| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
नेत्तिप्पकरण-टीका
Nettippakaraṇa-ṭīkā
गन्थारम्भकथावण्णना
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
संवण्णनारम्भे (दी॰ नि॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथावण्णना; म॰ नि॰ टी॰ १.१ गन्थारम्भकथावण्णना; सं॰ नि॰ टी॰ १.१.१ गन्थारम्भकथावण्णना) रतनत्तयवन्दना संवण्णेतब्बस्स धम्मस्स पभवनिस्सयविसुद्धिपटिवेदनत्थं, तं पन धम्मसंवण्णनासु विञ्ञूनं बहुमानुप्पादनत्थं, तं सम्मदेव तेसं उग्गहणधारणादिक्कमलद्धब्बाय सम्मापटिपत्तिया सब्बहितसुखनिप्फादनत्थं। अथ वा मङ्गलभावतो, सब्बकिरियासु पुब्बकिच्चभावतो, पण्डितेहि सम्माचरितभावतो, आयतिं परेसं दिट्ठानुगतिआपज्जनतो च संवण्णनायं रतनत्तयपणामकिरिया। अथ वा रतनत्तयपणामकरणं पूजनीयपूजापुञ्ञविसेसनिब्बत्तनत्थं, तं अत्तनो यथालद्धसम्पत्तिनिमित्तस्स कम्मस्स बलानुप्पदानत्थं, अन्तरा च तस्स असङ्कोचनत्थं, तदुभयं अनन्तरायेन अट्ठकथाय परिसमापनत्थं। इदमेव च पयोजनं आचरियेन इधाधिप्पेतं। तथा हि वक्खति ‘‘वन्दनाजनितं…पे॰… तस्स तेजसा’’ति। वत्थुत्तयपूजा हि निरतिसयपुञ्ञक्खेत्तसम्बुद्धिया अपरिमेय्यप्पभावो पुञ्ञातिसयोति बहुविधन्तरायेपि लोकसन्निवासे अन्तरायनिबन्धनसकलसंकिलेसविद्धंसनाय पहोति, भयादिउपद्दवञ्च निवारेति। यथाह –
Saṃvaṇṇanārambhe (dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.1 ganthārambhakathāvaṇṇanā; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 ganthārambhakathāvaṇṇanā) ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahaṇadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthaṃ. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi sammācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyā. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ, taṃ attano yathāladdhasampattinimittassa kammassa balānuppadānatthaṃ, antarā ca tassa asaṅkocanatthaṃ, tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthaṃ. Idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘vandanājanitaṃ…pe… tassa tejasā’’ti. Vatthuttayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha –
‘‘पूजारहे पूजयतो, बुद्धे यदि व सावके’’ति॥ (ध॰ प॰ १९५; अप॰ थेर १.१०.१) च,
‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake’’ti. (dha. pa. 195; apa. thera 1.10.1) ca,
तथा –
Tathā –
‘‘ये, भिक्खवे, बुद्धे पसन्ना, अग्गे ते पसन्ना, अग्गे खो पन पसन्नानं अग्गो विपाको होती’’ति (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०) च,
‘‘Ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā, agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90) ca,
तथा –
Tathā –
‘‘‘बुद्धो’ति कित्तयन्तस्स, काये भवति या पीति।
‘‘‘Buddho’ti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;
वरमेव हि सा पीति, कसिणेनपि जम्बुदीपस्स।
Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa;
‘‘‘धम्मो’ति…पे॰… ‘सङ्घो’ति…पे॰… दीपस्सा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६; इतिवु॰ अट्ठ ९०; दी॰ नि॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथावण्णना; म॰ नि॰ टी॰ १.१; अ॰ नि॰ टी॰ २.४.३४) च,
‘‘‘Dhammo’ti…pe… ‘saṅgho’ti…pe… dīpassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.6; itivu. aṭṭha 90; dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.1; a. ni. ṭī. 2.4.34) ca,
तथा –
Tathā –
‘‘यस्मिं, महानाम, समये अरियसावको तथागतं अनुस्सरति, नेवस्स तस्मिं समये रागपरियुट्ठितं चित्तं होति, न दोस…पे॰… न मोहपरियुट्ठितं चित्तं होती’’ति (अ॰ नि॰ ६.१०; ११.११) च,
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11) ca,
तथा –
Tathā –
‘‘अरञ्ञे रुक्खमूले वा…पे॰…।
‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe…;
भयं वा छम्भितत्तं वा, लोमहंसो न हेस्सती’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२४९) च।
Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti. (saṃ. ni. 1.249) ca;
तत्थ यस्स रतनत्तयस्स वन्दनं कत्तुकामो, तस्स गुणातिसययोगसन्दस्सनत्थं ‘‘महाकारुणिक’’न्तिआदिना गाथात्तयमाह। गुणातिसययोगेन हि वन्दनारहभावो, वन्दनारहे च कता वन्दना यथाधिप्पेतप्पयोजनं साधेतीति। तत्थ यस्सा संवण्णनं कत्तुकामो, सा नेत्ति विसेसतो यथानुलोमसासनसन्निस्सया, तस्स च विचित्ताकारप्पवत्तिविभाविनी। तथा हि सुत्तन्तदेसना न विनयदेसना विय करुणाप्पधाना, नापि अभिधम्मदेसना विय पञ्ञाप्पधाना, अथ खो करुणापञ्ञाप्पधानाति तदुभयप्पधानदेसनाविसेसविभावनं ताव सम्मासम्बुद्धस्स थोमनं कातुं तम्मूलकत्ता सेसरतनानं ‘‘महाकारुणिकं नाथ’’न्तिआदि वुत्तं।
Tattha yassa ratanattayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘mahākāruṇika’’ntiādinā gāthāttayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetappayojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā netti visesato yathānulomasāsanasannissayā, tassa ca vicittākārappavattivibhāvinī. Tathā hi suttantadesanā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā, atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānadesanāvisesavibhāvanaṃ tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘mahākāruṇikaṃ nātha’’ntiādi vuttaṃ.
तत्थ किरतीति (दी॰ नि॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथावण्णना; म॰ नि॰ टी॰ १.१; सं॰ नि॰ टी॰ १.१.१; अ॰ नि॰ टी॰ १.१.१) करुणा, परदुक्खं विक्खिपति अपनेतीति अत्थो। अथ वा किणातीति करुणा, परदुक्खे सति कारुणिकं हिंसति विबाधतीति अत्थो । कम्पनं करोतीति वा करुणा, परदुक्खे सति साधूनं हदयखेदं करोतीति अत्थो। कमिति वा सुखं, तं रुन्धतीति करुणा। एसा हि परदुक्खापनयनकामतालक्खणा, अत्तसुखनिरपेक्खताय कारुणिकानं सुखं रुन्धति विबन्धतीति अत्थो। किरियति दुक्खितेसु पसारियतीति वा करुणा, करुणाय नियुत्तोति कारुणिको यथा ‘‘दोवारिको’’ति (अ॰ नि॰ ७.६७)। यथा हि द्वारट्ठानतो अञ्ञत्थ वत्तमानोपि द्वारपटिबद्धजीविको पुरिसो द्वारानतिवत्तवुत्तिताय द्वारे नियुत्तोति ‘‘दोवारिको’’ति वुच्चति, एवं भगवा मेत्तादिवसेन करुणाविहारतो अञ्ञत्थ वत्तमानोपि करुणानतिवत्तवुत्तिताय करुणाय नियुत्तोति ‘‘कारुणिको’’ति वुच्चति। महाभिनीहारतो पट्ठाय हि याव महापरिनिब्बाना लोकहितत्थमेव लोकनाथा तिट्ठन्तीति। महन्तो कारुणिकोति महाकारुणिको। सतिपि भगवतो तदञ्ञगुणानम्पि वसेन महन्तभावे कारुणिकसद्दसन्निधानेन वुत्तत्ता करुणावसेनेवेत्थ महन्तभावो वेदितब्बो यथा ‘‘महावेय्याकरणो’’ति। एवञ्च कत्वा ‘‘महाकारुणिको’’ति इमिना पदेन पुग्गलाधिट्ठानेन सत्थु महाकरुणा वुत्ता होति।
Tattha kiratīti (dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1; a. ni. ṭī. 1.1.1) karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho . Kampanaṃ karotīti vā karuṇā, paradukkhe sati sādhūnaṃ hadayakhedaṃ karotīti attho. Kamiti vā sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā, attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Kiriyati dukkhitesu pasāriyatīti vā karuṇā, karuṇāya niyuttoti kāruṇiko yathā ‘‘dovāriko’’ti (a. ni. 7.67). Yathā hi dvāraṭṭhānato aññattha vattamānopi dvārapaṭibaddhajīviko puriso dvārānativattavuttitāya dvāre niyuttoti ‘‘dovāriko’’ti vuccati, evaṃ bhagavā mettādivasena karuṇāvihārato aññattha vattamānopi karuṇānativattavuttitāya karuṇāya niyuttoti ‘‘kāruṇiko’’ti vuccati. Mahābhinīhārato paṭṭhāya hi yāva mahāparinibbānā lokahitatthameva lokanāthā tiṭṭhantīti. Mahanto kāruṇikoti mahākāruṇiko. Satipi bhagavato tadaññaguṇānampi vasena mahantabhāve kāruṇikasaddasannidhānena vuttattā karuṇāvasenevettha mahantabhāvo veditabbo yathā ‘‘mahāveyyākaraṇo’’ti. Evañca katvā ‘‘mahākāruṇiko’’ti iminā padena puggalādhiṭṭhānena satthu mahākaruṇā vuttā hoti.
अपरो नयो – अत्थसाधनतो करुणं करुणायनं करुणासम्पवत्तनं अरहतीति कारुणिको । भगवतो हि सब्बञ्ञुताय अनवसेसतो सत्तानं हितं, हितुपायञ्च जानतो, तत्थ च अकिलासुनो हितेसिता सत्थिका, न तथा अञ्ञेसन्ति। अथ वा करुणा करुणायनं सीलं पकति सभावो एतस्साति कारुणिको। भगवा हि पथवीफस्सादयो विय कक्खळफुसनादिसभावा करुणासभावो सभावभूतकरुणोति अत्थो। सेसं पुरिमसदिसमेव। अथ वा महाविसयताय, महानुभावताय, महप्फलताय च महती करुणाति महाकरुणा। भगवतो हि करुणा निरवसेसेसु सत्तेसु पवत्तति, पवत्तमाना च अनञ्ञसाधारणा पवत्तति, दिट्ठधम्मिकादिभेदञ्च महन्तमेव सत्तानं हितसुखं एकन्ततो निप्फादेति, महाकरुणाय नियुत्तोति महाकारुणिको, तं महाकारुणिकं। सेसं सब्बं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। सुमागधादिपदानं विय चेत्थ सद्दसिद्धि वेदितब्बा।
Aparo nayo – atthasādhanato karuṇaṃ karuṇāyanaṃ karuṇāsampavattanaṃ arahatīti kāruṇiko. Bhagavato hi sabbaññutāya anavasesato sattānaṃ hitaṃ, hitupāyañca jānato, tattha ca akilāsuno hitesitā satthikā, na tathā aññesanti. Atha vā karuṇā karuṇāyanaṃ sīlaṃ pakati sabhāvo etassāti kāruṇiko. Bhagavā hi pathavīphassādayo viya kakkhaḷaphusanādisabhāvā karuṇāsabhāvo sabhāvabhūtakaruṇoti attho. Sesaṃ purimasadisameva. Atha vā mahāvisayatāya, mahānubhāvatāya, mahapphalatāya ca mahatī karuṇāti mahākaruṇā. Bhagavato hi karuṇā niravasesesu sattesu pavattati, pavattamānā ca anaññasādhāraṇā pavattati, diṭṭhadhammikādibhedañca mahantameva sattānaṃ hitasukhaṃ ekantato nipphādeti, mahākaruṇāya niyuttoti mahākāruṇiko, taṃ mahākāruṇikaṃ. Sesaṃ sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Sumāgadhādipadānaṃ viya cettha saddasiddhi veditabbā.
नाथतीति नाथो, वेनेय्यानं हितसुखं आसीसति पत्थेतीति अत्थो, मेत्तायनवसेन चेत्थ हितसुखासीसनं वेदितब्बं, न करुणायनवसेन पठमपदेन वुत्तत्ता। अथ वा नाथति वेनेय्यगतं किलेसब्यसनं उपतापेतीति नाथो, नाथतीति वा नाथो, याचतीति अत्थो। भगवा हि ‘‘साधु, भिक्खवे, भिक्खु कालेन कालं अत्तसम्पत्तिं पच्चवेक्खिता’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ८.७, ८) सत्तानं तं तं हितप्पटिपत्तिं याचित्वापि महाकरुणाय समुस्साहितो ते तत्थ नियोजेति। परमेन वा चित्तिस्सरियेन समन्नागतो, सब्बसत्ते वा सीलादिगुणेहि ईसति अभिभवतीति परमिस्सरो भगवा ‘‘नाथो’’ति वुच्चति, तं नाथं।
Nāthatīti nātho, veneyyānaṃ hitasukhaṃ āsīsati patthetīti attho, mettāyanavasena cettha hitasukhāsīsanaṃ veditabbaṃ, na karuṇāyanavasena paṭhamapadena vuttattā. Atha vā nāthati veneyyagataṃ kilesabyasanaṃ upatāpetīti nātho, nāthatīti vā nātho, yācatīti attho. Bhagavā hi ‘‘sādhu, bhikkhave, bhikkhu kālena kālaṃ attasampattiṃ paccavekkhitā’’tiādinā (a. ni. 8.7, 8) sattānaṃ taṃ taṃ hitappaṭipattiṃ yācitvāpi mahākaruṇāya samussāhito te tattha niyojeti. Paramena vā cittissariyena samannāgato, sabbasatte vā sīlādiguṇehi īsati abhibhavatīti paramissaro bhagavā ‘‘nātho’’ti vuccati, taṃ nāthaṃ.
ञातब्बन्ति ञेय्यं, अतीतादिभेदभिन्नं सब्बं सङ्खतं, असङ्खतञ्च। सङ्गरणट्ठेन सागरो, पतितपतितानं अत्तनो पुथुलगम्भीरभावेहि संसीदनं निम्मुज्जनं करोतीति अत्थो। सं-सद्दस्स चेत्थ ‘‘साभावो, सारागो’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ३८९, ३९१) विय निरुत्तिनयेन दट्ठब्बो। सङ्गरणट्ठेनाति वा सङ्गरकरणट्ठेन, ठितधम्मताय ‘‘अयं मे मरियादा, इमं वेलं नातिक्कमामी’’ति लोकेन सङ्गरं सङ्केतं करोन्तो विय होतीति अत्थो। सङ्गरणं वा समन्ततो गलनं सन्दनं उदकेन करोतीति सागरो। कप्पवुट्ठानकाले हि महासमुद्दो इतो चितो च पग्घरित्वा सकलं लोकधातुं एकोघं करोतीति। लोकिया पन वदन्ति ‘‘सागरस्स रञ्ञो पुत्तेहि सागरेहि निब्बत्तितो खतोति सागरो, पुरत्थिमो समुद्दप्पदेसो, तंसम्बन्धताय रुळ्हिवसेन सब्बोपि समुद्दो तथा वोहरीयती’’ति। सागरसदिसत्ता सागरो, ञेय्यमेव सागरोति ञेय्यसागरो। सदिसता चेत्थ पुथुलदुत्तरगम्भीरानादिकालिकताहि वेदितब्बा, निहीनं चेतमोपम्मं। तथा हि ञेय्यस्सेव सातिसया पुथुलता अपरिमाणलोकधातुब्यापनतो, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्सेव तरणीयताय दुत्तरता, गम्भीरता, आदिकोटिरहिता च पवत्ति, न इतरस्स परिच्छिन्नदेसत्ता बाहिरकवीतरागेहिपि इत्तरेन खणेन अतिक्कमितब्बत्ता, परिमितगम्भीरत्ता, परिमितकालत्ता च। ञेय्यसागरस्स पारं परियन्तं गतोति ञेय्यसागरपारगू, तं ञेय्यसागरपारगुं।
Ñātabbanti ñeyyaṃ, atītādibhedabhinnaṃ sabbaṃ saṅkhataṃ, asaṅkhatañca. Saṅgaraṇaṭṭhena sāgaro, patitapatitānaṃ attano puthulagambhīrabhāvehi saṃsīdanaṃ nimmujjanaṃ karotīti attho. Saṃ-saddassa cettha ‘‘sābhāvo, sārāgo’’tiādīsu (dha. sa. 389, 391) viya niruttinayena daṭṭhabbo. Saṅgaraṇaṭṭhenāti vā saṅgarakaraṇaṭṭhena, ṭhitadhammatāya ‘‘ayaṃ me mariyādā, imaṃ velaṃ nātikkamāmī’’ti lokena saṅgaraṃ saṅketaṃ karonto viya hotīti attho. Saṅgaraṇaṃ vā samantato galanaṃ sandanaṃ udakena karotīti sāgaro. Kappavuṭṭhānakāle hi mahāsamuddo ito cito ca paggharitvā sakalaṃ lokadhātuṃ ekoghaṃ karotīti. Lokiyā pana vadanti ‘‘sāgarassa rañño puttehi sāgarehi nibbattito khatoti sāgaro, puratthimo samuddappadeso, taṃsambandhatāya ruḷhivasena sabbopi samuddo tathā voharīyatī’’ti. Sāgarasadisattā sāgaro, ñeyyameva sāgaroti ñeyyasāgaro. Sadisatā cettha puthuladuttaragambhīrānādikālikatāhi veditabbā, nihīnaṃ cetamopammaṃ. Tathā hi ñeyyasseva sātisayā puthulatā aparimāṇalokadhātubyāpanato, sabbaññutaññāṇasseva taraṇīyatāya duttaratā, gambhīratā, ādikoṭirahitā ca pavatti, na itarassa paricchinnadesattā bāhirakavītarāgehipi ittarena khaṇena atikkamitabbattā, parimitagambhīrattā, parimitakālattā ca. Ñeyyasāgarassa pāraṃ pariyantaṃ gatoti ñeyyasāgarapāragū, taṃ ñeyyasāgarapāraguṃ.
गमनञ्चेत्थ ञाणगमनमेव, न इतरं ञेय्यग्गहणतो, तं पन ञाणं दुविधं सम्मसनपटिवेधभेदतो, तथा हेतुफलभेदतो। तत्थ ‘‘किच्छं वतायं लोको आपन्नो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ २.५७; सं॰ नि॰ २.४, १०; पेटको॰ २३) करुणायनवसेनेव अभिनिविसित्वा अनेकाकारवोकारे सङ्खारे सम्मसन्तं भगवतो सम्मसनञाणं छत्तिंसकोटिसतसहस्समुखेन ञेय्यसागरं अज्झोगाहेत्वा तस्स पारं परियन्तं अगमासि, यं ‘‘महावजिरञाण’’न्ति वुच्चति। पटिवेधञाणं पन सब्बञ्ञुतञ्ञाणपदट्ठानं आसवक्खयञाणं, आसवक्खयञाणपदट्ठानञ्च सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, यं ‘‘महाबोधी’’ति वुच्चति। पारगमनञ्च तस्स किच्चसिद्धिया, समत्थताय च वेदितब्बं। तथा यथावुत्तं सम्मसनञाणं हेतु, इतरं फलं। सह सम्मसनञाणेन वा आसवक्खयञाणं हेतु, सब्बञ्ञुतञ्ञाणं फलं तदानिसंसभावतोति वेदितब्बं।
Gamanañcettha ñāṇagamanameva, na itaraṃ ñeyyaggahaṇato, taṃ pana ñāṇaṃ duvidhaṃ sammasanapaṭivedhabhedato, tathā hetuphalabhedato. Tattha ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10; peṭako. 23) karuṇāyanavaseneva abhinivisitvā anekākāravokāre saṅkhāre sammasantaṃ bhagavato sammasanañāṇaṃ chattiṃsakoṭisatasahassamukhena ñeyyasāgaraṃ ajjhogāhetvā tassa pāraṃ pariyantaṃ agamāsi, yaṃ ‘‘mahāvajirañāṇa’’nti vuccati. Paṭivedhañāṇaṃ pana sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānaṃ āsavakkhayañāṇaṃ, āsavakkhayañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ, yaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccati. Pāragamanañca tassa kiccasiddhiyā, samatthatāya ca veditabbaṃ. Tathā yathāvuttaṃ sammasanañāṇaṃ hetu, itaraṃ phalaṃ. Saha sammasanañāṇena vā āsavakkhayañāṇaṃ hetu, sabbaññutaññāṇaṃ phalaṃ tadānisaṃsabhāvatoti veditabbaṃ.
वन्देति नमामि, अभित्थवामि वा। सण्हट्ठेन निपुणा, अनुपचितञाणसम्भारानं अगाधट्ठेन गम्भीरा, एकत्तादिभेदतो नन्दियावट्टादिविभागतो च विचित्रा विसिट्ठा नानाविधा नया एतिस्साति निपुणगम्भीरविचित्रनया, निपुणगम्भीरविचित्रनया देसना अस्साति निपुणगम्भीरविचित्रनयदेसनो, तं निपुण…पे॰… देसनं। नयतीति वा नयो, पाळिगति, सा च वुत्तनयेन अत्थतो निपुणा, अत्थतो ब्यञ्जनतो च गम्भीरा, सङ्खेपवित्थारानुलोमादिप्पवत्तिया नानाविधताय विचित्रा। तथा हि पञ्ञत्तिअनुपञ्ञत्तिआदिवसेन, संकिलेसभागियादिलोकियादितदुभयवोमिस्सतादिवसेन, कुसलादिखन्धादिसङ्गहादिसमयविमुत्तादिठपनादिकुसलमूलादितिकपट्ठानादिवसेन च अनेकविधा पाळिगतीति।
Vandeti namāmi, abhitthavāmi vā. Saṇhaṭṭhena nipuṇā, anupacitañāṇasambhārānaṃ agādhaṭṭhena gambhīrā, ekattādibhedato nandiyāvaṭṭādivibhāgato ca vicitrā visiṭṭhā nānāvidhā nayā etissāti nipuṇagambhīravicitranayā, nipuṇagambhīravicitranayā desanā assāti nipuṇagambhīravicitranayadesano, taṃ nipuṇa…pe… desanaṃ. Nayatīti vā nayo, pāḷigati, sā ca vuttanayena atthato nipuṇā, atthato byañjanato ca gambhīrā, saṅkhepavitthārānulomādippavattiyā nānāvidhatāya vicitrā. Tathā hi paññattianupaññattiādivasena, saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissatādivasena, kusalādikhandhādisaṅgahādisamayavimuttādiṭhapanādikusalamūlāditikapaṭṭhānādivasena ca anekavidhā pāḷigatīti.
तत्थ (दी॰ नि॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथावण्णना) द्वीहाकारेहि भगवतो थोमना वेदितब्बा अत्तहितसम्पत्तितो, परहितप्पटिपत्तितो च। तेसु अत्तहितसम्पत्ति अनावरणञाणाधिगमतो, सवासनानं सब्बेसं किलेसानं अच्चन्तप्पहानतो च वेदितब्बा, परहितप्पटिपत्ति लाभसक्कारादिनिरपेक्खचित्तस्स सब्बदुक्खनिय्यानिकधम्मदेसनतो, पटिविरुद्धेसुपि निच्चं हितज्झासयञाणपरिपाककालागमनतो च वेदितब्बा। सा पनेत्थ पयोगतो, आसयतो च दुविधा, परहितप्पटिपत्ति, यथावुत्तभेदा दुविधा च अत्तहितसम्पत्ति पकासिता होति। कथं? ‘‘महाकारुणिक’’न्ति इमिना आसयतो , ‘‘निपुण…पे॰… देसन’’न्ति इमिना पयोगतो, ‘‘नाथ’’न्ति इमिना पन उभयथापि भगवतो परहितप्पटिपत्ति पकासिता करुणाकिच्चदीपनतो, ‘‘ञेय्यसागरपारगु’’न्ति इमिना सातिसयं अत्तहितसम्पत्ति परमुक्कंसगतञाणकिच्चदीपनतो।
Tattha (dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā) dvīhākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito, parahitappaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato, savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato ca veditabbā, parahitappaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato, paṭiviruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayañāṇaparipākakālāgamanato ca veditabbā. Sā panettha payogato, āsayato ca duvidhā, parahitappaṭipatti, yathāvuttabhedā duvidhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Mahākāruṇika’’nti iminā āsayato , ‘‘nipuṇa…pe… desana’’nti iminā payogato, ‘‘nātha’’nti iminā pana ubhayathāpi bhagavato parahitappaṭipatti pakāsitā karuṇākiccadīpanato, ‘‘ñeyyasāgarapāragu’’nti iminā sātisayaṃ attahitasampatti paramukkaṃsagatañāṇakiccadīpanato.
अथ वा तीहाकारेहि भगवतो थोमना वेदितब्बा हेतुतो, फलतो, उपकारतो च। तत्थ हेतु महाकरुणा, सा पन पठमपदेन सरूपेनेव दस्सिता। फलं चतुब्बिधं ञाणसम्पदा पहानसम्पदा आनुभावसम्पदा रूपकायसम्पदा चाति। तासु पधानभूता ञाणपहानसम्पदा ‘‘ञेय्यसागरपारगु’’न्ति इमिना पदेन पकासिता। पधाने हि दस्सिते अविनाभावतो इतरम्पि द्वयं दस्सितमेव होति। न हि बुद्धानं आनुभावरूपकायसम्पत्तीहि विना कदाचिपि धम्मकायसिरी वत्ततीति। उपकारो अनन्तरं अबाहिरं कत्वा तिविधयानमुखेन विमुत्तिधम्मदेसना, सा ‘‘नाथं, निपुण…पे॰… देसन’’न्ति पदद्वयेन पकासिताति वेदितब्बं।
Atha vā tīhākārehi bhagavato thomanā veditabbā hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā pana paṭhamapadena sarūpeneva dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā pahānasampadā ānubhāvasampadā rūpakāyasampadā cāti. Tāsu padhānabhūtā ñāṇapahānasampadā ‘‘ñeyyasāgarapāragu’’nti iminā padena pakāsitā. Padhāne hi dassite avinābhāvato itarampi dvayaṃ dassitameva hoti. Na hi buddhānaṃ ānubhāvarūpakāyasampattīhi vinā kadācipi dhammakāyasirī vattatīti. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ katvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā, sā ‘‘nāthaṃ, nipuṇa…pe… desana’’nti padadvayena pakāsitāti veditabbaṃ.
तत्थ (दी॰ नि॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथावण्णना) ‘‘महाकारुणिक’’न्ति एतेन सम्मासम्बोधिया मूलं दस्सेति। महाकरुणासञ्चोदितमानसो हि भगवा संसारपङ्कतो सत्तानं समुद्धरणत्थं कताभिनीहारो अनुपुब्बेन पारमियो पूरेत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अधिगतोति करुणा सम्मासम्बोधिया मूलं। ‘‘ञेय्यसागरपारगु’’न्ति एतेन पुब्बभागप्पटिपत्तिया सद्धिं सम्मासम्बोधिं दस्सेति। अनावरणञाणपदट्ठानञ्हि मग्गञाणं, मग्गञाणपदट्ठानञ्च अनावरणञाणं ‘‘सम्मासम्बोधी’’ति वुच्चति। वुत्तप्पभेदं पन सम्मसनञाणं सह पञ्ञापारमिया तस्सा पुब्बभागपटिपदा। तस्सा हि आनुभावेन लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनकामसुखल्लिकत्तकिलमथानुयोगसस्सतुच्छेदादिअन्तद्वयविरहिता उक्कंसपारमिप्पत्ता मज्झिमा पटिपदा भावनापारिपूरिं गता। ‘‘नाथ’’न्ति इमिना सम्मासम्बोधिया फलं दस्सेति लोकत्तयनायकभावदीपनतो। तथा हि सब्बानत्थपरिहारपुब्बङ्गमाय निरवसेसहितसुखविधानतप्पराय निरतिसयाय पयोगसम्पत्तिया, सदेवमनुस्साय पजाय अच्चन्तुपकारिताय अपरिमितनिरुपमभावगुणविसेससमङ्गिताय च सब्बसत्तुत्तमो भगवा अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं अनुत्तरगारवट्ठानभूतताय च ‘‘नाथो’’ति वुच्चतीति। ‘‘निपुण…पे॰… देसन’’न्ति इमिना सम्मासम्बोधिया पयोजनं दस्सेति। संसारमहोघतो सत्तसन्तारणत्थञ्हि भगवता सम्मासम्बोधि अभिपत्थिता, तञ्च सत्तसन्तारणं यथावुत्तदेसनासम्पत्तिया समिज्झति तदविनाभावतो। इमिना भगवतो सातिसया परहितप्पटिपत्ति दस्सिता, इतरेहि अत्तहितसम्पत्तीति तदुभयेन अत्तहिताय पटिपन्नादीसु चतूसु पुग्गलेसु भगवतो चतुत्थपुग्गलभावं दीपेति, तेन च अनुत्तरदक्खिणेय्यभावं, उत्तमवन्दनीयभावं, अत्तनो च वन्दनकिरियाय खेत्तङ्गतभावं दीपेति।
Tattha (dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā) ‘‘mahākāruṇika’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Ñeyyasāgarapāragu’’nti etena pubbabhāgappaṭipattiyā saddhiṃ sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccati. Vuttappabhedaṃ pana sammasanañāṇaṃ saha paññāpāramiyā tassā pubbabhāgapaṭipadā. Tassā hi ānubhāvena līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedādiantadvayavirahitā ukkaṃsapāramippattā majjhimā paṭipadā bhāvanāpāripūriṃ gatā. ‘‘Nātha’’nti iminā sammāsambodhiyā phalaṃ dasseti lokattayanāyakabhāvadīpanato. Tathā hi sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā, sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya aparimitanirupamabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ anuttaragāravaṭṭhānabhūtatāya ca ‘‘nātho’’ti vuccatīti. ‘‘Nipuṇa…pe… desana’’nti iminā sammāsambodhiyā payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇatthañhi bhagavatā sammāsambodhi abhipatthitā, tañca sattasantāraṇaṃ yathāvuttadesanāsampattiyā samijjhati tadavinābhāvato. Iminā bhagavato sātisayā parahitappaṭipatti dassitā, itarehi attahitasampattīti tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dīpeti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ, uttamavandanīyabhāvaṃ, attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dīpeti.
एत्थ च यथा ‘‘महाकारुणिक’’न्ति इमिना पदेन भगवतो महाकरुणा दस्सिता, एवं ‘‘ञेय्यसागरपारगु’’न्ति एतेन महापञ्ञा दस्सिता। तेसु करुणाग्गहणेन लोकियेसु महग्गतभावप्पत्तासाधारणगुणदीपनतो भगवतो सब्बलोकियगुणसम्पत्ति दस्सिता होति, पञ्ञाग्गहणेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणपदट्ठानमग्गञाणदीपनतो सब्बलोकुत्तरगुणसम्पत्ति। तदुभयग्गहणसिद्धो एव चत्थो नाथसद्देन पकासीयति। करुणावचनेन उपगमनं निरुपक्किलेसं दस्सेति, पञ्ञावचनेन अपगमनं। तथा करुणाग्गहणेन लोकसमञ्ञानुरूपं भगवतो पवत्तिं दस्सेति लोकवोहारविसयत्ता करुणाय, पञ्ञाग्गहणेन समञ्ञाय अनतिधावनं। सभावानवबोधेन हि धम्मानं समञ्ञं अतिधावित्वा सत्तादिसम्मसनं होतीति। तथा करुणाग्गहणेन महाकरुणासमापत्तिविहारं दस्सेति, पञ्ञाग्गहणेन तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणं, चतुसच्चञाणं, चतुपटिसम्भिदाञाणं, चतुवेसारज्जञाणं। करुणाग्गहणेन महाकरुणासमापत्तिञाणस्स गहितत्ता सेसासाधारणञाणानि, छ अभिञ्ञा, अट्ठसु परिसासु (म॰ नि॰ १.१५१, १७८) अकम्पनञाणानि, दस बलानि, चुद्दस बुद्धञाणानि, सोळस ञाणचरिया, अट्ठारस बुद्धधम्मा (महानि॰ ६९, १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि॰ म॰ ३.५; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.३०५; विभ॰ मूलटी॰ सुत्तन्तभाजनीयवण्णना; दी॰ नि॰ टी॰ ३.१४१), चतुचत्तालीस ञाणवत्थूनि सत्तसत्तति ञाणवत्थूनीति (सं॰ नि॰ २.३४) एवमादीनं अनेकेसं पञ्ञाप्पभेदानं वसेन ञाणचारं दस्सेति।
Ettha ca yathā ‘‘mahākāruṇika’’nti iminā padena bhagavato mahākaruṇā dassitā, evaṃ ‘‘ñeyyasāgarapāragu’’nti etena mahāpaññā dassitā. Tesu karuṇāggahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāggahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho eva cattho nāthasaddena pakāsīyati. Karuṇāvacanena upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāvacanena apagamanaṃ. Tathā karuṇāggahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāggahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādisammasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāggahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāggahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ, catusaccañāṇaṃ, catupaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvesārajjañāṇaṃ. Karuṇāggahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu (ma. ni. 1.151, 178) akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā (mahāni. 69, 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5; dī. ni. aṭṭha. 3.305; vibha. mūlaṭī. suttantabhājanīyavaṇṇanā; dī. ni. ṭī. 3.141), catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti (saṃ. ni. 2.34) evamādīnaṃ anekesaṃ paññāppabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti.
तथा करुणाग्गहणेन चरणसम्पत्ति, पञ्ञाग्गहणेन विज्जासम्पत्ति। करुणाग्गहणेन सत्ताधिपतिता, पञ्ञाग्गहणेन धम्माधिपतिता। करुणाग्गहणेन लोकनाथभावो, पञ्ञाग्गहणेन अत्तनाथभावो। तथा करुणाग्गहणेन पुब्बकारिभावो, पञ्ञाग्गहणेन कतञ्ञुता। करुणाग्गहणेन अपरन्तपता, पञ्ञाग्गहणेन अनत्तन्तपता। करुणाग्गहणेन वा बुद्धकरधम्मसिद्धि, पञ्ञाग्गहणेन बुद्धभावसिद्धि। तथा करुणाग्गहणेन परेसं तारणं, पञ्ञाग्गहणेन सयं तारणं। तथा करुणाग्गहणेन सब्बसत्तेसु अनुग्गहचित्तता, पञ्ञाग्गहणेन सब्बधम्मेसु विरत्तचित्तता दस्सिता होति। सब्बेसञ्च बुद्धगुणानं करुणा आदि तंनिदानभावतो, पञ्ञा परियोसानं ततो उत्तरि करणीयाभावतो, इति आदिपरियोसानदस्सनेन सब्बे बुद्धगुणा दस्सिता होन्ति। तथा करुणावचनेन सीलक्खन्धपुब्बङ्गमो समाधिक्खन्धो दस्सितो होति। करुणानिदानञ्हि सीलं ततो पाणातिपातादिविरतिप्पवत्तितो, सा च झानत्तयसम्पयोगिनीति। पञ्ञावचनेन पञ्ञाक्खन्धो। सीलञ्च सब्बबुद्धगुणानं आदि, समाधि मज्झे, पञ्ञा परियोसानन्ति एवम्पि आदिमज्झपरियोसानकल्याणा सब्बे बुद्धगुणा दस्सिता होन्ति नयतो दस्सितत्ता। एसो एव हि निरवसेसतो बुद्धगुणानं दस्सनुपायो, यदिदं नयग्गाहणं, अञ्ञथा को नाम समत्थो भगवतो गुणे अनुपदं निरवसेसतो दस्सेतुं। तेनेवाह –
Tathā karuṇāggahaṇena caraṇasampatti, paññāggahaṇena vijjāsampatti. Karuṇāggahaṇena sattādhipatitā, paññāggahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāggahaṇena lokanāthabhāvo, paññāggahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāggahaṇena pubbakāribhāvo, paññāggahaṇena kataññutā. Karuṇāggahaṇena aparantapatā, paññāggahaṇena anattantapatā. Karuṇāggahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāggahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāggahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāggahaṇena sayaṃ tāraṇaṃ. Tathā karuṇāggahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāggahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi taṃnidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttari karaṇīyābhāvato, iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāvacanena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –
‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं, कप्पम्पि चे अञ्ञमभासमानो।
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ, kappampi ce aññamabhāsamāno;
खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे, वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३०४; ३.१४१; म॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.४२५; उदा॰ अट्ठ॰ ५३; अप॰ अट्ठ॰ २.७.२०; बु॰ वं॰ अट्ठ॰ ४.४; चरिया॰ अट्ठ॰ निदानकथा, पकिण्णककथा; दी॰ नि॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथावण्णना; म॰ नि॰ टी॰ १.१; सं॰ नि॰ टी॰ १.१.१; अ॰ नि॰ टी॰ १.१.१; वजिर॰ टी॰ गन्थारम्भकथा; सारत्थ॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथावण्णना)।
Khīyetha kappo ciradīghamantare, vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 3.425; udā. aṭṭha. 53; apa. aṭṭha. 2.7.20; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; cariyā. aṭṭha. nidānakathā, pakiṇṇakakathā; dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1; a. ni. ṭī. 1.1.1; vajira. ṭī. ganthārambhakathā; sārattha. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā);
तेनेव च आयस्मता सारिपुत्तत्थेरेनापि बुद्धगुणपरिच्छेदनं पति अनुयुत्तेन ‘‘नो हेतं, भन्ते’’ति (दी॰ नि॰ २.१४५) पटिक्खिपित्वा ‘‘अपिच मे, भन्ते, धम्मन्वयो विदितो’’ति (दी॰ नि॰ २.१४६) वुत्तं।
Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenāpi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti (dī. ni. 2.145) paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.
एवं सङ्खेपेन सकलसब्बञ्ञुगुणेहि भगवन्तं अभित्थवित्वा इदानि सद्धम्मं थोमेतुं ‘‘विज्जाचरणसम्पन्ना’’तिआदिमाह। तत्थ विज्जाचरणसम्पन्ना हुत्वाति वचनसेसो। विन्दियं धम्मानं सलक्खणं, सामञ्ञलक्खणञ्च विन्दतीति विज्जा, लोभक्खन्धादीनि वा विज्झनट्ठेन विज्जा, चतुन्नं वा अरियसच्चानं विदितकरणट्ठेन विज्जाति एवं तावेत्थ वचनत्थतो विज्जा वेदितब्बा। पभेदतो पन तिस्सोपि विज्जा विज्जा भयभेरवसुत्ते आगतनियामेनेव, अट्ठपि विज्जा विज्जा अम्बट्ठसुत्तादीसु (दी॰ नि॰ १.२७८ आदयो) आगतनियामेनेव। चरन्ति तेहीति चरणानि, सीलसंवरादयो पञ्चदस धम्मा, इति इमाहि विज्जाहि, इमेहि च चरणेहि सम्पन्ना सम्पन्नागताति विज्जाचरणसम्पन्ना।
Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘vijjācaraṇasampannā’’tiādimāha. Tattha vijjācaraṇasampannā hutvāti vacanaseso. Vindiyaṃ dhammānaṃ salakkhaṇaṃ, sāmaññalakkhaṇañca vindatīti vijjā, lobhakkhandhādīni vā vijjhanaṭṭhena vijjā, catunnaṃ vā ariyasaccānaṃ viditakaraṇaṭṭhena vijjāti evaṃ tāvettha vacanatthato vijjā veditabbā. Pabhedato pana tissopi vijjā vijjā bhayabheravasutte āgataniyāmeneva, aṭṭhapi vijjā vijjā ambaṭṭhasuttādīsu (dī. ni. 1.278 ādayo) āgataniyāmeneva. Caranti tehīti caraṇāni, sīlasaṃvarādayo pañcadasa dhammā, iti imāhi vijjāhi, imehi ca caraṇehi sampannā sampannāgatāti vijjācaraṇasampannā.
येनाति येन धम्मेन करणभूतेन, हेतुभूतेन च। तत्थ मग्गधम्मस्स करणत्थो वेदितब्बो निय्यानकिरियासाधकतमभावतो, निब्बानधम्मस्स हेतुअत्थो आरम्मणपच्चयभावतो। पच्चयत्थो हि अयं हेत्वत्थो। परियत्तिधम्मस्सपि हेतुअत्थो युज्जतेव परम्पराय हेतुभावतो। फलधम्मे पन उभयम्पि सम्भवति। कथं? ‘‘ताय सद्धाय अवूपसन्ताया’’ति वचनतो मग्गेन समुच्छिन्नानं किलेसानं पटिप्पस्सद्धिप्पहानकिच्चताय फलस्स निय्यानानुगुणता, निय्यानपरियोसानता चाति इमिना परियायेन सिया करणत्थो निय्यानकिरियाय। सकदागामिमग्गविपस्सनादीनं पन उपनिस्सयपच्चयभावतो सिया हेतुअत्थो। एवञ्च कत्वा अग्गप्पसादसुत्तादीसु (इतिवु॰ ९०) अग्गादिभावेन अग्गहितापि फलपरियत्तिधम्मा छत्तमाणवकविमानादीसु (वि॰ व॰ ८८६ आदयो) सरणीयभावेन गहिताति तेसं मग्गनिब्बानानं विय महाअट्ठकथायं सरणभावो उद्धटो। विसेसतो चेत्थ मग्गपरियापन्ना एव विज्जाचरणधम्मा वेदितब्बा। ते हि निप्परियायेन निय्यानकिरियाय साधकतमभूता, न इतरे। इतरेसं पन निय्यानत्थताय निय्यानता। यदि एवं कस्मा ‘‘विज्जाचरणसम्पन्ना हुत्वा’’ति वुत्तं, निय्यानसमकालमेव हि यथावुत्तविज्जाचरणसम्पत्तिसमधिगमोति? नायं विरोधो समानकालताय एव अधिप्पेतत्ता यथा ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति (म॰ नि॰ १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५, ४२६; सं॰ नि॰ २.४३-४५; ४.६०; कथा॰ ४६५, ४६७)। सम्पन्नाति वा पदस्स वत्तमानकालत्थता वेदितब्बा ‘‘उप्पन्ना धम्मा’’ति (ध॰ स॰ तिकमातिका १७) एत्थ उप्पन्नसद्दस्स विय। एवञ्च कत्वा वचनसेसमन्तरेनेव पदयोजना सिद्धा होति। ‘‘येना’’ति च पदं उभयत्थ सम्बन्धितब्बं ‘‘येन धम्मेन विज्जाचरणसम्पन्ना, येन धम्मेन निय्यन्ती’’ति।
Yenāti yena dhammena karaṇabhūtena, hetubhūtena ca. Tattha maggadhammassa karaṇattho veditabbo niyyānakiriyāsādhakatamabhāvato, nibbānadhammassa hetuattho ārammaṇapaccayabhāvato. Paccayattho hi ayaṃ hetvattho. Pariyattidhammassapi hetuattho yujjateva paramparāya hetubhāvato. Phaladhamme pana ubhayampi sambhavati. Kathaṃ? ‘‘Tāya saddhāya avūpasantāyā’’ti vacanato maggena samucchinnānaṃ kilesānaṃ paṭippassaddhippahānakiccatāya phalassa niyyānānuguṇatā, niyyānapariyosānatā cāti iminā pariyāyena siyā karaṇattho niyyānakiriyāya. Sakadāgāmimaggavipassanādīnaṃ pana upanissayapaccayabhāvato siyā hetuattho. Evañca katvā aggappasādasuttādīsu (itivu. 90) aggādibhāvena aggahitāpi phalapariyattidhammā chattamāṇavakavimānādīsu (vi. va. 886 ādayo) saraṇīyabhāvena gahitāti tesaṃ magganibbānānaṃ viya mahāaṭṭhakathāyaṃ saraṇabhāvo uddhaṭo. Visesato cettha maggapariyāpannā eva vijjācaraṇadhammā veditabbā. Te hi nippariyāyena niyyānakiriyāya sādhakatamabhūtā, na itare. Itaresaṃ pana niyyānatthatāya niyyānatā. Yadi evaṃ kasmā ‘‘vijjācaraṇasampannā hutvā’’ti vuttaṃ, niyyānasamakālameva hi yathāvuttavijjācaraṇasampattisamadhigamoti? Nāyaṃ virodho samānakālatāya eva adhippetattā yathā ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; saṃ. ni. 2.43-45; 4.60; kathā. 465, 467). Sampannāti vā padassa vattamānakālatthatā veditabbā ‘‘uppannā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 17) ettha uppannasaddassa viya. Evañca katvā vacanasesamantareneva padayojanā siddhā hoti. ‘‘Yenā’’ti ca padaṃ ubhayattha sambandhitabbaṃ ‘‘yena dhammena vijjācaraṇasampannā, yena dhammena niyyantī’’ti.
लोकतोति खन्धादिलोकतो, वट्टतोति अत्थो। न्ति तं मग्गनिब्बानफलपरियत्तिभेदं धम्मं। उत्तमन्ति सेट्ठं। तथा हेस अत्तना उत्तरितरस्स अभावेन ‘‘अनुत्तरो’’ति वुच्चति। तत्थ मग्गस्स निय्यानहेतुआदिअत्थेन, निब्बानस्स निस्सरणविवेकादिअत्थेन, फलस्स अरियसन्तभावादिअत्थेन च सेट्ठता वेदितब्बा। स्वायमत्थो ‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (इतिवु॰ ९०; अ॰ नि॰ ४.३४) आदिसुत्तपदानुसारेन विभावेतब्बो।
Lokatoti khandhādilokato, vaṭṭatoti attho. Nti taṃ magganibbānaphalapariyattibhedaṃ dhammaṃ. Uttamanti seṭṭhaṃ. Tathā hesa attanā uttaritarassa abhāvena ‘‘anuttaro’’ti vuccati. Tattha maggassa niyyānahetuādiatthena, nibbānassa nissaraṇavivekādiatthena, phalassa ariyasantabhāvādiatthena ca seṭṭhatā veditabbā. Svāyamattho ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (itivu. 90; a. ni. 4.34) ādisuttapadānusārena vibhāvetabbo.
धम्मन्ति यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने अपायतो, संसारतो च अपतमाने कत्वा धारेतीति धम्मो। सम्मा, सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धो, सब्बञ्ञुताअनावरणञाणो समन्तचक्खु भगवा, तेन यथा सम्मासम्बोधिसमधिगमेनेव सब्बे बुद्धगुणा सम्पापुणीयन्ति, एवं सम्मदेव आसेवनाय भावनाय बहुलीकिरियाय सम्मापटिपत्तिया सम्मदेव पच्चवेक्खणाय सक्कच्चं धम्मदेसनाय वेनेय्यसन्तानेसु पतिट्ठापनेन –
Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato, saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Sammā, sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho, sabbaññutāanāvaraṇañāṇo samantacakkhu bhagavā, tena yathā sammāsambodhisamadhigameneva sabbe buddhaguṇā sampāpuṇīyanti, evaṃ sammadeva āsevanāya bhāvanāya bahulīkiriyāya sammāpaṭipattiyā sammadeva paccavekkhaṇāya sakkaccaṃ dhammadesanāya veneyyasantānesu patiṭṭhāpanena –
‘‘अरियं , वो भिक्खवे, सम्मासमाधिं देसेस्सामि (म॰ नि॰ ३.१३६; पेटको॰ २४)। मग्गानट्ठङ्गिको सेट्ठो (ध॰ प॰ २७३; नेत्ति॰ १७०; पेटको॰ ३०)। यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता वा असङ्खता वा, विरागो तेसं अग्गमक्खायति (इतिवु॰ ९०; अ॰ नि॰ ४.३४)। एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया (दी॰ नि॰ २.३७३; म॰ नि॰ १.१०६; सं॰ नि॰ ५.३६७, ३८४)। धम्मं, वो भिक्खवे, देसेस्सामि आदिकल्याण’’न्ति (म॰ नि॰ ३.४२०; नेत्ति॰ ५) –
‘‘Ariyaṃ , vo bhikkhave, sammāsamādhiṃ desessāmi (ma. ni. 3.136; peṭako. 24). Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho (dha. pa. 273; netti. 170; peṭako. 30). Yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggamakkhāyati (itivu. 90; a. ni. 4.34). Ekāyano ayaṃ, bhikkhave, maggo sattānaṃ visuddhiyā (dī. ni. 2.373; ma. ni. 1.106; saṃ. ni. 5.367, 384). Dhammaṃ, vo bhikkhave, desessāmi ādikalyāṇa’’nti (ma. ni. 3.420; netti. 5) –
आदिवचनेहि, अभित्थवनेन च पूजितो मानितो अपचितोति सम्मासम्बुद्धपूजितो, तं सम्मासम्बुद्धपूजितं धम्मं वन्देति सम्बन्धो।
Ādivacanehi, abhitthavanena ca pūjito mānito apacitoti sammāsambuddhapūjito, taṃ sammāsambuddhapūjitaṃ dhammaṃ vandeti sambandho.
अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – यस्स धम्मस्स अधिगमने विज्जासम्पन्ना चेव होन्ति चरणसम्पन्ना च, सब्बवट्टदुक्खतो च निय्यन्ति, तमेव अरियानं सकलगुणसमङ्गिभावनिमित्तं, अनवसेसदुक्खनिस्सरणहेतुभूतञ्च उत्तमं पवरं सद्धिं परियत्तिधम्मेन नवविधं लोकुत्तरधम्मं भगवतापि सम्मापटिपत्तिआदिविधिना पूजितं नमामि, अभित्थवामि वाति।
Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yassa dhammassa adhigamane vijjāsampannā ceva honti caraṇasampannā ca, sabbavaṭṭadukkhato ca niyyanti, tameva ariyānaṃ sakalaguṇasamaṅgibhāvanimittaṃ, anavasesadukkhanissaraṇahetubhūtañca uttamaṃ pavaraṃ saddhiṃ pariyattidhammena navavidhaṃ lokuttaradhammaṃ bhagavatāpi sammāpaṭipattiādividhinā pūjitaṃ namāmi, abhitthavāmi vāti.
एत्थ च ‘‘येन लोकतो निय्यन्ति, विज्जाचरणसम्पन्ना च होन्ती’’ति पदद्वयेन यथाक्कमं धम्मस्स भावेतब्बभावो, सच्छिकातब्बभावो च वुत्तो। तेसु पठमेन विज्जासम्पत्तिया धम्मं थोमेति, दुतियेन विमुत्तिसम्पत्तिया। तथा पठमेन झानसम्पदाय, दुतियेन विमोक्खसम्पदाय। पठमेन वा समाधिसम्पदाय, दुतियेन समापत्तिसम्पदाय। पठमेन वा खयञाणभावेन, दुतियेन अनुप्पादञाणभावेन। अथ वा पुरिमेन विज्जूपमताय, दुतियेन वजिरूपमताय। पुरिमेन वा विरागसम्पत्तिया, दुतियेन निरोधसम्पत्तिया। तथा पठमेन निय्यानभावेन, दुतियेन निस्सरणभावेन। पठमेन वा हेतुभावेन, दुतियेन असङ्खतभावेन। पठमेन वा दस्सनभावेन, दुतियेन विवेकभावेन। पठमेन वा अधिपतिभावेन, दुतियेन अमतभावेन धम्मं थोमेति। अथ वा पठमेन निय्यानिकभावदस्सनतो स्वाक्खातताय धम्मं थोमेति, दुतियेन सच्छिकातब्बभावतो सन्दिट्ठिकताय। तथा पुरिमेन अकालिकताय, पच्छिमेन एहिपस्सिकताय। पुरिमेन वा ओपनेय्यिकताय, पच्छिमेन पच्चत्तं वेदितब्बताय धम्मं थोमेति।
Ettha ca ‘‘yena lokato niyyanti, vijjācaraṇasampannā ca hontī’’ti padadvayena yathākkamaṃ dhammassa bhāvetabbabhāvo, sacchikātabbabhāvo ca vutto. Tesu paṭhamena vijjāsampattiyā dhammaṃ thometi, dutiyena vimuttisampattiyā. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Paṭhamena vā khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Atha vā purimena vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā paṭhamena niyyānikabhāvadassanato svākkhātatāya dhammaṃ thometi, dutiyena sacchikātabbabhāvato sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi.
‘‘उत्तम’’न्ति च एतेन अञ्ञस्स विसिट्ठस्स अभावदीपनेन परिपुण्णताय धम्मं थोमेति , ‘‘सम्मासम्बुद्धपूजित’’न्ति एतेन परिसुद्धताय। सब्बदोसापगमेन हिस्स पूजनीयता। परिसुद्धताय चस्स पहानसम्पदा, परिपुण्णताय पभवसम्पदा। पहानसम्पत्तिया च भावनापारिपूरी अनवसेसदोससमुग्घाटनतो, पभवसम्पत्तिया सच्छिकिरियनिब्बत्ति ततुत्तरि करणीयाभावतो। अनञ्ञसाधारणताय हि उत्तमोति। तथा भावेतब्बभावेनस्स सह पुब्बभागसीलादीहि सेक्खा सीलसमाधिपञ्ञाक्खन्धा, सच्छिकातब्बभावेन सह असङ्खताय धातुया असेक्खा सीलसमाधिपञ्ञाक्खन्धा दस्सिता होन्तीति।
‘‘Uttama’’nti ca etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena paripuṇṇatāya dhammaṃ thometi , ‘‘sammāsambuddhapūjita’’nti etena parisuddhatāya. Sabbadosāpagamena hissa pūjanīyatā. Parisuddhatāya cassa pahānasampadā, paripuṇṇatāya pabhavasampadā. Pahānasampattiyā ca bhāvanāpāripūrī anavasesadosasamugghāṭanato, pabhavasampattiyā sacchikiriyanibbatti tatuttari karaṇīyābhāvato. Anaññasādhāraṇatāya hi uttamoti. Tathā bhāvetabbabhāvenassa saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā, sacchikātabbabhāvena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.
एवं सङ्खेपेन सब्बसद्धम्मगुणेहि सद्धम्मं थोमेत्वा इदानि अरियसङ्घं थोमेतुं ‘‘सीलादिगुणसम्पन्नो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सीलादिगुणसम्पन्नोति सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तियादिगुणेहि सम्पन्नो समन्नागतो, सम्पन्नसीलादिगुणो वा। अरियानञ्हि तंतंमग्गवज्झकिलेसप्पहानेन हतपटिपक्खा सुविसुद्धा सीलादयो ‘‘सम्पन्ना’’ति वत्तब्बतं अरहन्ति , न पुथूज्जनानं, यतो ‘‘सुप्पटिपन्नो’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.७४; अ॰ नि॰ ६.१०; उदा॰ १८) अरियसङ्घो थोमीयति। अथ वा सीलादिगुणसम्पन्नोति परिपुण्णसीलादिगुणो। अरियपुग्गलानञ्हि अरियसच्चप्पटिवेधेन सहेव यथारहं सेक्खासेक्खा सीलादिधम्मक्खन्धा पारिपूरिं गच्छन्तीति। ठितो मग्गफलेसूति मग्गेसु, फलेसु च ठितो, मग्गट्ठो, फलट्ठो चाति अत्थो। योति अनियमतो अरियसङ्घं निद्दिसति, तस्स ‘‘त’’न्ति इमिना नियमं वेदितब्बं।
Evaṃ saṅkhepena sabbasaddhammaguṇehi saddhammaṃ thometvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sīlādiguṇasampanno’’tiādi vuttaṃ. Tattha sīlādiguṇasampannoti sīlasamādhipaññāvimuttiyādiguṇehi sampanno samannāgato, sampannasīlādiguṇo vā. Ariyānañhi taṃtaṃmaggavajjhakilesappahānena hatapaṭipakkhā suvisuddhā sīlādayo ‘‘sampannā’’ti vattabbataṃ arahanti , na puthūjjanānaṃ, yato ‘‘suppaṭipanno’’tiādinā (ma. ni. 1.74; a. ni. 6.10; udā. 18) ariyasaṅgho thomīyati. Atha vā sīlādiguṇasampannoti paripuṇṇasīlādiguṇo. Ariyapuggalānañhi ariyasaccappaṭivedhena saheva yathārahaṃ sekkhāsekkhā sīlādidhammakkhandhā pāripūriṃ gacchantīti. Ṭhito maggaphalesūti maggesu, phalesu ca ṭhito, maggaṭṭho, phalaṭṭho cāti attho. Yoti aniyamato ariyasaṅghaṃ niddisati, tassa ‘‘ta’’nti iminā niyamaṃ veditabbaṃ.
ननु च अरियसङ्घे न सब्बे अरियपुग्गला मग्गट्ठा, नापि सब्बे फलट्ठाति? सच्चमेतं, अवयवधम्मेन पन समुदायं निद्दिसन्तो एवमाह यथा ‘‘समं चुण्ण’’न्ति। यथा हि योगचुण्णस्स अवयवेसु लब्भमानो समभावो समुदाये अपदिसीयति ‘‘समं चुण्ण’’न्ति, एवं अरियसङ्घस्स अवयवभूतेसु अरियपुग्गलेसु लब्भमानो मग्गट्ठफलट्ठभावो समुदायभूते अरियसङ्घे ठितो ‘‘मग्गफलेसू’’ति अपदिट्ठोति वेदितब्बं।
Nanu ca ariyasaṅghe na sabbe ariyapuggalā maggaṭṭhā, nāpi sabbe phalaṭṭhāti? Saccametaṃ, avayavadhammena pana samudāyaṃ niddisanto evamāha yathā ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti. Yathā hi yogacuṇṇassa avayavesu labbhamāno samabhāvo samudāye apadisīyati ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti, evaṃ ariyasaṅghassa avayavabhūtesu ariyapuggalesu labbhamāno maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvo samudāyabhūte ariyasaṅghe ṭhito ‘‘maggaphalesū’’ti apadiṭṭhoti veditabbaṃ.
आरकत्ता किलेसेहि, अनये न इरियनतो, अये च इरियनतो, सदेवकेन च लोकेन ‘‘सरण’’न्ति अरणीयतो अरियो, दिट्ठिसीलसामञ्ञेन संहतत्ता सङ्घो, अरियो च सो सङ्घो चाति अरियसङ्घो, तं अरियसङ्घं। पुज्जभवफलनिब्बत्तनतो अत्तनो सन्तानं पुनातीति वा पुञ्ञं, खित्तं वुत्तं बीजं विरुहनट्ठानताय तायति रक्खतीति खेत्तं केदारादि, खेत्तं वियाति खेत्तं, सत्तानं पुञ्ञस्स महप्फलभावकरणेन विरुहनट्ठानताय खेत्तन्ति पुञ्ञक्खेत्तं। अनुत्तरं वन्देति सम्बन्धो।
Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato, sadevakena ca lokena ‘‘saraṇa’’nti araṇīyato ariyo, diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatattā saṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Pujjabhavaphalanibbattanato attano santānaṃ punātīti vā puññaṃ, khittaṃ vuttaṃ bījaṃ viruhanaṭṭhānatāya tāyati rakkhatīti khettaṃ kedārādi, khettaṃ viyāti khettaṃ, sattānaṃ puññassa mahapphalabhāvakaraṇena viruhanaṭṭhānatāya khettanti puññakkhettaṃ. Anuttaraṃ vandeti sambandho.
एत्थ च ‘‘सीलादिगुणसम्पन्नो’’ति एतेन अरियसङ्घस्स भगवतो अनुजातपुत्ततं दस्सेति, तेनस्स पभवसम्पदा दीपिता होति। ‘‘ठितो मग्गफलेसू’’ति एतेन पहानसम्पदं, ञाणसम्पदञ्च दस्सेति किलेसानं समुच्छेदप्पटिप्पस्सद्धिप्पहानदीपनतो, मग्गफलञाणाधिगमदीपनतो च। ‘‘अरियसङ्घ’’न्ति एतेन पभवसम्पदं सब्बसङ्घानं अग्गभावदीपनतो, सदेवकेन च लोकेन अरणीयभावदीपनतो। ‘‘पुञ्ञक्खेत्तं अनुत्तर’’न्ति एतेन लोकस्स बहूपकारतं दस्सेति अग्गदक्खिणेय्यभावदीपनतो।
Ettha ca ‘‘sīlādiguṇasampanno’’ti etena ariyasaṅghassa bhagavato anujātaputtataṃ dasseti, tenassa pabhavasampadā dīpitā hoti. ‘‘Ṭhito maggaphalesū’’ti etena pahānasampadaṃ, ñāṇasampadañca dasseti kilesānaṃ samucchedappaṭippassaddhippahānadīpanato, maggaphalañāṇādhigamadīpanato ca. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato, sadevakena ca lokena araṇīyabhāvadīpanato. ‘‘Puññakkhettaṃ anuttara’’nti etena lokassa bahūpakārataṃ dasseti aggadakkhiṇeyyabhāvadīpanato.
तथा ‘‘सीलादिगुणसम्पन्नो’’ति इदं अरियसङ्घस्स सम्माउजुञायसामीचिप्पटिपन्नभावदीपनं। ‘‘ठितो मग्गफलेसू’’ति इदं सतिपि सन्तानविभागेन अनेकभावे चतुपुरिसयुगअट्ठपुरिसपुग्गलभावदीपनं। ‘‘अरियसङ्घ’’न्ति इदं आहुनेय्यादिभावदीपनं। ‘‘पुञ्ञक्खेत्तं अनुत्तर’’न्ति इदं लोकस्स हितसुखाय पटिपन्नतादीपनं। तथा ‘‘ठितो मग्गफलेसू’’ति इदं अरियसङ्घस्स लोकुत्तरसरणगमनसब्भावदीपनं, तेनस्स भगवतो ओरसपुत्तभावो दस्सितो होति। ‘‘सीलादिगुणसम्पन्नो’’ति इमिना पनस्स विहतविधस्तकिलेसा अनवसेसा सेक्खासेक्खा सीलादिधम्मक्खन्धा दस्सिता। ‘‘अरियसङ्घं पुञ्ञक्खेत्तं अनुत्तर’’न्ति इमिना तेसं तेसञ्ञेव यथावुत्तगुणविसेसानं सुपरिसुद्धतं दीपेति। तेनस्स महानुभावतं, अनुत्तरदक्खिणेय्यभावं, वन्दनारहभावं, अत्तनो च वन्दनाकिरियाय खेत्तङ्गतभावं दीपेति। सरणगमनञ्च सावकानं सब्बगुणानं आदि, सपुब्बभागप्पटिपदा सेक्खा सीलक्खन्धादयो मज्झे, असेक्खा सीलक्खन्धादयो परियोसानन्ति आदिमज्झपरियोसानकल्याणा सब्बे अरियसङ्घगुणा इमाय गाथाय पकासिताति वेदितब्बं।
Tathā ‘‘sīlādiguṇasampanno’’ti idaṃ ariyasaṅghassa sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ. ‘‘Ṭhito maggaphalesū’’ti idaṃ satipi santānavibhāgena anekabhāve catupurisayugaaṭṭhapurisapuggalabhāvadīpanaṃ. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti idaṃ āhuneyyādibhāvadīpanaṃ. ‘‘Puññakkhettaṃ anuttara’’nti idaṃ lokassa hitasukhāya paṭipannatādīpanaṃ. Tathā ‘‘ṭhito maggaphalesū’’ti idaṃ ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvadīpanaṃ, tenassa bhagavato orasaputtabhāvo dassito hoti. ‘‘Sīlādiguṇasampanno’’ti iminā panassa vihatavidhastakilesā anavasesā sekkhāsekkhā sīlādidhammakkhandhā dassitā. ‘‘Ariyasaṅghaṃ puññakkhettaṃ anuttara’’nti iminā tesaṃ tesaññeva yathāvuttaguṇavisesānaṃ suparisuddhataṃ dīpeti. Tenassa mahānubhāvataṃ, anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ, vandanārahabhāvaṃ, attano ca vandanākiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dīpeti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe ariyasaṅghaguṇā imāya gāthāya pakāsitāti veditabbaṃ.
एवं गाथात्तयेन सङ्खेपतो सकलगुणसंकित्तनमुखेन रतनत्तयस्स पणामं कत्वा इदानि तं निपच्चकारं यथाधिप्पेते पयोजने परिणामेन्तो ‘‘वन्दनाजनित’’न्ति गाथमाह। तत्थ वन्दनाजनितन्ति वन्दनाकारेन निब्बत्तितं, रतनत्तयगुणाभित्थवनवसेन, निपच्चकारवसेन वा उप्पादितन्ति अत्थो। इतीति एवं ‘‘महाकारुणिक’’न्तिआदिप्पकारेन। रतिजननट्ठेन रतनं, बुद्धधम्मसङ्घा, चित्तीकतादिभावो वा रतनट्ठो। वुत्तञ्हेतं –
Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃ nipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘vandanājanita’’nti gāthamāha. Tattha vandanājanitanti vandanākārena nibbattitaṃ, ratanattayaguṇābhitthavanavasena, nipaccakāravasena vā uppāditanti attho. Itīti evaṃ ‘‘mahākāruṇika’’ntiādippakārena. Ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā, cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –
‘‘चित्तीकतं महग्घञ्च, अतुलं दुल्लभदस्सनं।
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
अनोमसत्तपरिभोगं, रतनं तेन वुच्चती’’ति॥ (खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ६.३; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३३; सं॰ नि॰ ५.२२३; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२२६; महानि॰ अट्ठ॰ ५०; दी॰ नि॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथा; म॰ नि॰ टी॰ १.४; सं॰ नि॰ टी॰ १.१.४; अ॰ नि॰ टी॰ १.१.४; सारत्थ॰ टी॰ १.गन्थारम्भकथावण्णना)।
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (khu. pā. aṭṭha. 6.3; dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. 5.223; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50; dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathā; ma. ni. ṭī. 1.4; saṃ. ni. ṭī. 1.1.4; a. ni. ṭī. 1.1.4; sārattha. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā);
चित्तीकतभावादयो च अनञ्ञसाधारणा बुद्धादीसु एव लब्भन्ति, रतनानं तयं रतनत्तयं, तस्मिं रतनत्तये। हतन्तरायोति विधस्तउपद्दवो हुत्वाति सम्बन्धो, एतेन अत्तनो पसादसम्पत्तिया, रतनत्तयस्स च खेत्तभावसम्पत्तिया तस्स पुञ्ञस्स अत्थसंवण्णनाय उपघातकउपद्दवानं विहनने समत्थतं दस्सेति। सब्बत्थाति सब्बस्मिं अन्तो चेव बहि च, अज्झत्तिकबाहिरवत्थूसूति अत्थो। सब्बत्थाति वा सब्बस्मिं काले, संवण्णनाय आदिमज्झपरियोसानकालेसूति वुत्तं होति। हुत्वाति पुब्बकालकिरिया, तस्स ‘‘करिस्सामत्थवण्णन’’न्ति एतेन सम्बन्धो। तस्साति यं रतनत्तये वन्दनाजनितं पुञ्ञं, तस्स। तेजसाति आनुभावेन बलेन।
Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhanti, ratanānaṃ tayaṃ ratanattayaṃ, tasmiṃ ratanattaye. Hatantarāyoti vidhastaupaddavo hutvāti sambandho, etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā tassa puññassa atthasaṃvaṇṇanāya upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthataṃ dasseti. Sabbatthāti sabbasmiṃ anto ceva bahi ca, ajjhattikabāhiravatthūsūti attho. Sabbatthāti vā sabbasmiṃ kāle, saṃvaṇṇanāya ādimajjhapariyosānakālesūti vuttaṃ hoti. Hutvāti pubbakālakiriyā, tassa ‘‘karissāmatthavaṇṇana’’nti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattaye vandanājanitaṃ puññaṃ, tassa. Tejasāti ānubhāvena balena.
एवं रतनत्तयवन्दनाय पयोजनं दस्सेत्वा इदानि नेत्तिप्पकरणस्स गम्भीरत्थत्ता अत्थसंवण्णनाय दुक्करभावं दस्सेतुं ‘‘ठिति’’न्तिआदिमाह। तत्थ ठितिन्ति ठानं अनन्तरधानं अविच्छेदप्पवत्तिं। आकङ्खमानेनाति इच्छमानेन पत्थयन्तेन, ‘‘अहोवतायं सद्धम्मनेत्ति चिरं तिट्ठेय्या’’ति एवं पत्थयन्तेनाति वुत्तं होति। चिरन्ति दीघकालं, पञ्चवस्ससहस्सपरिमाणं कालन्ति अत्थो। सद्धम्मनेत्तियाति सद्धम्मसङ्खाताय नेत्तिया। सद्धम्मो हि वेनेय्यसन्तानेसु अरियगुणानं नयनतो नेत्ति, सद्धम्मस्स वा नेत्ति सद्धम्मनेत्ति, तस्सा सद्धम्मनेत्तिया, स्वायमत्थो अट्ठकथायं विचारितो एव। थेरेनाति थिरगुणयुत्तेन। अभियाचितोति आदरगारवेन याचितो। अभिमुखं वा याचितो, अनुत्तरं कत्वा याचितोति अत्थो। उद्दिस्स वा याचितो, गरुतरं कत्वा याचितोति अत्थो, ‘‘करोतु आयस्मा नेत्तिप्पकरणस्स कञ्चि अत्थसंवण्णन’’न्ति एवं नेत्तिया अत्थसंवण्णनं पति अज्झेसितोति वुत्तं होति। एत्थ च सद्धम्मस्स चिरं ठितिकामेन अज्झासयसम्पन्नेन सासने थिरगुणयुत्तेन सब्रह्मचारिना आदरगारवेन, अभिमुखं वा याचितेन मे न सक्का तस्स अभियाचनं पटिक्खिपितुन्ति दस्सेति ‘‘ठितिं आकङ्खमानेना’’ति गाथाय।
Evaṃ ratanattayavandanāya payojanaṃ dassetvā idāni nettippakaraṇassa gambhīratthattā atthasaṃvaṇṇanāya dukkarabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘ṭhiti’’ntiādimāha. Tattha ṭhitinti ṭhānaṃ anantaradhānaṃ avicchedappavattiṃ. Ākaṅkhamānenāti icchamānena patthayantena, ‘‘ahovatāyaṃ saddhammanetti ciraṃ tiṭṭheyyā’’ti evaṃ patthayantenāti vuttaṃ hoti. Ciranti dīghakālaṃ, pañcavassasahassaparimāṇaṃ kālanti attho. Saddhammanettiyāti saddhammasaṅkhātāya nettiyā. Saddhammo hi veneyyasantānesu ariyaguṇānaṃ nayanato netti, saddhammassa vā netti saddhammanetti, tassā saddhammanettiyā, svāyamattho aṭṭhakathāyaṃ vicārito eva. Therenāti thiraguṇayuttena. Abhiyācitoti ādaragāravena yācito. Abhimukhaṃ vā yācito, anuttaraṃ katvā yācitoti attho. Uddissa vā yācito, garutaraṃ katvā yācitoti attho, ‘‘karotu āyasmā nettippakaraṇassa kañci atthasaṃvaṇṇana’’nti evaṃ nettiyā atthasaṃvaṇṇanaṃ pati ajjhesitoti vuttaṃ hoti. Ettha ca saddhammassa ciraṃ ṭhitikāmena ajjhāsayasampannena sāsane thiraguṇayuttena sabrahmacārinā ādaragāravena, abhimukhaṃ vā yācitena me na sakkā tassa abhiyācanaṃ paṭikkhipitunti dasseti ‘‘ṭhitiṃ ākaṅkhamānenā’’ti gāthāya.
पदुमुत्तरनाथस्साति पदुमुत्तरस्स सम्मासम्बुद्धस्स। पस्सताति पुब्बेनिवासचक्खुना, समन्तचक्खुना एव वा हत्थतले ठपितआमलकं विय अभिनीहारं पस्सन्तेन। तादिनाति तादिभावयुत्तेन , सब्बत्थ वा निब्बिकारेन, ‘‘अम्हाकं भगवता’’ति वचनसेसो। यस्साति आयस्मतो महाकच्चानत्थेरस्स। ठपितोति –
Padumuttaranāthassāti padumuttarassa sammāsambuddhassa. Passatāti pubbenivāsacakkhunā, samantacakkhunā eva vā hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya abhinīhāraṃ passantena. Tādināti tādibhāvayuttena , sabbattha vā nibbikārena, ‘‘amhākaṃ bhagavatā’’ti vacanaseso. Yassāti āyasmato mahākaccānattherassa. Ṭhapitoti –
‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं विभजन्तानं यदिदं महाकच्चानो’’ति (अ॰ नि॰ १.१८८, १९७) –
‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ vibhajantānaṃ yadidaṃ mahākaccāno’’ti (a. ni. 1.188, 197) –
एवं ठपितो। सीलादिगुणविसेसेहि महन्ता सावकाति महासावका (थेरगा॰ अट्ठ॰ २.१२८८; अ॰ नि॰ टी॰ २.३.५९), महाकस्सपादयो, तेसु अयमायस्मा अञ्ञतरोति, महासावको च सो गुणविसेसयोगतो उत्तमो चाति महासावकुत्तमो।
Evaṃ ṭhapito. Sīlādiguṇavisesehi mahantā sāvakāti mahāsāvakā (theragā. aṭṭha. 2.1288; a. ni. ṭī. 2.3.59), mahākassapādayo, tesu ayamāyasmā aññataroti, mahāsāvako ca so guṇavisesayogato uttamo cāti mahāsāvakuttamo.
झानादीसु सातिसयानं आवज्जनादिवसीभावानं, अरियिद्धिवसेन परमस्स च चेतोवसीभावस्स अधिगतत्ता वसिप्पत्तो। अत्थादीसु सविसेसभेदगतपटिसम्भिदाञाणत्ता पभिन्नपटिसम्भिदो। ‘‘पण्डितो, भिक्खवे, महाकच्चानो, महापञ्ञो, भिक्खवे, महाकच्चानो’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२०५) अनेकेसु ठानेसु भगवता पसंसितत्ता सम्बुद्धेन पसंसितो। तेन वुत्तं ‘‘सत्थु चेव संवण्णितो संभावितो, विञ्ञूनञ्च सब्रह्मचारिन’’न्ति।
Jhānādīsu sātisayānaṃ āvajjanādivasībhāvānaṃ, ariyiddhivasena paramassa ca cetovasībhāvassa adhigatattā vasippatto. Atthādīsu savisesabhedagatapaṭisambhidāñāṇattā pabhinnapaṭisambhido. ‘‘Paṇḍito, bhikkhave, mahākaccāno, mahāpañño, bhikkhave, mahākaccāno’’tiādinā (ma. ni. 1.205) anekesu ṭhānesu bhagavatā pasaṃsitattā sambuddhena pasaṃsito. Tena vuttaṃ ‘‘satthu ceva saṃvaṇṇito saṃbhāvito, viññūnañca sabrahmacārina’’nti.
अनुमोदिताति ‘‘साधु साधु, कच्चान, साधु खो, त्वं कच्चान, इमं धम्मसंवण्णनं अभासी’’ति एवं अनुमोदिता। एकस्मिं किर समये अयं महाथेरो जम्बुवनसण्डे विहरन्तो अत्तनो सन्तिकावचरानं भिक्खूनं इमं हारनयपटिमण्डितं पकरणं अभासि। भासित्वा च भगवतो सन्तिकं उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसिन्नो यथाभासितं इमं पकरणं भगवतो निवेदेसि। तं सुत्वा भगवा ‘‘साधु साधू’’तिआदिना अनुमोदित्वा ‘‘तस्मातिह, त्वं कच्चान, इमं धम्मसंवण्णनं धम्मनेत्तित्वेव धारेही’’ति नामग्गहणं अकासीति वदन्ति। देसनाहारादिनन्दियावट्टनयादिहारनयानुसारेनेव सब्बधम्मसंवण्णनानं गतियोति आह ‘‘सासनस्स सदायत्ता, नवङ्गस्सत्थवण्णना’’ति।
Anumoditāti ‘‘sādhu sādhu, kaccāna, sādhu kho, tvaṃ kaccāna, imaṃ dhammasaṃvaṇṇanaṃ abhāsī’’ti evaṃ anumoditā. Ekasmiṃ kira samaye ayaṃ mahāthero jambuvanasaṇḍe viharanto attano santikāvacarānaṃ bhikkhūnaṃ imaṃ hāranayapaṭimaṇḍitaṃ pakaraṇaṃ abhāsi. Bhāsitvā ca bhagavato santikaṃ upasaṅkamitvā bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisinno yathābhāsitaṃ imaṃ pakaraṇaṃ bhagavato nivedesi. Taṃ sutvā bhagavā ‘‘sādhu sādhū’’tiādinā anumoditvā ‘‘tasmātiha, tvaṃ kaccāna, imaṃ dhammasaṃvaṇṇanaṃ dhammanettitveva dhārehī’’ti nāmaggahaṇaṃ akāsīti vadanti. Desanāhārādinandiyāvaṭṭanayādihāranayānusāreneva sabbadhammasaṃvaṇṇanānaṃ gatiyoti āha ‘‘sāsanassa sadāyattā, navaṅgassatthavaṇṇanā’’ti.
गम्भीरञाणेहीहि गम्भीरेहि ञाणेहि, न सद्धामत्तकेन, गम्भीरञाणेहि वा महापञ्ञेहि अरियेहि। पकरणस्स गम्भीरत्थतं, अत्तनो च ञाणस्स नातिविसयतं विदित्वा संवण्णनारम्भे संसीदन्तम्पि मं सासनगुणादिउपनिस्सयसम्पदा उस्साहेसीति इममत्थं दस्सेति ‘‘किञ्चापी’’तिआदिना।
Gambhīrañāṇehīhi gambhīrehi ñāṇehi, na saddhāmattakena, gambhīrañāṇehi vā mahāpaññehi ariyehi. Pakaraṇassa gambhīratthataṃ, attano ca ñāṇassa nātivisayataṃ viditvā saṃvaṇṇanārambhe saṃsīdantampi maṃ sāsanaguṇādiupanissayasampadā ussāhesīti imamatthaṃ dasseti ‘‘kiñcāpī’’tiādinā.
‘‘पञ्चपि निकाये ओगाहेत्वा’’ति इमिना नेत्तिया पञ्चपि महानिकाये अनुपविसित्वा अवट्ठानं, तेसं संवण्णनाभावञ्च दीपेति। तत्थ ‘‘कतमो अस्सादो च आदीनवो चा’’तिआदिपेटकोपदेसपाळिं (पेटको॰ २३) आनेत्वा इध देसनाहारादीनं पदत्थविनिच्छयो पेटकेन संसन्दनं नाम॥ ‘‘यथाबल’’न्ति इमिना सब्बथा सब्बभागेनापि नेत्तिया संवण्णना मया न सुकरा कातुं, अत्तनो पन ञाणबलानुरूपं करिस्सामीति निरतिमानतं दीपेति।
‘‘Pañcapinikāye ogāhetvā’’ti iminā nettiyā pañcapi mahānikāye anupavisitvā avaṭṭhānaṃ, tesaṃ saṃvaṇṇanābhāvañca dīpeti. Tattha ‘‘katamo assādo ca ādīnavo cā’’tiādipeṭakopadesapāḷiṃ (peṭako. 23) ānetvā idha desanāhārādīnaṃ padatthavinicchayo peṭakena saṃsandanaṃ nāma. ‘‘yathābala’’nti iminā sabbathā sabbabhāgenāpi nettiyā saṃvaṇṇanā mayā na sukarā kātuṃ, attano pana ñāṇabalānurūpaṃ karissāmīti niratimānataṃ dīpeti.
सुविसुद्धन्ति सुट्ठु विसुद्धं, निकायन्तरलद्धिदोसेहि अन्तरन्तरा अनुप्पवेसितेहि असम्मिस्सन्ति अधिप्पायो। असंकिण्णन्ति सनिकायेपि पदत्थन्तरपरिकप्पनादिना असंकिण्णं तादिससङ्कररहितं अनाकुलं सुपरिच्छिन्नं। विविधेहि आकारेहि निच्छिनोतीति विनिच्छयो। अत्थानं विनिच्छयो अत्थविनिच्छयो। गण्ठिट्ठानभूतेसु अत्थेसु खिलमद्दनाकारेन पवत्ता विमतिच्छेदकथा, निपुणो सुखुमो सण्हो अत्थविनिच्छयो एतस्साति निपुणत्थविनिच्छयो। अथ वा अत्थे विनिच्छिनोतीति अत्थविनिच्छयो, यथावुत्तअत्थविसयञाणं, निपुणो छेको अत्थविनिच्छयो एतस्साति निपुणत्थविनिच्छयो, तं निपुणत्थविनिच्छयं। समयन्ति सिद्धन्तं। इदं वुत्तं होति – महाविहारवासीनं सिद्धन्तो वुत्तनयेन सुपरिसुद्धो, अनाकुलो, सण्हसुखुमविनिच्छयो च, सिद्धन्तं तं अविलोमेन्तो अनुकूलतो तत्थ सिद्धंयेव धम्मनेत्तिं पकासयन्तो नेत्तिप्पकरणस्स अत्थसंवण्णनं करिस्सामीति।
Suvisuddhanti suṭṭhu visuddhaṃ, nikāyantaraladdhidosehi antarantarā anuppavesitehi asammissanti adhippāyo. Asaṃkiṇṇanti sanikāyepi padatthantaraparikappanādinā asaṃkiṇṇaṃ tādisasaṅkararahitaṃ anākulaṃ suparicchinnaṃ. Vividhehi ākārehi nicchinotīti vinicchayo. Atthānaṃ vinicchayo atthavinicchayo. Gaṇṭhiṭṭhānabhūtesu atthesu khilamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā, nipuṇo sukhumo saṇho atthavinicchayo etassāti nipuṇatthavinicchayo. Atha vā atthe vinicchinotīti atthavinicchayo, yathāvuttaatthavisayañāṇaṃ, nipuṇo cheko atthavinicchayo etassāti nipuṇatthavinicchayo, taṃ nipuṇatthavinicchayaṃ. Samayanti siddhantaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahāvihāravāsīnaṃ siddhanto vuttanayena suparisuddho, anākulo, saṇhasukhumavinicchayo ca, siddhantaṃ taṃ avilomento anukūlato tattha siddhaṃyeva dhammanettiṃ pakāsayanto nettippakaraṇassa atthasaṃvaṇṇanaṃ karissāmīti.
पमादलेखन्ति अपरभागे पोत्थकारुळ्हकाले पमज्जित्वा लिखनवसेन पवत्तप्पमादपाठं। वज्जेत्वाति अपनेत्वा। पाळिं सम्मा नियोजयन्ति तं तं नेत्तिपाळिं तत्थ तत्थ उदाहरणभावेन आनीतसुत्ते सम्मदेव नियोजेन्तो, अत्थसंवण्णनाय वा तं तं उदाहरणसुत्तसङ्खातं पाळिं तस्मिं तस्मिं लक्खणभूते नेत्तिगन्थे सम्मदेव नियोजेन्तो। उपदेसन्ति नेत्तिउपनिसं नेत्तिहदयं। य्वायं सपट्ठानविभागस्स तेत्तिंसविधस्स नेत्तिपदत्थस्स सह निमित्तविभागेन असङ्करतो ववत्थितो विसयो, तं। विभावेन्तो पकासेन्तो। तस्सा नेत्तिया करिस्सामि अत्थवण्णनन्ति सम्बन्धो।
Pamādalekhanti aparabhāge potthakāruḷhakāle pamajjitvā likhanavasena pavattappamādapāṭhaṃ. Vajjetvāti apanetvā. Pāḷiṃ sammā niyojayanti taṃ taṃ nettipāḷiṃ tattha tattha udāharaṇabhāvena ānītasutte sammadeva niyojento, atthasaṃvaṇṇanāya vā taṃ taṃ udāharaṇasuttasaṅkhātaṃ pāḷiṃ tasmiṃ tasmiṃ lakkhaṇabhūte nettiganthe sammadeva niyojento. Upadesanti nettiupanisaṃ nettihadayaṃ. Yvāyaṃ sapaṭṭhānavibhāgassa tettiṃsavidhassa nettipadatthassa saha nimittavibhāgena asaṅkarato vavatthito visayo, taṃ. Vibhāvento pakāsento. Tassā nettiyā karissāmi atthavaṇṇananti sambandho.
एत्थ च ‘‘अभियाचितो’’ति इमिना अत्थसंवण्णनाय निमित्तं दस्सेति, ‘‘ठितिं आकङ्खमानेन चिरं सद्धम्मनेत्तिया’’ति इमिना पयोजनं, ‘‘करिस्सामत्थवण्णन’’न्ति इमिना पिण्डत्थं। संवण्णियमाना हि पकरणत्था संवण्णनाय पिण्डत्थो। ‘‘तमुपनिस्साया’’तिआदिना करणप्पकारं।
Ettha ca ‘‘abhiyācito’’ti iminā atthasaṃvaṇṇanāya nimittaṃ dasseti, ‘‘ṭhitiṃ ākaṅkhamānena ciraṃ saddhammanettiyā’’ti iminā payojanaṃ, ‘‘karissāmatthavaṇṇana’’nti iminā piṇḍatthaṃ. Saṃvaṇṇiyamānā hi pakaraṇatthā saṃvaṇṇanāya piṇḍattho. ‘‘Tamupanissāyā’’tiādinā karaṇappakāraṃ.
इदानि संवण्णनाय सवने नियोजेन्तो ‘‘इति अत्थ’’न्ति ओसानगाथमाह। तत्थ ‘‘सक्कच्च’’न्ति पदं उभयत्थ योजेतब्बं ‘‘सक्कच्चं विभजन्तस्स, सक्कच्चं निसामयथा’’ति।
Idāni saṃvaṇṇanāya savane niyojento ‘‘iti attha’’nti osānagāthamāha. Tattha ‘‘sakkacca’’nti padaṃ ubhayattha yojetabbaṃ ‘‘sakkaccaṃ vibhajantassa, sakkaccaṃ nisāmayathā’’ti.
गन्थारम्भकथावण्णना निट्ठिता।
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / गन्थारम्भकथा • Ganthārambhakathā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / गन्थारम्भकथा • Ganthārambhakathā
