃvarakathā. Saṃvarāsaṃvaroti khuddako ceva mahanto ca saṃvaro, kammākammaṃ viya, phalāphalaṃ viya ca, dutiyaṃ – ‘‘dvāsaṭṭhidiṭṭhipaṭipakkhabhūtā diṭṭhiviniveṭhanā ettha kathitā’’ti diṭṭhiviniveṭhanakathā, tatiyaṃ – ‘‘rāgādipaṭipakkhabhūto nāmarūpaparicchedo ettha kathito’’ti nāmarūpaparicchedakathāti vuccati.
તીસુપિ ચેતેસુ તિસ્સો સિક્ખા, તીણિ પહાનાનિ, ચતુબ્બિધો ચ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો. તથા હિ વિનયપિટકે વિસેસેન અધિસીલસિક્ખા વુત્તા, સુત્તન્તપિટકે અધિચિત્તસિક્ખા, અભિધમ્મપિટકે અધિપઞ્ઞાસિક્ખા.
Tīsupi cetesu tisso sikkhā, tīṇi pahānāni, catubbidho ca gambhīrabhāvo veditabbo. Tathā hi vinayapiṭake visesena adhisīlasikkhā vuttā, suttantapiṭake adhicittasikkhā, abhidhammapiṭake adhipaññāsikkhā.
વિનયપિટકે ચ વીતિક્કમપ્પહાનં , કિલેસાનં વીતિક્કમપટિપક્ખત્તા સીલસ્સ. સુત્તન્તપિટકે પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં, પરિયુટ્ઠાનપટિપક્ખત્તા સમાધિસ્સ. અભિધમ્મપિટકે અનુસયપ્પહાનં, અનુસયપટિપક્ખત્તા પઞ્ઞાય. પઠમે ચ તદઙ્ગપ્પહાનં, ઇતરેસુ વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનાનિ. પઠમે ચ દુચ્ચરિતસંકિલેસપ્પહાનં, ઇતરેસુ તણ્હાદિટ્ઠિસંકિલેસપ્પહાનં.
Vinayapiṭake ca vītikkamappahānaṃ, kilesānaṃ vītikkamapaṭipakkhattā sīlassa. Suttantapiṭake pariyuṭṭhānappahānaṃ, pariyuṭṭhānapaṭipakkhattā samādhissa. Abhidhammapiṭake anusayappahānaṃ, anusayapaṭipakkhattā paññāya. Paṭhame ca tadaṅgappahānaṃ, itaresu vikkhambhanasamucchedappahānāni. Paṭhame ca duccaritasaṃkilesappahānaṃ, itaresu taṇhādiṭṭhisaṃkilesappahānaṃ.
એકમેકસ્મિઞ્ચેત્થ ચતુબ્બિધોપિ ધમ્મત્થદેસના પટિવેધગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો. તત્થ ધમ્મોતિ તન્તિ. અત્થોતિ તસ્સાયેવ અત્થો. દેસનાતિ તસ્સા મનસા વવત્થાપિતાય તન્તિયા દેસના. પટિવેધોતિ તન્તિયા તન્તિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો. તીસુપિ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધા. યસ્મા સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો મન્દબુદ્ધીહિ દુક્ખોગાળ્હા અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચ, તસ્મા ગમ્ભીરા. એવં એકમેકસ્મિં એત્થ ચતુબ્બિધોપિ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો.
Ekamekasmiñcettha catubbidhopi dhammatthadesanā paṭivedhagambhīrabhāvo veditabbo. Tattha dhammoti tanti. Atthoti tassāyeva attho. Desanāti tassā manasā vavatthāpitāya tantiyā desanā. Paṭivedhoti tantiyā tantiatthassa ca yathābhūtāvabodho. Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhā. Yasmā sasādīhi viya mahāsamuddo mandabuddhīhi dukkhogāḷhā alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Evaṃ ekamekasmiṃ ettha catubbidhopi gambhīrabhāvo veditabbo.
અપરો નયો, ધમ્મોતિ હેતુ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ. અત્થોતિ હેતુફલં, વુત્તઞ્હેતં – ‘‘હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૨૦). દેસનાતિ પઞ્ઞત્તિ, યથા ધમ્મં ધમ્માભિલાપોતિ અધિપ્પાયો. અનુલોમપટિલોમસઙ્ખેપવિત્થારાદિવસેન વા કથનં. પટિવેધોતિ અભિસમયો, સો ચ લોકિયલોકુત્તરો વિસયતો અસમ્મોહતો ચ, અત્થાનુરૂપં ધમ્મેસુ, ધમ્માનુરૂપં અત્થેસુ, પઞ્ઞત્તિપથાનુરૂપં પઞ્ઞત્તીસુ અવબોધો. તેસં તેસં વા તત્થ તત્થ વુત્તધમ્માનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો સલક્ખણસઙ્ખાતો અવિપરીતસભાવો.
Aparo nayo, dhammoti hetu. Vuttañhetaṃ – ‘‘hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti. Atthoti hetuphalaṃ, vuttañhetaṃ – ‘‘hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 720). Desanāti paññatti, yathā dhammaṃ dhammābhilāpoti adhippāyo. Anulomapaṭilomasaṅkhepavitthārādivasena vā kathanaṃ. Paṭivedhoti abhisamayo, so ca lokiyalokuttaro visayato asammohato ca, atthānurūpaṃ dhammesu, dhammānurūpaṃ atthesu, paññattipathānurūpaṃ paññattīsu avabodho. Tesaṃ tesaṃ vā tattha tattha vuttadhammānaṃ paṭivijjhitabbo salakkhaṇasaṅkhāto aviparītasabhāvo.
ઇદાનિ યસ્મા એતેસુ પિટકેસુ યં યં ધમ્મજાતં વા અત્થજાતં વા, યા ચાયં યથા યથા ઞાપેતબ્બો અત્થો સોતૂનં ઞાણસ્સ અભિમુખો હોતિ, તથા તથા તદત્થજોતિકા દેસના, યો ચેત્થ અવિપરીતાવબોધસઙ્ખાતો પટિવેધો, તેસં તેસં વા ધમ્માનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો સલક્ખણસઙ્ખાતો અવિપરીતસભાવો. સબ્બમ્પેતં અનુપચિતકુસલસમ્ભારેહિ દુપ્પઞ્ઞેહિ સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો દુક્ખોગાળ્હં અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠઞ્ચ, તસ્મા ગમ્ભીરં. એવમ્પિ એકમેકસ્મિં એત્થ ચતુબ્બિધોપિ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો.
Idāni yasmā etesu piṭakesu yaṃ yaṃ dhammajātaṃ vā atthajātaṃ vā, yā cāyaṃ yathā yathā ñāpetabbo attho sotūnaṃ ñāṇassa abhimukho hoti, tathā tathā tadatthajotikā desanā, yo cettha aviparītāvabodhasaṅkhāto paṭivedho, tesaṃ tesaṃ vā dhammānaṃ paṭivijjhitabbo salakkhaṇasaṅkhāto aviparītasabhāvo. Sabbampetaṃ anupacitakusalasambhārehi duppaññehi sasādīhi viya mahāsamuddo dukkhogāḷhaṃ alabbhaneyyapatiṭṭhañca, tasmā gambhīraṃ. Evampi ekamekasmiṃ ettha catubbidhopi gambhīrabhāvo veditabbo.
એત્તાવતા ચ –
Ettāvatā ca –
‘‘દેસનાસાસનકથા, ભેદં તેસુ યથારહં;
‘‘Desanāsāsanakathā, bhedaṃ tesu yathārahaṃ;
સિક્ખાપ્પહાનગમ્ભીર, ભાવઞ્ચ પરિદીપયે’’તિ –
Sikkhāppahānagambhīra, bhāvañca paridīpaye’’ti –
અયં ગાથા વુત્તત્થાવ હોતિ.
Ayaṃ gāthā vuttatthāva hoti.
‘‘પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;
‘‘Pariyattibhedaṃ sampattiṃ, vipattiñcāpi yaṃ yahiṃ;
પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે’’તિ –
Pāpuṇāti yathā bhikkhu, tampi sabbaṃ vibhāvaye’’ti –
એત્થ પન તીસુ પિટકેસુ તિવિધો પરિયત્તિભેદો દટ્ઠબ્બો. તિસ્સો હિ પરિયત્તિયો – અલગદ્દૂપમા, નિસ્સરણત્થા, ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ.
Ettha pana tīsu piṭakesu tividho pariyattibhedo daṭṭhabbo. Tisso hi pariyattiyo – alagaddūpamā, nissaraṇatthā, bhaṇḍāgārikapariyattīti.
તત્થ યા દુગ્ગહિતા, ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા, અયં અલગદ્દૂપમા. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો અલગદ્દત્થિકો અલગદ્દગવેસી અલગદ્દપરિયેસનં ચરમાનો, સો પસ્સેય્ય મહન્તં અલગદ્દં, તમેનં ભોગે વા નઙ્ગુટ્ઠે વા ગણ્હેય્ય, તસ્સ સો અલગદ્દો પટિપરિવત્તિત્વા હત્થે વા બાહાયં વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગે ડંસેય્ય, સો તતો નિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય, મરણમત્તં વા દુક્ખં. તં કિસ્સ હેતુ? દુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, અલગદ્દસ્સ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચે મોઘપુરિસા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, સુત્તં…પે॰… વેદલ્લં, તે તં ધમ્મં પરિયાપુણિત્વા તેસં ધમ્માનં પઞ્ઞાય અત્થં ન ઉપપરિક્ખન્તિ, તેસં તે ધમ્મા પઞ્ઞાય અત્થં અનુપપરિક્ખતં ન નિજ્ઝાનં ખમન્તિ, તે ઉપારમ્ભાનિસંસા ચેવ ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, ઇતિવાદપ્પમોક્ખાનિસંસા ચ, યસ્સ ચત્થાય ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, તઞ્ચસ્સ અત્થં નાનુભોન્તિ, તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતા દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? દુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩૮).
Tattha yā duggahitā, upārambhādihetu pariyāpuṭā, ayaṃ alagaddūpamā. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, puriso alagaddatthiko alagaddagavesī alagaddapariyesanaṃ caramāno, so passeyya mahantaṃ alagaddaṃ, tamenaṃ bhoge vā naṅguṭṭhe vā gaṇheyya, tassa so alagaddo paṭiparivattitvā hatthe vā bāhāyaṃ vā aññatarasmiṃ vā aṅgapaccaṅge ḍaṃseyya, so tato nidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkhaṃ. Taṃ kissa hetu? Duggahitattā, bhikkhave, alagaddassa. Evameva kho, bhikkhave, idhekacce moghapurisā dhammaṃ pariyāpuṇanti, suttaṃ…pe… vedallaṃ, te taṃ dhammaṃ pariyāpuṇitvā tesaṃ dhammānaṃ paññāya atthaṃ na upaparikkhanti, tesaṃ te dhammā paññāya atthaṃ anupaparikkhataṃ na nijjhānaṃ khamanti, te upārambhānisaṃsā ceva dhammaṃ pariyāpuṇanti, itivādappamokkhānisaṃsā ca, yassa catthāya dhammaṃ pariyāpuṇanti, tañcassa atthaṃ nānubhonti, tesaṃ te dhammā duggahitā dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Taṃ kissa hetu? Duggahitattā, bhikkhave, dhammāna’’nti (ma. ni. 1.238).
યા પન સુગ્ગહિતા સીલક્ખન્ધાદિપારિપૂરિંયેવ આકઙ્ખમાનેન પરિયાપુટા, ન ઉપારમ્ભાદિહેતુ, અયં નિસ્સરણત્થા. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘તેસં તે ધમ્મા સુગ્ગહિતા દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? સુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩૯).
Yā pana suggahitā sīlakkhandhādipāripūriṃyeva ākaṅkhamānena pariyāpuṭā, na upārambhādihetu, ayaṃ nissaraṇatthā. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘tesaṃ te dhammā suggahitā dīgharattaṃ hitāya sukhāya saṃvattanti. Taṃ kissa hetu? Suggahitattā, bhikkhave, dhammāna’’nti (ma. ni. 1.239).
યં પન પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો પહીનકિલેસો ભાવિતમગ્ગો પટિવિદ્ધાકુપ્પો સચ્છિકતનિરોધો ખીણાસવો કેવલં પવેણીપાલનત્થાય વંસાનુરક્ખણત્થાય પરિયાપુણાતિ, અયં ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ.
Yaṃ pana pariññātakkhandho pahīnakileso bhāvitamaggo paṭividdhākuppo sacchikatanirodho khīṇāsavo kevalaṃ paveṇīpālanatthāya vaṃsānurakkhaṇatthāya pariyāpuṇāti, ayaṃ bhaṇḍāgārikapariyattīti.
વિનયે પન સુપ્પટિપન્નો ભિક્ખુ સીલસમ્પદં નિસ્સાય તિસ્સો વિજ્જા પાપુણાતિ, તાસંયેવ ચ તત્થ પભેદવચનતો. સુત્તે સુપ્પટિપન્નો સમાધિસમ્પદં નિસ્સાય છ અભિઞ્ઞા પાપુણાતિ, તાસંયેવ ચ તત્થ પભેદવચનતો. અભિધમ્મે સુપ્પટિપન્નો પઞ્ઞાસમ્પદં નિસ્સાય ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા પાપુણાતિ, તાસઞ્ચ તત્થેવ પભેદવચનતો, એવમેતેસુ સુપ્પટિપન્નો યથાક્કમેન ઇમં વિજ્જાત્તયછળભિઞ્ઞાચતુપ્પટિસમ્ભિદાભેદં સમ્પત્તિં પાપુણાતિ.
Vinaye pana suppaṭipanno bhikkhu sīlasampadaṃ nissāya tisso vijjā pāpuṇāti, tāsaṃyeva ca tattha pabhedavacanato. Sutte suppaṭipanno samādhisampadaṃ nissāya cha abhiññā pāpuṇāti, tāsaṃyeva ca tattha pabhedavacanato. Abhidhamme suppaṭipanno paññāsampadaṃ nissāya catasso paṭisambhidā pāpuṇāti, tāsañca tattheva pabhedavacanato, evametesu suppaṭipanno yathākkamena imaṃ vijjāttayachaḷabhiññācatuppaṭisambhidābhedaṃ sampattiṃ pāpuṇāti.
વિનયે પન દુપ્પટિપન્નો અનુઞ્ઞાતસુખસમ્ફસ્સઅત્થરણપાવુરણાદિફસ્સસામઞ્ઞતો પટિક્ખિત્તેસુ ઉપાદિન્નકફસ્સાદીસુ અનવજ્જસઞ્ઞી હોતિ. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ, યથા યે મે અન્તરાયિકા ધમ્મા અન્તરાયિકા વુત્તા ભગવતા, તે પટિસેવતો નાલં અન્તરાયાયા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩૪). તતો દુસ્સીલભાવં પાપુણાતિ. સુત્તે દુપ્પટિપન્નો – ‘‘ચત્તારો મે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૫) અધિપ્પાયં અજાનન્તો દુગ્ગહિતં ગણ્હાતિ, યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અત્તના દુગ્ગહિતેન અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખતિ, અત્તાનઞ્ચ ખણતિ, બહુઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩૬). તતો મિચ્છાદિટ્ઠિતં પાપુણાતિ. અભિધમ્મે દુપ્પટિપન્નો ધમ્મચિન્તં અતિધાવન્તો અચિન્તેય્યાનિપિ ચિન્તેતિ. તતો ચિત્તક્ખેપં પાપુણાતિ, વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યાનિ, ન ચિન્તેતબ્બાનિ, યાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૭૭). એવમેતેસુ દુપ્પટિપન્નો યથાક્કમેન ઇમં દુસ્સીલભાવ મિચ્છાદિટ્ઠિતા ચિત્તક્ખેપભેદં વિપત્તિં પાપુણાતી’’તિ.
Vinaye pana duppaṭipanno anuññātasukhasamphassaattharaṇapāvuraṇādiphassasāmaññato paṭikkhittesu upādinnakaphassādīsu anavajjasaññī hoti. Vuttampi hetaṃ – ‘‘tathāhaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, yathā ye me antarāyikā dhammā antarāyikā vuttā bhagavatā, te paṭisevato nālaṃ antarāyāyā’’ti (ma. ni. 1.234). Tato dussīlabhāvaṃ pāpuṇāti. Sutte duppaṭipanno – ‘‘cattāro me, bhikkhave, puggalā santo saṃvijjamānā’’tiādīsu (a. ni. 4.5) adhippāyaṃ ajānanto duggahitaṃ gaṇhāti, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘attanā duggahitena amhe ceva abbhācikkhati, attānañca khaṇati, bahuñca apuññaṃ pasavatī’’ti (ma. ni. 1.236). Tato micchādiṭṭhitaṃ pāpuṇāti. Abhidhamme duppaṭipanno dhammacintaṃ atidhāvanto acinteyyānipi cinteti. Tato cittakkhepaṃ pāpuṇāti, vuttañhetaṃ – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, acinteyyāni, na cintetabbāni, yāni cintento ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77). Evametesu duppaṭipanno yathākkamena imaṃ dussīlabhāva micchādiṭṭhitā cittakkhepabhedaṃ vipattiṃ pāpuṇātī’’ti.
એત્તાવતા ચ –
Ettāvatā ca –
‘‘પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;
‘‘Pariyattibhedaṃ sampattiṃ, vipattiñcāpi yaṃ yahiṃ;
પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે’’તિ –
Pāpuṇāti yathā bhikkhu, tampi sabbaṃ vibhāvaye’’ti –
અયમ્પિ ગાથા વુત્તત્થાવ હોતિ. એવં નાનપ્પકારતો પિટકાનિ ઞત્વા તેસં વસેનેતં બુદ્ધવચનં તિવિધન્તિ ઞાતબ્બં.
Ayampi gāthā vuttatthāva hoti. Evaṃ nānappakārato piṭakāni ñatvā tesaṃ vasenetaṃ buddhavacanaṃ tividhanti ñātabbaṃ.
કથં નિકાયવસેન પઞ્ચવિધં? સબ્બમેવ ચેતં દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચપ્પભેદં હોતિ. તત્થ કતમો દીઘનિકાયો? તિવગ્ગસઙ્ગહાનિ બ્રહ્મજાલાદીનિ ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ.
Kathaṃ nikāyavasena pañcavidhaṃ? Sabbameva cetaṃ dīghanikāyo, majjhimanikāyo, saṃyuttanikāyo, aṅguttaranikāyo, khuddakanikāyoti pañcappabhedaṃ hoti. Tattha katamo dīghanikāyo? Tivaggasaṅgahāni brahmajālādīni catuttiṃsa suttāni.
‘‘ચતુત્તિંસેવ સુત્તન્તા, તિવગ્ગો યસ્સ સઙ્ગહો;
‘‘Catuttiṃseva suttantā, tivaggo yassa saṅgaho;
એસ દીઘનિકાયોતિ, પઠમો અનુલોમિકો’’તિ.
Esa dīghanikāyoti, paṭhamo anulomiko’’ti.
કસ્મા પનેસ દીઘનિકાયોતિ વુચ્ચતિ? દીઘપ્પમાણાનં સુત્તાનં સમૂહતો નિવાસતો ચ. સમૂહનિવાસા હિ નિકાયોતિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં ચિત્તં, યથયિદં, ભિક્ખવે , તિરચ્છાનગતા પાણા’’ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૦૦). પોણિકનિકાયો ચિક્ખલ્લિકનિકાયોતિ એવમાદીનિ ચેત્થ સાધકાનિ સાસનતો લોકતો ચ. એવં સેસાનમ્પિ નિકાયભાવે વચનત્થો વેદિતબ્બો.
Kasmā panesa dīghanikāyoti vuccati? Dīghappamāṇānaṃ suttānaṃ samūhato nivāsato ca. Samūhanivāsā hi nikāyoti vuccanti. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave , tiracchānagatā pāṇā’’ (saṃ. ni. 2.100). Poṇikanikāyo cikkhallikanikāyoti evamādīni cettha sādhakāni sāsanato lokato ca. Evaṃ sesānampi nikāyabhāve vacanattho veditabbo.
કતમો મજ્ઝિમનિકાયો? મજ્ઝિમપ્પમાણાનિ પઞ્ચદસવગ્ગસઙ્ગહાનિ મૂલપરિયાયસુત્તાદીનિ દિયડ્ઢસતં દ્વે ચ સુત્તાનિ.
Katamo majjhimanikāyo? Majjhimappamāṇāni pañcadasavaggasaṅgahāni mūlapariyāyasuttādīni diyaḍḍhasataṃ dve ca suttāni.
‘‘દિયડ્ઢસતસુત્તન્તા, દ્વે ચ સુત્તાનિ યત્થ સો;
‘‘Diyaḍḍhasatasuttantā, dve ca suttāni yattha so;
નિકાયો મજ્ઝિમો પઞ્ચ, દસવગ્ગપરિગ્ગહો’’તિ.
Nikāyo majjhimo pañca, dasavaggapariggaho’’ti.
કતમો સંયુત્તનિકાયો? દેવતાસંયુત્તાદિવસેન કથિતાનિ ઓઘતરણાદીનિ સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ સત્ત ચ સુત્તસતાનિ દ્વાસટ્ઠિ ચ સુત્તાનિ.
Katamo saṃyuttanikāyo? Devatāsaṃyuttādivasena kathitāni oghataraṇādīni satta suttasahassāni satta ca suttasatāni dvāsaṭṭhi ca suttāni.
‘‘સત્તસુત્તસહસ્સાનિ , સત્તસુત્તસતાનિ ચ;
‘‘Sattasuttasahassāni , sattasuttasatāni ca;
દ્વાસટ્ઠિ ચેવ સુત્તન્તા, એસો સંયુત્તસઙ્ગહો’’તિ.
Dvāsaṭṭhi ceva suttantā, eso saṃyuttasaṅgaho’’ti.
કતમો અઙ્ગુત્તરનિકાયો? એકેકઅઙ્ગાતિરેકવસેન કથિતાનિ ચિત્તપરિયાદાનાદીનિ નવ સુત્તસહસ્સાનિ પઞ્ચ સુત્તસતાનિ સત્તપઞ્ઞાસઞ્ચ સુત્તાનિ.
Katamo aṅguttaranikāyo? Ekekaaṅgātirekavasena kathitāni cittapariyādānādīni nava suttasahassāni pañca suttasatāni sattapaññāsañca suttāni.
‘‘નવ સુત્તસહસ્સાનિ, પઞ્ચ સુત્તસતાનિ ચ;
‘‘Nava suttasahassāni, pañca suttasatāni ca;
સત્તપઞ્ઞાસ સુત્તાનિ, સઙ્ખ્યા અઙ્ગુત્તરે અય’’ન્તિ.
Sattapaññāsa suttāni, saṅkhyā aṅguttare aya’’nti.
કતમો ખુદ્દકનિકાયો? સકલં વિનયપિટકં, અભિધમ્મપિટકં, ખુદ્દકપાઠાદયો ચ પુબ્બે દસ્સિતા પઞ્ચદસપ્પભેદા, ઠપેત્વા ચત્તારો નિકાયે અવસેસં બુદ્ધવચનં.
Katamo khuddakanikāyo? Sakalaṃ vinayapiṭakaṃ, abhidhammapiṭakaṃ, khuddakapāṭhādayo ca pubbe dassitā pañcadasappabhedā, ṭhapetvā cattāro nikāye avasesaṃ buddhavacanaṃ.
‘‘ઠપેત્વા ચતુરોપેતે, નિકાયે દીઘઆદિકે;
‘‘Ṭhapetvā caturopete, nikāye dīghaādike;
તદઞ્ઞં બુદ્ધવચનં, નિકાયો ખુદ્દકો મતો’’તિ.
Tadaññaṃ buddhavacanaṃ, nikāyo khuddako mato’’ti.
એવં નિકાયવસેન પઞ્ચવિધં.
Evaṃ nikāyavasena pañcavidhaṃ.
કથં અઙ્ગવસેન નવવિધં? સબ્બમેવ હિદં સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથા, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લન્તિ નવપ્પભેદં હોતિ. તત્થ ઉભતોવિભઙ્ગનિદ્દેસખન્ધકપરિવારા, સુત્તનિપાતે મઙ્ગલસુત્તરતનસુત્તનાલકસુત્તતુવટ્ટકસુત્તાનિ ચ અઞ્ઞમ્પિ ચ સુત્તનામકં તથાગતવચનં સુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સબ્બમ્પિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યન્તિ વેદિતબ્બં. વિસેસેન સંયુત્તકે સકલોપિ સગાથવગ્ગો, સકલમ્પિ અભિધમ્મપિટકં, નિગ્ગાથકં સુત્તં, યઞ્ચ અઞ્ઞમ્પિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ અસઙ્ગહિતં બુદ્ધવચનં, તં વેય્યાકરણન્તિ વેદિતબ્બં. ધમ્મપદં, થેરગાથા, થેરીગાથા, સુત્તનિપાતે નોસુત્તનામિકા સુદ્ધિકગાથા ચ ગાથાતિ વેદિતબ્બા. સોમનસ્સઞ્ઞાણમયિકગાથા પટિસંયુત્તા દ્વેઅસીતિ સુત્તન્તા ઉદાનન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘વુત્તઞ્હેતં ભગવતા’’તિઆદિનયપ્પવત્તા દસુત્તરસતસુત્તન્તા ઇતિવુત્તકન્તિ વેદિતબ્બં. અપણ્ણકજાતકાદીનિ પઞ્ઞાસાધિકાનિ પઞ્ચજાતકસતાનિ ‘જાતક’ન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે’’તિઆદિનયપ્પવત્તા (દી॰ નિ॰ ૨.૨૦૯) સબ્બેપિ અચ્છરિયબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તસુત્તન્તા અબ્ભુતધમ્મન્તિ વેદિતબ્બં. ચૂળવેદલ્લ-મહાવેદલ્લ-સમ્માદિટ્ઠિ-સક્કપઞ્હ-સઙ્ખારભાજનિય-મહાપુણ્ણમસુત્તાદયો સબ્બેપિ વેદઞ્ચ તુટ્ઠિઞ્ચ લદ્ધા લદ્ધા પુચ્છિતસુત્તન્તા વેદલ્લન્તિ વેદિતબ્બં. એવં અઙ્ગવસેન નવવિધં.
Kathaṃ aṅgavasena navavidhaṃ? Sabbameva hidaṃ suttaṃ, geyyaṃ, veyyākaraṇaṃ, gāthā, udānaṃ, itivuttakaṃ, jātakaṃ, abbhutadhammaṃ, vedallanti navappabhedaṃ hoti. Tattha ubhatovibhaṅganiddesakhandhakaparivārā, suttanipāte maṅgalasuttaratanasuttanālakasuttatuvaṭṭakasuttāni ca aññampi ca suttanāmakaṃ tathāgatavacanaṃ suttanti veditabbaṃ. Sabbampi sagāthakaṃ suttaṃ geyyanti veditabbaṃ. Visesena saṃyuttake sakalopi sagāthavaggo, sakalampi abhidhammapiṭakaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ, yañca aññampi aṭṭhahi aṅgehi asaṅgahitaṃ buddhavacanaṃ, taṃ veyyākaraṇanti veditabbaṃ. Dhammapadaṃ, theragāthā, therīgāthā, suttanipāte nosuttanāmikā suddhikagāthā ca gāthāti veditabbā. Somanassaññāṇamayikagāthā paṭisaṃyuttā dveasīti suttantā udānanti veditabbaṃ. ‘‘Vuttañhetaṃ bhagavatā’’tiādinayappavattā dasuttarasatasuttantā itivuttakanti veditabbaṃ. Apaṇṇakajātakādīni paññāsādhikāni pañcajātakasatāni ‘jātaka’nti veditabbaṃ. ‘‘Cattārome, bhikkhave, acchariyā abbhutā dhammā ānande’’tiādinayappavattā (dī. ni. 2.209) sabbepi acchariyabbhutadhammapaṭisaṃyuttasuttantā abbhutadhammanti veditabbaṃ. Cūḷavedalla-mahāvedalla-sammādiṭṭhi-sakkapañha-saṅkhārabhājaniya-mahāpuṇṇamasuttādayo sabbepi vedañca tuṭṭhiñca laddhā laddhā pucchitasuttantā vedallanti veditabbaṃ. Evaṃ aṅgavasena navavidhaṃ.
કથં ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધં? સબ્બમેવ ચેતં બુદ્ધવચનં –
Kathaṃ dhammakkhandhavasena caturāsītisahassavidhaṃ? Sabbameva cetaṃ buddhavacanaṃ –
‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;
‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dve sahassāni bhikkhuto;
ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ.
Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti.
એવં પરિદીપિતધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સપ્પભેદં હોતિ. તત્થ એકાનુસન્ધિકં સુત્તં એકો ધમ્મક્ખન્ધો. યં અનેકાનુસન્ધિકં, તત્થ અનુસન્ધિવસેન ધમ્મક્ખન્ધગણના. ગાથાબન્ધેસુ પઞ્હાપુચ્છનં એકો ધમ્મક્ખન્ધો, વિસ્સજ્જનં એકો. અભિધમ્મે એકમેકં તિકદુકભાજનં, એકમેકઞ્ચ ચિત્તવારભાજનં, એકમેકો ધમ્મક્ખન્ધો. વિનયે અત્થિ વત્થુ, અત્થિ માતિકા, અત્થિ પદભાજનીયં, અત્થિ અન્તરાપત્તિ, અત્થિ આપત્તિ, અત્થિ અનાપત્તિ, અત્થિ તિકચ્છેદો. તત્થ એકમેકો કોટ્ઠાસો એકમેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ વેદિતબ્બો. એવં ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધં.
Evaṃ paridīpitadhammakkhandhavasena caturāsītisahassappabhedaṃ hoti. Tattha ekānusandhikaṃ suttaṃ eko dhammakkhandho. Yaṃ anekānusandhikaṃ, tattha anusandhivasena dhammakkhandhagaṇanā. Gāthābandhesu pañhāpucchanaṃ eko dhammakkhandho, vissajjanaṃ eko. Abhidhamme ekamekaṃ tikadukabhājanaṃ, ekamekañca cittavārabhājanaṃ, ekameko dhammakkhandho. Vinaye atthi vatthu, atthi mātikā, atthi padabhājanīyaṃ, atthi antarāpatti, atthi āpatti, atthi anāpatti, atthi tikacchedo. Tattha ekameko koṭṭhāso ekameko dhammakkhandhoti veditabbo. Evaṃ dhammakkhandhavasena caturāsītisahassavidhaṃ.
એવમેતં અભેદતો રસવસેન એકવિધં, ભેદતો ધમ્મવિનયાદિવસેન દુવિધાદિભેદં બુદ્ધવચનં સઙ્ગાયન્તેન મહાકસ્સપપ્પમુખેન વસીગણેન ‘‘અયં ધમ્મો, અયં વિનયો, ઇદં પઠમબુદ્ધવચનં, ઇદં મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં, ઇદં પચ્છિમબુદ્ધવચનં, ઇદં વિનયપિટકં, ઇદં સુત્તન્તપિટકં, ઇદં અભિધમ્મપિટકં, અયં દીઘનિકાયો…પે॰… અયં ખુદ્દકનિકાયો, ઇમાનિ સુત્તાદીનિ નવઙ્ગાનિ, ઇમાનિ ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ, ઇમં પભેદં વવત્થપેત્વાવ સઙ્ગીતં. ન કેવલઞ્ચ ઇમમેવ, અઞ્ઞમ્પિ ઉદ્દાનસઙ્ગહ-વગ્ગસઙ્ગહ-પેય્યાલસઙ્ગહ-એકકનિપાત-દુકનિપાતાદિનિપાતસઙ્ગહ-સંયુત્તસઙ્ગહ-પણ્ણાસસઙ્ગહાદિ-અનેકવિધં તીસુ પિટકેસુ સન્દિસ્સમાનં સઙ્ગહપ્પભેદં વવત્થપેત્વા એવ સત્તહિ માસેહિ સઙ્ગીતં.
Evametaṃ abhedato rasavasena ekavidhaṃ, bhedato dhammavinayādivasena duvidhādibhedaṃ buddhavacanaṃ saṅgāyantena mahākassapappamukhena vasīgaṇena ‘‘ayaṃ dhammo, ayaṃ vinayo, idaṃ paṭhamabuddhavacanaṃ, idaṃ majjhimabuddhavacanaṃ, idaṃ pacchimabuddhavacanaṃ, idaṃ vinayapiṭakaṃ, idaṃ suttantapiṭakaṃ, idaṃ abhidhammapiṭakaṃ, ayaṃ dīghanikāyo…pe… ayaṃ khuddakanikāyo, imāni suttādīni navaṅgāni, imāni caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’ti, imaṃ pabhedaṃ vavatthapetvāva saṅgītaṃ. Na kevalañca imameva, aññampi uddānasaṅgaha-vaggasaṅgaha-peyyālasaṅgaha-ekakanipāta-dukanipātādinipātasaṅgaha-saṃyuttasaṅgaha-paṇṇāsasaṅgahādi-anekavidhaṃ tīsu piṭakesu sandissamānaṃ saṅgahappabhedaṃ vavatthapetvā eva sattahi māsehi saṅgītaṃ.
સઙ્ગીતિપરિયોસાને ચસ્સ – ‘‘ઇદં મહાકસ્સપત્થેરેન દસબલસ્સ સાસનં પઞ્ચવસ્સસહસ્સપરિમાણકાલં પવત્તનસમત્થં કત’’ન્તિ સઞ્જાતપ્પમોદા સાધુકારં વિય દદમાના અયં મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા અનેકપ્પકારં કમ્પિ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, અનેકાનિ ચ અચ્છરિયાનિ પાતુરહેસુન્તિ, અયં પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ. યા લોકે –
Saṅgītipariyosāne cassa – ‘‘idaṃ mahākassapattherena dasabalassa sāsanaṃ pañcavassasahassaparimāṇakālaṃ pavattanasamatthaṃ kata’’nti sañjātappamodā sādhukāraṃ viya dadamānā ayaṃ mahāpathavī udakapariyantaṃ katvā anekappakāraṃ kampi saṅkampi sampakampi sampavedhi, anekāni ca acchariyāni pāturahesunti, ayaṃ paṭhamamahāsaṅgīti nāma. Yā loke –
‘‘સતેહિ પઞ્ચહિ કતા, તેન પઞ્ચસતાતિ ચ;
‘‘Satehi pañcahi katā, tena pañcasatāti ca;
થેરેહેવ કતત્તા ચ, થેરિકાતિ પવુચ્ચતી’’તિ.
Thereheva katattā ca, therikāti pavuccatī’’ti.