Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā

    નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    વિનયપિટકે

    Vinayapiṭake

    સારત્થદીપની-ટીકા (પઠમો ભાગો)

    Sāratthadīpanī-ṭīkā (paṭhamo bhāgo)

    ગન્થારમ્ભકથા

    Ganthārambhakathā

    મહાકારુણિકં બુદ્ધં, ધમ્મઞ્ચ વિમલં વરં;

    Mahākāruṇikaṃ buddhaṃ, dhammañca vimalaṃ varaṃ;

    વન્દે અરિયસઙ્ઘઞ્ચ, દક્ખિણેય્યં નિરઙ્ગણં.

    Vande ariyasaṅghañca, dakkhiṇeyyaṃ niraṅgaṇaṃ.

    ઉળારપુઞ્ઞતેજેન, કત્વા સત્તુવિમદ્દનં;

    Uḷārapuññatejena, katvā sattuvimaddanaṃ;

    પત્તરજ્જાભિસેકેન, સાસનુજ્જોતનત્થિના.

    Pattarajjābhisekena, sāsanujjotanatthinā.

    નિસ્સાય સીહળિન્દેન, યં પરક્કમબાહુના;

    Nissāya sīhaḷindena, yaṃ parakkamabāhunā;

    કત્વા નિકાયસામગ્ગિં, સાસનં સુવિસોધિતં.

    Katvā nikāyasāmaggiṃ, sāsanaṃ suvisodhitaṃ.

    કસ્સપં તં મહાથેરં, સઙ્ઘસ્સ પરિણાયકં;

    Kassapaṃ taṃ mahātheraṃ, saṅghassa pariṇāyakaṃ;

    દીપસ્મિં તમ્બપણ્ણિમ્હિ, સાસનોદયકારકં.

    Dīpasmiṃ tambapaṇṇimhi, sāsanodayakārakaṃ.

    પટિપત્તિપરાધીનં, સદારઞ્ઞનિવાસિનં;

    Paṭipattiparādhīnaṃ, sadāraññanivāsinaṃ;

    પાકટં ગગને ચન્દ-મણ્ડલં વિય સાસને.

    Pākaṭaṃ gagane canda-maṇḍalaṃ viya sāsane.

    સઙ્ઘસ્સ પિતરં વન્દે, વિનયે સુવિસારદં;

    Saṅghassa pitaraṃ vande, vinaye suvisāradaṃ;

    યં નિસ્સાય વસન્તોહં, વુદ્ધિપ્પત્તોસ્મિ સાસને.

    Yaṃ nissāya vasantohaṃ, vuddhippattosmi sāsane.

    અનુથેરં મહાપુઞ્ઞં, સુમેધં સુતિવિસ્સુતં;

    Anutheraṃ mahāpuññaṃ, sumedhaṃ sutivissutaṃ;

    અવિખણ્ડિતસીલાદિ-પરિસુદ્ધગુણોદયં.

    Avikhaṇḍitasīlādi-parisuddhaguṇodayaṃ.

    બહુસ્સુતં સતિમન્તં, દન્તં સન્તં સમાહિતં;

    Bahussutaṃ satimantaṃ, dantaṃ santaṃ samāhitaṃ;

    નમામિ સિરસા ધીરં, ગરું મે ગણવાચકં.

    Namāmi sirasā dhīraṃ, garuṃ me gaṇavācakaṃ.

    આગતાગમતક્કેસુ , સદ્દસત્થનયઞ્ઞુસુ;

    Āgatāgamatakkesu , saddasatthanayaññusu;

    યસ્સન્તેવાસિભિક્ખૂસુ, સાસનં સુપ્પતિટ્ઠિતં.

    Yassantevāsibhikkhūsu, sāsanaṃ suppatiṭṭhitaṃ.

    વિનયટ્ઠકથાયાહં, લીનસારત્થદીપનિં;

    Vinayaṭṭhakathāyāhaṃ, līnasāratthadīpaniṃ;

    કરિસ્સામિ સુવિઞ્ઞેય્યં, પરિપુણ્ણમનાકુલં.

    Karissāmi suviññeyyaṃ, paripuṇṇamanākulaṃ.

    પોરાણેહિ કતં યં તુ, લીનત્થસ્સ પકાસનં;

    Porāṇehi kataṃ yaṃ tu, līnatthassa pakāsanaṃ;

    ન તં સબ્બત્થ ભિક્ખૂનં, અત્થં સાધેતિ સબ્બસો.

    Na taṃ sabbattha bhikkhūnaṃ, atthaṃ sādheti sabbaso.

    દુવિઞ્ઞેય્યસભાવાય, સીહળાય નિરુત્તિયા;

    Duviññeyyasabhāvāya, sīhaḷāya niruttiyā;

    ગણ્ઠિપદેસ્વનેકેસુ, લિખિતં કિઞ્ચિ કત્થચિ.

    Gaṇṭhipadesvanekesu, likhitaṃ kiñci katthaci.

    માગધિકાય ભાસાય, આરભિત્વાપિ કેનચિ;

    Māgadhikāya bhāsāya, ārabhitvāpi kenaci;

    ભાસન્તરેહિ સમ્મિસ્સં, લિખિતં કિઞ્ચિદેવ ચ.

    Bhāsantarehi sammissaṃ, likhitaṃ kiñcideva ca.

    અસારગન્થભારોપિ, તત્થેવ બહુ દિસ્સતિ;

    Asāraganthabhāropi, tattheva bahu dissati;

    આકુલઞ્ચ કતં યત્થ, સુવિઞ્ઞેય્યમ્પિ અત્થતો.

    Ākulañca kataṃ yattha, suviññeyyampi atthato.

    તતો અપરિપુણ્ણેન, તાદિસેનેત્થ સબ્બસો;

    Tato aparipuṇṇena, tādisenettha sabbaso;

    કથમત્થં વિજાનન્તિ, નાનાદેસનિવાસિનો.

    Kathamatthaṃ vijānanti, nānādesanivāsino.

    ભાસન્તરં તતો હિત્વા, સારમાદાય સબ્બસો;

    Bhāsantaraṃ tato hitvā, sāramādāya sabbaso;

    અનાકુલં કરિસ્સામિ, પરિપુણ્ણવિનિચ્છયન્તિ.

    Anākulaṃ karissāmi, paripuṇṇavinicchayanti.

    ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    વિનયસંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયં નમસ્સિતુકામો તસ્સ વિસિટ્ઠગુણયોગસન્દસ્સનત્થં ‘‘યો કપ્પકોટીહિપી’’તિઆદિમાહ. વિસિટ્ઠગુણયોગેન હિ વન્દનારહભાવો, વન્દનારહે ચ કતા વન્દના યથાધિપ્પેતમત્થં સાધેતિ. એત્થ ચ સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણપ્પયોજનં તત્થ તત્થ બહુધા પપઞ્ચેન્તિ આચરિયા. તથા હિ વણ્ણયન્તિ –

    Vinayasaṃvaṇṇanārambhe ratanattayaṃ namassitukāmo tassa visiṭṭhaguṇayogasandassanatthaṃ ‘‘yo kappakoṭīhipī’’tiādimāha. Visiṭṭhaguṇayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetamatthaṃ sādheti. Ettha ca saṃvaṇṇanārambhe ratanattayapaṇāmakaraṇappayojanaṃ tattha tattha bahudhā papañcenti ācariyā. Tathā hi vaṇṇayanti –

    ‘‘સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયવન્દના સંવણ્ણેતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ પભવનિસ્સયવિસુદ્ધિપટિવેદનત્થં, તં પન ધમ્મસંવણ્ણનાસુ વિઞ્ઞૂનં બહુમાનુપ્પાદનત્થં, તં સમ્મદેવ તેસં ઉગ્ગહણધારણાદિક્કમલદ્ધબ્બાય સમ્માપટિપત્તિયા સબ્બહિતસુખનિપ્ફાદનત્થં. અથ વા મઙ્ગલભાવતો , સબ્બકિરિયાસુ પુબ્બકિચ્ચભાવતો, પણ્ડિતેહિ સમાચરિતભાવતો, આયતિં પરેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનતો ચ સંવણ્ણનાયં રતનત્તયપણામકિરિયા’’તિ.

    ‘‘Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahaṇadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthaṃ. Atha vā maṅgalabhāvato , sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi samācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyā’’ti.

    મયં પન ઇધાધિપ્પેતમેવ પયોજનં દસ્સયિસ્સામ. તસ્મા સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણં યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદમેવ હિ પયોજનં આચરિયેન ઇધાધિપ્પેતં. તથા હિ વક્ખતિ –

    Mayaṃ pana idhādhippetameva payojanaṃ dassayissāma. Tasmā saṃvaṇṇanārambhe ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanatthanti veditabbaṃ. Idameva hi payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati –

    ‘‘ઇચ્ચેવમચ્ચન્તનમસ્સનેય્યં ,

    ‘‘Iccevamaccantanamassaneyyaṃ ,

    નમસ્સમાનો રતનત્તયં યં;

    Namassamāno ratanattayaṃ yaṃ;

    પુઞ્ઞાભિસન્દં વિપુલં અલત્થં,

    Puññābhisandaṃ vipulaṃ alatthaṃ,

    તસ્સાનુભાવેન હતન્તરાયો’’તિ.

    Tassānubhāvena hatantarāyo’’ti.

    રતનત્તયપણામકરણેન ચેત્થ યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનં રતનત્તયપૂજાય પઞ્ઞાપાટવભાવતો, તાય પઞ્ઞાપાટવઞ્ચ રાગાદિમલવિધમનતો. વુત્તઞ્હેતં –

    Ratanattayapaṇāmakaraṇena cettha yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanaṃ ratanattayapūjāya paññāpāṭavabhāvato, tāya paññāpāṭavañca rāgādimalavidhamanato. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘યસ્મિં, મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતમેવસ્સ તસ્મિં સમયે ચિત્તં હોતી’’તિઆદિ (અ॰ નિ॰ ૧૧.૧૧).

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 11.11).

    તસ્મા રતનત્તયપૂજનેન વિક્ખાલિતમલાય પઞ્ઞાય પાટવસિદ્ધિ.

    Tasmā ratanattayapūjanena vikkhālitamalāya paññāya pāṭavasiddhi.

    અથ વા રતનત્તયપૂજનસ્સ પઞ્ઞાપદટ્ઠાનસમાધિહેતુત્તા પઞ્ઞાપાટવં. વુત્તઞ્હિ તસ્સ સમાધિહેતુત્તં –

    Atha vā ratanattayapūjanassa paññāpadaṭṭhānasamādhihetuttā paññāpāṭavaṃ. Vuttañhi tassa samādhihetuttaṃ –

    ‘‘એવં ઉજુગતચિત્તો ખો, મહાનામ, અરિયસાવકો લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદિયતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૧.૧૧.).

    ‘‘Evaṃ ujugatacitto kho, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vediyati, sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti (a. ni. 11.11.).

    સમાધિસ્સ ચ પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનભાવો વુત્તોયેવ ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૯૯; મિ॰ પ॰ ૨.૧.૧૪). તતો એવં પટુભૂતાય પઞ્ઞાય પટિઞ્ઞામહત્તકતં ખેદમભિભુય્ય અનન્તરાયેન સંવણ્ણનં સમાપયિસ્સતિ. તેન વુત્તં ‘‘અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થ’’ન્તિ.

    Samādhissa ca paññāya padaṭṭhānabhāvo vuttoyeva ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 4.99; mi. pa. 2.1.14). Tato evaṃ paṭubhūtāya paññāya paṭiññāmahattakataṃ khedamabhibhuyya anantarāyena saṃvaṇṇanaṃ samāpayissati. Tena vuttaṃ ‘‘anantarāyena parisamāpanattha’’nti.

    અથ વા રતનત્તયપૂજાય આયુવણ્ણસુખબલવડ્ઢનતો અનન્તરાયેન પરિસમાપનં વેદિતબ્બં. રતનત્તયપણામેન હિ આયુવણ્ણસુખબલાનિ વડ્ઢન્તિ. વુત્તઞ્હેતં –

    Atha vā ratanattayapūjāya āyuvaṇṇasukhabalavaḍḍhanato anantarāyena parisamāpanaṃ veditabbaṃ. Ratanattayapaṇāmena hi āyuvaṇṇasukhabalāni vaḍḍhanti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘અભિવાદનસીલિસ્સ , નિચ્ચં વુડ્ઢાપચાયિનો;

    ‘‘Abhivādanasīlissa , niccaṃ vuḍḍhāpacāyino;

    ચત્તારો ધમ્મા વડ્ઢન્તિ, આયુ વણ્ણો સુખં બલ’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૧૦૯);

    Cattāro dhammā vaḍḍhanti, āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti. (dha. pa. 109);

    તતો આયુવણ્ણસુખબલવુડ્ઢિયા હોતેવ કારિયનિટ્ઠાનમિતિ વુત્તં ‘‘અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થ’’ન્તિ.

    Tato āyuvaṇṇasukhabalavuḍḍhiyā hoteva kāriyaniṭṭhānamiti vuttaṃ ‘‘anantarāyena parisamāpanattha’’nti.

    અથ વા રતનત્તયગારવસ્સ પટિભાનાપરિહાનાવહત્તા. અપરિહાનાવહઞ્હિ તીસુપિ રતનેસુ ગારવં. વુત્તઞ્હેતં –

    Atha vā ratanattayagāravassa paṭibhānāparihānāvahattā. Aparihānāvahañhi tīsupi ratanesu gāravaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘સત્તિમે, ભિક્ખવે, અપરિહાનિયા ધમ્મા. કતમે સત્ત? સત્થુગારવતા ધમ્મગારવતા સઙ્ઘગારવતા સિક્ખાગારવતા સમાધિગારવતા કલ્યાણમિત્તતા સોવચસ્સતા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૭.૩૪).

    ‘‘Sattime, bhikkhave, aparihāniyā dhammā. Katame satta? Satthugāravatā dhammagāravatā saṅghagāravatā sikkhāgāravatā samādhigāravatā kalyāṇamittatā sovacassatā’’ti (a. ni. 7.34).

    હોતેવ ચ તતો પટિભાનાપરિહાનેન યથાપટિઞ્ઞાતપરિસમાપનં.

    Hoteva ca tato paṭibhānāparihānena yathāpaṭiññātaparisamāpanaṃ.

    અથ વા પસાદવત્થૂસુ પૂજાય પુઞ્ઞાતિસયભાવતો. વુત્તઞ્હિ તસ્સ પુઞ્ઞાતિસયત્તં –

    Atha vā pasādavatthūsu pūjāya puññātisayabhāvato. Vuttañhi tassa puññātisayattaṃ –

    ‘‘પૂજારહે પૂજયતો, બુદ્ધે યદિવ સાવકે;

    ‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadiva sāvake;

    પપઞ્ચસમતિક્કન્તે, તિણ્ણસોકપરિદ્દવે.

    Papañcasamatikkante, tiṇṇasokapariddave.

    ‘‘તે તાદિસે પૂજયતો, નિબ્બુતે અકુતોભયે;

    ‘‘Te tādise pūjayato, nibbute akutobhaye;

    ન સક્કા પુઞ્ઞં સઙ્ખાતું, ઇમેત્તમપિ કેનચી’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૧૯૫-૧૯૬; અપ॰ થેર ૧.૧૦.૧-૨);

    Na sakkā puññaṃ saṅkhātuṃ, imettamapi kenacī’’ti. (dha. pa. 195-196; apa. thera 1.10.1-2);

    પુઞ્ઞાતિસયો ચ યથાધિપ્પેતપરિસમાપનુપાયો. યથાહ –

    Puññātisayo ca yathādhippetaparisamāpanupāyo. Yathāha –

    ‘‘એસ દેવમનુસ્સાનં, સબ્બકામદદો નિધિ;

    ‘‘Esa devamanussānaṃ, sabbakāmadado nidhi;

    યં યદેવાભિપત્થેન્તિ, સબ્બમેતેન લબ્ભતી’’તિ. (ખુ॰ પા॰ ૮.૧૦);

    Yaṃ yadevābhipatthenti, sabbametena labbhatī’’ti. (khu. pā. 8.10);

    ઉપાયેસુ ચ પટિપન્નસ્સ હોતેવ કારિયનિટ્ઠાનં. રતનત્તયપૂજા હિ નિરતિસયપુઞ્ઞક્ખેત્તસંબુદ્ધિયા અપરિમેય્યપ્પભવો પુઞ્ઞાતિસયોતિ બહુવિધન્તરાયેપિ લોકસન્નિવાસે અન્તરાયનિબન્ધનસકલસંકિલેસવિદ્ધંસનાય પહોતિ, ભયાદિઉપદ્દવઞ્ચ નિવારેતિ. તસ્મા સુવુત્તં ‘‘સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણં યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

    Upāyesu ca paṭipannassa hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ. Ratanattayapūjā hi niratisayapuññakkhettasaṃbuddhiyā aparimeyyappabhavo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Tasmā suvuttaṃ ‘‘saṃvaṇṇanārambhe ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanatthanti veditabba’’nti.

    એવં પન સપ્પયોજનં રતનત્તયવન્દનં કત્તુકામો પઠમં તાવ ભગવતો વન્દનં કાતું તમ્મૂલકત્તા સેસરતનાનં ‘‘યો કપ્પ…પે॰… મહાકારુણિકસ્સ તસ્સા’’તિ આહ. એત્થ પન યસ્સા દેસનાય સંવણ્ણનં કત્તુકામો, સા યસ્મા કરુણાપ્પધાના, ન સુત્તન્તદેસના વિય કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાના, નાપિ અભિધમ્મદેસના વિય પઞ્ઞાપ્પધાના, તસ્મા કરુણાપ્પધાનમેવ ભગવતો થોમનં આરદ્ધં. એસા હિ આચરિયસ્સ પકતિ, યદિદં આરમ્ભાનુરૂપથોમના. તેનેવ સુત્તન્તદેસનાય સંવણ્ણનારમ્ભે ‘‘કરુણાસીતલહદયં, પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાનં, અભિધમ્મદેસનાય સંવણ્ણનારમ્ભે ‘‘કરુણા વિય સત્તેસુ, પઞ્ઞા યસ્સ મહેસિનો’’તિ પઞ્ઞાપ્પધાનઞ્ચ થોમનં આરદ્ધં. કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાના હિ સુત્તન્તદેસના તેસં તેસં સત્તાનં આસયાનુસયાધિમુત્તિચરિયાદિભેદપરિચ્છિન્દનસમત્થાય પઞ્ઞાય સત્તેસુ ચ મહાકરુણાય તત્થ સાતિસયપ્પવત્તિતો. સુત્તન્તદેસનાય હિ મહાકરુણાસમાપત્તિબહુલો વેનેય્યસન્તાનેસુ તદજ્ઝાસયાનુલોમેન ગમ્ભીરમત્થપદં પતિટ્ઠાપેસિ. અભિધમ્મદેસના ચ કેવલં પઞ્ઞાપ્પધાના પરમત્થધમ્માનં યથાસભાવપટિવેધસમત્થાય પઞ્ઞાય તત્થ સાતિસયપ્પવત્તિતો.

    Evaṃ pana sappayojanaṃ ratanattayavandanaṃ kattukāmo paṭhamaṃ tāva bhagavato vandanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘yo kappa…pe… mahākāruṇikassa tassā’’ti āha. Ettha pana yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā yasmā karuṇāppadhānā, na suttantadesanā viya karuṇāpaññāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā, tasmā karuṇāppadhānameva bhagavato thomanaṃ āraddhaṃ. Esā hi ācariyassa pakati, yadidaṃ ārambhānurūpathomanā. Teneva suttantadesanāya saṃvaṇṇanārambhe ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti karuṇāpaññāppadhānaṃ, abhidhammadesanāya saṃvaṇṇanārambhe ‘‘karuṇā viya sattesu, paññā yassa mahesino’’ti paññāppadhānañca thomanaṃ āraddhaṃ. Karuṇāpaññāppadhānā hi suttantadesanā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ āsayānusayādhimutticariyādibhedaparicchindanasamatthāya paññāya sattesu ca mahākaruṇāya tattha sātisayappavattito. Suttantadesanāya hi mahākaruṇāsamāpattibahulo veneyyasantānesu tadajjhāsayānulomena gambhīramatthapadaṃ patiṭṭhāpesi. Abhidhammadesanā ca kevalaṃ paññāppadhānā paramatthadhammānaṃ yathāsabhāvapaṭivedhasamatthāya paññāya tattha sātisayappavattito.

    વિનયદેસના પન આસયાદિનિરપેક્ખં કેવલં કરુણાય પાકતિકસત્તેનપિ અસોતબ્બારહં સુણન્તો અપુચ્છિતબ્બારહં પુચ્છન્તો અવત્તબ્બારહઞ્ચ વદન્તો ભગવા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસીતિ કરુણાપ્પધાના. તથા હિ ઉક્કંસપરિયન્તગતહિરોત્તપ્પોપિ ભગવા લોકિયસાધુજનેહિપિ પરિહરિતબ્બાનિ ‘‘સિખરણીસી’’તિઆદીનિ વચનાનિ યથાપરાધઞ્ચ ગરહવચનાનિ વિનયપિટકદેસનાય મહાકરુણાસઞ્ચોદિતમાનસો મહાપરિસમજ્ઝે અભાસિ, તંતંસિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકારણાપેક્ખાય વેરઞ્જાદીસુ સારીરિકઞ્ચ ખેદમનુભોસિ. તસ્મા કિઞ્ચાપિ ભૂમન્તરપચ્ચયાકારસમયન્તરકથાનં વિય વિનયપઞ્ઞત્તિયાપિ સમુટ્ઠાપિકા પઞ્ઞા અનઞ્ઞસાધારણતાય અતિસયકિચ્ચવતી, કરુણાય કિચ્ચં પન તતોપિ અધિકન્તિ કરુણાપ્પધાના વિનયદેસના. કરુણાબ્યાપારાધિકતાય હિ દેસનાય કરુણાપ્પધાનતા. તસ્મા આરમ્ભાનુરૂપં કરુણાપ્પધાનમેવ એત્થ થોમનં કતન્તિ વેદિતબ્બં.

    Vinayadesanā pana āsayādinirapekkhaṃ kevalaṃ karuṇāya pākatikasattenapi asotabbārahaṃ suṇanto apucchitabbārahaṃ pucchanto avattabbārahañca vadanto bhagavā sikkhāpadaṃ paññapesīti karuṇāppadhānā. Tathā hi ukkaṃsapariyantagatahirottappopi bhagavā lokiyasādhujanehipi pariharitabbāni ‘‘sikharaṇīsī’’tiādīni vacanāni yathāparādhañca garahavacanāni vinayapiṭakadesanāya mahākaruṇāsañcoditamānaso mahāparisamajjhe abhāsi, taṃtaṃsikkhāpadapaññattikāraṇāpekkhāya verañjādīsu sārīrikañca khedamanubhosi. Tasmā kiñcāpi bhūmantarapaccayākārasamayantarakathānaṃ viya vinayapaññattiyāpi samuṭṭhāpikā paññā anaññasādhāraṇatāya atisayakiccavatī, karuṇāya kiccaṃ pana tatopi adhikanti karuṇāppadhānā vinayadesanā. Karuṇābyāpārādhikatāya hi desanāya karuṇāppadhānatā. Tasmā ārambhānurūpaṃ karuṇāppadhānameva ettha thomanaṃ katanti veditabbaṃ.

    કરુણાગ્ગહણેન ચ અપરિમેય્યપ્પભાવા સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા તંમૂલકત્તા સેસબુદ્ધગુણાનં. મહાકરુણાય વા છસુ અસાધારણઞાણેસુ અઞ્ઞતરત્તા તંસહચરિતસેસાસાધારણઞાણાનમ્પિ ગહણસબ્ભાવતો સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા નયતો દસ્સિતાવ હોન્તિ. એસોયેવ હિ નિરવસેસતો બુદ્ધગુણાનં દસ્સનુપાયો યદિદં નયગ્ગાહો. અઞ્ઞથા કો નામ સમત્થો ભગવતો ગુણે અનુપદં નિરવસેસતો દસ્સેતું. તેનેવાહ –

    Karuṇāggahaṇena ca aparimeyyappabhāvā sabbepi buddhaguṇā saṅgahitāti daṭṭhabbā taṃmūlakattā sesabuddhaguṇānaṃ. Mahākaruṇāya vā chasu asādhāraṇañāṇesu aññatarattā taṃsahacaritasesāsādhāraṇañāṇānampi gahaṇasabbhāvato sabbepi buddhaguṇā nayato dassitāva honti. Esoyeva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo yadidaṃ nayaggāho. Aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –

    ‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૦૪; ૩.૧૪૧; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૨૫);

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425);

    તેનેવ ચ આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેનપિ બુદ્ધગુણપરિચ્છેદનં પતિઅનુયુત્તેન ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘અપિચ મે, ભન્તે, ધમ્મન્વયો વિદિતો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૪૬) વુત્તં. તસ્મા ‘‘યો કપ્પકોટીહિપી’’તિઆદિના કરુણામુખેન સઙ્ખેપતો સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ ભગવન્તં અભિત્થવીતિ દટ્ઠબ્બં. અયમેત્થ સમુદાયત્થો.

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddhaguṇaparicchedanaṃ patianuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ. Tasmā ‘‘yo kappakoṭīhipī’’tiādinā karuṇāmukhena saṅkhepato sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavīti daṭṭhabbaṃ. Ayamettha samudāyattho.

    અયં પન અવયવત્થો – યોતિ અનિયમવચનં. તસ્સ ‘‘નાથો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘કપ્પકોટીહિપી’’તિઆદિના પન યાય કરુણાય સો ‘‘મહાકારુણિકો’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સા વસેન કપ્પકોટિગણનાયપિ અપ્પમેય્યં કાલં લોકહિતત્થાય અતિદુક્કરં કરોન્તસ્સ ભગવતો દુક્ખાનુભવનં દસ્સેતિ. કરુણાય બલેનેવ હિ સો ભગવા હત્થગતમ્પિ નિબ્બાનં પહાય સંસારપઙ્કે નિમુગ્ગં સત્તનિકાયં તતો સમુદ્ધરણત્થં ચિન્તેતુમ્પિ અસક્કુણેય્યં નયનજીવિતપુત્તભરિયદાનાદિકં અતિદુક્કરમકાસિ. કપ્પકોટીહિપિ અપ્પમેય્યં કાલન્તિ કપ્પકોટિગણનાયપિ ‘‘એત્તકા કપ્પકોટિયો’’તિ પમેતું અસક્કુણેય્યં કાલં, કપ્પકોટિગણનવસેનપિ પરિચ્છિન્દિતુમસક્કુણેય્યત્તા અપરિચ્છિન્નાનિ કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનીતિ વુત્તં હોતિ. કપ્પકોટિવસેનેવ હિ સો કાલો અપ્પમેય્યો, અસઙ્ખ્યેય્યવસેન પન પરિચ્છિન્નોયેવ. ‘‘કપ્પકોટીહિપી’’તિ અપિસદ્દો કપ્પકોટિવસેનપિ તાવ પમેતું ન સક્કા, પગેવ વસ્સગણનાયાતિ દસ્સેતિ. ‘‘અપ્પમેય્યં કાલ’’ન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં ‘‘માસમધીતે, દિવસં ચરતી’’તિઆદીસુ વિય. કરોન્તો અતિદુક્કરાનીતિ પઞ્ચમહાપરિચ્ચાગાદીનિ અતિદુક્કરાનિ કરોન્તો. એવમતિદુક્કરાનિ કરોન્તો કિં વિન્દીતિ ચે? ખેદં ગતો, કાયિકં ખેદમુપગતો, પરિસ્સમં પત્તોતિ અત્થો, દુક્ખમનુભવીતિ વુત્તં હોતિ. દુક્ખઞ્હિ ખિજ્જતિ સહિતુમસક્કુણેય્યન્તિ ‘‘ખેદો’’તિ વુચ્ચતિ. લોકહિતાયાતિ ‘‘અનમતગ્ગે સંસારે વટ્ટદુક્ખેન અચ્ચન્તપીળિતં સત્તલોકં તમ્હા દુક્ખતો મોચેત્વા નિબ્બાનસુખભાગિયં કરિસ્સામી’’તિ એવં સત્તલોકસ્સ હિતકરણત્થાયાતિ અત્થો. અસ્સ ચ ‘‘અતિદુક્કરાનિ કરોન્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. લોકહિતાય ખેદં ગતોતિ યોજનાયપિ નત્થિ દોસો. મહાગણ્ઠિપદેપિ હિ ‘‘અતિદુક્કરાનિ કરોન્તો ખેદં ગતો, કિમત્થન્તિ ચે? લોકહિતાયા’’તિ વુત્તં.

    Ayaṃ pana avayavattho – yoti aniyamavacanaṃ. Tassa ‘‘nātho’’ti iminā sambandho. ‘‘Kappakoṭīhipī’’tiādinā pana yāya karuṇāya so ‘‘mahākāruṇiko’’ti vuccati, tassā vasena kappakoṭigaṇanāyapi appameyyaṃ kālaṃ lokahitatthāya atidukkaraṃ karontassa bhagavato dukkhānubhavanaṃ dasseti. Karuṇāya baleneva hi so bhagavā hatthagatampi nibbānaṃ pahāya saṃsārapaṅke nimuggaṃ sattanikāyaṃ tato samuddharaṇatthaṃ cintetumpi asakkuṇeyyaṃ nayanajīvitaputtabhariyadānādikaṃ atidukkaramakāsi. Kappakoṭīhipi appameyyaṃ kālanti kappakoṭigaṇanāyapi ‘‘ettakā kappakoṭiyo’’ti pametuṃ asakkuṇeyyaṃ kālaṃ, kappakoṭigaṇanavasenapi paricchinditumasakkuṇeyyattā aparicchinnāni kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyānīti vuttaṃ hoti. Kappakoṭivaseneva hi so kālo appameyyo, asaṅkhyeyyavasena pana paricchinnoyeva. ‘‘Kappakoṭīhipī’’ti apisaddo kappakoṭivasenapi tāva pametuṃ na sakkā, pageva vassagaṇanāyāti dasseti. ‘‘Appameyyaṃ kāla’’nti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ ‘‘māsamadhīte, divasaṃ caratī’’tiādīsu viya. Karonto atidukkarānīti pañcamahāpariccāgādīni atidukkarāni karonto. Evamatidukkarāni karonto kiṃ vindīti ce? Khedaṃ gato, kāyikaṃ khedamupagato, parissamaṃ pattoti attho, dukkhamanubhavīti vuttaṃ hoti. Dukkhañhi khijjati sahitumasakkuṇeyyanti ‘‘khedo’’ti vuccati. Lokahitāyāti ‘‘anamatagge saṃsāre vaṭṭadukkhena accantapīḷitaṃ sattalokaṃ tamhā dukkhato mocetvā nibbānasukhabhāgiyaṃ karissāmī’’ti evaṃ sattalokassa hitakaraṇatthāyāti attho. Assa ca ‘‘atidukkarāni karonto’’ti iminā sambandho. Lokahitāya khedaṃ gatoti yojanāyapi natthi doso. Mahāgaṇṭhipadepi hi ‘‘atidukkarāni karonto khedaṃ gato, kimatthanti ce? Lokahitāyā’’ti vuttaṃ.

    યં પન એવં યોજનં અસમ્ભાવેન્તેન કેનચિ વુત્તં ‘‘ન હિ ભગવા લોકહિતાય સંસારદુક્ખમનુભવતિ. ન હિ કસ્સચિ દુક્ખાનુભવનં લોકસ્સ ઉપકારં આવહતી’’તિ, તં તસ્સ મતિમત્તં. એવં યોજનાયપિ અતિદુક્કરાનિ કરોન્તસ્સ ભગવતો દુક્ખાનુભવનં લોકહિતકરણત્થાયાતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ, ન તુ દુક્ખાનુભવનેનેવ લોકહિતસિદ્ધીતિ. પઠમં વુત્તયોજનાયપિ હિ ન દુક્કરકરણમત્તેન લોકહિતસિદ્ધિ. ન હિ દુક્કરં કરોન્તો કઞ્ચિ સત્તં મગ્ગફલાદીસુ પતિટ્ઠાપેતિ, અથ ખો તાદિસં અતિદુક્કરં કત્વા સબ્બઞ્ઞુભાવં સચ્છિકત્વા નિય્યાનિકધમ્મદેસનાય મગ્ગફલાદીસુ સત્તે પતિટ્ઠાપેન્તો લોકસ્સ હિતં સાધેતિ.

    Yaṃ pana evaṃ yojanaṃ asambhāventena kenaci vuttaṃ ‘‘na hi bhagavā lokahitāya saṃsāradukkhamanubhavati. Na hi kassaci dukkhānubhavanaṃ lokassa upakāraṃ āvahatī’’ti, taṃ tassa matimattaṃ. Evaṃ yojanāyapi atidukkarāni karontassa bhagavato dukkhānubhavanaṃ lokahitakaraṇatthāyāti ayamattho viññāyati, na tu dukkhānubhavaneneva lokahitasiddhīti. Paṭhamaṃ vuttayojanāyapi hi na dukkarakaraṇamattena lokahitasiddhi. Na hi dukkaraṃ karonto kañci sattaṃ maggaphalādīsu patiṭṭhāpeti, atha kho tādisaṃ atidukkaraṃ katvā sabbaññubhāvaṃ sacchikatvā niyyānikadhammadesanāya maggaphalādīsu satte patiṭṭhāpento lokassa hitaṃ sādheti.

    કામઞ્ચેત્થ સત્તસઙ્ખારભાજનવસેન તિવિધો લોકો, હિતકરણસ્સ પન અધિપ્પેતત્તા તંવિસયસ્સેવ સત્તલોકસ્સ વસેન અત્થો ગહેતબ્બો. સો હિ લોકીયન્તિ એત્થ પુઞ્ઞપાપાનિ તંવિપાકો ચાતિ ‘‘લોકો’’તિ વુચ્ચતિ. કત્થચિ પન ‘‘સનરામરલોકગરુ’’ન્તિઆદીસુ સમૂહત્થોપિ લોકસદ્દો સમુદાયવસેન લોકીયતિ પઞ્ઞાપીયતીતિ. યં પનેત્થ કેનચિ વુત્તં ‘‘ઇમિના સત્તલોકઞ્ચ જાતિલોકઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ, તસ્મા તસ્સ સત્તલોકસ્સ ઇધલોકપરલોકહિતં, અતિક્કન્તપરલોકાનં વા ઉચ્છિન્નલોકસમુદયાનં ઇધ જાતિલોકે ઓકાસલોકે વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસઙ્ખાતઞ્ચ હિતં સમ્પિણ્ડેત્વા લોકસ્સ, લોકાનં, લોકે વા હિતન્તિ સરૂપેકસેસં કત્વા લોકહિતમિચ્ચેવાહા’’તિ, ન તં સારતો પચ્ચેતબ્બં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસઙ્ખઆતહિતસ્સપિ સત્તલોકવિસયત્તા, સત્તલોકગ્ગહણેનેવ ઉચ્છિન્નમૂલાનં ખીણાસવાનમ્પિ સઙ્ગહિતત્તા.

    Kāmañcettha sattasaṅkhārabhājanavasena tividho loko, hitakaraṇassa pana adhippetattā taṃvisayasseva sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni taṃvipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Katthaci pana ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādīsu samūhatthopi lokasaddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Yaṃ panettha kenaci vuttaṃ ‘‘iminā sattalokañca jātilokañca saṅgaṇhāti, tasmā tassa sattalokassa idhalokaparalokahitaṃ, atikkantaparalokānaṃ vā ucchinnalokasamudayānaṃ idha jātiloke okāsaloke vā diṭṭhadhammasukhavihārasaṅkhātañca hitaṃ sampiṇḍetvā lokassa, lokānaṃ, loke vā hitanti sarūpekasesaṃ katvā lokahitamiccevāhā’’ti, na taṃ sārato paccetabbaṃ diṭṭhadhammasukhavihārasaṅkhaātahitassapi sattalokavisayattā, sattalokaggahaṇeneva ucchinnamūlānaṃ khīṇāsavānampi saṅgahitattā.

    સબ્બત્થ ‘‘કેનચી’’તિ વુત્તે ‘‘વજિરબુદ્ધિટીકાકારેના’’તિ ગહેતબ્બં. ‘‘મહાગણ્ઠિપદે’’તિ વા ‘‘મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે’’તિ વા ‘‘ચૂળગણ્ઠિપદે’’તિ વા વુત્તે ‘‘સીહળગણ્ઠિપદેસૂ’’તિ ગહેતબ્બં. કેવલં ‘‘ગણ્ઠિપદે’’તિ વુત્તે ‘‘માગધભાસાય લિખિતે ગણ્ઠિપદે’’તિ ગહેતબ્બં.

    Sabbattha ‘‘kenacī’’ti vutte ‘‘vajirabuddhiṭīkākārenā’’ti gahetabbaṃ. ‘‘Mahāgaṇṭhipade’’ti vā ‘‘majjhimagaṇṭhipade’’ti vā ‘‘cūḷagaṇṭhipade’’ti vā vutte ‘‘sīhaḷagaṇṭhipadesū’’ti gahetabbaṃ. Kevalaṃ ‘‘gaṇṭhipade’’ti vutte ‘‘māgadhabhāsāya likhite gaṇṭhipade’’ti gahetabbaṃ.

    નાથોતિ લોકપટિસરણો, લોકસામી લોકનાયકોતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ સબ્બાનત્થપઅહારપુબ્બઙ્ગમાય નિરવસેસહિતસુખવિધાનતપ્પરાય નિરતિસયાય પયોગસમ્પત્તિયા સદેવમનુસ્સાય પજાય અચ્ચન્તુપકારિતાય અપરિમિતનિરુપમપ્પભાવગુણવિસેસસમઙ્ગિતાય ચ સબ્બસત્તુત્તમો ભગવા અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં એકપટિસરણો પતિટ્ઠા. અથ વા નાથતીતિ નાથો, વેનેય્યાનં હિતસુખં મેત્તાયનવસેન આસીસતિ પત્થેતીતિ અત્થો. અથ વા નાથતિ વેનેય્યગતે કિલેસે ઉપતાપેતીતિ અત્થો, નાથતીતિ વા યાચતીતિ અત્થો. ભગવા હિ ‘‘સાધુ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ કાલેન કાલં અત્તસમ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખેય્યા’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૮.૭) સત્તાનં તં તં હિતપટિપત્તિં યાચિત્વાપિ કરુણાય સમુસ્સાહિતો તે તત્થ નિયોજેતિ. પરમેન વા ચિત્તિસ્સરિયેન સમન્નાગતો સબ્બસત્તે ઈસતિ અભિભવતીતિ પરમિસ્સરો ભગવા ‘‘નાથો’’તિ વુચ્ચતિ. સબ્બોપિ ચાયમત્થો સદ્દસત્થાનુસારતો વેદિતબ્બો.

    Nāthoti lokapaṭisaraṇo, lokasāmī lokanāyakoti vuttaṃ hoti. Tathā hi sabbānatthapaahārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ ekapaṭisaraṇo patiṭṭhā. Atha vā nāthatīti nātho, veneyyānaṃ hitasukhaṃ mettāyanavasena āsīsati patthetīti attho. Atha vā nāthati veneyyagate kilese upatāpetīti attho, nāthatīti vā yācatīti attho. Bhagavā hi ‘‘sādhu, bhikkhave, bhikkhu kālena kālaṃ attasampattiṃ paccavekkheyyā’’tiādinā (a. ni. 8.7) sattānaṃ taṃ taṃ hitapaṭipattiṃ yācitvāpi karuṇāya samussāhito te tattha niyojeti. Paramena vā cittissariyena samannāgato sabbasatte īsati abhibhavatīti paramissaro bhagavā ‘‘nātho’’ti vuccati. Sabbopi cāyamattho saddasatthānusārato veditabbo.

    મહાકારુણિકસ્સાતિ યો કરુણાય કમ્પિતહદયત્તા લોકહિતત્થં અતિદુક્કરકિરિયાય અનેકપ્પકારં તાદિસં સંસારદુક્ખમનુભવિત્વા આગતો, તસ્સ મહાકારુણિકસ્સાતિ અત્થો. તત્થ કિરતીતિ કરુણા, પરદુક્ખં વિક્ખિપતિ અપનેતીતિ અત્થો. દુક્ખિતેસુ વા કિરીયતિ પસારીયતીતિ કરુણા. અથ વા કિણાતીતિ કરુણા, પરદુક્ખે સતિ કારુણિકં હિંસતિ વિબાધેતિ, વિનાસેતિ વા પરસ્સ દુક્ખન્તિ અત્થો. પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં કમ્પનં હદયખેદં કરોતીતિ વા કરુણા. અથ વા કમિતિ સુખં, તં રુન્ધતીતિ કરુણા. એસા હિ પરદુક્ખાપનયનકામતાલક્ખણા અત્તસુખનિરપેક્ખતાય કારુણિકાનં સુખં રુન્ધતિ વિબાધેતીતિ. કરુણાય નિયુત્તોતિ કારુણિકો યથા ‘‘દોવારિકો’’તિ. યથા હિ દ્વારટ્ઠાનતો અઞ્ઞત્થ વત્તમાનોપિ દ્વારપટિબદ્ધજીવિકો પુરિસો દ્વારાનતિવત્તવુત્તિતાય દ્વારે નિયુત્તોતિ ‘‘દોવારિકો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં ભગવા મેત્તાદિવસેન કરુણાવિહારતો અઞ્ઞત્થ વત્તમાનોપિ કરુણાનતિવત્તવુત્તિતાય કરુણાય નિયુત્તોતિ ‘‘કારુણિકો’’તિ વુચ્ચતિ. મહાભિનીહારતો પટ્ઠાય હિ યાવ મહાપરિનિબ્બાના લોકહિતત્થમેવ લોકનાથા તિટ્ઠન્તિ. મહન્તો કારુણિકોતિ મહાકારુણિકો. સતિપિ ભગવતો તદઞ્ઞગુણાનમ્પિ વસેન મહન્તભાવે કારુણિકસદ્દસન્નિધાનેન વુત્તત્તા કરુણાવસેનેત્થ મહન્તભાવો વેદિતબ્બો યથા ‘‘મહાવેય્યાકરણો’’તિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘મહાકારુણિકસ્સા’’તિ ઇમિના પદેન પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન સત્થુ મહાકરુણા વુત્તા હોતિ.

    Mahākāruṇikassāti yo karuṇāya kampitahadayattā lokahitatthaṃ atidukkarakiriyāya anekappakāraṃ tādisaṃ saṃsāradukkhamanubhavitvā āgato, tassa mahākāruṇikassāti attho. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Dukkhitesu vā kirīyati pasārīyatīti karuṇā. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādheti, vināseti vā parassa dukkhanti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibādhetīti. Karuṇāya niyuttoti kāruṇiko yathā ‘‘dovāriko’’ti. Yathā hi dvāraṭṭhānato aññattha vattamānopi dvārapaṭibaddhajīviko puriso dvārānativattavuttitāya dvāre niyuttoti ‘‘dovāriko’’ti vuccati, evaṃ bhagavā mettādivasena karuṇāvihārato aññattha vattamānopi karuṇānativattavuttitāya karuṇāya niyuttoti ‘‘kāruṇiko’’ti vuccati. Mahābhinīhārato paṭṭhāya hi yāva mahāparinibbānā lokahitatthameva lokanāthā tiṭṭhanti. Mahanto kāruṇikoti mahākāruṇiko. Satipi bhagavato tadaññaguṇānampi vasena mahantabhāve kāruṇikasaddasannidhānena vuttattā karuṇāvasenettha mahantabhāvo veditabbo yathā ‘‘mahāveyyākaraṇo’’ti. Evañca katvā ‘‘mahākāruṇikassā’’ti iminā padena puggalādhiṭṭhānena satthu mahākaruṇā vuttā hoti.

    અથ વા કરુણા કરુણાયનં સીલં પકતિ એતસ્સાતિ કારુણિકો, પથવીફસ્સાદયો વિય કક્ખળફુસનાદિસભાવા કરુણાયનસભાવો સભાવભૂતકરુણોતિ અત્થો. સેસં પુરિમસદિસમેવ. અથ વા મહાવિસયતાય મહાનુભાવતાય મહાબલતાય ચ મહતી કરુણાતિ મહાકરુણા. ભગવતો હિ કરુણા નિરવસેસેસુ સત્તેસુ પવત્તતિ, પવત્તમાના ચ અનઞ્ઞસાધારણા પવત્તતિ, દિટ્ઠધમ્મિકાદિભેદઞ્ચ મહન્તમેવ સત્તાનં હિતસુખં એકન્તતો નિપ્ફાદેતિ, મહાકરુણાય નિયુત્તોતિ મહાકારુણિકોતિ સબ્બં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અથ વા મહતી પસત્થા કરુણા અસ્સ અત્થીતિ મહાકારુણિકો. પૂજાવચનો હેત્થ મહન્તસદ્દો ‘‘મહાપુરિસો’’તિઆદીસુ વિય. પસત્થા ચ ભગવતો કરુણા મહાકરુણાસમાપત્તિવસેનપિ પવત્તિતો અનઞ્ઞસાધારણત્તાતિ.

    Atha vā karuṇā karuṇāyanaṃ sīlaṃ pakati etassāti kāruṇiko, pathavīphassādayo viya kakkhaḷaphusanādisabhāvā karuṇāyanasabhāvo sabhāvabhūtakaruṇoti attho. Sesaṃ purimasadisameva. Atha vā mahāvisayatāya mahānubhāvatāya mahābalatāya ca mahatī karuṇāti mahākaruṇā. Bhagavato hi karuṇā niravasesesu sattesu pavattati, pavattamānā ca anaññasādhāraṇā pavattati, diṭṭhadhammikādibhedañca mahantameva sattānaṃ hitasukhaṃ ekantato nipphādeti, mahākaruṇāya niyuttoti mahākāruṇikoti sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Atha vā mahatī pasatthā karuṇā assa atthīti mahākāruṇiko. Pūjāvacano hettha mahantasaddo ‘‘mahāpuriso’’tiādīsu viya. Pasatthā ca bhagavato karuṇā mahākaruṇāsamāpattivasenapi pavattito anaññasādhāraṇattāti.

    એવં કરુણામુખેન સઙ્ખેપતો સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ ભગવન્તં થોમેત્વા ઇદાનિ સદ્ધમ્મં થોમેતું ‘‘અસમ્બુધ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અસમ્બુધન્તિ પુબ્બકાલકિરિયાનિદ્દેસો, તસ્સ અસમ્બુજ્ઝન્તો અપ્પટિવિજ્ઝન્તોતિ અત્થો, યથાસભાવં અપ્પટિવિજ્ઝનતોતિ વુત્તં હોતિ. હેતુઅત્થો હેત્થ અન્તસદ્દો ‘‘પઠન્તો નિસીદતી’’તિઆદીસુ વિય. ન્તિ પુબ્બકાલકિરિયાય અનિયમતો કમ્મનિદ્દેસો. બુદ્ધનિસેવિતન્તિ તસ્સ વિસેસનં. તત્થ બુદ્ધસદ્દસ્સ તાવ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિઆદિના (મહાનિ॰ ૧૯૨) નિદ્દેસનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અથ વા સવાસનાય અઞ્ઞાણનિદ્દાય અચ્ચન્તવિગમતો, બુદ્ધિયા વા વિકસિતભાવતો બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો જાગરણવિકસનત્થવસેન. અથ વા કસ્સચિપિ ઞેય્યધમ્મસ્સ અનવબુદ્ધસ્સ અભાવેન ઞેય્યવિસેસસ્સ કમ્મભાવેન અગ્ગહણતો કમ્મવચનિચ્છાય અભાવેન અવગમનત્થવસેનેવ કત્તુનિદ્દેસો લબ્ભતીતિ બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો. અત્થતો પન પારમિતાપરિભાવિતો સયમ્ભૂઞાણેન સહ વાસનાય વિહતવિદ્ધંસિતનિરવસેસકિલેસો મહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅપરિમેય્યગુણગણાધારો ખન્ધસન્તાનો બુદ્ધો. યથાહ ‘‘બુદ્ધોતિ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ અનાચરિયકો પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસુ સામં સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝિ, તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો બલેસુ ચ વસીભાવ’’ન્તિ (મહાનિ॰ ૧૯૨; ચૂળનિ॰ પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૯૭; પટિ॰ મ॰ ૧.૧૬૧). તેન એવં નિરુપમપ્પભાવેન બુદ્ધેન નિસેવિતં ગોચરાસેવનાભાવનાસેવનાહિ યથારહં નિસેવિતં અનુભૂતન્તિ અત્થો.

    Evaṃ karuṇāmukhena saṅkhepato sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ thometvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘asambudha’’ntiādimāha. Tattha asambudhanti pubbakālakiriyāniddeso, tassa asambujjhanto appaṭivijjhantoti attho, yathāsabhāvaṃ appaṭivijjhanatoti vuttaṃ hoti. Hetuattho hettha antasaddo ‘‘paṭhanto nisīdatī’’tiādīsu viya. Yanti pubbakālakiriyāya aniyamato kammaniddeso. Buddhanisevitanti tassa visesanaṃ. Tattha buddhasaddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192) niddesanayena attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhūñāṇena saha vāsanāya vihataviddhaṃsitaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha ‘‘buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi. ma. 1.161). Tena evaṃ nirupamappabhāvena buddhena nisevitaṃ gocarāsevanābhāvanāsevanāhi yathārahaṃ nisevitaṃ anubhūtanti attho.

    તત્થ નિબ્બાનં ગોચરાસેવનાવસેનેવ નિસેવિતં, મગ્ગો પન અત્તના ભાવિતો ચ ભાવનાસેવનાવસેન સેવિતો, પરેહિ ઉપ્પાદિતાનિ પન મગ્ગફલાનિ ચેતોપરિયઞાણાદિના યદા પરિજાનાતિ, અત્તના ઉપ્પાદિતાનિ વા પચ્ચવેક્ખણઞાણેન પરિચ્છિન્દતિ, તદા ગોચરાસેવનાવસેનપિ સેવિતાનિ હોન્તિયેવ. એત્થ ચ પરિયત્તિધમ્મસ્સપિ પરિયાયતો ધમ્મગ્ગહણેન ગહણે સતિ સોપિ દેસનાસમ્મસનઞાણગોચરતાય ગોચરાસેવનાય સેવિતોતિ સક્કા ગહેતું. ‘‘અભિધમ્મનયસમુદ્દં અધિગચ્છતિ, તીણિ પિટકાનિ સમ્મસી’’તિ ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા પરિયત્તિધમ્મસ્સપિ સચ્છિકિરિયાય સમ્મસનપરિયાયો લબ્ભતીતિ યં અસમ્બુધં અસમ્બુજ્ઝન્તો અસચ્છિકરોન્તોતિ અત્થસમ્ભવતો સોપિ ઇધ વુત્તો એવાતિ દટ્ઠબ્બં. તમ્પિ ચ અપ્પટિવિજ્ઝન્તો ભવાભવં ગચ્છતિ, પરિઞ્ઞાતધમ્મવિનયો પન તદત્થપટિપત્તિયા સમ્માપટિપન્નો ન ચિરસ્સેવ દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સતિ. વુત્તઞ્હેતં –

    Tattha nibbānaṃ gocarāsevanāvaseneva nisevitaṃ, maggo pana attanā bhāvito ca bhāvanāsevanāvasena sevito, parehi uppāditāni pana maggaphalāni cetopariyañāṇādinā yadā parijānāti, attanā uppāditāni vā paccavekkhaṇañāṇena paricchindati, tadā gocarāsevanāvasenapi sevitāni hontiyeva. Ettha ca pariyattidhammassapi pariyāyato dhammaggahaṇena gahaṇe sati sopi desanāsammasanañāṇagocaratāya gocarāsevanāya sevitoti sakkā gahetuṃ. ‘‘Abhidhammanayasamuddaṃ adhigacchati, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyāya sammasanapariyāyo labbhatīti yaṃ asambudhaṃ asambujjhanto asacchikarontoti atthasambhavato sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Tampi ca appaṭivijjhanto bhavābhavaṃ gacchati, pariññātadhammavinayo pana tadatthapaṭipattiyā sammāpaṭipanno na cirasseva dukkhassantaṃ karissati. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘યો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે, અપ્પમત્તો વિહસ્સતિ;

    ‘‘Yo imasmiṃ dhammavinaye, appamatto vihassati;

    પહાય જાતિસંસારં, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સતી’’તિ. (દી॰ નિ॰ ૨.૧૮૫; સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૫);

    Pahāya jātisaṃsāraṃ, dukkhassantaṃ karissatī’’ti. (dī. ni. 2.185; saṃ. ni. 1.185);

    એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ પચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકેહિપિ ગોચરાસેવનાદિના સેવિતાનિ હોન્તિ, તથાપિ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન ‘‘બુદ્ધનિસેવિત’’ન્તિ વુત્તં. કેનચિ પન બુદ્ધસદ્દસ્સ સામઞ્ઞતો બુદ્ધાનુબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાનમ્પિ એત્થેવ સઙ્ગહો વુત્તો.

    Ettha ca kiñcāpi maggaphalanibbānāni paccekabuddhabuddhasāvakehipi gocarāsevanādinā sevitāni honti, tathāpi ukkaṭṭhaparicchedavasena ‘‘buddhanisevita’’nti vuttaṃ. Kenaci pana buddhasaddassa sāmaññato buddhānubuddhapaccekabuddhānampi ettheva saṅgaho vutto.

    ભવાભવન્તિ અપરકાલકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો, ભવતો ભવન્તિ અત્થો. અથ વા ભવાભવન્તિ સુગતિદુગ્ગતિવસેન હીનપણીતવસેન ચ ખુદ્દકં મહન્તઞ્ચ ભવન્તિ અત્થો. વુદ્ધત્થોપિ હિ અ-કારો દિસ્સતિ ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિઆદીસુ વિય. તસ્મા અભવોતિ મહાભવો વુચ્ચતિ. અથ વા ભવોતિ વુદ્ધિ, અભવોતિ હાનિ. ભવોતિ વા સસ્સતદિટ્ઠિ, અભવોતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. વુત્તપ્પકારો ભવો ચ અભવો ચ ભવાભવો. તં ભવાભવં. ગચ્છતીતિ અપરકાલકિરિયાનિદ્દેસો. જીવલોકોતિ સત્તલોકો. જીવગ્ગહણેન હિ સઙ્ખારભાજનલોકં નિવત્તેતિ તસ્સ ભવાભવગમનાસમ્ભવતો. નમો અત્થૂતિ પાઠસેસો દટ્ઠબ્બો.

    Bhavābhavanti aparakālakiriyāya kammaniddeso, bhavato bhavanti attho. Atha vā bhavābhavanti sugatiduggativasena hīnapaṇītavasena ca khuddakaṃ mahantañca bhavanti attho. Vuddhatthopi hi a-kāro dissati ‘‘asekkhā dhammā’’tiādīsu viya. Tasmā abhavoti mahābhavo vuccati. Atha vā bhavoti vuddhi, abhavoti hāni. Bhavoti vā sassatadiṭṭhi, abhavoti ucchedadiṭṭhi. Vuttappakāro bhavo ca abhavo ca bhavābhavo. Taṃ bhavābhavaṃ. Gacchatīti aparakālakiriyāniddeso. Jīvalokoti sattaloko. Jīvaggahaṇena hi saṅkhārabhājanalokaṃ nivatteti tassa bhavābhavagamanāsambhavato. Namo atthūti pāṭhaseso daṭṭhabbo.

    અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસિનોતિ ધમ્મવિસેસનં. તત્થ અવિન્દિયં વિન્દતીતિ અવિજ્જા. પૂરેતું અયુત્તટ્ઠેન કાયદુચ્ચરિતાદિ અવિન્દિયં નામ, અલદ્ધબ્બન્તિ અત્થો. તબ્બિપરીતતો કાયસુચરિતાદિ વિન્દિયં નામ, તં વિન્દિયં ન વિન્દતીતિ વા અવિજ્જા, ખન્ધાનં રાસટ્ઠં, આયતનાનં આયતનટ્ઠં, ધાતૂનં સુઞ્ઞતટ્ઠં, ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિયટ્ઠં, સચ્ચાનં તથટ્ઠં અવિદિતં કરોતીતિ વા અવિજ્જા, દુક્ખાદીનં પીળનાદિવસેન વુત્તં ચતુબ્બિધં અત્થં અવિદિતં કરોતીતિપિ અવિજ્જા, અન્તવિરહિતે સંસારે સબ્બયોનિગતિભવવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ સત્તે જવાપેતીતિ વા અવિજ્જા, પરમત્થતો અવિજ્જમાનેસુપિ ઇત્થિપુરિસાદીસુ જવતિ, વિજ્જમાનેસુપિ ખન્ધાદીસુ ન જવતીતિ વા અવિજ્જા. સા આદિ યેસં તણ્હાદીનં તે અવિજ્જાદયો, તેયેવ કિલિસ્સન્તિ એતેહિ સત્તાતિ કિલેસા, તેયેવ ચ સત્તાનં બન્ધનટ્ઠેન જાલસદિસાતિ જાલં, તં વિદ્ધંસેતિ સબ્બસો વિનાસેતિ સીલેનાતિ અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસી. નનુ ચેત્થ સપરિયત્તિકો નવલોકુત્તરધમ્મો અધિપ્પેતો, તત્થ ચ મગ્ગોયેવ કિલેસે વિદ્ધંસેતિ, નેતરેતિ ચે? વુચ્ચતે. મગ્ગસ્સપિ નિબ્બાનમાગમ્મ કિલેસવિદ્ધંસનતો નિબ્બાનમ્પિ કિલેસે વિદ્ધંસેતિ નામ, મગ્ગસ્સ કિલેસવિદ્ધંસનકિચ્ચં ફલેન નિપ્ફન્નન્તિ ફલમ્પિ ‘‘કિલેસવિદ્ધંસી’’તિ વુચ્ચતિ. પરિયત્તિધમ્મોપિ કિલેસવિદ્ધંસનસ્સ પચ્ચયત્તા ‘‘કિલેસવિદ્ધંસી’’તિ વત્તુમરહતીતિ ન કોચિ દોસો.

    Avijjādikilesajālaviddhaṃsinoti dhammavisesanaṃ. Tattha avindiyaṃ vindatīti avijjā. Pūretuṃ ayuttaṭṭhena kāyaduccaritādi avindiyaṃ nāma, aladdhabbanti attho. Tabbiparītato kāyasucaritādi vindiyaṃ nāma, taṃ vindiyaṃ na vindatīti vā avijjā, khandhānaṃ rāsaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññataṭṭhaṃ, indriyānaṃ adhipatiyaṭṭhaṃ, saccānaṃ tathaṭṭhaṃ aviditaṃ karotīti vā avijjā, dukkhādīnaṃ pīḷanādivasena vuttaṃ catubbidhaṃ atthaṃ aviditaṃ karotītipi avijjā, antavirahite saṃsāre sabbayonigatibhavaviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu satte javāpetīti vā avijjā, paramatthato avijjamānesupi itthipurisādīsu javati, vijjamānesupi khandhādīsu na javatīti vā avijjā. Sā ādi yesaṃ taṇhādīnaṃ te avijjādayo, teyeva kilissanti etehi sattāti kilesā, teyeva ca sattānaṃ bandhanaṭṭhena jālasadisāti jālaṃ, taṃ viddhaṃseti sabbaso vināseti sīlenāti avijjādikilesajālaviddhaṃsī. Nanu cettha sapariyattiko navalokuttaradhammo adhippeto, tattha ca maggoyeva kilese viddhaṃseti, netareti ce? Vuccate. Maggassapi nibbānamāgamma kilesaviddhaṃsanato nibbānampi kilese viddhaṃseti nāma, maggassa kilesaviddhaṃsanakiccaṃ phalena nipphannanti phalampi ‘‘kilesaviddhaṃsī’’ti vuccati. Pariyattidhammopi kilesaviddhaṃsanassa paccayattā ‘‘kilesaviddhaṃsī’’ti vattumarahatīti na koci doso.

    ધમ્મવરસ્સ તસ્સાતિ પુબ્બે અનિયમિતસ્સ નિયમવચનં. તત્થ યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચતૂસુ અપાયેસુ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો.

    Dhammavarassa tassāti pubbe aniyamitassa niyamavacanaṃ. Tattha yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne catūsu apāyesu apatamāne dhāretīti dhammo.

    ‘‘યે કેચિ ધમ્મં સરણં ગતાસે, ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિં;

    ‘‘Ye keci dhammaṃ saraṇaṃ gatāse, na te gamissanti apāyabhūmiṃ;

    પહાય માનુસં દેહં, દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ. (દી॰ નિ॰ ૨.૩૩૨; સં॰ નિ॰ ૧.૩૭) –

    Pahāya mānusaṃ dehaṃ, devakāyaṃ paripūressantī’’ti. (dī. ni. 2.332; saṃ. ni. 1.37) –

    હિ વુત્તં. સંસારદુક્ખે વા અપતમાને કત્વા ધારેતીતિ ધમ્મો મગ્ગફલુપ્પત્તિયા સત્તક્ખત્તુપરમતાદિવસેન સંસારસ્સ પરિચ્છિન્નત્તા. અપાયાદિનિબ્બત્તકકિલેસવિદ્ધંસનઞ્ચેત્થ ધારણં. એવઞ્ચ કત્વા અરિયમગ્ગો તસ્સ તદત્થસિદ્ધિહેતુતાય નિબ્બાનઞ્ચાતિ ઉભયમેવ નિપ્પરિયાયતો ધારેતિ, અરિયફલં પન તંસમુચ્છિન્નકિલેસપટિપ્પસ્સમ્ભનેન તદનુગુણતાય, પરિયત્તિધમ્મો તદધિગમહેતુતાયાતિ ઉભયં પરિયાયતો ધારેતીતિ વેદિતબ્બં. વુત્તપ્પકારો ધમ્મોયેવ અત્તનો ઉત્તરિતરાભાવેન વરો પવરો અનુત્તરોતિ ધમ્મવરો, તસ્સ ધમ્મવરસ્સ નમો અત્થૂતિ સમ્બન્ધો. એત્તાવતા ચેત્થ અમ્હેહિ સારત્થો પકાસિતો. યં પનેત્થ કેનચિ પપઞ્ચિતં, અમ્હેહિ ચ ઇધ ન દસ્સિતં, ન તં સારતો પચ્ચેતબ્બં. ઇતો પરેસુપિ એવમેવ દટ્ઠબ્બં. તસ્મા ઇતો પટ્ઠાય એત્તકમ્પિ અવત્વા સારત્થમેવ દસ્સયિસ્સામ. યત્થ પન કેનચિ અચ્ચન્તવિરુદ્ધં લિખિતં, તમ્પિ કત્થચિ દસ્સયિસ્સામ. એત્થ ચ ‘‘અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસિનો’’તિ એતેન સ્વાક્ખાતતાદીહિ ધમ્મં થોમેતિ, ‘‘ધમ્મવરસ્સા’’તિ એતેન અઞ્ઞસ્સ વિસિટ્ઠસ્સ અભાવદીપનતો પરિપુણ્ણતાય. પઠમેન વા પહાનસમ્પદં ધમ્મસ્સ દસ્સેતિ, દુતિયેન પભાવસમ્પદં.

    Hi vuttaṃ. Saṃsāradukkhe vā apatamāne katvā dhāretīti dhammo maggaphaluppattiyā sattakkhattuparamatādivasena saṃsārassa paricchinnattā. Apāyādinibbattakakilesaviddhaṃsanañcettha dhāraṇaṃ. Evañca katvā ariyamaggo tassa tadatthasiddhihetutāya nibbānañcāti ubhayameva nippariyāyato dhāreti, ariyaphalaṃ pana taṃsamucchinnakilesapaṭippassambhanena tadanuguṇatāya, pariyattidhammo tadadhigamahetutāyāti ubhayaṃ pariyāyato dhāretīti veditabbaṃ. Vuttappakāro dhammoyeva attano uttaritarābhāvena varo pavaro anuttaroti dhammavaro, tassa dhammavarassa namo atthūti sambandho. Ettāvatā cettha amhehi sārattho pakāsito. Yaṃ panettha kenaci papañcitaṃ, amhehi ca idha na dassitaṃ, na taṃ sārato paccetabbaṃ. Ito paresupi evameva daṭṭhabbaṃ. Tasmā ito paṭṭhāya ettakampi avatvā sāratthameva dassayissāma. Yattha pana kenaci accantaviruddhaṃ likhitaṃ, tampi katthaci dassayissāma. Ettha ca ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsino’’ti etena svākkhātatādīhi dhammaṃ thometi, ‘‘dhammavarassā’’ti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanato paripuṇṇatāya. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena pabhāvasampadaṃ.

    એવં સઙ્ખેપેનેવ સબ્બધમ્મગુણેહિ સદ્ધમ્મં થોમેત્વા ઇદાનિ અરિયસઙ્ઘં થોમેતું ‘‘ગુણેહી’’તિઆદિમાહ. ‘‘ગુણેહી’’તિ પદસ્સ ‘‘યુત્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ઇદાનિ યેહિ ગુણેહિ યુત્તો, તે દસ્સેન્તો ‘‘સીલસમાધી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદિ ‘‘સીલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સમાધીતિ પઠમજ્ઝાનાદિ. સમાધિસીસેન હિ પઠમજ્ઝાનાદયો વુત્તા. પઞ્ઞાતિ મગ્ગપઞ્ઞા. વિમુત્તિ ચ વિમુત્તિઞાણઞ્ચ વિમુત્તિવિમુત્તિઞાણન્તિ વત્તબ્બે એકદેસસરૂપેકસેસનયેન ‘‘વિમુત્તિઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. આદિસદ્દપરિયાયેન પભુતિસદ્દેન વા વિમુત્તિગ્ગહણં વેદિતબ્બં. તત્થ વિમુત્તીતિ ફલં. વિમુત્તિઞાણન્તિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. પભુતિ-સદ્દેન છળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાદયો ગુણા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ સીલાદયો ગુણા લોકિયા લોકુત્તરા ચ યથાસમ્ભવં નિદ્દિટ્ઠાતિ વેદિતબ્બા. યં પનેત્થ કેનચિ વુત્તં ‘‘સીલાદયો કિઞ્ચાપિ લોકિયલોકુત્તરા યથાસમ્ભવં લબ્ભન્તિ, તથાપિ અન્તે ‘અરિયસઙ્ઘ’ન્તિ વચનતો સીલાદયો ચત્તારો ધમ્મક્ખન્ધા લોકુત્તરાવા’’તિ, તં તસ્સ મતિમત્તં. ન હિ અરિયસઙ્ઘસ્સ લોકિયગુણેહિપિ થોમનાય કોચિ દોસો દિસ્સતિ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસ્સપિ તાવ લોકિયલોકુત્તરગુણેહિ થોમના હોતિ, કિમઙ્ગં પન અરિયસઙ્ઘસ્સાતિ.

    Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ thometvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘guṇehī’’tiādimāha. ‘‘Guṇehī’’ti padassa ‘‘yutto’’ti iminā sambandho. Idāni yehi guṇehi yutto, te dassento ‘‘sīlasamādhī’’tiādimāha. Tattha catupārisuddhisīlādi ‘‘sīla’’nti vuccati. Samādhīti paṭhamajjhānādi. Samādhisīsena hi paṭhamajjhānādayo vuttā. Paññāti maggapaññā. Vimutti ca vimuttiñāṇañca vimuttivimuttiñāṇanti vattabbe ekadesasarūpekasesanayena ‘‘vimuttiñāṇa’’nti vuttaṃ. Ādisaddapariyāyena pabhutisaddena vā vimuttiggahaṇaṃ veditabbaṃ. Tattha vimuttīti phalaṃ. Vimuttiñāṇanti paccavekkhaṇañāṇaṃ. Pabhuti-saddena chaḷabhiññācatupaṭisambhidādayo guṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca sīlādayo guṇā lokiyā lokuttarā ca yathāsambhavaṃ niddiṭṭhāti veditabbā. Yaṃ panettha kenaci vuttaṃ ‘‘sīlādayo kiñcāpi lokiyalokuttarā yathāsambhavaṃ labbhanti, tathāpi ante ‘ariyasaṅgha’nti vacanato sīlādayo cattāro dhammakkhandhā lokuttarāvā’’ti, taṃ tassa matimattaṃ. Na hi ariyasaṅghassa lokiyaguṇehipi thomanāya koci doso dissati, sabbaññubuddhassapi tāva lokiyalokuttaraguṇehi thomanā hoti, kimaṅgaṃ pana ariyasaṅghassāti.

    કુસલત્થિકાનં જનાનં પુઞ્ઞસ્સ વુદ્ધિયા ખેત્તસદિસત્તા ખેત્તન્તિ આહ ‘‘ખેત્તં જનાનં કુસલત્થિકાન’’ન્તિ. ખિત્તં બીજં મહપ્ફલભાવકરણેન તાયતીતિ હિ ખેત્તં, પુબ્બણ્ણાપરણ્ણવિરુહનભૂમિ, તંસદિસત્તા અરિયસઙ્ઘોપિ ‘‘ખેત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમિના અરિયસઙ્ઘસ્સ અનુત્તરપુઞ્ઞક્ખેત્તભાવં દીપેતિ. ‘‘અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સા’’તિ હિ વુત્તં. ન્તિ પુબ્બે ‘‘યો’’તિ અનિયમેન વુત્તસ્સ નિયમવચનં. અરિયસઙ્ઘન્તિ એત્થ આરકત્તા કિલેસેહિ, અનયે ન ઇરિયનતો, અયે ચ ઇરિયનતો અરિયા નિરુત્તિનયેન. અથ વા સદેવકેન લોકેન સરણન્તિ અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો ઉપગતાનઞ્ચ તદત્થસિદ્ધિતો અરિયા. અરિયાનં સઙ્ઘો સમૂહોતિ અરિયસઙ્ઘો. અથ વા અરિયો ચ સો યથાવુત્તનયેન સઙ્ઘો ચ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતભાવતોતિ અરિયસઙ્ઘો, અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલા. તં અરિયસઙ્ઘં. ભગવતો અપરભાગે બુદ્ધધમ્મરતનાનમ્પિ સમધિગમો સઙ્ઘરતનાધીનોતિ અરિયસઙ્ઘસ્સ બહૂપકારતં દસ્સેતું ઇધેવ ‘‘સિરસા નમામી’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    Kusalatthikānaṃ janānaṃ puññassa vuddhiyā khettasadisattā khettanti āha ‘‘khettaṃ janānaṃ kusalatthikāna’’nti. Khittaṃ bījaṃ mahapphalabhāvakaraṇena tāyatīti hi khettaṃ, pubbaṇṇāparaṇṇaviruhanabhūmi, taṃsadisattā ariyasaṅghopi ‘‘khetta’’nti vuccati. Iminā ariyasaṅghassa anuttarapuññakkhettabhāvaṃ dīpeti. ‘‘Anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassā’’ti hi vuttaṃ. Tanti pubbe ‘‘yo’’ti aniyamena vuttassa niyamavacanaṃ. Ariyasaṅghanti ettha ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato upagatānañca tadatthasiddhito ariyā. Ariyānaṃ saṅgho samūhoti ariyasaṅgho. Atha vā ariyo ca so yathāvuttanayena saṅgho ca diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvatoti ariyasaṅgho, aṭṭha ariyapuggalā. Taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā namāmī’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    એવં ગાથાત્તયેન સઙ્ખેપતો સકલગુણસંકિત્તનમુખેન રતનત્તયસ્સ પણામં કત્વા ઇદાનિ તં નિપચ્ચકારં યથાધિપ્પેતે પયોજને પરિણામેન્તો આહ ‘‘ઇચ્ચેવ’’મિચ્ચાદિ. ઇચ્ચેવં યથાવુત્તનયેન અચ્ચન્તં એકન્તેન નમસ્સનેય્યં નમસ્સિતબ્બં રતનત્તયં નમસ્સમાનો કાયવાચાચિત્તેહિ વન્દમાનો અહં વિપુલં યં પુઞ્ઞાભિસન્દં અલત્થન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થ બુદ્ધાદયો રતિજનનટ્ઠેન રતનં. તેસઞ્હિ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના યથાભૂતગુણે આવજ્જેન્તસ્સ અમતાધિગમહેતુભૂતં અનપ્પકં પીતિપામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. યથાહ –

    Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃ nipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento āha ‘‘icceva’’miccādi. Iccevaṃ yathāvuttanayena accantaṃ ekantena namassaneyyaṃ namassitabbaṃ ratanattayaṃ namassamāno kāyavācācittehi vandamāno ahaṃ vipulaṃ yaṃ puññābhisandaṃ alatthanti sambandho. Tattha buddhādayo ratijananaṭṭhena ratanaṃ. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘યસ્મિં, મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતમેવસ્સ તસ્મિં સમયે ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતચિત્તો ખો પન, મહાનામ, અરિયસાવકો લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતી’’તિઆદિ (અ॰ નિ॰ ૧૧.૧૧).

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti, ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 11.11).

    ચિત્તીકતાદિભાવો વા રતનટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૩);

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33);

    ચિત્તીકતભાવાદયો ચ અનઞ્ઞસાધારણા બુદ્ધાદીસુયેવ લબ્ભન્તીતિ.

    Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsuyeva labbhantīti.

    ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞરાસિં પુઞ્ઞપ્પવત્તં વા’’તિ મહાગણ્ઠિપદે વુત્તં. મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે પન ચૂળગણ્ઠિપદે ચ ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞાભિનિસંસ’’ન્તિપિ અત્થો વુત્તો. પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞનદિં, પુઞ્ઞપ્પવાહન્તિ એવં પનેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અવિચ્છેદેન પવત્તિયમાનઞ્હિ પુઞ્ઞં અભિસન્દનટ્ઠેન ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેવ સારત્થપકાસિનિયા સંયુત્તનિકાયટ્ઠકથાય (સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૫.૧૦૨૭) –

    ‘‘Puññābhisandanti puññarāsiṃ puññappavattaṃ vā’’ti mahāgaṇṭhipade vuttaṃ. Majjhimagaṇṭhipade pana cūḷagaṇṭhipade ca ‘‘puññābhisandanti puññābhinisaṃsa’’ntipi attho vutto. Puññābhisandanti puññanadiṃ, puññappavāhanti evaṃ panettha attho veditabbo. Avicchedena pavattiyamānañhi puññaṃ abhisandanaṭṭhena ‘‘puññābhisando’’ti vuccati. Teneva sāratthapakāsiniyā saṃyuttanikāyaṭṭhakathāya (saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.1027) –

    ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુઞ્ઞાભિસન્દા કુસલાભિસન્દા સુખસ્સાહારા. કતમે ચત્તારો? ઇધ, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતો હોતિ ‘ઇતિપિ સો ભગવા…પે॰… બુદ્ધો ભગવા’તિ, અયં પઠમો પુઞ્ઞાભિસન્દો કુસલાભિસન્દો સુખસ્સાહારો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૨૭) –

    ‘‘Cattārome, bhikkhave, puññābhisandā kusalābhisandā sukhassāhārā. Katame cattāro? Idha, bhikkhave, ariyasāvako buddhe aveccappasādena samannāgato hoti ‘itipi so bhagavā…pe… buddho bhagavā’ti, ayaṃ paṭhamo puññābhisando kusalābhisando sukhassāhāro’’ti (saṃ. ni. 5.1027) –

    એવમાદિકાય પાળિયા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દા કુસલાભિસન્દાતિ પુઞ્ઞનદિયો કુસલનદિયો’’તિ વુત્તં. યં પન ગણ્ઠિપદે વુત્તં ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞફલ’’ન્તિ, તં ન સુન્દરં . ન હિ રતનત્તયં નમસ્સમાનો તસ્મિં ખણે પુઞ્ઞફલં અલત્થ, કિન્તુ અનપ્પકં પુઞ્ઞરાસિં તદા અલભિ, તસ્સ ચ ફલં પરલોકભાગી, દિટ્ઠધમ્મે તુ અન્તરાયવિઘાતો તસ્સ ચ પુઞ્ઞસ્સ આનિસંસમત્તકં, ‘‘તસ્સાનુભાવેન હતન્તરાયો’’તિ ચ વુત્તં, ન ચ પુઞ્ઞફલે અનુપ્પન્ને તસ્સાનુભાવેન હતન્તરાયભાવો ન સિજ્ઝતિ, ન ચેતં તસ્મિંયેવ ખણે દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં અહોસિ. તસ્મા તસ્સ મહતો પુઞ્ઞપ્પવાહસ્સ આનુભાવેન હતન્તરાયોતિ અયમેવ અત્થો યુજ્જતિ. અથાપિ પણામકિરિયાય જનિતત્તા પુઞ્ઞમેવ પુઞ્ઞફલન્તિ તસ્સાધિપ્પાયો સિયા, એવં સતિ યુજ્જેય્ય. સો ચ પુઞ્ઞપ્પવાહો ન અપ્પમત્તકો, અથ ખો મહન્તોયેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિપુલ’’ન્તિ, મહન્તં અનપ્પકન્તિ વુત્તં હોતિ. અલત્થન્તિ અલભિં, પાપુણિન્તિ અત્થો.

    Evamādikāya pāḷiyā atthaṃ dassento ‘‘puññābhisandā kusalābhisandāti puññanadiyo kusalanadiyo’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana gaṇṭhipade vuttaṃ ‘‘puññābhisandanti puññaphala’’nti, taṃ na sundaraṃ . Na hi ratanattayaṃ namassamāno tasmiṃ khaṇe puññaphalaṃ alattha, kintu anappakaṃ puññarāsiṃ tadā alabhi, tassa ca phalaṃ paralokabhāgī, diṭṭhadhamme tu antarāyavighāto tassa ca puññassa ānisaṃsamattakaṃ, ‘‘tassānubhāvena hatantarāyo’’ti ca vuttaṃ, na ca puññaphale anuppanne tassānubhāvena hatantarāyabhāvo na sijjhati, na cetaṃ tasmiṃyeva khaṇe diṭṭhadhammavedanīyaṃ ahosi. Tasmā tassa mahato puññappavāhassa ānubhāvena hatantarāyoti ayameva attho yujjati. Athāpi paṇāmakiriyāya janitattā puññameva puññaphalanti tassādhippāyo siyā, evaṃ sati yujjeyya. So ca puññappavāho na appamattako, atha kho mahantoyevāti dassento āha ‘‘vipula’’nti, mahantaṃ anappakanti vuttaṃ hoti. Alatthanti alabhiṃ, pāpuṇinti attho.

    તસ્સાનુભાવેનાતિ તસ્સ યથાવુત્તસ્સ પુઞ્ઞપ્પવાહસ્સ આનુભાવેન બલેન. હતન્તરાયોતિ તંતંસમ્પત્તિયા વિબન્ધનવસેન સત્તસન્તાનસ્સ અન્તરે વેમજ્ઝે એતિ આગચ્છતીતિ અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો. પણામપયોજને વુત્તવિધિના હતો વિદ્ધસ્તો અન્તરાયો ઉપદ્દવો અસ્સાતિ હતન્તરાયો. અસ્સ ‘‘વણ્ણયિસ્સં વિનય’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, હતન્તરાયો હુત્વા વિનયં વણ્ણયિસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. એતેન તસ્સ પુઞ્ઞપ્પવાહસ્સ અત્તનો પસાદસમ્પત્તિયા રતનત્તયસ્સ ચ ખેત્તભાવસમ્પત્તિયા અત્થસંવણ્ણનાય ઉપઘાતકઉપદ્દવાનં હનને સમત્થતં દીપેતિ.

    Tassānubhāvenāti tassa yathāvuttassa puññappavāhassa ānubhāvena balena. Hatantarāyoti taṃtaṃsampattiyā vibandhanavasena sattasantānassa antare vemajjhe eti āgacchatīti antarāyo, diṭṭhadhammikādianattho. Paṇāmapayojane vuttavidhinā hato viddhasto antarāyo upaddavo assāti hatantarāyo. Assa ‘‘vaṇṇayissaṃ vinaya’’nti iminā sambandho, hatantarāyo hutvā vinayaṃ vaṇṇayissanti vuttaṃ hoti. Etena tassa puññappavāhassa attano pasādasampattiyā ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā atthasaṃvaṇṇanāya upaghātakaupaddavānaṃ hanane samatthataṃ dīpeti.

    એવં રતનત્તયસ્સ નિપચ્ચકારકરણે પયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્સ વિનયપિટકસ્સ અત્થં સંવણ્ણેતુકામો, તસ્સ તાવ ભગવતો સાસનસ્સ મૂલપતિટ્ઠાનભાવં દસ્સેત્વા તમ્પિ થોમેન્તો આહ ‘‘યસ્મિં ઠિતે’’તિઆદિ. અટ્ઠિતસ્સ સુસણ્ઠિતસ્સ ભગવતો સાસનં યસ્મિં ઠિતે પતિટ્ઠિતં હોતીતિ યોજેતબ્બં. તત્થ યસ્મિન્તિ યસ્મિં વિનયપિટકે. ઠિતેતિ પાળિતો ચ અત્થતો ચ અનૂનં હુત્વા લજ્જીપુગ્ગલેસુ પવત્તનટ્ઠેન ઠિતેતિ અત્થો. સાસનન્તિ અધિસીલઅધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતસિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સાસનં. અટ્ઠિતસ્સાતિ કામસુખલ્લિકત્તકિલમથાનુયોગસઙ્ખાતે અન્તદ્વયે અટ્ઠિતસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અપ્પતિટ્ઠં ખ્વાહં, આવુસો, અનાયૂહં ઓઘમતરિ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧) હિ વુત્તં. અયઞ્ચત્થો તીસુપિ સીહળગણ્ઠિપદેસુ વુત્તોયેવ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘અટ્ઠિતસ્સાતિ પરિનિબ્બુતસ્સપિ ભગવતો’’તિ વુત્તં.

    Evaṃ ratanattayassa nipaccakārakaraṇe payojanaṃ dassetvā idāni yassa vinayapiṭakassa atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassa tāva bhagavato sāsanassa mūlapatiṭṭhānabhāvaṃ dassetvā tampi thomento āha ‘‘yasmiṃ ṭhite’’tiādi. Aṭṭhitassa susaṇṭhitassa bhagavato sāsanaṃ yasmiṃ ṭhite patiṭṭhitaṃ hotīti yojetabbaṃ. Tattha yasminti yasmiṃ vinayapiṭake. Ṭhiteti pāḷito ca atthato ca anūnaṃ hutvā lajjīpuggalesu pavattanaṭṭhena ṭhiteti attho. Sāsananti adhisīlaadhicittaadhipaññāsaṅkhātasikkhattayasaṅgahitaṃ sāsanaṃ. Aṭṭhitassāti kāmasukhallikattakilamathānuyogasaṅkhāte antadvaye aṭṭhitassāti attho. ‘‘Appatiṭṭhaṃ khvāhaṃ, āvuso, anāyūhaṃ oghamatari’’nti (saṃ. ni. 1.1) hi vuttaṃ. Ayañcattho tīsupi sīhaḷagaṇṭhipadesu vuttoyeva. Gaṇṭhipade pana ‘‘aṭṭhitassāti parinibbutassapi bhagavato’’ti vuttaṃ.

    પતિટ્ઠિતં હોતીતિ તેસુયેવ લજ્જીપુગ્ગલેસુ પવત્તનટ્ઠેન પતિટ્ઠિતં હોતિ. સુસણ્ઠિતસ્સાતિ એત્થ તાવ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ ઇદં વુત્તં ‘‘દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણઅસીતિઅનુબ્યઞ્જનેહિ સમન્નાગમનવસેન સુસણ્ઠાનસ્સાતિ અત્થો. અનેન અસ્સ રૂપકાયસમ્પત્તિં નિદસ્સેતી’’તિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘યથાઠાને પતિટ્ઠિતેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતત્તા રૂપકાયેન સુસણ્ઠિતો, કાયવઙ્કાદિરહિતત્તા તાદિલક્ખણસમન્નાગતત્તા ચ નામકાયેનપી’’તિ વુત્તં. કેનચિ પન ‘‘ચતુબ્રહ્મવિહારવસેન સત્તેસુ સુટ્ઠુ સમ્મા ચ ઠિતસ્સાતિ અત્થવસેન વા સુસણ્ઠિતસ્સ. સુસણ્ઠિતત્તા હેસ કેવલં સત્તાનં દુક્ખં અપનેતુકામો હિતં ઉપસંહરિતુકામો સમ્પત્તિયા ચ પમુદિતો અપક્ખપતિતો ચ હુત્વા વિનયં દેસેતિ. તસ્મા ઇમસ્મિં વિનયસંવણ્ણનાધિકારે સારુપ્પાય થુતિયા થોમેન્તો આહ ‘સુસણ્ઠિતસ્સા’’’તિ વત્વા ‘‘ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તત્થો અધિપ્પેતાધિકારાનુરૂપો ન હોતી’’તિ વુત્તં. અયં પનેત્થ અમ્હાકં ખન્તિ – યથાવુત્તકામસુખલ્લિકાદિઅન્તદ્વયે અટ્ઠિતત્તાયેવ મજ્ઝિમાય પટિપદાય સમ્મા ઠિતત્તા સુસણ્ઠિતસ્સાતિ એવમત્થો ગહેતબ્બોતિ. એવઞ્હિ સતિ આરમ્ભાનુરૂપથોમના કતા હોતિ યથાવુત્તઅન્તદ્વયં વિવજ્જેત્વા મજ્ઝિમાય પટિપદાય વિનયપઞ્ઞત્તિયાયેવ યેભુય્યેન પકાસનતો.

    Patiṭṭhitaṃ hotīti tesuyeva lajjīpuggalesu pavattanaṭṭhena patiṭṭhitaṃ hoti. Susaṇṭhitassāti ettha tāva tīsupi gaṇṭhipadesu idaṃ vuttaṃ ‘‘dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇaasītianubyañjanehi samannāgamanavasena susaṇṭhānassāti attho. Anena assa rūpakāyasampattiṃ nidassetī’’ti. Gaṇṭhipade pana ‘‘yathāṭhāne patiṭṭhitehi lakkhaṇehi samannāgatattā rūpakāyena susaṇṭhito, kāyavaṅkādirahitattā tādilakkhaṇasamannāgatattā ca nāmakāyenapī’’ti vuttaṃ. Kenaci pana ‘‘catubrahmavihāravasena sattesu suṭṭhu sammā ca ṭhitassāti atthavasena vā susaṇṭhitassa. Susaṇṭhitattā hesa kevalaṃ sattānaṃ dukkhaṃ apanetukāmo hitaṃ upasaṃharitukāmo sampattiyā ca pamudito apakkhapatito ca hutvā vinayaṃ deseti. Tasmā imasmiṃ vinayasaṃvaṇṇanādhikāre sāruppāya thutiyā thomento āha ‘susaṇṭhitassā’’’ti vatvā ‘‘gaṇṭhipadesu vuttattho adhippetādhikārānurūpo na hotī’’ti vuttaṃ. Ayaṃ panettha amhākaṃ khanti – yathāvuttakāmasukhallikādiantadvaye aṭṭhitattāyeva majjhimāya paṭipadāya sammā ṭhitattā susaṇṭhitassāti evamattho gahetabboti. Evañhi sati ārambhānurūpathomanā katā hoti yathāvuttaantadvayaṃ vivajjetvā majjhimāya paṭipadāya vinayapaññattiyāyeva yebhuyyena pakāsanato.

    ન્તિ પુબ્બે ‘‘યસ્મિ’’ન્તિ અનિયમેત્વા વુત્તસ્સ નિયમવચનં, તસ્સ ‘‘વિનય’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. અસમ્મિસ્સન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, નિકાયન્તરલદ્ધીહિ અસમ્મિસ્સં કત્વા અનાકુલં કત્વા વણ્ણયિસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા અનુરૂપસ્સ કાલમત્તસ્સપિ ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસદિસેનપિ દુવિઞ્ઞેય્યભાવતો કેવલં બુદ્ધવિસયં વિનયપિટકં અત્તનો બલેન વણ્ણયિસ્સામીતિ વચનમત્તમ્પિ અઞ્ઞેહિ વત્તુમસક્કુણેય્યત્તા ‘‘નિસ્સાય પુબ્બાચરિયાનુભાવ’’ન્તિ આહ. પુબ્બાચરિયાનુભાવો નામ અત્થતો પુબ્બાચરિયેહિ સંવણ્ણિતા અટ્ઠકથા, તતોયેવ ચ ‘‘પુબ્બાચરિયાનુભાવો અટ્ઠકથા’’તિ સબ્બત્થ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. તસ્મા પુબ્બાચરિયેહિ સંવણ્ણિતં અટ્ઠકથં નિસ્સાય વણ્ણયિસ્સં, ન અત્તનોયેવ બલં નિસ્સાયાતિ વુત્તં હોતિ.

    Tanti pubbe ‘‘yasmi’’nti aniyametvā vuttassa niyamavacanaṃ, tassa ‘‘vinaya’’nti iminā sambandho. Asammissanti bhāvanapuṃsakaniddeso, nikāyantaraladdhīhi asammissaṃ katvā anākulaṃ katvā vaṇṇayissanti vuttaṃ hoti. Sikkhāpadapaññattiyā anurūpassa kālamattassapi dhammasenāpatisāriputtattherasadisenapi duviññeyyabhāvato kevalaṃ buddhavisayaṃ vinayapiṭakaṃ attano balena vaṇṇayissāmīti vacanamattampi aññehi vattumasakkuṇeyyattā ‘‘nissāya pubbācariyānubhāva’’nti āha. Pubbācariyānubhāvo nāma atthato pubbācariyehi saṃvaṇṇitā aṭṭhakathā, tatoyeva ca ‘‘pubbācariyānubhāvo aṭṭhakathā’’ti sabbattha gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Tasmā pubbācariyehi saṃvaṇṇitaṃ aṭṭhakathaṃ nissāya vaṇṇayissaṃ, na attanoyeva balaṃ nissāyāti vuttaṃ hoti.

    અથ ‘‘પોરાણટ્ઠકથાસુ વિજ્જમાનાસુ પુન વિનયસંવણ્ણનાય કિં પયોજન’’ન્તિ યો વદેય્ય, તસ્સ પોરાણટ્ઠકથાય અનૂનભાવં અત્તનો ચ સંવણ્ણનાય પયોજનં દસ્સેન્તો ‘‘કામઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. કામન્તિ એકન્તેન, યથિચ્છકં વા, સબ્બસોતિ વુત્તં હોતિ, તસ્સ ‘‘સંવણ્ણિતો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. કામં સંવણ્ણિતોયેવ, નો ન સંવણ્ણિતોતિ અત્થો. કેહિ પન સો વિનયો સંવણ્ણિતોતિ આહ ‘‘પુબ્બાચરિયાસભેહી’’તિ. મહાકસ્સપત્થેરાદયો પુબ્બાચરિયા એવ અકમ્પિયટ્ઠેન ઉત્તમટ્ઠેન ચ આસભા, તેહિ પુબ્બાચરિયાસભેહીતિ વુત્તં હોતિ. કીદિસા પનેતે પુબ્બાચરિયાતિ આહ ‘‘ઞાણમ્બૂ’’તિઆદિ. અગ્ગમગ્ગઞાણસઙ્ખાતેન અમ્બુના સલિલેન નિદ્ધોતાનિ નિસ્સેસતો આયતિં અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનેન ધોતાનિ વિક્ખાલિતાનિ વિસોધિતાનિ રાગાદીનિ તીણિ મલાનિ કામાસવાદયો ચ ચત્તારો આસવા યેહિ તે ઞાણમ્બુનિદ્ધાતમલાસવા, તેહીતિ અત્થો. ઇમિના ચ ન કેવલં એતેસુ આચરિયભાવોયેવ, અથ ખો રાગાદિમલરહિતા ખીણાસવા વિસુદ્ધસત્તા એતેતિ દસ્સેતિ.

    Atha ‘‘porāṇaṭṭhakathāsu vijjamānāsu puna vinayasaṃvaṇṇanāya kiṃ payojana’’nti yo vadeyya, tassa porāṇaṭṭhakathāya anūnabhāvaṃ attano ca saṃvaṇṇanāya payojanaṃ dassento ‘‘kāmañcā’’tiādimāha. Kāmanti ekantena, yathicchakaṃ vā, sabbasoti vuttaṃ hoti, tassa ‘‘saṃvaṇṇito’’ti iminā sambandho. Kāmaṃ saṃvaṇṇitoyeva, no na saṃvaṇṇitoti attho. Kehi pana so vinayo saṃvaṇṇitoti āha ‘‘pubbācariyāsabhehī’’ti. Mahākassapattherādayo pubbācariyā eva akampiyaṭṭhena uttamaṭṭhena ca āsabhā, tehi pubbācariyāsabhehīti vuttaṃ hoti. Kīdisā panete pubbācariyāti āha ‘‘ñāṇambū’’tiādi. Aggamaggañāṇasaṅkhātena ambunā salilena niddhotāni nissesato āyatiṃ anuppattidhammatāpādanena dhotāni vikkhālitāni visodhitāni rāgādīni tīṇi malāni kāmāsavādayo ca cattāro āsavā yehi te ñāṇambuniddhātamalāsavā, tehīti attho. Iminā ca na kevalaṃ etesu ācariyabhāvoyeva, atha kho rāgādimalarahitā khīṇāsavā visuddhasattā eteti dasseti.

    ખીણાસવભાવેપિ ન એતે સુક્ખવિપસ્સકા, અથ ખો એવરૂપેહિપિ આનુભાવેહિ સમન્નાગતાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિસુદ્ધવિજ્જાપટિસમ્ભિદેહી’’તિ. વિસુદ્ધા અચ્ચન્તપરિસુદ્ધા વિજ્જા ચતસ્સો ચ પટિસમ્ભિદા યેસં તે વિસુદ્ધવિજ્જાપટિસમ્ભિદા, તેહિ. એકદેસેન પટિસમ્ભિદં અપ્પત્તાનં અરિયાનમેવ અભાવતો એતેહિ અધિગતપટિસમ્ભિદા પટુતરલદ્ધપ્પભેદાતિ દસ્સેતું વિસુદ્ધગ્ગહણં કતં. વિજ્જાતિ તિસ્સો વિજ્જા, અટ્ઠ વિજ્જા વા. તત્થ દિબ્બચક્ખુઞાણં પુબ્બેનિવાસઞાણં આસવક્ખયઞાણઞ્ચાતિ ઇમા તિસ્સો વિજ્જા. અટ્ઠ વિજ્જા પન –

    Khīṇāsavabhāvepi na ete sukkhavipassakā, atha kho evarūpehipi ānubhāvehi samannāgatāti dassento āha ‘‘visuddhavijjāpaṭisambhidehī’’ti. Visuddhā accantaparisuddhā vijjā catasso ca paṭisambhidā yesaṃ te visuddhavijjāpaṭisambhidā, tehi. Ekadesena paṭisambhidaṃ appattānaṃ ariyānameva abhāvato etehi adhigatapaṭisambhidā paṭutaraladdhappabhedāti dassetuṃ visuddhaggahaṇaṃ kataṃ. Vijjāti tisso vijjā, aṭṭha vijjā vā. Tattha dibbacakkhuñāṇaṃ pubbenivāsañāṇaṃ āsavakkhayañāṇañcāti imā tisso vijjā. Aṭṭha vijjā pana –

    ‘‘વિપસ્સનાઞાણમનોમયિદ્ધિ ,

    ‘‘Vipassanāñāṇamanomayiddhi ,

    ઇદ્ધિપ્પભેદોપિ ચ દિબ્બસોતં;

    Iddhippabhedopi ca dibbasotaṃ;

    પરસ્સ ચેતોપરિયાયઞાણં,

    Parassa cetopariyāyañāṇaṃ,

    પુબ્બેનિવાસાનુગતઞ્ચ ઞાણં;

    Pubbenivāsānugatañca ñāṇaṃ;

    દિબ્બઞ્ચ ચક્ખાસવસઙ્ખયો ચ,

    Dibbañca cakkhāsavasaṅkhayo ca,

    એતાનિ ઞાણાનિ ઇધટ્ઠ વિજ્જા’’તિ. –

    Etāni ñāṇāni idhaṭṭha vijjā’’ti. –

    એવં વિપસ્સનાઞાણમનોમયિદ્ધીહિ સદ્ધિં પરિગ્ગહિતા છ અભિઞ્ઞાયેવ. અત્થપટિસમ્ભિદા ધમ્મપટિસમ્ભિદા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા પટિભાનપટિસમ્ભિદાતિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા. તત્થ સઙ્ખેપતો હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, હેતુહેતુફલાનુરૂપં વોહારેસુ ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, ઇદં ઞાણં ઇમમત્થં જોતયતીતિ ઇમિના આકારેન હેટ્ઠા વુત્તેસુ તીસુ ઞાણેસુ પવત્તઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. એતાસં પન વિત્થારકથા અતિપપઞ્ચભાવતો ઇધ ન વુચ્ચતિ. પટિસમ્ભિદાપ્પત્તાનં સદ્ધમ્મેસુ છેકભાવતો આહ ‘‘સદ્ધમ્મસંવણ્ણનકોવિદેહી’’તિ. ‘‘પટિસમ્ભિદાપ્પત્તાનમ્પિ ધમ્મેસુ અભિયોગવસેન વિસેસો હોતીતિ લદ્ધપટિસમ્ભિદાસુ સાતિસયતં દસ્સેતું આહા’’તિપિ વદન્તિ. સદ્ધમ્મસંવણ્ણનકોવિદેહીતિ પિટકત્તયસઙ્ખાતસ્સ સદ્ધમ્મસ્સ સંવણ્ણને સબ્બસો અત્થપ્પકાસને કોવિદેહિ છેકેહિ, કુસલેહીતિ અત્થો.

    Evaṃ vipassanāñāṇamanomayiddhīhi saddhiṃ pariggahitā cha abhiññāyeva. Atthapaṭisambhidā dhammapaṭisambhidā niruttipaṭisambhidā paṭibhānapaṭisambhidāti catasso paṭisambhidā. Tattha saṅkhepato hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, hetuhetuphalānurūpaṃ vohāresu ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, idaṃ ñāṇaṃ imamatthaṃ jotayatīti iminā ākārena heṭṭhā vuttesu tīsu ñāṇesu pavattañāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Etāsaṃ pana vitthārakathā atipapañcabhāvato idha na vuccati. Paṭisambhidāppattānaṃ saddhammesu chekabhāvato āha ‘‘saddhammasaṃvaṇṇanakovidehī’’ti. ‘‘Paṭisambhidāppattānampi dhammesu abhiyogavasena viseso hotīti laddhapaṭisambhidāsu sātisayataṃ dassetuṃ āhā’’tipi vadanti. Saddhammasaṃvaṇṇanakovidehīti piṭakattayasaṅkhātassa saddhammassa saṃvaṇṇane sabbaso atthappakāsane kovidehi chekehi, kusalehīti attho.

    કિલેસજાલં પરિક્ખારબાહુલ્લં વા સંલિખતિ તનું કરોતીતિ સલ્લેખો. ઇધ પન ખીણાસવાધિકારત્તા પરિક્ખારબાહુલ્લસ્સ સલ્લિખનવસેનેવ અત્થો ગહેતબ્બો, તતોયેવ ચ ગણ્ઠિપદે ‘‘સલ્લેખિયે પરિમિતપરિક્ખારવુત્તિયા’’તિ અત્થો વુત્તો. સલ્લેખસ્સ ભાવો સલ્લેખિયં, તસ્મિં સલ્લેખિયે, સલ્લેખપટિપત્તિયન્તિ વુત્તં હોતિ. નોસુલભૂપમેહીતિ અસુલભૂપમેહિ સલ્લેખપટિપત્તિયા અસુકસદિસાતિ તેસં ઉપમાય અનુચ્છવિકપુગ્ગલાનં દુલ્લભત્તા નત્થિ સુલભા ઉપમા એતેસન્તિ નોસુલભૂપમા. મહાવિહારસ્સાતિ ચિત્તલપબ્બતઅભયગિરિસેસનિકાયદ્વયં પટિક્ખિપતિ. ધજૂપમેહીતિ રથસ્સ સઞ્જાનનહેતુકં રથે બદ્ધધજં વિય અજાનન્તાનં ‘‘અસુકેહિ ચ અસુકેહિ ચ થેરેહિ નિવાસિતો મહાવિહારો નામા’’તિ એવં મહાવિહારસ્સ સઞ્જાનનહેતુત્તા મહાવિહારસ્સ ધજૂપમેહિ. સંવણ્ણિતોતિ સમ્મા અનૂનં કત્વા વણ્ણિતો. સંવણ્ણિતો અયં વિનયોતિ પદચ્છેદો કાતબ્બો. ચિત્તેહિ નયેહીતિ અનેકપ્પભેદનયત્તા વિચિત્તેહિ નયેહિ. સમ્બુદ્ધવરન્વયેહીતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધવરં અનુગતેહિ, ભગવતો અધિપ્પાયાનુગતેહિ નયેહીતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા બુદ્ધવરં અનુગતેહિ પુબ્બાચરિયાસભેહીતિ સમ્બન્ધો કાતબ્બો.

    Kilesajālaṃ parikkhārabāhullaṃ vā saṃlikhati tanuṃ karotīti sallekho. Idha pana khīṇāsavādhikārattā parikkhārabāhullassa sallikhanavaseneva attho gahetabbo, tatoyeva ca gaṇṭhipade ‘‘sallekhiye parimitaparikkhāravuttiyā’’ti attho vutto. Sallekhassa bhāvo sallekhiyaṃ, tasmiṃ sallekhiye, sallekhapaṭipattiyanti vuttaṃ hoti. Nosulabhūpamehīti asulabhūpamehi sallekhapaṭipattiyā asukasadisāti tesaṃ upamāya anucchavikapuggalānaṃ dullabhattā natthi sulabhā upamā etesanti nosulabhūpamā. Mahāvihārassāti cittalapabbataabhayagirisesanikāyadvayaṃ paṭikkhipati. Dhajūpamehīti rathassa sañjānanahetukaṃ rathe baddhadhajaṃ viya ajānantānaṃ ‘‘asukehi ca asukehi ca therehi nivāsito mahāvihāro nāmā’’ti evaṃ mahāvihārassa sañjānanahetuttā mahāvihārassa dhajūpamehi. Saṃvaṇṇitoti sammā anūnaṃ katvā vaṇṇito. Saṃvaṇṇito ayaṃ vinayoti padacchedo kātabbo. Cittehi nayehīti anekappabhedanayattā vicittehi nayehi. Sambuddhavaranvayehīti sabbaññubuddhavaraṃ anugatehi, bhagavato adhippāyānugatehi nayehīti vuttaṃ hoti. Atha vā buddhavaraṃ anugatehi pubbācariyāsabhehīti sambandho kātabbo.

    એવં પોરાણટ્ઠકથાય અનૂનભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો સંવણ્ણનાય પયોજનવિસેસં દસ્સેતું ‘‘સંવણ્ણના’’તિઆદિમાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – કિઞ્ચાપિ પુબ્બાચરિયાસભેહિ યથાવુત્તગુણવિસિટ્ઠેહિ અયં વિનયો સબ્બસો વણ્ણિતો, તથાપિ તેસં એસા સંવણ્ણના સીહળદીપવાસીનં ભાસાય સઙ્ખતત્તા રચિતત્તા દીપન્તરે ભિક્ખુજનસ્સ સીહળદીપતો અઞ્ઞદીપવાસિનો ભિક્ખુગણસ્સ કિઞ્ચિ અત્થં પયોજનં યસ્મા નાભિસમ્ભુણાતિ ન સમ્પાદેતિ ન સાધેતિ, તસ્મા ઇમં સંવણ્ણનં પાળિનયાનુરૂપં કત્વા બુદ્ધસિરિત્થેરેન અજ્ઝિટ્ઠો ઇદાનિ સમારભિસ્સન્તિ. તત્થ સંવણ્ણિયતિ અત્થો એતાયાતિ સંવણ્ણના, અટ્ઠકથા. સા પન ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ પઠમં તીણિ પિટકાનિ સઙ્ગાયિત્વા તસ્સ અત્થવણ્ણનાનુરૂપેનેવ વાચનામગ્ગં આરોપિતત્તા તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હોયેવ બુદ્ધવચનસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભૂતો કથામગ્ગો. સોયેવ ચ મહામહિન્દત્થેરેન તમ્બપણ્ણિદીપં આભતો, પચ્છા તમ્બપણ્ણિયેહિ મહાથેરેહિ નિકાયન્તરલદ્ધીહિ સઙ્કરપરિહરણત્થં સીહળભાસાય ઠપિતો. તેનાહ ‘‘સીહળદીપકેના’’તિઆદિ. સીહસ્સ લાનતો ગહણતો સીહળો, સીહકુમારો. તંવંસજાતતાય તમ્બપણ્ણિદીપે ખત્તિયાનં તેસં નિવાસતાય તમ્બપણ્ણિદીપસ્સપિ સીહળભાવો વેદિતબ્બો, તસ્મિં સીહળદીપે ભૂતત્તા સીહળદીપકેન વાક્યેન વચનેન, સીહળભાસાયાતિ વુત્તં હોતિ.

    Evaṃ porāṇaṭṭhakathāya anūnabhāvaṃ dassetvā idāni attano saṃvaṇṇanāya payojanavisesaṃ dassetuṃ ‘‘saṃvaṇṇanā’’tiādimāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – kiñcāpi pubbācariyāsabhehi yathāvuttaguṇavisiṭṭhehi ayaṃ vinayo sabbaso vaṇṇito, tathāpi tesaṃ esā saṃvaṇṇanā sīhaḷadīpavāsīnaṃ bhāsāya saṅkhatattā racitattā dīpantare bhikkhujanassa sīhaḷadīpato aññadīpavāsino bhikkhugaṇassa kiñci atthaṃ payojanaṃ yasmā nābhisambhuṇāti na sampādeti na sādheti, tasmā imaṃ saṃvaṇṇanaṃ pāḷinayānurūpaṃ katvā buddhasirittherena ajjhiṭṭho idāni samārabhissanti. Tattha saṃvaṇṇiyati attho etāyāti saṃvaṇṇanā, aṭṭhakathā. Sā pana dhammasaṅgāhakattherehi paṭhamaṃ tīṇi piṭakāni saṅgāyitvā tassa atthavaṇṇanānurūpeneva vācanāmaggaṃ āropitattā tisso saṅgītiyo āruḷhoyeva buddhavacanassa atthasaṃvaṇṇanābhūto kathāmaggo. Soyeva ca mahāmahindattherena tambapaṇṇidīpaṃ ābhato, pacchā tambapaṇṇiyehi mahātherehi nikāyantaraladdhīhi saṅkarapariharaṇatthaṃ sīhaḷabhāsāya ṭhapito. Tenāha ‘‘sīhaḷadīpakenā’’tiādi. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassapi sīhaḷabhāvo veditabbo, tasmiṃ sīhaḷadīpe bhūtattā sīhaḷadīpakena vākyena vacanena, sīhaḷabhāsāyāti vuttaṃ hoti.

    પાળિનયાનુરૂપન્તિ પાળિનયસ્સ અનુરૂપં કત્વા, માગધભાસાય પરિવત્તિત્વાતિ વુત્તં હોતિ . અજ્ઝેસનન્તિ ગરુટ્ઠાનિયં પયિરુપાસિત્વા ગરુતરં પયોજનં ઉદ્દિસ્સ અભિપત્થના અજ્ઝેસના, તં અજ્ઝેસનં, આયાચનન્તિ અત્થો. તસ્સ ‘‘સમનુસ્સરન્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. કસ્સ અજ્ઝેસનન્તિ આહ ‘‘બુદ્ધસિરિવ્હયસ્સ થેરસ્સા’’તિ. બુદ્ધસિરીતિ અવ્હયો નામં યસ્સ સોયં બુદ્ધસિરિવ્હયો, તસ્સ, ઇત્થન્નામસ્સ થેરસ્સ અજ્ઝેસનં સમ્મા આદરેન સમનુસ્સરન્તો હદયે ઠપેન્તોતિ અત્થો.

    Pāḷinayānurūpanti pāḷinayassa anurūpaṃ katvā, māgadhabhāsāya parivattitvāti vuttaṃ hoti . Ajjhesananti garuṭṭhāniyaṃ payirupāsitvā garutaraṃ payojanaṃ uddissa abhipatthanā ajjhesanā, taṃ ajjhesanaṃ, āyācananti attho. Tassa ‘‘samanussaranto’’ti iminā sambandho. Kassa ajjhesananti āha ‘‘buddhasirivhayassa therassā’’ti. Buddhasirīti avhayo nāmaṃ yassa soyaṃ buddhasirivhayo, tassa, itthannāmassa therassa ajjhesanaṃ sammā ādarena samanussaranto hadaye ṭhapentoti attho.

    ઇદાનિ અત્તનો સંવણ્ણનાય કરણપ્પકારં દસ્સેન્તો ‘‘સંવણ્ણનં તઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તઞ્ચ ઇદાનિ વુચ્ચમાનં સંવણ્ણનં સમારભન્તો સકલાયપિ મહાઅટ્ઠકથાય ઇધ ગહેતબ્બતો મહાઅટ્ઠકથં તસ્સા ઇદાનિ વુચ્ચમાનાય સંવણ્ણનાય સરીરં કત્વા મહાપચ્ચરિયં યો વિનિચ્છયો વુત્તો, તથેવ કુરુન્દીનામાદીસુ વિસ્સુતાસુ અટ્ઠકથાસુ યો વિનિચ્છયો વુત્તો, તતોપિ વિનિચ્છયતો યુત્તમત્થં અપરિચ્ચજન્તો અન્તોગધત્થેરવાદં કત્વા સંવણ્ણનં સમારભિસ્સન્તિ પદત્થસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ અત્થો કથિયતિ એતાયાતિ અત્થકથા, સાયેવ અટ્ઠકથા ત્થકારસ્સ ટ્ઠકારં કત્વા ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૭; ૨.૮) વિય. મહાપચ્ચરિયન્તિ એત્થ પચ્ચરીતિ ઉળુમ્પં વુચ્ચતિ, તસ્મિં નિસીદિત્વા કતત્તા તમેવ નામં જાતં. કુરુન્દિવલ્લિવિહારો નામ અત્થિ, તત્થ કતત્તા કુરુન્દીતિ નામં જાતન્તિ વદન્તિ. આદિસદ્દેન અન્ધકટ્ઠકથં સઙ્ખેપટ્ઠકથઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. વિસ્સુતાસૂતિ સબ્બત્થ પત્થટાસુ, પાકટાસૂતિ વુત્તં હોતિ.

    Idāni attano saṃvaṇṇanāya karaṇappakāraṃ dassento ‘‘saṃvaṇṇanaṃ tañcā’’tiādimāha. Tattha tañca idāni vuccamānaṃ saṃvaṇṇanaṃ samārabhanto sakalāyapi mahāaṭṭhakathāya idha gahetabbato mahāaṭṭhakathaṃ tassā idāni vuccamānāya saṃvaṇṇanāya sarīraṃ katvā mahāpaccariyaṃ yo vinicchayo vutto, tatheva kurundīnāmādīsu vissutāsu aṭṭhakathāsu yo vinicchayo vutto, tatopi vinicchayato yuttamatthaṃ apariccajanto antogadhattheravādaṃ katvā saṃvaṇṇanaṃ samārabhissanti padatthasambandho veditabbo. Ettha ca attho kathiyati etāyāti atthakathā, sāyeva aṭṭhakathā tthakārassa ṭṭhakāraṃ katvā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.17; 2.8) viya. Mahāpaccariyanti ettha paccarīti uḷumpaṃ vuccati, tasmiṃ nisīditvā katattā tameva nāmaṃ jātaṃ. Kurundivallivihāro nāma atthi, tattha katattā kurundīti nāmaṃ jātanti vadanti. Ādisaddena andhakaṭṭhakathaṃ saṅkhepaṭṭhakathañca saṅgaṇhāti. Vissutāsūti sabbattha patthaṭāsu, pākaṭāsūti vuttaṃ hoti.

    યુત્તમત્થન્તિ એત્થ તાવ મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચૂળગણ્ઠિપદે ચ ઇદં વુત્તં ‘‘યુત્તમત્થન્તિ સંવણ્ણેતબ્બટ્ઠાનસ્સ યુત્તમત્થં, ન પન તત્થ અયુત્તમ્પિ અત્થીતિ વુત્તં હોતી’’તિ. મહાગણ્ઠિપદે પનેત્થ ન કિઞ્ચિ વુત્તં. કેનચિ પન ‘‘મહાઅટ્ઠકથાનયેન વિનયયુત્તિયા વા યુત્તમત્થ’’ન્તિ વુત્તં, તં યુત્તં વિય દિસ્સતિ મહાપચ્ચરિઆદીસુપિ કત્થચિ અયુત્તસ્સાપિ અત્થસ્સ ઉપરિ વિભાવનતો. ‘‘અટ્ઠકથંયેવ ગહેત્વા સંવણ્ણનં કરિસ્સામી’’તિ વુત્તે અટ્ઠકથાસુ વુત્તત્થેરવાદાનં બાહિરભાવો સિયાતિ તેપિ અન્તોકત્તુકામો ‘‘અન્તોગધથેરવાદ’’ન્તિ આહ, થેરવાદેપિ અન્તોકત્વાતિ વુત્તં હોતિ. સંવણ્ણનન્તિ અપરકાલકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો. પુબ્બે વુત્તં તુ ‘‘સંવણ્ણન’’ન્તિ વચનં તત્થેવ ‘‘સમારભન્તો’’તિ પુબ્બકાલકિરિયાય કમ્મભાવેન યોજેતબ્બં. સમ્માતિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધવસેન રસ્સભાવો કતોતિ વેદિતબ્બો.

    Yuttamatthanti ettha tāva majjhimagaṇṭhipade cūḷagaṇṭhipade ca idaṃ vuttaṃ ‘‘yuttamatthanti saṃvaṇṇetabbaṭṭhānassa yuttamatthaṃ, na pana tattha ayuttampi atthīti vuttaṃ hotī’’ti. Mahāgaṇṭhipade panettha na kiñci vuttaṃ. Kenaci pana ‘‘mahāaṭṭhakathānayena vinayayuttiyā vā yuttamattha’’nti vuttaṃ, taṃ yuttaṃ viya dissati mahāpaccariādīsupi katthaci ayuttassāpi atthassa upari vibhāvanato. ‘‘Aṭṭhakathaṃyeva gahetvā saṃvaṇṇanaṃ karissāmī’’ti vutte aṭṭhakathāsu vuttattheravādānaṃ bāhirabhāvo siyāti tepi antokattukāmo ‘‘antogadhatheravāda’’nti āha, theravādepi antokatvāti vuttaṃ hoti. Saṃvaṇṇananti aparakālakiriyāya kammaniddeso. Pubbe vuttaṃ tu ‘‘saṃvaṇṇana’’nti vacanaṃ tattheva ‘‘samārabhanto’’ti pubbakālakiriyāya kammabhāvena yojetabbaṃ. Sammāti vattabbe gāthābandhavasena rassabhāvo katoti veditabbo.

    એવં કરણપ્પકારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સોતૂહિ પટિપજ્જિતબ્બવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘તં મે’’તિઆદિમાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇદાનિ વુચ્ચમાનં તં મમ સંવણ્ણનં ધમ્મપદીપસ્સ તથાગતસ્સ ધમ્મં સાસનધમ્મં પાળિધમ્મં વા સક્કચ્ચં પટિમાનયન્તા પૂજેન્તા થિરેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સમન્નાગતત્તા થેરા, અચિરપબ્બજિતત્તા નવા, તેસં મજ્ઝે ભવત્તા મજ્ઝિમા ચ ભિક્ખૂ પસન્નચિત્તા યથાવુત્તનયેન સપ્પયોજનત્તા ઉપરિ વક્ખમાનવિધિના પમાણત્તા ચ સદ્દહિત્વા પીતિસોમનસ્સયુત્તચિત્તા ઇસ્સાપકતા અહુત્વા નિસામેન્તુ સુણન્તૂતિ. તત્થ ધમ્મપ્પદીપસ્સાતિ ધમ્મોયેવ સત્તસન્તાનેસુ મોહન્ધકારવિધમનતો પદીપસદિસત્તા પદીપો અસ્સાતિ ધમ્મપદીપો, ભગવા. તસ્સ ધમ્મપદીપસ્સ.

    Evaṃ karaṇappakāraṃ dassetvā idāni sotūhi paṭipajjitabbavidhiṃ dassento ‘‘taṃ me’’tiādimāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – idāni vuccamānaṃ taṃ mama saṃvaṇṇanaṃ dhammapadīpassa tathāgatassa dhammaṃ sāsanadhammaṃ pāḷidhammaṃ vā sakkaccaṃ paṭimānayantā pūjentā thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā, acirapabbajitattā navā, tesaṃ majjhe bhavattā majjhimā ca bhikkhū pasannacittā yathāvuttanayena sappayojanattā upari vakkhamānavidhinā pamāṇattā ca saddahitvā pītisomanassayuttacittā issāpakatā ahutvā nisāmentu suṇantūti. Tattha dhammappadīpassāti dhammoyeva sattasantānesu mohandhakāravidhamanato padīpasadisattā padīpo assāti dhammapadīpo, bhagavā. Tassa dhammapadīpassa.

    ઇદાનિ અત્તનો સંવણ્ણનાય આગમવિસુદ્ધિં દસ્સેત્વા પમાણભાવં દસ્સેન્તો ‘‘બુદ્ધેના’’તિઆદિમાહ. યથેવ બુદ્ધેન યો ધમ્મો ચ વિનયો ચ વુત્તો, સો તસ્સ બુદ્ધસ્સ યેહિ પુત્તેહિ ધમ્મસેનાપતિઆદીહિ તથેવ ઞાતો, તેસં બુદ્ધપુત્તાનં મતિમચ્ચજન્તા સીહળટ્ઠકથાચરિયા યસ્મા પુરે અટ્ઠકથા અકંસૂતિ અયમેત્થ સમ્બન્ધો. તત્થ ધમ્મોતિ સુત્તાભિધમ્મે સઙ્ગણ્હાતિ, વિનયોતિ સકલં વિનયપિટકં. એત્તાવતા ચ સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં નિદ્દિટ્ઠં હોતિ. સકલઞ્હિ બુદ્ધવચનં ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં હોતિ. વુત્તોતિ પાળિતો ચ અત્થતો ચ બુદ્ધેન ભગવતા વુત્તો. ન હિ ભગવતા અબ્યાકતં નામ તન્તિપદં અત્થિ, સબ્બેસંયેવ અત્થો કથિતો, તસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધેનેવ તિણ્ણં પિટકાનં અત્થવણ્ણનાક્કમોપિ ભાસિતોતિ દટ્ઠબ્બં. તત્થ તત્થ ભગવતા પવત્તિતા પકિણ્ણકદેસનાયેવ હિ અટ્ઠકથા. તથેવ ઞાતોતિ યથેવ બુદ્ધેન વુત્તો, તથેવ એકપદમ્પિ એકક્ખરમ્પિ અવિનાસેત્વા અધિપ્પાયઞ્ચ અવિકોપેત્વા ઞાતો વિદિતોતિ અત્થો. તેસં મતિમચ્ચજન્તાતિ તેસં બુદ્ધપુત્તાનં અધિપ્પાયં અપરિચ્ચજન્તા. અટ્ઠકથા અકંસૂતિ અટ્ઠકથાયો અકંસુ. કત્થચિ ‘‘અટ્ઠકથામકંસૂ’’તિ પાઠો દિસ્સતિ, તત્થાપિ સોયેવત્થો, મ-કારો પન પદસન્ધિવસેન આગતોતિ દટ્ઠબ્બો. ‘‘અટ્ઠકથા’’તિ બહુવચનનિદ્દેસેન મહાપચ્ચરિયાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ.

    Idāni attano saṃvaṇṇanāya āgamavisuddhiṃ dassetvā pamāṇabhāvaṃ dassento ‘‘buddhenā’’tiādimāha. Yatheva buddhena yo dhammo ca vinayo ca vutto, so tassa buddhassa yehi puttehi dhammasenāpatiādīhi tatheva ñāto, tesaṃ buddhaputtānaṃ matimaccajantā sīhaḷaṭṭhakathācariyā yasmā pure aṭṭhakathā akaṃsūti ayamettha sambandho. Tattha dhammoti suttābhidhamme saṅgaṇhāti, vinayoti sakalaṃ vinayapiṭakaṃ. Ettāvatā ca sabbampi buddhavacanaṃ niddiṭṭhaṃ hoti. Sakalañhi buddhavacanaṃ dhammavinayavasena duvidhaṃ hoti. Vuttoti pāḷito ca atthato ca buddhena bhagavatā vutto. Na hi bhagavatā abyākataṃ nāma tantipadaṃ atthi, sabbesaṃyeva attho kathito, tasmā sammāsambuddheneva tiṇṇaṃ piṭakānaṃ atthavaṇṇanākkamopi bhāsitoti daṭṭhabbaṃ. Tattha tattha bhagavatā pavattitā pakiṇṇakadesanāyeva hi aṭṭhakathā. Tatheva ñātoti yatheva buddhena vutto, tatheva ekapadampi ekakkharampi avināsetvā adhippāyañca avikopetvā ñāto viditoti attho. Tesaṃ matimaccajantāti tesaṃ buddhaputtānaṃ adhippāyaṃ apariccajantā. Aṭṭhakathā akaṃsūti aṭṭhakathāyo akaṃsu. Katthaci ‘‘aṭṭhakathāmakaṃsū’’ti pāṭho dissati, tatthāpi soyevattho, ma-kāro pana padasandhivasena āgatoti daṭṭhabbo. ‘‘Aṭṭhakathā’’ti bahuvacananiddesena mahāpaccariyādikaṃ saṅgaṇhāti.

    તસ્માતિ યસ્મા તેસં બુદ્ધપુત્તાનં અધિપ્પાયં અવિકોપેત્વા પુરે અટ્ઠકથા અકંસુ, તસ્માતિ અત્થો. હીતિ નિપાતમત્તં હેતુઅત્થસ્સ ‘‘તસ્મા’’તિ ઇમિનાયેવ પકાસિતત્તા. યદિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં સબ્બમ્પિ પમાણં, એવં સતિ તત્થ પમાદલેખાપિ પમાણં સિયાતિ આહ ‘‘વજ્જયિત્વાન પમાદલેખ’’ન્તિ. તત્થ પમાદલેખન્તિ અપરભાગે પોત્થકારુળ્હકાલે પમજ્જિત્વા લિખનવસેન પવત્તં પમાદપાઠં. ઇદં વુત્તં હોતિ – પમાદેન સતિં અપચ્ચુપટ્ઠપેત્વા અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગે ‘‘સચ્ચેપિ અલિકેપિ દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તવચનસદિસં યં લિખિતં, તં વજ્જયિત્વા અપનેત્વા સબ્બં પમાણન્તિ. વક્ખતિ હિ તત્થ –

    Tasmāti yasmā tesaṃ buddhaputtānaṃ adhippāyaṃ avikopetvā pure aṭṭhakathā akaṃsu, tasmāti attho. ti nipātamattaṃ hetuatthassa ‘‘tasmā’’ti imināyeva pakāsitattā. Yadi aṭṭhakathāsu vuttaṃ sabbampi pamāṇaṃ, evaṃ sati tattha pamādalekhāpi pamāṇaṃ siyāti āha ‘‘vajjayitvāna pamādalekha’’nti. Tattha pamādalekhanti aparabhāge potthakāruḷhakāle pamajjitvā likhanavasena pavattaṃ pamādapāṭhaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – pamādena satiṃ apaccupaṭṭhapetvā adinnādānassa pubbapayoge ‘‘saccepi alikepi dukkaṭa’’nti vuttavacanasadisaṃ yaṃ likhitaṃ, taṃ vajjayitvā apanetvā sabbaṃ pamāṇanti. Vakkhati hi tattha –

    ‘‘મહાઅટ્ઠકથાયં પન સચ્ચેપિ અલિકેપિ દુક્કટમેવ વુત્તં, તં પમાદલિખિતન્તિ વેદિતબ્બં. ન હિ અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને દુક્કટં નામ અત્થી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૪).

    ‘‘Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana saccepi alikepi dukkaṭameva vuttaṃ, taṃ pamādalikhitanti veditabbaṃ. Na hi adinnādānassa pubbapayoge pācittiyaṭṭhāne dukkaṭaṃ nāma atthī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.94).

    કેસં પમાણન્તિ આહ ‘‘સિક્ખાસુ સગારવાનં ઇધ પણ્ડિતાન’’ન્તિ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. પુન ‘‘યસ્મા’’તિ વચનસ્સ કો સમ્બન્ધોતિ ચે? એત્થ તાવ મહાગણ્ઠિપદે ગણ્ઠિપદે ચ ન કિઞ્ચિ વુત્તં, મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે પન ચૂળગણ્ઠિપદે ચ ઇદં વુત્તં ‘‘યસ્મા પમાણં, તસ્મા નિસામેન્તુ પસન્નચિત્તા’’તિ. એવમસ્સ સમ્બન્ધો દટ્ઠબ્બો. યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, તસ્મા ઇધ વુત્તમ્પિ પમાણમેવાતિ પાઠસેસં કત્વા વજિરબુદ્ધિત્થેરો વદતિ. તત્થ ઇધાતિ ઇમિસ્સા સમન્તપાસાદિકાયાતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

    Kesaṃ pamāṇanti āha ‘‘sikkhāsu sagāravānaṃ idha paṇḍitāna’’nti. Idhāti imasmiṃ sāsane. Puna ‘‘yasmā’’ti vacanassa ko sambandhoti ce? Ettha tāva mahāgaṇṭhipade gaṇṭhipade ca na kiñci vuttaṃ, majjhimagaṇṭhipade pana cūḷagaṇṭhipade ca idaṃ vuttaṃ ‘‘yasmā pamāṇaṃ, tasmā nisāmentu pasannacittā’’ti. Evamassa sambandho daṭṭhabbo. Yasmā aṭṭhakathāsu vuttaṃ pamāṇaṃ, tasmā idha vuttampi pamāṇamevāti pāṭhasesaṃ katvā vajirabuddhitthero vadati. Tattha idhāti imissā samantapāsādikāyāti attho gahetabbo.

    તત્થ ‘‘યસ્મા’’તિ વચનસ્સ પઠમં વુત્તસમ્બન્ધવસેન અટ્ઠકથાસુ વુત્તં સબ્બમ્પિ પમાણન્તિ સાધિતત્તા ઇદાનિ વુચ્ચમાનાપિ સંવણ્ણના કેવલં વચનમત્તેનેવ ભિન્ના, અત્થતો પન અટ્ઠકથાયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘તતો ચ ભાસન્તરમેવા’’તિઆદિમાહ. પચ્છા વુત્તસમ્બન્ધવસેન પન ઇધ વુત્તમ્પિ કસ્મા પમાણન્તિ ચે? યસ્મા વચનમત્તં ઠપેત્વા એસાપિ અટ્ઠકથાયેવ, તસ્મા પમાણન્તિ દસ્સેતું ‘‘તતો ચ ભાસન્તરમેવા’’તિઆદિમાહ. એવમાકુલં દુબ્બિઞ્ઞેય્યસભાવઞ્ચ કત્વા ગણ્ઠિપદેસુ સમ્બન્ધો દસ્સિતો, અનાકુલવચનો ચ ભદન્તબુદ્ધઘોસાચરિયો. ન હિ સો એવમાકુલં કત્વા વત્તુમરહતિ, તસ્મા યથાધિપ્પેતમત્થમનાકુલં સુવિઞ્ઞેય્યઞ્ચ કત્વા યથાઠિતસ્સ સમ્બન્ધવસેનેવ દસ્સયિસ્સામ. કથં? યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, તસ્મા સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો દટ્ઠબ્બો. યદિ નામ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, અયં પન ઇદાનિ વુચ્ચમાના કસ્મા સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ આહ ‘‘તતો ચ ભાસન્તરમેવ હિત્વા’’તિઆદિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, યસ્મા ચ અયં સંવણ્ણનાપિ ભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિમત્તવિસિટ્ઠા, અત્થતો પન અભિન્નાવ, તતોયેવ ચ પમાણભૂતા હેસ્સતિ, તસ્મા સક્કચ્ચં આદરં કત્વા અનુસિક્ખિતબ્બાતિ. તથા હિ પોરાણટ્ઠકથાનં પમાણભાવો, ઇમિસ્સા ચ સંવણ્ણનાય ભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિમત્તવિસિટ્ઠાય અત્થતો તતો અભિન્નભાવોતિ ઉભયમ્પેતં સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બભાવહેતૂતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ કેવલં પોરાણટ્ઠકથાનં સતિપિ પમાણભાવે અયં સંવણ્ણના તતો ભિન્ના અત્થતો અઞ્ઞાયેવ ચ સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ વત્તુમરહતિ, નાપિ ઇમિસ્સા સંવણ્ણનાય તતોઅભિન્નભાવેપિ પોરાણટ્ઠકથાનં અસતિ પમાણભાવે અયં સંવણ્ણના સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ વત્તું યુત્તરૂપા હોતિ, તસ્મા યથાવુત્તનયેન ઉભયમ્પેતં સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બભાવહેતૂતિ દટ્ઠબ્બં.

    Tattha ‘‘yasmā’’ti vacanassa paṭhamaṃ vuttasambandhavasena aṭṭhakathāsu vuttaṃ sabbampi pamāṇanti sādhitattā idāni vuccamānāpi saṃvaṇṇanā kevalaṃ vacanamatteneva bhinnā, atthato pana aṭṭhakathāyevāti dassetuṃ ‘‘tato ca bhāsantaramevā’’tiādimāha. Pacchā vuttasambandhavasena pana idha vuttampi kasmā pamāṇanti ce? Yasmā vacanamattaṃ ṭhapetvā esāpi aṭṭhakathāyeva, tasmā pamāṇanti dassetuṃ ‘‘tato ca bhāsantaramevā’’tiādimāha. Evamākulaṃ dubbiññeyyasabhāvañca katvā gaṇṭhipadesu sambandho dassito, anākulavacano ca bhadantabuddhaghosācariyo. Na hi so evamākulaṃ katvā vattumarahati, tasmā yathādhippetamatthamanākulaṃ suviññeyyañca katvā yathāṭhitassa sambandhavaseneva dassayissāma. Kathaṃ? Yasmā aṭṭhakathāsu vuttaṃ pamāṇaṃ, tasmā sakkaccaṃ anusikkhitabbāti evamettha sambandho daṭṭhabbo. Yadi nāma aṭṭhakathāsu vuttaṃ pamāṇaṃ, ayaṃ pana idāni vuccamānā kasmā sakkaccaṃ anusikkhitabbāti āha ‘‘tato ca bhāsantarameva hitvā’’tiādi. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā aṭṭhakathāsu vuttaṃ pamāṇaṃ, yasmā ca ayaṃ saṃvaṇṇanāpi bhāsantarapariccāgādimattavisiṭṭhā, atthato pana abhinnāva, tatoyeva ca pamāṇabhūtā hessati, tasmā sakkaccaṃ ādaraṃ katvā anusikkhitabbāti. Tathā hi porāṇaṭṭhakathānaṃ pamāṇabhāvo, imissā ca saṃvaṇṇanāya bhāsantarapariccāgādimattavisiṭṭhāya atthato tato abhinnabhāvoti ubhayampetaṃ sakkaccaṃ anusikkhitabbabhāvahetūti daṭṭhabbaṃ. Na hi kevalaṃ porāṇaṭṭhakathānaṃ satipi pamāṇabhāve ayaṃ saṃvaṇṇanā tato bhinnā atthato aññāyeva ca sakkaccaṃ anusikkhitabbāti vattumarahati, nāpi imissā saṃvaṇṇanāya tatoabhinnabhāvepi porāṇaṭṭhakathānaṃ asati pamāṇabhāve ayaṃ saṃvaṇṇanā sakkaccaṃ anusikkhitabbāti vattuṃ yuttarūpā hoti, tasmā yathāvuttanayena ubhayampetaṃ sakkaccaṃ anusikkhitabbabhāvahetūti daṭṭhabbaṃ.

    તતોતિ અટ્ઠકથાતો. ભાસન્તરમેવ હિત્વાતિ કઞ્ચુકસદિસં સીહળભાસં અપનેત્વા. વિત્થારમગ્ગઞ્ચ સમાસયિત્વાતિ પોરાણટ્ઠકથાસુ ઉપરિ વુચ્ચમાનમ્પિ આનેત્વા તત્થ તત્થ પપઞ્ચિતં ‘‘ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન અકુપ્પેન ઠાનારહેન ઉપસમ્પન્નોતિ ભિક્ખૂ’’તિ (પારા॰ ૪૫) એત્થ અપલોકનાદીનં ચતુન્નમ્પિ કમ્માનં વિત્થારકથા વિય તાદિસં વિત્થારમગ્ગં સઙ્ખિપિત્વા વણ્ણયિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો. તથા હિ વક્ખતિ –

    Tatoti aṭṭhakathāto. Bhāsantarameva hitvāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃ apanetvā. Vitthāramaggañca samāsayitvāti porāṇaṭṭhakathāsu upari vuccamānampi ānetvā tattha tattha papañcitaṃ ‘‘ñatticatutthena kammena akuppena ṭhānārahena upasampannoti bhikkhū’’ti (pārā. 45) ettha apalokanādīnaṃ catunnampi kammānaṃ vitthārakathā viya tādisaṃ vitthāramaggaṃ saṅkhipitvā vaṇṇayissāmāti adhippāyo. Tathā hi vakkhati –

    ‘‘એત્થ ચ ઞત્તિચતુત્થકમ્મં એકમેવ આગતં, ઇમસ્મિં પન ઠાને ઠત્વા ચત્તારિ સઙ્ઘકમ્માનિ નીહરિત્વા વિત્થારતો કથેતબ્બાનીતિ સબ્બઅટ્ઠકથાસુ વુત્તં, તાનિ ચ ‘અપલોકનકમ્મં ઞત્તિકમ્મં ઞત્તિદુતિયકમ્મં ઞત્તિચતુત્થકમ્મ’ન્તિ પટિપાટિયા ઠપેત્વા વિત્થારેન ખન્ધકતો પરિવારાવસાને કમ્મવિભઙ્ગતો ચ પાળિં આહરિત્વા કથિતાનિ. તાનિ મયં પરિવારાવસાને કમ્મવિભઙ્ગેયેવ વણ્ણયિસ્સામ. એવઞ્હિ સતિ પઠમપારાજિકવણ્ણના ચ ન ભારિયા ભવિસ્સતિ, યથાઠિતાય ચ પાળિયા વણ્ણના સુવિઞ્ઞેય્યા ભવિસ્સતિ, તાનિ ચ ઠાનાનિ અસુઞ્ઞાનિ ભવિસ્સન્તિ, તસ્મા અનુપદવણ્ણનમેવ કરોમા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૪૫ ભિક્ખુપદભાજનીયવણ્ણના).

    ‘‘Ettha ca ñatticatutthakammaṃ ekameva āgataṃ, imasmiṃ pana ṭhāne ṭhatvā cattāri saṅghakammāni nīharitvā vitthārato kathetabbānīti sabbaaṭṭhakathāsu vuttaṃ, tāni ca ‘apalokanakammaṃ ñattikammaṃ ñattidutiyakammaṃ ñatticatutthakamma’nti paṭipāṭiyā ṭhapetvā vitthārena khandhakato parivārāvasāne kammavibhaṅgato ca pāḷiṃ āharitvā kathitāni. Tāni mayaṃ parivārāvasāne kammavibhaṅgeyeva vaṇṇayissāma. Evañhi sati paṭhamapārājikavaṇṇanā ca na bhāriyā bhavissati, yathāṭhitāya ca pāḷiyā vaṇṇanā suviññeyyā bhavissati, tāni ca ṭhānāni asuññāni bhavissanti, tasmā anupadavaṇṇanameva karomā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.45 bhikkhupadabhājanīyavaṇṇanā).

    વિનિચ્છયં સબ્બમસેસયિત્વાતિ તંતંઅટ્ઠકથાસુ વુત્તં સબ્બમ્પિ વિનિચ્છયં અસેસયિત્વા સેસં અકત્વા, કિઞ્ચિમત્તમ્પિ અપરિચ્ચજિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. વણ્ણિતું યુત્તરૂપં હુત્વા અનુક્કમેન આગતં પાળિં અપરિચ્ચજિત્વા સંવણ્ણનતો સીહળટ્ઠકથાસુ અયુત્તટ્ઠાને વણ્ણિતં યથાઠાનેયેવ સંવણ્ણનતો ચ વુત્તં ‘‘તન્તિક્કમં કિઞ્ચિ અવોક્કમિત્વા’’તિ, કિઞ્ચિ પાળિક્કમં અનતિક્કમિત્વા અનુક્કમેનેવ વણ્ણયિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો.

    Vinicchayaṃsabbamasesayitvāti taṃtaṃaṭṭhakathāsu vuttaṃ sabbampi vinicchayaṃ asesayitvā sesaṃ akatvā, kiñcimattampi apariccajitvāti vuttaṃ hoti. Vaṇṇituṃ yuttarūpaṃ hutvā anukkamena āgataṃ pāḷiṃ apariccajitvā saṃvaṇṇanato sīhaḷaṭṭhakathāsu ayuttaṭṭhāne vaṇṇitaṃ yathāṭhāneyeva saṃvaṇṇanato ca vuttaṃ ‘‘tantikkamaṃ kiñci avokkamitvā’’ti, kiñci pāḷikkamaṃ anatikkamitvā anukkameneva vaṇṇayissāmāti adhippāyo.

    સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થન્તિ સુત્તન્તપાળિયં આગતાનમ્પિ વચનાનમત્થં. સીહળટ્ઠકથાસુ ‘‘સુત્તન્તિકાનં ભારો’’તિ વત્વા અવુત્તાનમ્પિ વેરઞ્જકણ્ડાદીસુ ઝાનકથાઆનાપાનસ્સતિસમઆધિઆદીનં સુત્તન્તવચનાનમત્થં તંતંસુત્તાનુરૂપં સબ્બસો પરિદીપયિસ્સામીતિ અધિપ્પાયો. હેસ્સતીતિ ભવિસ્સતિ, કરિયિસ્સતીતિ વા અત્થો. એત્થ ચ પઠમસ્મિં અત્થવિકપ્પે ભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિકં ચતુબ્બિધં કિચ્ચં નિપ્ફાદેત્વા સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં પરિદીપયન્તી અયં વણ્ણના ભવિસ્સતીતિ વણ્ણનાય વસેન સમાનકત્તુકતા વેદિતબ્બા. પચ્છિમસ્મિં અત્થવિકપ્પે પન હેટ્ઠાવુત્તભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિં કત્વા સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં પરિદીપયન્તી અયં વણ્ણના અમ્હેહિ કરિયિસ્સતીતિ એવં આચરિયવસેન સમાનકત્તુકતા વેદિતબ્બા. વણ્ણનાપીતિ એત્થ અપિસદ્દં ગહેત્વા ‘‘તસ્માપિ સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ યોજેતબ્બ’’ન્તિ ચૂળગણ્ઠિપદે વુત્તં. તત્થ પુબ્બે વુત્તપ્પયોજનવિસેસં પમાણભાવઞ્ચ સમ્પિણ્ડેતીતિ અધિપ્પાયો. મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે પન ‘‘તસ્મા સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાપી’’તિ સમ્બન્ધો વુત્તો. એત્થ પન ન કેવલં અયં વણ્ણના હેસ્સતિ, અથ ખો અનુસિક્ખિતબ્બાપીતિ ઇમમત્થં સમ્પિણ્ડેતીતિ અધિપ્પાયો. એત્થાપિ યથાઠિતવસેનેવ અપિસદ્દસ્સ અત્થો ગહેતબ્બોતિ અમ્હાકં ખન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, યસ્મા ચ અયં વણ્ણનાપિ તતો અભિન્નત્તા પમાણભૂતાયેવ હેસ્સતિ, તસ્મા સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ.

    Suttantikānaṃ vacanānamatthanti suttantapāḷiyaṃ āgatānampi vacanānamatthaṃ. Sīhaḷaṭṭhakathāsu ‘‘suttantikānaṃ bhāro’’ti vatvā avuttānampi verañjakaṇḍādīsu jhānakathāānāpānassatisamaādhiādīnaṃ suttantavacanānamatthaṃ taṃtaṃsuttānurūpaṃ sabbaso paridīpayissāmīti adhippāyo. Hessatīti bhavissati, kariyissatīti vā attho. Ettha ca paṭhamasmiṃ atthavikappe bhāsantarapariccāgādikaṃ catubbidhaṃ kiccaṃ nipphādetvā suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ paridīpayantī ayaṃ vaṇṇanā bhavissatīti vaṇṇanāya vasena samānakattukatā veditabbā. Pacchimasmiṃ atthavikappe pana heṭṭhāvuttabhāsantarapariccāgādiṃ katvā suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ paridīpayantī ayaṃ vaṇṇanā amhehi kariyissatīti evaṃ ācariyavasena samānakattukatā veditabbā. Vaṇṇanāpīti ettha apisaddaṃ gahetvā ‘‘tasmāpi sakkaccaṃ anusikkhitabbāti yojetabba’’nti cūḷagaṇṭhipade vuttaṃ. Tattha pubbe vuttappayojanavisesaṃ pamāṇabhāvañca sampiṇḍetīti adhippāyo. Majjhimagaṇṭhipade pana ‘‘tasmā sakkaccaṃ anusikkhitabbāpī’’ti sambandho vutto. Ettha pana na kevalaṃ ayaṃ vaṇṇanā hessati, atha kho anusikkhitabbāpīti imamatthaṃ sampiṇḍetīti adhippāyo. Etthāpi yathāṭhitavaseneva apisaddassa attho gahetabboti amhākaṃ khanti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā aṭṭhakathāsu vuttaṃ pamāṇaṃ, yasmā ca ayaṃ vaṇṇanāpi tato abhinnattā pamāṇabhūtāyeva hessati, tasmā sakkaccaṃ anusikkhitabbāti.

    ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact