Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ખુદ્દસિક્ખા-મૂલસિક્ખા • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
તત્થાદો તાવ સબ્બસક્કતસ્સ સબ્બસત્તુત્તમસ્સ સત્થુનો પણામં દસ્સેન્તો આહ ‘‘નત્વા નાથ’’ન્ત્યાદિ. નાથં ચતૂહિ નાથઙ્ગેહિ સમન્નાગતં ભગવન્તં નત્વા વન્દિત્વા આદો આદિમ્હિ ઉપસમ્પન્નતો પટ્ઠાય નવકેન ભિક્ખુના અધુના પબ્બજિતેન ઉપસમ્પન્નેન મૂલભાસાય માગધભાસાય સિક્ખિતું સમાસતો સઙ્ખેપેન મૂલસિક્ખં અહં પવક્ખામીતિ પિણ્ડત્થો.
Tatthādo tāva sabbasakkatassa sabbasattuttamassa satthuno paṇāmaṃ dassento āha ‘‘natvā nātha’’ntyādi. Nāthaṃ catūhi nāthaṅgehi samannāgataṃ bhagavantaṃ natvā vanditvā ādo ādimhi upasampannato paṭṭhāya navakena bhikkhunā adhunā pabbajitena upasampannena mūlabhāsāya māgadhabhāsāya sikkhituṃ samāsato saṅkhepena mūlasikkhaṃ ahaṃ pavakkhāmīti piṇḍattho.
અયં પન અવયવત્થો – નત્વાતિ તન્નિન્નતપ્પોણતપ્પબ્ભારો હુત્વા કાયવચીમનોદ્વારેહિ વન્દિત્વાતિ અત્થો. નાથતીતિ નાથો, વેનેય્યાનં હિતસુખં મેત્તાયનવસેન આસીસતિ પત્થેતીતિ અત્થો, અથ વા નાથતિ વેનેય્યગતે કિલેસે ઉપતાપેતીતિ અત્થો, નાથતિ વા યાચતીતિ અત્થો. ભગવા હિ ‘‘સાધુ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ કાલેન કાલં અત્તસમ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખેય્યા’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૮.૭) સત્તાનં તં તં હિતપ્પટિપત્તિં યાચિત્વાપિ કરુણાય સમુસ્સાહિતો તે તત્થ નિયોજેતિ. પરમેન વા ચિત્તિસ્સરિયેન સમન્નાગતો સબ્બસત્તે ઈસતિ અભિભવતીતિ પરમિસ્સરો ભગવા ‘‘નાથો’’તિ વુચ્ચતિ. સબ્બો ચાયમત્થો સદ્દસત્થાનુસારતો વેદિતબ્બો. પવક્ખામીતિ પકારેન કથેસ્સામિ. મૂલસિક્ખાતિ અધિસીલઅધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાવસેન તિસ્સોપિ સિક્ખા, ઉપસમ્પન્નસ્સ સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધનટ્ઠેન મૂલા ચ સા સિક્ખિતબ્બતો સિક્ખા ચાતિ મૂલસિક્ખા. ગન્થવસેનેત્થ સઙ્ખિપિત્વા વુત્તત્તા તદ્દીપનો ગન્થો ‘‘મૂલસિક્ખા’’તિ વુચ્ચતિ.
Ayaṃ pana avayavattho – natvāti tanninnatappoṇatappabbhāro hutvā kāyavacīmanodvārehi vanditvāti attho. Nāthatīti nātho, veneyyānaṃ hitasukhaṃ mettāyanavasena āsīsati patthetīti attho, atha vā nāthati veneyyagate kilese upatāpetīti attho, nāthati vā yācatīti attho. Bhagavā hi ‘‘sādhu, bhikkhave, bhikkhu kālena kālaṃ attasampattiṃ paccavekkheyyā’’tiādinā (a. ni. 8.7) sattānaṃ taṃ taṃ hitappaṭipattiṃ yācitvāpi karuṇāya samussāhito te tattha niyojeti. Paramena vā cittissariyena samannāgato sabbasatte īsati abhibhavatīti paramissaro bhagavā ‘‘nātho’’ti vuccati. Sabbo cāyamattho saddasatthānusārato veditabbo. Pavakkhāmīti pakārena kathessāmi. Mūlasikkhāti adhisīlaadhicittaadhipaññāvasena tissopi sikkhā, upasampannassa suppatiṭṭhitabhāvasādhanaṭṭhena mūlā ca sā sikkhitabbato sikkhā cāti mūlasikkhā. Ganthavasenettha saṅkhipitvā vuttattā taddīpano gantho ‘‘mūlasikkhā’’ti vuccati.
તત્થ કતમં સીલં, કતમં અધિસીલં, કતમં ચિત્તં, કતમં અધિચિત્તં, કતમા પઞ્ઞા, કતમા અધિપઞ્ઞાતિ? વુચ્ચતે – પઞ્ચઙ્ગઅટ્ઠઙ્ગદસઙ્ગસીલં તાવ સીલમેવ. પાતિમોક્ખસંવરસીલં પન ‘‘અધિસીલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ સૂરિયો વિય પજ્જોતાનં, સિનેરુ વિય પબ્બતાનં સબ્બલોકિયસીલાનં અધિકઞ્ચેવ ઉત્તમઞ્ચ. પાતિમોક્ખસંવરતોપિ ચ મગ્ગફલસમ્પયુત્તમેવ સીલં અધિસીલં, તં પન ઇધ નાધિપ્પેતં. ન હિ તં સિક્ખન્તો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતિ. કામાવચરાનિ પન અટ્ઠ કુસલચિત્તાનિ, લોકિયઅટ્ઠસમાપત્તિચિત્તાનિ ચ એકજ્ઝં કત્વા ચિત્તમેવ. વિપસ્સનાપાદકં અટ્ઠસમાપત્તિચિત્તં પન ‘‘અધિચિત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ સબ્બલોકિયચિત્તાનં અધિકઞ્ચેવ ઉત્તમઞ્ચ. તતોપિ ચ મગ્ગફલચિત્તમેવ અધિચિત્તં, તં પન ઇધ નાધિપ્પેતં. ન હિ તં સિક્ખન્તો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતિ. ‘‘અત્થિ દિન્નં, અત્થિ યિટ્ઠ’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તં કમ્મસ્સકતાઞાણં પઞ્ઞા, તિલક્ખણાકારપરિચ્છેદકં પન વિપસ્સનાઞાણં ‘‘અધિપઞ્ઞા’’તિ વુચ્ચતિ. સા હિ સબ્બલોકિયપઞ્ઞાનં અધિકા ચેવ ઉત્તમા ચ. તતોપિ ચ મગ્ગફલપઞ્ઞાવ અધિપઞ્ઞા, સા પન ઇધ નાધિપ્પેતા. ન હિ તં સિક્ખન્તો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતિ.
Tattha katamaṃ sīlaṃ, katamaṃ adhisīlaṃ, katamaṃ cittaṃ, katamaṃ adhicittaṃ, katamā paññā, katamā adhipaññāti? Vuccate – pañcaṅgaaṭṭhaṅgadasaṅgasīlaṃ tāva sīlameva. Pātimokkhasaṃvarasīlaṃ pana ‘‘adhisīla’’nti vuccati. Tañhi sūriyo viya pajjotānaṃ, sineru viya pabbatānaṃ sabbalokiyasīlānaṃ adhikañceva uttamañca. Pātimokkhasaṃvaratopi ca maggaphalasampayuttameva sīlaṃ adhisīlaṃ, taṃ pana idha nādhippetaṃ. Na hi taṃ sikkhanto methunaṃ dhammaṃ paṭisevati. Kāmāvacarāni pana aṭṭha kusalacittāni, lokiyaaṭṭhasamāpatticittāni ca ekajjhaṃ katvā cittameva. Vipassanāpādakaṃ aṭṭhasamāpatticittaṃ pana ‘‘adhicitta’’nti vuccati. Tañhi sabbalokiyacittānaṃ adhikañceva uttamañca. Tatopi ca maggaphalacittameva adhicittaṃ, taṃ pana idha nādhippetaṃ. Na hi taṃ sikkhanto methunaṃ dhammaṃ paṭisevati. ‘‘Atthi dinnaṃ, atthi yiṭṭha’’ntiādinayappavattaṃ kammassakatāñāṇaṃ paññā, tilakkhaṇākāraparicchedakaṃ pana vipassanāñāṇaṃ ‘‘adhipaññā’’ti vuccati. Sā hi sabbalokiyapaññānaṃ adhikā ceva uttamā ca. Tatopi ca maggaphalapaññāva adhipaññā, sā pana idha nādhippetā. Na hi taṃ sikkhanto methunaṃ dhammaṃ paṭisevati.
તાસુ તીસુ અધિસીલસિક્ખા ચારિત્તવારિત્તવસેન દુવિધમ્પિ સીલં યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાનેન, તપ્પટિપક્ખે કિલેસે તદઙ્ગપ્પહાનવસેન પજહન્તેન સિક્ખિતબ્બા. અધિચિત્તસિક્ખા યથાવુત્તેસુ આરમ્મણેસુ અભિયોગવસેન ઝાનપ્પટિપક્ખાનં નીવરણગણાનં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં કુરુમાનેન સિક્ખિતબ્બા. અધિપઞ્ઞાસિક્ખા પન યથાનુરૂપં તદઙ્ગપ્પહાનસમુચ્છેદવસેન સાનુસયે કિલેસે સમુચ્છિન્દન્તેન સિક્ખિતબ્બા. તસ્મા સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધનટ્ઠેન મૂલા ચ સા સિક્ખિતબ્બતો સિક્ખા ચાતિ મૂલસિક્ખા, કમ્મવચનિચ્છાયં ‘‘મૂલસિક્ખ’’ન્તિ વુત્તં.
Tāsu tīsu adhisīlasikkhā cārittavārittavasena duvidhampi sīlaṃ yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamānena, tappaṭipakkhe kilese tadaṅgappahānavasena pajahantena sikkhitabbā. Adhicittasikkhā yathāvuttesu ārammaṇesu abhiyogavasena jhānappaṭipakkhānaṃ nīvaraṇagaṇānaṃ vikkhambhanappahānaṃ kurumānena sikkhitabbā. Adhipaññāsikkhā pana yathānurūpaṃ tadaṅgappahānasamucchedavasena sānusaye kilese samucchindantena sikkhitabbā. Tasmā suppatiṭṭhitabhāvasādhanaṭṭhena mūlā ca sā sikkhitabbato sikkhā cāti mūlasikkhā, kammavacanicchāyaṃ ‘‘mūlasikkha’’nti vuttaṃ.
સમાસીયતે સઙ્ખિપીયતેતિ સમાસો, તતો સમાસતો. સમગ્ગેન સઙ્ઘેન ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન અકુપ્પેન ઠાનારહેન ઉપસમ્પન્નોતિ ભિક્ખુ. તત્થ સબ્બન્તિમેન પરિયાયેન પઞ્ચવગ્ગકરણીયે કમ્મે યાવતિકા ભિક્ખૂ કમ્મપ્પત્તા, તેસં આગતત્તા, છન્દારહાનં છન્દસ્સ આહટત્તા, સમ્મુખીભૂતાનઞ્ચ અપ્પટિક્કોસનતો એકસ્મિં કમ્મે સમગ્ગભાવં ઉપગતેન સઙ્ઘેન તીહિ અનુસ્સાવનાહિ એકાય ઞત્તિયા કાતબ્બકમ્મસઙ્ખાતેન ઞત્તિચતુત્થેન ધમ્મિકેન વિનયકમ્મેન વત્થુઞત્તિઅનુસ્સાવનસીમાપરિસાસમ્પત્તિસમ્પન્નત્તા અકોપેતબ્બતં, અપ્પટિક્કોસિતબ્બતં ઉપગતેન ઠાનારહેન કારણારહેન સત્થુસાસનારહેન ઉપસમ્પન્નો નામ, ઉપરિભાવં સમાપન્નો પત્તોતિ અત્થો. ભિક્ખુભાવો હિ ઉપરિભાવો. તઞ્ચેસ યથાવુત્તેન કમ્મેન સમાપન્નત્તા ‘‘ઉપસમ્પન્નો’’તિ વુચ્ચતિ, તેન ભિક્ખુના. ઊનપઞ્ચવસ્સતાય નવકો, તેન નવકેન અધુના પબ્બજિતેન, અચિરપબ્બજિતેનાતિ વુત્તં હોતિ. આદોતિ આદિમ્હિયેવાતિ અત્થો, આદિતો પટ્ઠાયાતિ વા. અપિ ચ થેરો ‘‘આદો’’તિ વચનેન સદ્ધાપબ્બજિતાનં કુલપુત્તાનં આલસિયદોસેન, અપ્પટિપજ્જન્તાનં અઞ્ઞાણદોસેન ચ અઞ્ઞથા પટિપજ્જન્તાનં સંવેગં જનેતિ. કથં? અતિદુલ્લભં ખણં સમવાયં પટિલભિત્વા તઙ્ખણં ન કુસીતેન વા નિરત્થકકથાપસુતેન વા વીતિનામેતબ્બં, કિં કાતબ્બં? આદિતો પટ્ઠાય નિરન્તરમેવ તીસુ સિક્ખાસુ આદરો જનેતબ્બોતિ.
Samāsīyate saṅkhipīyateti samāso, tato samāsato. Samaggena saṅghena ñatticatutthena kammena akuppena ṭhānārahena upasampannoti bhikkhu. Tattha sabbantimena pariyāyena pañcavaggakaraṇīye kamme yāvatikā bhikkhū kammappattā, tesaṃ āgatattā, chandārahānaṃ chandassa āhaṭattā, sammukhībhūtānañca appaṭikkosanato ekasmiṃ kamme samaggabhāvaṃ upagatena saṅghena tīhi anussāvanāhi ekāya ñattiyā kātabbakammasaṅkhātena ñatticatutthena dhammikena vinayakammena vatthuñattianussāvanasīmāparisāsampattisampannattā akopetabbataṃ, appaṭikkositabbataṃ upagatena ṭhānārahena kāraṇārahena satthusāsanārahena upasampanno nāma, uparibhāvaṃ samāpanno pattoti attho. Bhikkhubhāvo hi uparibhāvo. Tañcesa yathāvuttena kammena samāpannattā ‘‘upasampanno’’ti vuccati, tena bhikkhunā. Ūnapañcavassatāya navako, tena navakena adhunā pabbajitena, acirapabbajitenāti vuttaṃ hoti. Ādoti ādimhiyevāti attho, ādito paṭṭhāyāti vā. Api ca thero ‘‘ādo’’ti vacanena saddhāpabbajitānaṃ kulaputtānaṃ ālasiyadosena, appaṭipajjantānaṃ aññāṇadosena ca aññathā paṭipajjantānaṃ saṃvegaṃ janeti. Kathaṃ? Atidullabhaṃ khaṇaṃ samavāyaṃ paṭilabhitvā taṅkhaṇaṃ na kusītena vā niratthakakathāpasutena vā vītināmetabbaṃ, kiṃ kātabbaṃ? Ādito paṭṭhāya nirantarameva tīsu sikkhāsu ādaro janetabboti.
‘‘સા માગધી મૂલભાસા, નરા યાયાદિકપ્પિકા;
‘‘Sā māgadhī mūlabhāsā, narā yāyādikappikā;
બ્રહ્માનો ચસ્સુતાલાપા, સમ્બુદ્ધા ચાપિ ભાસરે’’તિ. –
Brahmāno cassutālāpā, sambuddhā cāpi bhāsare’’ti. –
વચનતો મૂલભાસાયાતિ માગધમૂલાય ભાસાય, સભાવનિરુત્તિયા ભાસાયાતિ વુત્તં હોતિ. સિક્ખિતુન્તિ ઉગ્ગણ્હિતું.
Vacanato mūlabhāsāyāti māgadhamūlāya bhāsāya, sabhāvaniruttiyā bhāsāyāti vuttaṃ hoti. Sikkhitunti uggaṇhituṃ.