Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વિનયવિનિચ્છય-ટીકા • Vinayavinicchaya-ṭīkā |
ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
૧-૫
1-5
. સુવિપુલામલસદ્ધાપઞ્ઞાદિગુણસમુદયાવહં સકલજનહિતેકહેતુજિનસાસનટ્ઠિતિમૂલભૂતં વિનયપ્પકરણમિદમારભન્તોયમાચરિયો પકરણારમ્ભે રતનત્તયપ્પણામપકરણાભિધાનાભિધેય્યકરણપ્પકારપયોજનનિમિત્તકત્તુપરિમાણાદીનિ દસ્સેતુમાહ ‘‘વન્દિત્વા’’તિઆદિ. તત્થ રતનત્તયં નામ.
. Suvipulāmalasaddhāpaññādiguṇasamudayāvahaṃ sakalajanahitekahetujinasāsanaṭṭhitimūlabhūtaṃ vinayappakaraṇamidamārabhantoyamācariyo pakaraṇārambhe ratanattayappaṇāmapakaraṇābhidhānābhidheyyakaraṇappakārapayojananimittakattuparimāṇādīni dassetumāha ‘‘vanditvā’’tiādi. Tattha ratanattayaṃ nāma.
‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૩; સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૫.૨૨૩; ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ ૬.૩; સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૨૬; મહાનિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૦) –
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50) –
નિદ્દિટ્ઠસભાવં
Niddiṭṭhasabhāvaṃ
‘‘બુદ્ધો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, ધમ્મો લોકુત્તરો નવ;
‘‘Buddho sabbaññutaññāṇaṃ, dhammo lokuttaro nava;
સઙ્ઘો મગ્ગફલટ્ઠો ચ, ઇચ્ચેતં રતનત્તય’’ન્તિ. –
Saṅgho maggaphalaṭṭho ca, iccetaṃ ratanattaya’’nti. –
વિભાવિતપ્પભેદં સકલભવદુક્ખવિનિવારણં તિભવેનેકપટિસરણં વત્થુત્તયં.
Vibhāvitappabhedaṃ sakalabhavadukkhavinivāraṇaṃ tibhavenekapaṭisaraṇaṃ vatthuttayaṃ.
તસ્સ પણામો નામ પણામકિરિયાનિપ્ફાદિકા ચેતના. સા તિવિધા કાયપણામો વચીપણામો મનોપણામોતિ. તત્થ કાયપણામો નામ રતનત્તયગુણાનુસ્સરણપુબ્બિકા અઞ્જલિકમ્માદિકાયકિરિયાવસપ્પવત્તિકા કાયવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના. વચીપણામો નામ તથેવ પવત્તા નાનાવિધગુણવિસેસવિભાવનસભાવથોમનાકિરિયાવસપ્પવત્તિકા વચીવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના. મનોપણામો નામ ઉભયવિઞ્ઞત્તિયો અસમુટ્ઠાપેત્વા કેવલં ગુણાનુસ્સરણેન ચિત્તસન્તાનસ્સ તન્નિન્નતપ્પોણતપ્પબ્ભારતાય ગારવબહુમાનનવસપ્પવત્તિસાધિકા ચેતના.
Tassa paṇāmo nāma paṇāmakiriyānipphādikā cetanā. Sā tividhā kāyapaṇāmo vacīpaṇāmo manopaṇāmoti. Tattha kāyapaṇāmo nāma ratanattayaguṇānussaraṇapubbikā añjalikammādikāyakiriyāvasappavattikā kāyaviññattisamuṭṭhāpikā cetanā. Vacīpaṇāmo nāma tatheva pavattā nānāvidhaguṇavisesavibhāvanasabhāvathomanākiriyāvasappavattikā vacīviññattisamuṭṭhāpikā cetanā. Manopaṇāmo nāma ubhayaviññattiyo asamuṭṭhāpetvā kevalaṃ guṇānussaraṇena cittasantānassa tanninnatappoṇatappabbhāratāya gāravabahumānanavasappavattisādhikā cetanā.
ઇમસ્સ તાવ રતનત્તયપણામસ્સ દસ્સનં યથાધિપ્પેતત્થસાધનત્થં. ગુણાતિસયયોગેન હિ પણામારહે રતનત્તયે કતો પણામો પુઞ્ઞવિસેસભાવતો ઇચ્છિતત્થાભિનિપ્ફત્તિવિબન્ધકેન ઉપઘાતકેન, ઉપપીળકેન ચ અપુઞ્ઞકમ્મેન ઉપનીયમાનસ્સ ઉપદ્દવજાલસ્સ વિનિવારણેન યથાલદ્ધસમ્પત્તિનિમિત્તકસ્સ પુઞ્ઞકમ્મસ્સ અનુબલપ્પદાનેન ચ તબ્બિપાકસન્તતિયા આયુસુખબલાદિવડ્ઢનેન ચ ચિરકાલપ્પવત્તિહેતુકોતિ યથાધિપ્પેતપકરણનિપ્ફત્તિનિબન્ધનકો હોતિ. અથાપિ સોતૂનઞ્ચ વન્દનીયવન્દનાપુબ્બકેનારમ્ભેન અનન્તરાયેન ઉગ્ગહણધારણાદિક્કમેન પકરણાવબોધપ્પયોજનસાધનત્થં. અપિચ સોતૂનમેવ વિઞ્ઞાતસત્થુકાનં ભગવતો યથાભૂતગુણવિસેસાનુસ્સવનેન સમુપજાતપ્પસાદાનં પકરણે ગારવુપ્પાદનત્થં, અવિઞ્ઞાતસત્થુકાનં પન પકરણસ્સ સ્વાખ્યાતતાય તપ્પભવે સત્થરિ ગારવુપ્પાદનત્થઞ્ચ સોતુજનાનુગ્ગહમેવ પધાનં કત્વા આચરિયેહિ ગન્થારમ્ભે થુતિપ્પણામપરિદીપકાનં ગાથાવાક્યાનં નિક્ખેપો વિધીયતિ. ઇતરથા વિનાપિ તન્નિક્ખેપં કાયમનોપણામેનાપિ યથાધિપ્પેતપ્પયોજનસિદ્ધિતો કિમેતેન ગન્થગારવકરેનાતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પન પણામપ્પયોજનં સારત્થદીપનિયાદીસુ (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; વિ॰ વિ॰ ટી॰ ૨.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના) દસ્સિતનયેનેવ ઞાતબ્બં.
Imassa tāva ratanattayapaṇāmassa dassanaṃ yathādhippetatthasādhanatthaṃ. Guṇātisayayogena hi paṇāmārahe ratanattaye kato paṇāmo puññavisesabhāvato icchitatthābhinipphattivibandhakena upaghātakena, upapīḷakena ca apuññakammena upanīyamānassa upaddavajālassa vinivāraṇena yathāladdhasampattinimittakassa puññakammassa anubalappadānena ca tabbipākasantatiyā āyusukhabalādivaḍḍhanena ca cirakālappavattihetukoti yathādhippetapakaraṇanipphattinibandhanako hoti. Athāpi sotūnañca vandanīyavandanāpubbakenārambhena anantarāyena uggahaṇadhāraṇādikkamena pakaraṇāvabodhappayojanasādhanatthaṃ. Apica sotūnameva viññātasatthukānaṃ bhagavato yathābhūtaguṇavisesānussavanena samupajātappasādānaṃ pakaraṇe gāravuppādanatthaṃ, aviññātasatthukānaṃ pana pakaraṇassa svākhyātatāya tappabhave satthari gāravuppādanatthañca sotujanānuggahameva padhānaṃ katvā ācariyehi ganthārambhe thutippaṇāmaparidīpakānaṃ gāthāvākyānaṃ nikkhepo vidhīyati. Itarathā vināpi tannikkhepaṃ kāyamanopaṇāmenāpi yathādhippetappayojanasiddhito kimetena ganthagāravakarenāti ayamettha saṅkhepo. Vitthārato pana paṇāmappayojanaṃ sāratthadīpaniyādīsu (sārattha. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; vi. vi. ṭī. 2.ganthārambhakathāvaṇṇanā) dassitanayeneva ñātabbaṃ.
અભિધાનકથનં પન વોહારસુખત્થં. અભિધેય્યસ્સ સમુદિતેન પકરણેન પટિપાદેતબ્બસ્સ કથનં પકરણસ્સ આરભિતબ્બસભાવદસ્સનત્થં. વિદિતાનિન્દિતસાત્થકસુકરાનુટ્ઠાનાભિ ધેય્યમેવ હિ પકરણં પરિક્ખકજના આરભિતબ્બં મઞ્ઞન્તીતિ. કરણપ્પકારસન્દસ્સનં સોતુજનસમુસ્સાહનત્થં. અનાકુલમસંકિણ્ણતાદિપ્પકારેન હિ વિરચિતં પકરણં સોતારો સોતુમુસ્સહન્તીતિ. પયોજનકથનં પન પકરણજ્ઝાયને સોતુજનસમુત્તેજનત્થં. અસતિ હિ પયોજનકથને અવિઞ્ઞાતપ્પયોજના અજ્ઝાયને બ્યાવટા ન હોન્તીતિ. નિમિત્તકથનં સરિક્ખકજનાનં પકરણે ગારવુપ્પાદનત્થં. પસત્થકારણુપ્પન્નેયેવ હિ પકરણે સરિક્ખકા ગારવં જનેન્તીતિ.
Abhidhānakathanaṃ pana vohārasukhatthaṃ. Abhidheyyassa samuditena pakaraṇena paṭipādetabbassa kathanaṃ pakaraṇassa ārabhitabbasabhāvadassanatthaṃ. Viditāninditasātthakasukarānuṭṭhānābhi dheyyameva hi pakaraṇaṃ parikkhakajanā ārabhitabbaṃ maññantīti. Karaṇappakārasandassanaṃ sotujanasamussāhanatthaṃ. Anākulamasaṃkiṇṇatādippakārena hi viracitaṃ pakaraṇaṃ sotāro sotumussahantīti. Payojanakathanaṃ pana pakaraṇajjhāyane sotujanasamuttejanatthaṃ. Asati hi payojanakathane aviññātappayojanā ajjhāyane byāvaṭā na hontīti. Nimittakathanaṃ sarikkhakajanānaṃ pakaraṇe gāravuppādanatthaṃ. Pasatthakāraṇuppanneyeva hi pakaraṇe sarikkhakā gāravaṃ janentīti.
કત્તુકથનં પુગ્ગલગરુકસ્સ પકરણે ગારવો પુગ્ગલગારવેનપિ હોતૂતિ. પરિમાણકથનં અસજ્ઝાયનાદિપસુતાનં સમ્પહંસનત્થં. પકરણપરિમાણસ્સવનેન હિ તે સમ્પહટ્ઠા ‘‘કિત્તકમિદમપ્પકં ન ચિરેનેવ પરિસમાપેસ્સામા’’તિ સજ્ઝાયનાદીસુ વત્તન્તીતિ. આદિ-સદ્દેન સક્કચ્ચસવનનિયોજનં સઙ્ગહિતં, તં સબ્બસમ્પત્તિનિદાનસુતમયઞાણનિપ્ફાદનત્થં. અસક્કચ્ચં સુણમાનસ્સ ચ સવનાભાવતો તંહેતુકસ્સ સુતમયઞાણસ્સાપિ અભાવોતિ. તથા હિ વિક્ખિત્તચિત્તો પુગ્ગલો સબ્બસમ્પત્તિયા વુચ્ચમાનોપિ ‘‘ન મયા સુતં, પુન ભણિતબ્બ’’ન્તિ ભણતિ.
Kattukathanaṃ puggalagarukassa pakaraṇe gāravo puggalagāravenapi hotūti. Parimāṇakathanaṃ asajjhāyanādipasutānaṃ sampahaṃsanatthaṃ. Pakaraṇaparimāṇassavanena hi te sampahaṭṭhā ‘‘kittakamidamappakaṃ na cireneva parisamāpessāmā’’ti sajjhāyanādīsu vattantīti. Ādi-saddena sakkaccasavananiyojanaṃ saṅgahitaṃ, taṃ sabbasampattinidānasutamayañāṇanipphādanatthaṃ. Asakkaccaṃ suṇamānassa ca savanābhāvato taṃhetukassa sutamayañāṇassāpi abhāvoti. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi ‘‘na mayā sutaṃ, puna bhaṇitabba’’nti bhaṇati.
તત્થ પઠમગાથાયં તાવ ‘‘વન્દિત્વા’’તિ ઇમિના તિવિધોપિ પણામો અવિસેસતો દસ્સિતો. વિસેસતો પન ‘‘સેટ્ઠં, અપ્પટિપુગ્ગલં, ભવાભાવકરં, નિરઙ્ગણ’’ન્તિ ઇમેહિ ચતૂહિ પદેહિ વચીપણામો, ‘‘સિરસા’’તિ ઇમિના કાયપ્પણામો, ‘‘બુદ્ધં, ધમ્મં, ગણઞ્ચા’’તિ ઇમેહિ પન તીહિ પદેહિ પણામકિરિયાય કમ્મભૂતં રતનત્તયં દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
Tattha paṭhamagāthāyaṃ tāva ‘‘vanditvā’’ti iminā tividhopi paṇāmo avisesato dassito. Visesato pana ‘‘seṭṭhaṃ, appaṭipuggalaṃ, bhavābhāvakaraṃ, niraṅgaṇa’’nti imehi catūhi padehi vacīpaṇāmo, ‘‘sirasā’’ti iminā kāyappaṇāmo, ‘‘buddhaṃ, dhammaṃ, gaṇañcā’’ti imehi pana tīhi padehi paṇāmakiriyāya kammabhūtaṃ ratanattayaṃ dassitanti daṭṭhabbaṃ.
‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ ઇમિના અભિધાનં દસ્સિતં અલુત્તસમાસેન વિનયવિનિચ્છયનામસ્સ દસ્સનતો. તસ્સ અન્વત્થભાવેન સદ્દપ્પવત્તિનિમિત્તભૂતં સકલેનાનેન પકરણેન પટિપાદેતબ્બમભિધેય્યમ્પિ તેનેવ દસ્સિતં. ‘‘સમાસેના’’તિ ચ ‘‘અનાકુલમસંકિણ્ણં, મધુરત્થપદક્કમ’’ન્તિ ચ એતેહિ કરણપ્પકારો દસ્સિતો. ‘‘હિતત્થાયા’’તિ ચ ‘‘પટુભાવકરં વિનયક્કમે’’તિ ચ ‘‘અપારં ઓતરન્તાન’’ન્તિઆદિના ચ પયોજનં. ‘‘ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીન’’ન્તિ ઇમિના બાહિરનિમિત્તં દસ્સિતં. અબ્ભન્તરનિમિત્તં પન બાહિરનિમિત્તભૂતભિક્ખુભિક્ખુનિવિસયા કરુણા, સા આચરિયસ્સ પકરણારમ્ભેનેવ વિઞ્ઞાયતીતિ વિસું ન વુત્તા. ‘‘પવક્ખામી’’તિ ઇમિના સમાનાધિકરણભાવેન લબ્ભમાનો ‘‘અહ’’ન્તિ સુદ્ધકત્તા સામઞ્ઞેન દસ્સિતો. વિસેસતો પન પકરણાવસાને –
‘‘Vinayassavinicchaya’’nti iminā abhidhānaṃ dassitaṃ aluttasamāsena vinayavinicchayanāmassa dassanato. Tassa anvatthabhāvena saddappavattinimittabhūtaṃ sakalenānena pakaraṇena paṭipādetabbamabhidheyyampi teneva dassitaṃ. ‘‘Samāsenā’’ti ca ‘‘anākulamasaṃkiṇṇaṃ, madhuratthapadakkama’’nti ca etehi karaṇappakāro dassito. ‘‘Hitatthāyā’’ti ca ‘‘paṭubhāvakaraṃ vinayakkame’’ti ca ‘‘apāraṃ otarantāna’’ntiādinā ca payojanaṃ. ‘‘Bhikkhūnaṃ bhikkhunīna’’nti iminā bāhiranimittaṃ dassitaṃ. Abbhantaranimittaṃ pana bāhiranimittabhūtabhikkhubhikkhunivisayā karuṇā, sā ācariyassa pakaraṇārambheneva viññāyatīti visuṃ na vuttā. ‘‘Pavakkhāmī’’ti iminā samānādhikaraṇabhāvena labbhamāno ‘‘aha’’nti suddhakattā sāmaññena dassito. Visesato pana pakaraṇāvasāne –
‘‘રચિતો બુદ્ધદત્તેન, સુદ્ધચિત્તેન ધીમતા;
‘‘Racito buddhadattena, suddhacittena dhīmatā;
સુચિરટ્ઠિતિકામેન, સાસનસ્સ મહેસિનો’’તિ. (ઉ॰ વિ॰ ૯૬૧) –
Suciraṭṭhitikāmena, sāsanassa mahesino’’ti. (u. vi. 961) –
ઇમાય ગાથાય ચેવ ‘‘ઇતિ તમ્બપણ્ણિયેન પરમવેય્યાકરણેન તિપિટકનયવિધિકુસલેન પરમકવિવરજન હદયપદુમવનવિકસનકરેન કવિવરાસભેન પરમરતિકરવરમધુરવચનુગ્ગારેન ઉરગપુરેન બુદ્ધદત્તેન રચિતોયં વિનયવિનિચ્છયો’’તિ (વિ॰ વિ॰ ૩૧૮૩) ઇમિના વાક્યેન ચ દસ્સિતો – ‘‘માદિસાપિ કવી હોન્તિ, બુદ્ધદત્તે દિવઙ્ગતે’’તિઆદિના પચ્છિમકેહિ ચ પસત્થતરેહિ કવિવરેહિ અભિત્થુતગુણો ભદન્તબુદ્ધદત્તાચરિયો વેદિતબ્બો. હેતુકત્તા ચ તત્થેવ વક્ખમાનો પકરણજ્ઝેસને કતાધીનો બુદ્ધસીહમહાથેરો, સો –
Imāya gāthāya ceva ‘‘iti tambapaṇṇiyena paramaveyyākaraṇena tipiṭakanayavidhikusalena paramakavivarajana hadayapadumavanavikasanakarena kavivarāsabhena paramaratikaravaramadhuravacanuggārena uragapurena buddhadattena racitoyaṃ vinayavinicchayo’’ti (vi. vi. 3183) iminā vākyena ca dassito – ‘‘mādisāpi kavī honti, buddhadatte divaṅgate’’tiādinā pacchimakehi ca pasatthatarehi kavivarehi abhitthutaguṇo bhadantabuddhadattācariyo veditabbo. Hetukattā ca tattheva vakkhamāno pakaraṇajjhesane katādhīno buddhasīhamahāthero, so –
‘‘વુત્તસ્સ બુદ્ધસીહેન;
‘‘Vuttassa buddhasīhena;
વિનયસ્સ વિનિચ્છયો;
Vinayassa vinicchayo;
બુદ્ધસીહં સમુદ્દિસ્સ;
Buddhasīhaṃ samuddissa;
મમ સદ્ધિવિહારિકં;
Mama saddhivihārikaṃ;
કતોયં પન ભિક્ખૂનં;
Katoyaṃ pana bhikkhūnaṃ;
હિતત્થાય સમાસતો’’તિ. (વિ॰ વિ॰ ૩૧૭૭-૩૧૭૮) –
Hitatthāya samāsato’’ti. (vi. vi. 3177-3178) –
એવં દસ્સિતો.
Evaṃ dassito.
ઉત્તરપ્પકરણસ્સ હેતુકત્તા પન સઙ્ઘપાલમહાથેરો, સોપિ –
Uttarappakaraṇassa hetukattā pana saṅghapālamahāthero, sopi –
‘‘ખન્તિસોરચ્ચસોસિલ્ય-બુદ્ધિસદ્ધાદયાદયો;
‘‘Khantisoraccasosilya-buddhisaddhādayādayo;
પતિટ્ઠિતા ગુણા યસ્મિં, રતનાનીવ સાગરે.
Patiṭṭhitā guṇā yasmiṃ, ratanānīva sāgare.
‘‘વિનયાચારયુત્તેન, તેન સક્કચ્ચ સાદરં;
‘‘Vinayācārayuttena, tena sakkacca sādaraṃ;
યાચિતો સઙ્ઘપાલેન, થેરેન થિરચેતસા.
Yācito saṅghapālena, therena thiracetasā.
‘‘સુચિરટ્ઠિતિકામેન , વિનયસ્સ મહેસિનો;
‘‘Suciraṭṭhitikāmena , vinayassa mahesino;
ભિક્ખૂનં પાટવત્થાય, વિનયસ્સવિનિચ્છયે;
Bhikkhūnaṃ pāṭavatthāya, vinayassavinicchaye;
અકાસિં પરમં એતં, ઉત્તરં નામ નામતો’’તિ. (ઉ॰ વિ॰ ૯૬૫-૯૬૮) –
Akāsiṃ paramaṃ etaṃ, uttaraṃ nāma nāmato’’ti. (u. vi. 965-968) –
એવં દસ્સિતો. ન કેવલમેતે દ્વેયેવ મહાથેરા હેતુકત્તારો, અથ ખો મહાવંસાદીસુ –
Evaṃ dassito. Na kevalamete dveyeva mahātherā hetukattāro, atha kho mahāvaṃsādīsu –
‘‘બુદ્ધસ્સ વિય ગમ્ભીર-
‘‘Buddhassa viya gambhīra-
ઘોસત્તા તં વિયાકરું;
Ghosattā taṃ viyākaruṃ;
‘બુદ્ધઘોસો’તિ યો સો હિ;
‘Buddhaghoso’ti yo so hi;
બુદ્ધો વિય મહીતલે’’તિ. –
Buddho viya mahītale’’ti. –
આદિના નયેન અભિત્થુતગુણો તિપિટકપરિયત્તિયા અટ્ઠકથાકારો ભદન્તબુદ્ધઘોસાચરિયો ચ અનુસ્સુતિવસેન ‘‘હેતુકત્તા’’તિ વેદિતબ્બો.
Ādinā nayena abhitthutaguṇo tipiṭakapariyattiyā aṭṭhakathākāro bhadantabuddhaghosācariyo ca anussutivasena ‘‘hetukattā’’ti veditabbo.
કથં? અયં કિર ભદન્તબુદ્ધદત્તાચરિયો લઙ્કાદીપતો સજાતિભૂમિં જમ્બુદીપમાગચ્છન્તો ભદન્તબુદ્ધઘોસાચરિયં જમ્બુદીપવાસિકેહિ પટિપત્તિપરાયનેહિ યુત્તબ્યત્તગુણોપેતેહિ મહાથેરવરેહિ કતારાધનં સીહળટ્ઠકથં પરિવત્તેત્વા સકલજનસાધારણાય મૂલભાસાય તિપિટકપરિયત્તિયા અટ્ઠકથં લિખિતું લઙ્કાદીપં ગચ્છન્તં અન્તરામગ્ગે દિસ્વા સાકચ્છાય સમુપપરિક્ખિત્વા સબ્બલોકાતીતેન અસદિસેન પણ્ડિચ્ચગુણેન રતનનિધિદસ્સને પરમદલિદ્દો વિય બલવપરિતોસં પત્વા અટ્ઠકથમસ્સ કાતુકામતં ઞત્વા ‘‘તુમ્હે યથાધિપ્પેતપરિયન્તલિખિતમટ્ઠકથં અમ્હાકં પેસેથ, મયમસ્સા પકરણં લિખામા’’તિ તસ્સ સમ્મુખા પટિજાનિત્વા તેન ચ ‘‘સાધુ તથા કાતબ્બ’’ન્તિ અજ્ઝેસિતો અભિધમ્મટ્ઠકથાય અભિધમ્માવતારં, વિનયટ્ઠકથાય સઉત્તરં વિનયવિનિચ્છયપકરણઞ્ચ અકાસીતિ અનુસ્સુય્યતેતિ.
Kathaṃ? Ayaṃ kira bhadantabuddhadattācariyo laṅkādīpato sajātibhūmiṃ jambudīpamāgacchanto bhadantabuddhaghosācariyaṃ jambudīpavāsikehi paṭipattiparāyanehi yuttabyattaguṇopetehi mahātheravarehi katārādhanaṃ sīhaḷaṭṭhakathaṃ parivattetvā sakalajanasādhāraṇāya mūlabhāsāya tipiṭakapariyattiyā aṭṭhakathaṃ likhituṃ laṅkādīpaṃ gacchantaṃ antarāmagge disvā sākacchāya samupaparikkhitvā sabbalokātītena asadisena paṇḍiccaguṇena ratananidhidassane paramadaliddo viya balavaparitosaṃ patvā aṭṭhakathamassa kātukāmataṃ ñatvā ‘‘tumhe yathādhippetapariyantalikhitamaṭṭhakathaṃ amhākaṃ pesetha, mayamassā pakaraṇaṃ likhāmā’’ti tassa sammukhā paṭijānitvā tena ca ‘‘sādhu tathā kātabba’’nti ajjhesito abhidhammaṭṭhakathāya abhidhammāvatāraṃ, vinayaṭṭhakathāya sauttaraṃ vinayavinicchayapakaraṇañca akāsīti anussuyyateti.
‘‘સમાસેના’’તિ ઇમિના ચ પરિમાણમ્પિ સામઞ્ઞેન દસ્સિતં વિત્થારપરિમાણે તસ્સ પરિમાણસામઞ્ઞસ્સ વિઞ્ઞાયમાનત્તા. વિસેસતો પન પરિચ્છેદપરિમાણં ગન્થપરિમાણન્તિ દુવિધં. તત્થ પરિચ્છેદપરિમાણં ઇમસ્મિં પકરણે કથાવોહારેન વુચ્ચતિ.
‘‘Samāsenā’’ti iminā ca parimāṇampi sāmaññena dassitaṃ vitthāraparimāṇe tassa parimāṇasāmaññassa viññāyamānattā. Visesato pana paricchedaparimāṇaṃ ganthaparimāṇanti duvidhaṃ. Tattha paricchedaparimāṇaṃ imasmiṃ pakaraṇe kathāvohārena vuccati.
સેય્યથિદં? – પારાજિકકથા સઙ્ઘાદિસેસકથા અનિયતકથા નિસ્સગ્ગિયકથા પાચિત્તિયકથા પાટિદેસનીયકથા સેખિયકથાતિ ભિક્ખુવિભઙ્ગકથા સત્તવિધા, તતો અનિયતકથં વજ્જેત્વા તથેવ ભિક્ખુનિવિભઙ્ગકથા છબ્બિધા, મહાખન્ધકકથાદિકા ભિક્ખુનિક્ખન્ધકકથાવસાના વીસતિવિધા ખન્ધકકથા, કમ્મકથા, કમ્મવિપત્તિકથા, પકિણ્ણકવિનિચ્છયો, કમ્મટ્ઠાનભાવનાવિધાનન્તિ વિનયવિનિચ્છયે કથાપરિચ્છેદો સત્તતિંસ.
Seyyathidaṃ? – Pārājikakathā saṅghādisesakathā aniyatakathā nissaggiyakathā pācittiyakathā pāṭidesanīyakathā sekhiyakathāti bhikkhuvibhaṅgakathā sattavidhā, tato aniyatakathaṃ vajjetvā tatheva bhikkhunivibhaṅgakathā chabbidhā, mahākhandhakakathādikā bhikkhunikkhandhakakathāvasānā vīsatividhā khandhakakathā, kammakathā, kammavipattikathā, pakiṇṇakavinicchayo, kammaṭṭhānabhāvanāvidhānanti vinayavinicchaye kathāparicchedo sattatiṃsa.
ઉત્તરપ્પકરણે ચ વુત્તનયેન ભિક્ખુવિભઙ્ગે સત્તવિધા કથા, ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે છબ્બિધા, તદનન્તરા વિપત્તિકથા, અધિકરણપચ્ચયકથા, ખન્ધકપઞ્હાકથા, સમુટ્ઠાનસીસકથા, આપત્તિસમુટ્ઠાનકથા, એકુત્તરનયકથા, સેદમોચનકથા, વિભઙ્ગદ્વયનિદાનાદિકથા, સબ્બઙ્ગલક્ખણકથા, પરિવારસઙ્કલનકથાતિ છત્તિંસ કથાપરિચ્છેદા.
Uttarappakaraṇe ca vuttanayena bhikkhuvibhaṅge sattavidhā kathā, bhikkhunivibhaṅge chabbidhā, tadanantarā vipattikathā, adhikaraṇapaccayakathā, khandhakapañhākathā, samuṭṭhānasīsakathā, āpattisamuṭṭhānakathā, ekuttaranayakathā, sedamocanakathā, vibhaṅgadvayanidānādikathā, sabbaṅgalakkhaṇakathā, parivārasaṅkalanakathāti chattiṃsa kathāparicchedā.
નિસ્સન્દેહે પન ‘‘અટ્ઠતિંસ કથાપરિચ્છેદા’’તિ વુત્તં, તં એકુત્તરનયે અદસ્સિતેહિપિ દ્વાદસકપન્નરસકનયેહિ સહ સોળસપરિચ્છેદે ગહેત્વા અપ્પકં ઊનમધિકં ગણનૂપગં ન હોતીતિ કત્વા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઉભયત્થ કથાપરિચ્છેદપરિમાણં તેસત્તતિવિધં હોતિ. નિસ્સન્દેહે ‘‘પઞ્ચસત્તતિવિધા’’તિ વચને પરિહારો વુત્તનયોવ. ગન્થપરિમાણં પન વિનયવિનિચ્છયે અસીતિગન્થાધિકાનિ ચત્તારિ ગન્થસહસ્સાનિ , ઉત્તરે પઞ્ઞાસગન્થાધિકાનિ નવ ગન્થસતાનિ હોન્તિ. તેન વુત્તં ઉત્તરાવસાને –
Nissandehe pana ‘‘aṭṭhatiṃsa kathāparicchedā’’ti vuttaṃ, taṃ ekuttaranaye adassitehipi dvādasakapannarasakanayehi saha soḷasaparicchede gahetvā appakaṃ ūnamadhikaṃ gaṇanūpagaṃ na hotīti katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ubhayattha kathāparicchedaparimāṇaṃ tesattatividhaṃ hoti. Nissandehe ‘‘pañcasattatividhā’’ti vacane parihāro vuttanayova. Ganthaparimāṇaṃ pana vinayavinicchaye asītiganthādhikāni cattāri ganthasahassāni, uttare paññāsaganthādhikāni nava ganthasatāni honti. Tena vuttaṃ uttarāvasāne –
‘‘ગાથા ચતુસહસ્સાનિ, સતઞ્ચ ઊનવીસતિ;
‘‘Gāthā catusahassāni, satañca ūnavīsati;
પરિમાણતોતિ વિઞ્ઞેય્યો, વિનયસ્સવિનિચ્છયો.
Parimāṇatoti viññeyyo, vinayassavinicchayo.
પઞ્ઞાસાધિકસઙ્ખાનિ, નવ ગાથાસતાનિ હિ;
Paññāsādhikasaṅkhāni, nava gāthāsatāni hi;
ગણના ઉત્તરસ્સાયં, છન્દસાનુટ્ઠુભેન તૂ’’તિ. (ઉ॰ વિ॰ ૯૬૯-૯૭૦);
Gaṇanā uttarassāyaṃ, chandasānuṭṭhubhena tū’’ti. (u. vi. 969-970);
ઇચ્ચેવં વિનયવિનિચ્છયો ઉત્તરો ચાતિ દ્વે પકરણાનિ તિંસાધિકાનિ પઞ્ચગાથાસહસ્સાનિ. એત્થ ચ વિનયવિનિચ્છયો નામ ઉભતોવિભઙ્ગખન્ધકાગતવિનિચ્છયસઙ્ગાહકપકરણં. તતો પરં પરિવારત્થસઙ્ગાહકપકરણં ઉત્તરો નામ. તેનેવ વક્ખતિ –
Iccevaṃ vinayavinicchayo uttaro cāti dve pakaraṇāni tiṃsādhikāni pañcagāthāsahassāni. Ettha ca vinayavinicchayo nāma ubhatovibhaṅgakhandhakāgatavinicchayasaṅgāhakapakaraṇaṃ. Tato paraṃ parivāratthasaṅgāhakapakaraṇaṃ uttaro nāma. Teneva vakkhati –
‘‘યો મયા રચિતો સારો, વિનયસ્સવિનિચ્છયો;
‘‘Yo mayā racito sāro, vinayassavinicchayo;
તસ્સ દાનિ કરિસ્સામિ, સબ્બાનુત્તરમુત્તર’’ન્તિ. (ઉ॰ વિ॰ ૨)
Tassa dāni karissāmi, sabbānuttaramuttara’’nti. (u. vi. 2)
તં કસ્મા ઉત્તરનામેન વોહરિયતીતિ? પઞ્હુત્તરવસેન ઠિતે પરિવારે તથેવ સઙ્ગહેતબ્બેપિ તેન પકારેન પારાજિકકથામત્તં દસ્સેત્વા –
Taṃ kasmā uttaranāmena vohariyatīti? Pañhuttaravasena ṭhite parivāre tatheva saṅgahetabbepi tena pakārena pārājikakathāmattaṃ dassetvā –
‘‘ઇતો પટ્ઠાય મુઞ્ચિત્વા, પઞ્હાપુચ્છનમત્તકં;
‘‘Ito paṭṭhāya muñcitvā, pañhāpucchanamattakaṃ;
વિસ્સજ્જનવસેનેવ, હોતિ અત્થવિનિચ્છયો’’તિ. (ઉ॰ વિ॰ ૧૪) –
Vissajjanavaseneva, hoti atthavinicchayo’’ti. (u. vi. 14) –
વત્વા પઞ્હં પહાય તતો પટ્ઠાય ઉત્તરમત્તસ્સેવ દસ્સિતત્તા તથા વોહરીયન્તિ.
Vatvā pañhaṃ pahāya tato paṭṭhāya uttaramattasseva dassitattā tathā voharīyanti.
‘‘તસ્મા વિનયનૂપાય’’ન્તિઆદિના પન સોતુજનં સક્કચ્ચસવને નિયોજેતિ. સક્કચ્ચસવનપટિબદ્ધા હિ સબ્બાપિ લોકિયલોકુત્તરસમ્પત્તીતિ અયમેત્થ સમુદાયત્થો. અયં પન અવયવત્થો – સો યસ્મા અત્થયોજનક્કમેન પદયોજનં કત્વા વણ્ણિતે સુવિઞ્ઞેય્યો હોતિ, તસ્મા તથા પદયોજનં કત્વા અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામ –
‘‘Tasmā vinayanūpāya’’ntiādinā pana sotujanaṃ sakkaccasavane niyojeti. Sakkaccasavanapaṭibaddhā hi sabbāpi lokiyalokuttarasampattīti ayamettha samudāyattho. Ayaṃ pana avayavattho – so yasmā atthayojanakkamena padayojanaṃ katvā vaṇṇite suviññeyyo hoti, tasmā tathā padayojanaṃ katvā atthavaṇṇanaṃ karissāma –
સેટ્ઠં અપ્પટિપુગ્ગલં બુદ્ધઞ્ચેવ ભવાભાવકરં ધમ્મઞ્ચેવ નિરઙ્ગણં ગણઞ્ચેવ સિરસા વન્દિત્વા ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનઞ્ચ હિતત્થાય સમાસેન સમાહિતો વિનયસ્સવિનિચ્છયં વક્ખામીતિ યોજના.
Seṭṭhaṃ appaṭipuggalaṃ buddhañceva bhavābhāvakaraṃ dhammañceva niraṅgaṇaṃ gaṇañceva sirasā vanditvā bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca hitatthāya samāsena samāhito vinayassavinicchayaṃ vakkhāmīti yojanā.
તત્થ સેટ્ઠન્તિ સબ્બે ઇમે પસત્થા અયમેતેસં અતિસયેન પસત્થોતિ સેટ્ઠો. તથા હિ સો ભગવા ‘‘અહઞ્હિ બ્રાહ્મણ જેટ્ઠો સેટ્ઠો લોકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૧) વેરઞ્જબ્રાહ્મણસ્સ અત્તનો જેટ્ઠસેટ્ઠભાવસ્સ પરિજાનનવિનિચ્છયહેતુભૂતાહિ ઝાનાદીહિ નિરતિસયગુણસમ્પત્તીહિ સમન્નાગતત્તા –
Tattha seṭṭhanti sabbe ime pasatthā ayametesaṃ atisayena pasatthoti seṭṭho. Tathā hi so bhagavā ‘‘ahañhi brāhmaṇa jeṭṭho seṭṭho lokassā’’ti (pārā. 11) verañjabrāhmaṇassa attano jeṭṭhaseṭṭhabhāvassa parijānanavinicchayahetubhūtāhi jhānādīhi niratisayaguṇasampattīhi samannāgatattā –
‘‘ત્વમેવ અસિ સમ્બુદ્ધો, તુવં સત્થા અનુત્તરો;
‘‘Tvameva asi sambuddho, tuvaṃ satthā anuttaro;
સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ તે પટિપુગ્ગલો. (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૦);
Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi te paṭipuggalo. (dī. ni. 2.370);
તુવં બુદ્ધો તુવં સત્થા, તુવં મારાભિભૂ મુનિ;
Tuvaṃ buddho tuvaṃ satthā, tuvaṃ mārābhibhū muni;
તુવં અનુસયે છેત્વા, તિણ્ણો તારેસિમં પજં.
Tuvaṃ anusaye chetvā, tiṇṇo tāresimaṃ pajaṃ.
ઉપધી તે સમતિક્કન્તા, આસવા તે પદાલિતા;
Upadhī te samatikkantā, āsavā te padālitā;
સીહોસિ અનુપાદાનો, પહીનભયભેરવો. (મ॰ નિ॰ ૨.૪૦૦; સુ॰ નિ॰ ૫૫૦-૫૫૧; થેરગા॰ ૮૩૯-૯૪૦);
Sīhosi anupādāno, pahīnabhayabheravo. (ma. ni. 2.400; su. ni. 550-551; theragā. 839-940);
મહાવીર મહાપઞ્ઞ, ઇદ્ધિયા યસસા જલ;
Mahāvīra mahāpañña, iddhiyā yasasā jala;
સબ્બવેરભયાતીત, પાદે વન્દામિ ચક્ખુમા’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૫૯; ધ॰ પ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૬); –
Sabbaverabhayātīta, pāde vandāmi cakkhumā’’ti. (saṃ. ni. 1.159; dha. pa. aṭṭha. 1.56); –
આદીહી નાનાનયેહિ સદેવકેન લોકેન અભિત્થવિયતાય પસત્થતમો, તમેવ સેટ્ઠં પસત્થતમન્તિ અત્થો.
Ādīhī nānānayehi sadevakena lokena abhitthaviyatāya pasatthatamo, tameva seṭṭhaṃ pasatthatamanti attho.
અપ્પટિપુગ્ગલન્તિ નત્થિ એતસ્સ પટિપુગ્ગલો અધિકો, સદિસો વાતિ અપ્પટિપુગ્ગલો. તથા હિ ગુણવસેન અનન્તાપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અત્તના અધિકસ્સ, સદિસસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ અભાવતો –
Appaṭipuggalanti natthi etassa paṭipuggalo adhiko, sadiso vāti appaṭipuggalo. Tathā hi guṇavasena anantāparimāṇāsu lokadhātūsu attanā adhikassa, sadisassa vā puggalassa abhāvato –
‘‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ;
‘‘Na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjati;
સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’’તિ. (મહાવ॰ ૧૧) –
Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi me paṭipuggalo’’ti. (mahāva. 11) –
અત્તનાવ અત્તનો અવિપરીતો અપ્પટિપુગ્ગલભાવો પટિઞ્ઞાતો, તસ્મા તં અપ્પટિપુગ્ગલં સબ્બલોકુત્તમન્તિ અત્થો.
Attanāva attano aviparīto appaṭipuggalabhāvo paṭiññāto, tasmā taṃ appaṭipuggalaṃ sabbalokuttamanti attho.
બુદ્ધન્તિ અનન્તમપરિમેય્યં ઞેય્યમણ્ડલમનવસેસં બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો, એતેન અનેકકપ્પકોટિસતસહસ્સં સમ્ભતપુઞ્ઞઞાણસમ્ભારાનુભાવસિદ્ધિધમ્મરૂપકાયસિરિવિલાસપટિમણ્ડિતો સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તી સમ્માસમ્બુદ્ધો દસ્સિતો. અથ વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ સયં વિચિતોપચિતપારમિતાપરિપાચિતેન સવાસનાનવસેસકિલેસપ્પહાયકેન સયમ્ભુઞાણેન બુજ્ઝીતિ બુદ્ધો. યથાહ –
Buddhanti anantamaparimeyyaṃ ñeyyamaṇḍalamanavasesaṃ buddhavāti buddho, etena anekakappakoṭisatasahassaṃ sambhatapuññañāṇasambhārānubhāvasiddhidhammarūpakāyasirivilāsapaṭimaṇḍito saddhammavaracakkavattī sammāsambuddho dassito. Atha vā cattāri saccāni sayaṃ vicitopacitapāramitāparipācitena savāsanānavasesakilesappahāyakena sayambhuñāṇena bujjhīti buddho. Yathāha –
‘‘અભિઞ્ઞેય્યં અભિઞ્ઞાતં, ભાવેતબ્બઞ્ચ ભાવિતં;
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
પહાતબ્બં પહીનં મે, તસ્મા બુદ્ધોસ્મિ બ્રાહ્મણા’’તિ. (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૨, ૩૯૯; સુ॰ નિ॰ ૫૬૩; થેરગા॰ ૮૨૮);
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (ma. ni. 2.392, 399; su. ni. 563; theragā. 828);
વિત્થારો પનસ્સ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિઆદિના (મહાનિ॰ ૧૯૨; ચૂળનિ॰ પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૯૭; પટિ॰ મ॰ ૧.૧૬૨) નિદ્દેસાદીસુ વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. સદ્દસિદ્ધિ સાસનિકાનં અવગમનત્થે વત્તમાના બુધ-ધાતુતો ‘‘ભાવકમ્મેસુ ત’’ ઇતિ ઇતો તાતિવત્તમાને ‘‘બુધગમાદિત્થે કત્તરી’’તિ ઇમિના કચ્ચાયનસુત્તેન કત્તરિ તપ્પચ્ચયવિધાનતો વેદિતબ્બા. લોકિયાનં પન બોધનત્થધાતૂનમ્પિ ગમનત્થતાય વુત્તત્તા ગત્યત્થાકમ્મકાદિ સુત્તતો કત્તરિ ત-પ્પચ્ચયકરણેન વેદિતબ્બા.
Vitthāro panassa ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi. ma. 1.162) niddesādīsu vuttanayena veditabbo. Saddasiddhi sāsanikānaṃ avagamanatthe vattamānā budha-dhātuto ‘‘bhāvakammesu ta’’ iti ito tātivattamāne ‘‘budhagamāditthe kattarī’’ti iminā kaccāyanasuttena kattari tappaccayavidhānato veditabbā. Lokiyānaṃ pana bodhanatthadhātūnampi gamanatthatāya vuttattā gatyatthākammakādi suttato kattari ta-ppaccayakaraṇena veditabbā.
અથ વા ધાતૂનં અનેકત્થતાય બુધ-ઇચ્ચયં ધાતુ જાગરણવિકસનત્થેસુ વત્તમાનો અકમ્મકોતિ ‘‘પબુદ્ધો પુરિસો, પબુદ્ધં પદુમ’’ન્તિઆદીસુ વિય બુદ્ધવા અઞ્ઞાણનિદ્દાવિગમેન ઞાણચક્ખૂનિ ઉમ્મીલન્તો પબુદ્ધો, ગુણેહિ વા વિકસિતોતિ કત્તરિ સિદ્ધેન બુદ્ધ-સદ્દેન ‘‘બુદ્ધો’’તિ તિભવનેકચૂળામણિપાદપઙ્કજરાગરતનો ભગવા લોકનાથો વુચ્ચતિ, ઇમસ્મિં પક્ખેપિ ગત્યત્થાદિસુત્તે અકમ્મકગ્ગહણેન પચ્ચયવિધાનં દટ્ઠબ્બં.
Atha vā dhātūnaṃ anekatthatāya budha-iccayaṃ dhātu jāgaraṇavikasanatthesu vattamāno akammakoti ‘‘pabuddho puriso, pabuddhaṃ paduma’’ntiādīsu viya buddhavā aññāṇaniddāvigamena ñāṇacakkhūni ummīlanto pabuddho, guṇehi vā vikasitoti kattari siddhena buddha-saddena ‘‘buddho’’ti tibhavanekacūḷāmaṇipādapaṅkajarāgaratano bhagavā lokanātho vuccati, imasmiṃ pakkhepi gatyatthādisutte akammakaggahaṇena paccayavidhānaṃ daṭṭhabbaṃ.
અથ વા સકમ્મકાનં ધાતૂનં કમ્મવચનિચ્છાય અભાવે અકમ્મકભાવતો ‘‘ફલં સયમેવ પક્ક’’ન્તિઆદીસુ વિય બોધનત્થેયેવ બુધ-ધાતુતો કત્તરિ વિધાનં સિજ્ઝતિ. અથ વા નીલગુણયોગેન પટાદીસુ નીલવોહારો વિય ભાવસાધનં બુદ્ધ-સદ્દં ગહેત્વા બુદ્ધગુણયોગતો ‘‘બુદ્ધો’’તિ વોહરીયતિ. એવમનેકધા સિદ્ધેન બુદ્ધ-સદ્દેન વુચ્ચમાનં તં ભગવન્તં તં ધમ્મરાજન્તિ અત્થો.
Atha vā sakammakānaṃ dhātūnaṃ kammavacanicchāya abhāve akammakabhāvato ‘‘phalaṃ sayameva pakka’’ntiādīsu viya bodhanattheyeva budha-dhātuto kattari vidhānaṃ sijjhati. Atha vā nīlaguṇayogena paṭādīsu nīlavohāro viya bhāvasādhanaṃ buddha-saddaṃ gahetvā buddhaguṇayogato ‘‘buddho’’ti voharīyati. Evamanekadhā siddhena buddha-saddena vuccamānaṃ taṃ bhagavantaṃ taṃ dhammarājanti attho.
‘‘સેટ્ઠં અપ્પટિપુગ્ગલ’’ન્તિ પદદ્વયં ‘‘બુદ્ધ’’ન્તિ એતસ્સ વિસેસનં. એત્થ ચ ‘‘બુદ્ધં, સેટ્ઠં, અપ્પટિપુગ્ગલ’’ન્તિ ઇમેહિ તીહિ પદેહિ નયતો ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૧.૧૫૭; ૩.૬; મ॰ નિ॰ ૧.૧૪૭, ૧૪૪; ૩.૪૩૪; સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૯; ૫.૪૭૯; અ॰ નિ॰ ૫.૧૪, ૩૦; ૬.૨૫, ૨૬; નેત્તિ॰ ૯૩), ‘‘યો વદતં પવરો મનુજેસુ, સક્યમુની ભગવા કતકિચ્ચો’’તિઆદીહિ (વિ॰ વ॰ ૮૮૬) ચ અનેકેહિ સુત્તપદેહિ દસ્સિતદૂરાવિદૂરસન્તિકનિદાનહેતુફલસત્તોપકારાવત્થાધમ્મત્થ- લોકુદ્ધારત્તિકત્તયસઙ્ગહિતં સુપરિસુદ્ધં બુદ્ધગુણસમુદયં નિરવસેસં દસ્સેતિ. અયમેવ હિ બુદ્ધગુણાનં નિરવસેસતો દસ્સનૂપાયો, યદિદં નયદસ્સનં. ઇતરથા પટિપદવણ્ણનાય અપરિમિતાનં બુદ્ધગુણાનં કો હિ નામ સમત્થો પરિયન્તં ગન્તું. યથાહ –
‘‘Seṭṭhaṃ appaṭipuggala’’nti padadvayaṃ ‘‘buddha’’nti etassa visesanaṃ. Ettha ca ‘‘buddhaṃ, seṭṭhaṃ, appaṭipuggala’’nti imehi tīhi padehi nayato ‘‘itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddho’’tiādinā (dī. ni. 1.157; 3.6; ma. ni. 1.147, 144; 3.434; saṃ. ni. 1.249; 5.479; a. ni. 5.14, 30; 6.25, 26; netti. 93), ‘‘yo vadataṃ pavaro manujesu, sakyamunī bhagavā katakicco’’tiādīhi (vi. va. 886) ca anekehi suttapadehi dassitadūrāvidūrasantikanidānahetuphalasattopakārāvatthādhammattha- lokuddhārattikattayasaṅgahitaṃ suparisuddhaṃ buddhaguṇasamudayaṃ niravasesaṃ dasseti. Ayameva hi buddhaguṇānaṃ niravasesato dassanūpāyo, yadidaṃ nayadassanaṃ. Itarathā paṭipadavaṇṇanāya aparimitānaṃ buddhaguṇānaṃ ko hi nāma samattho pariyantaṃ gantuṃ. Yathāha –
‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં;
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ;
કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે;
Khīyetha kappo ciradīghamantare;
વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૧૪૧; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૨૫; ઉદા॰ અટ્ઠ॰ ૫૩; અપ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૭.૨૦; બુ॰ વં॰ અટ્ઠ॰ ૪.૪; ચરિયા॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા, પકિણ્ણકકથા; દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; મ॰ નિ॰ ટી॰ ૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; સં॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; અ॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; વજિર॰ ટી॰ ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; સારત્થ॰ ટી॰ ૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; નેત્તિ॰ ટી॰ ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના);
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; apa. aṭṭha. 2.7.20; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; cariyā. aṭṭha. nidānakathā, pakiṇṇakakathā; dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; saṃ. ni. ṭī. 1.1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; vajira. ṭī. ganthārambhakathāvaṇṇanā; sārattha. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; netti. ṭī. ganthārambhakathāvaṇṇanā);
એવમેતેહિ તીહિ પદેહિ નિરવસેસગુણસંકિત્તનથુતિયા વસેન ‘‘વન્દિત્વા’’તિ ઇમિના પણામસ્સ ચ વુત્તત્તા ઇમાય અડ્ઢગાથાય બુદ્ધરતનસઙ્ખાતપઠમવન્દનીયવત્થુવિસયા થુતિપણામસભાવા વન્દના દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.
Evametehi tīhi padehi niravasesaguṇasaṃkittanathutiyā vasena ‘‘vanditvā’’ti iminā paṇāmassa ca vuttattā imāya aḍḍhagāthāya buddharatanasaṅkhātapaṭhamavandanīyavatthuvisayā thutipaṇāmasabhāvā vandanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.
તદનન્તરં ધમ્મરતનસ્સ પણામં દસ્સેતુમાહ ‘‘ભવાભાવકરં ધમ્મ’’ન્તિ. એત્થ ભવ-સદ્દેન દ્વે ભવા વુત્તા કમ્મભવો, ઉપપત્તિભવોતિ. તત્થ કમ્મભવો ભવતિ એતસ્મા ફલન્તિ ‘‘ભવો’’તિ વુચ્ચતિ. વિપાકક્ખન્ધકટત્તારૂપસઙ્ખાતો પન ઉપપત્તિભવો અવિજ્જાતણ્હુપાદાનસઙ્ખારાદિસહકારિકારણયુત્તેન કુસલાકુસલચેતનાસઙ્ખાતકમ્મભવપચ્ચયેન યથારહં ભવતીતિ ‘‘ભવો’’તિ વુચ્ચતિ. સો પન કામભવરૂપભવઅરૂપભવસઞ્ઞીભવઅસઞ્ઞીભવનેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીભવ- એકવોકારભવચતુવોકારભવપઞ્ચવોકારભવવસેન નવવિધો. એવમેતેસુ નવસુ ભવેસુ દસવિધોપિ ધમ્મો અત્તાનં ધારેન્તસ્સ પુગ્ગલસન્તાનસ્સ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુયા પરં અપ્પટિસન્ધિકતાસાધનેન ભવેસુ , ભવસ્સ વા અભાવં કરોતીતિ ભવાભાવકરો, તં, અપરાપરજાતિપ્પબન્ધસ્સ હેતુસમુગ્ઘાતેન અપ્પવત્તિધમ્મતાપાદકન્તિ અત્થો.
Tadanantaraṃ dhammaratanassa paṇāmaṃ dassetumāha ‘‘bhavābhāvakaraṃ dhamma’’nti. Ettha bhava-saddena dve bhavā vuttā kammabhavo, upapattibhavoti. Tattha kammabhavo bhavati etasmā phalanti ‘‘bhavo’’ti vuccati. Vipākakkhandhakaṭattārūpasaṅkhāto pana upapattibhavo avijjātaṇhupādānasaṅkhārādisahakārikāraṇayuttena kusalākusalacetanāsaṅkhātakammabhavapaccayena yathārahaṃ bhavatīti ‘‘bhavo’’ti vuccati. So pana kāmabhavarūpabhavaarūpabhavasaññībhavaasaññībhavanevasaññīnāsaññībhava- ekavokārabhavacatuvokārabhavapañcavokārabhavavasena navavidho. Evametesu navasu bhavesu dasavidhopi dhammo attānaṃ dhārentassa puggalasantānassa anupādisesanibbānadhātuyā paraṃ appaṭisandhikatāsādhanena bhavesu , bhavassa vā abhāvaṃ karotīti bhavābhāvakaro, taṃ, aparāparajātippabandhassa hetusamugghātena appavattidhammatāpādakanti attho.
ધમ્મન્તિ અત્તાનં ધારેન્તે ચતૂસુ અપાયેસુ, સંસારે ચ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો, સો ચતુમગ્ગફલનિબ્બાનસઙ્ખાતનવલોકુત્તરધમ્મો ચ તપ્પટિપાદકો નવઙ્ગસાસનાપરનામધેય્યચતુરાસીતિસહસ્સધમ્મક્ખન્ધપ્પભેદભિન્નો પરિયત્તિધમ્મો ચાતિ દસવિધો. સોપિ નિપ્પરિયાયધમ્મો, પરિયાયધમ્મો ચાતિ દુવિધો. તત્થ નિપ્પરિયાયધમ્મો નામ અપાયે, સંસારે વા પધાનહેતુભૂતાનં ઉદ્ધમ્ભાગિયાનં, ઓરમ્ભાગિયાનઞ્ચ દસન્નં સંયોજનાનં સમુચ્છિન્દનેન મગ્ગધમ્મો, તસ્સ તંકિચ્ચનિપ્ફત્તિનિમિત્તભાવેન નિબ્બાનધમ્મો ચાતિ પઞ્ચવિધોપિ નિપ્પરિયાયેન પુગ્ગલસન્તાનં ધારેતીતિ કત્વા ‘‘નિપ્પરિયાયધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. ચત્તારિ પન સામઞ્ઞફલાનિ પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનેન મગ્ગાનુગુણપ્પવત્તિયા, પરિયત્તિ ચ મગ્ગનિબ્બાનાધિગમસ્સ મૂલકારણભાવતોતિ પઞ્ચવિધોપિ પરિયાયધમ્મો નામ.
Dhammanti attānaṃ dhārente catūsu apāyesu, saṃsāre ca apatamāne dhāretīti dhammo, so catumaggaphalanibbānasaṅkhātanavalokuttaradhammo ca tappaṭipādako navaṅgasāsanāparanāmadheyyacaturāsītisahassadhammakkhandhappabhedabhinno pariyattidhammo cāti dasavidho. Sopi nippariyāyadhammo, pariyāyadhammo cāti duvidho. Tattha nippariyāyadhammo nāma apāye, saṃsāre vā padhānahetubhūtānaṃ uddhambhāgiyānaṃ, orambhāgiyānañca dasannaṃ saṃyojanānaṃ samucchindanena maggadhammo, tassa taṃkiccanipphattinimittabhāvena nibbānadhammo cāti pañcavidhopi nippariyāyena puggalasantānaṃ dhāretīti katvā ‘‘nippariyāyadhammo’’ti vuccati. Cattāri pana sāmaññaphalāni paṭippassaddhipahānena maggānuguṇappavattiyā, pariyatti ca magganibbānādhigamassa mūlakāraṇabhāvatoti pañcavidhopi pariyāyadhammo nāma.
એત્તાવતા ‘‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૯; અ॰ નિ॰ ૩.૭૬; દી॰ નિ॰ ૩.૬; અ॰ નિ॰ ૬.૧૦, ૨૫, ૨૬), ‘‘રાગવિરાગમનેજમસોક’’ન્તિઆદીહિ (વિ॰ વ॰ ૮૮૭) ચ સુત્તન્તેહિ વુત્તસ્સ, તદટ્ઠકથાદીસુ ચ વણ્ણિતસ્સ સરણાનુસ્સરણવસેનાપિ સગ્ગમોક્ખસમ્પત્તિપટિલાભકારણસ્સ અનવસેસસ્સ ધમ્મરતનગુણસ્સ નયતો ઉદ્દિટ્ઠત્તા ચ ‘‘વન્દિત્વા’’તિ ઇમિના પણામસ્સ દસ્સિતત્તા ચ ધમ્મરતનસઙ્ખાતસ્સ દુતિયસ્સ વન્દનીયસ્સ થુતિપણામસભાવા વન્દના દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.
Ettāvatā ‘‘svākkhāto bhagavatā dhammo’’tiādinā (saṃ. ni. 1.249; a. ni. 3.76; dī. ni. 3.6; a. ni. 6.10, 25, 26), ‘‘rāgavirāgamanejamasoka’’ntiādīhi (vi. va. 887) ca suttantehi vuttassa, tadaṭṭhakathādīsu ca vaṇṇitassa saraṇānussaraṇavasenāpi saggamokkhasampattipaṭilābhakāraṇassa anavasesassa dhammaratanaguṇassa nayato uddiṭṭhattā ca ‘‘vanditvā’’ti iminā paṇāmassa dassitattā ca dhammaratanasaṅkhātassa dutiyassa vandanīyassa thutipaṇāmasabhāvā vandanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.
તદનન્તરં સઙ્ઘરતનસ્સ વન્દનાસન્દસ્સનત્થં વુત્તં ‘‘ગણઞ્ચેવ નિરઙ્ગણ’’ન્તિ. એત્થ ‘‘રાગો અઙ્ગણં દોસો અઙ્ગણં મોહો અઙ્ગણ’’ન્તિ (વિભ॰ ૯૨૪) વુત્તેહિ રાગાદિઅઙ્ગણેહિ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તિવસેન નિગ્ગતો વિમુત્તોતિ નિરઙ્ગણો, તં નિરઙ્ગણં. અરિયવંસે સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનસઙ્ખાતેહિ ગુણગણેહિ ગણીયતીતિ ગણો, તં.
Tadanantaraṃ saṅgharatanassa vandanāsandassanatthaṃ vuttaṃ ‘‘gaṇañceva niraṅgaṇa’’nti. Ettha ‘‘rāgo aṅgaṇaṃ doso aṅgaṇaṃ moho aṅgaṇa’’nti (vibha. 924) vuttehi rāgādiaṅgaṇehi tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavimuttivasena niggato vimuttoti niraṅgaṇo, taṃ niraṅgaṇaṃ. Ariyavaṃse sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanasaṅkhātehi guṇagaṇehi gaṇīyatīti gaṇo, taṃ.
એત્તાવતા ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૯; અ॰ નિ॰ ૩.૭૬; દી॰ નિ॰ ૩.૬; અ॰ નિ॰ ૬.૧૦, ૨૫, ૨૬;), ‘‘યત્થ ચ દિન્નં મહપ્ફલમાહુ, ચતૂસુ સુચીસુ પુરિસયુગેસૂ’’તિઆદીહિ (વિ॰ વ॰ ૮૮૮) ચ તેહિ તેહિ સુત્તપદેહિ વુત્તાનં, તદટ્ઠકથાદીસુ ચ વણ્ણિતાનં વિમલાતુલનિખિલવિસાલપેસલસીલાદિનાનપ્પકારાનગ્ઘસઙ્ઘરતનગુણાનં સંકિત્તનસભાવાય થુતિયા ચ ‘‘વન્દિત્વા’’તિ એતેન યથાવુત્તસરૂપપભેદપણામસ્સ વુત્તત્તા ચ સઙ્ઘરતનસઙ્ખાતતતિયવન્દનીયવત્થુવિસયા થુતિપ્પણામસઙ્ખાતા વન્દના દસ્સિતાતિ વેદિતબ્બા. સિરસાતિ અત્તપ્પસાદગારવાવહન્તેન મુદ્ધના. વન્દિત્વાતિ પણમિત્વા થોમિત્વા વા.
Ettāvatā ‘‘suppaṭipanno bhagavato sāvakasaṅgho’’tiādinā (saṃ. ni. 1.249; a. ni. 3.76; dī. ni. 3.6; a. ni. 6.10, 25, 26;), ‘‘yattha ca dinnaṃ mahapphalamāhu, catūsu sucīsu purisayugesū’’tiādīhi (vi. va. 888) ca tehi tehi suttapadehi vuttānaṃ, tadaṭṭhakathādīsu ca vaṇṇitānaṃ vimalātulanikhilavisālapesalasīlādinānappakārānagghasaṅgharatanaguṇānaṃ saṃkittanasabhāvāya thutiyā ca ‘‘vanditvā’’ti etena yathāvuttasarūpapabhedapaṇāmassa vuttattā ca saṅgharatanasaṅkhātatatiyavandanīyavatthuvisayā thutippaṇāmasaṅkhātā vandanā dassitāti veditabbā. Sirasāti attappasādagāravāvahantena muddhanā. Vanditvāti paṇamitvā thomitvā vā.
એવં પઠમગાથાય વન્દનીયસ્સ રતનત્તયસ્સ થુતિપ્પણામસઙ્ખાતં વન્દનં દસ્સેત્વા તદનન્તરાય સન્દસ્સેતબ્બપયોજનાદિપટિપાદિકાય ગાથાય ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ ઇમિના કિઞ્ચાપિ સંસારે ભયં ઇક્ખતીતિ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ કલ્યાણપુથુજ્જનેન સદ્ધિં અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલા વુચ્ચન્તિ, પાળિયં (પારા॰ ૪૪-૪૫; વિભ॰ ૫૧૦) પન ‘‘ભિન્નપટં ધારેતીતિ ભિક્ખુ, ભિક્ખનસીલોતિ ભિક્ખૂ’’તિઆદિના ભિક્ખુસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારવસેન નિબ્બચનન્તરાનિ દસ્સેત્વા પાતિમોક્ખસંવરસંવરણારહસ્સેવ અધિપ્પેતભાવં દસ્સેતું ‘‘સમગ્ગેન સઙ્ઘેન ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન અકુપ્પેન ઠાનારહેન ઉપસમ્પન્નો, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ભિક્ખૂ’’તિ દસ્સિતા સિક્ખાકામા સાસનાવચારા કુલપુત્તા ઇધાધિપ્પેતા, તેસં ભિક્ખૂનઞ્ચ. ભિક્ખુનીનઞ્ચાતિ અટ્ઠવાચિકઉપસમ્પદાકમ્મેન ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પન્નાતાદિસાયેવ કુલધીતરો દસ્સિતા. એકતોપસમ્પન્નાપિ સામઞ્ઞેન ગય્હન્તિ. એકતોપસમ્પન્નાતિ ચ ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઉપસમ્પજ્જિત્વા યાવ ભિક્ખુસઙ્ઘે ન ઉપસમ્પજ્જન્તિ, તાવ, ભિક્ખુની ચ લિઙ્ગપરિવત્તનેન ભિક્ખુનિભાવપ્પત્તા અધિપ્પેતા, તાસં ભિક્ખુનીનઞ્ચ.
Evaṃ paṭhamagāthāya vandanīyassa ratanattayassa thutippaṇāmasaṅkhātaṃ vandanaṃ dassetvā tadanantarāya sandassetabbapayojanādipaṭipādikāya gāthāya ‘‘bhikkhūna’’nti iminā kiñcāpi saṃsāre bhayaṃ ikkhatīti ‘‘bhikkhū’’ti kalyāṇaputhujjanena saddhiṃ aṭṭha ariyapuggalā vuccanti, pāḷiyaṃ (pārā. 44-45; vibha. 510) pana ‘‘bhinnapaṭaṃ dhāretīti bhikkhu, bhikkhanasīloti bhikkhū’’tiādinā bhikkhusaddassa atthuddhāravasena nibbacanantarāni dassetvā pātimokkhasaṃvarasaṃvaraṇārahasseva adhippetabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘samaggena saṅghena ñatticatutthena kammena akuppena ṭhānārahena upasampanno, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhū’’ti dassitā sikkhākāmā sāsanāvacārā kulaputtā idhādhippetā, tesaṃ bhikkhūnañca. Bhikkhunīnañcāti aṭṭhavācikaupasampadākammena ubhatosaṅghe upasampannātādisāyeva kuladhītaro dassitā. Ekatopasampannāpi sāmaññena gayhanti. Ekatopasampannāti ca bhikkhunisaṅghe upasampajjitvā yāva bhikkhusaṅghe na upasampajjanti, tāva, bhikkhunī ca liṅgaparivattanena bhikkhunibhāvappattā adhippetā, tāsaṃ bhikkhunīnañca.
હિતત્થાયાતિ સબ્બસમ્પત્તિનિપ્ફાદકરણત્થાય હિનોતિ ગચ્છતિ યથાધિપ્પેતફલસાધને પવત્તતીતિ હિતન્તિ અરોગતાદિકારણં અમતોસધાદિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન સગ્ગમોક્ખસમ્પત્તિસિદ્ધિકારણં પાતિમોક્ખસંવરસીલરક્ખનં વુચ્ચતિ, તદત્થાય.
Hitatthāyāti sabbasampattinipphādakaraṇatthāya hinoti gacchati yathādhippetaphalasādhane pavattatīti hitanti arogatādikāraṇaṃ amatosadhādi vuccati. Idha pana saggamokkhasampattisiddhikāraṇaṃ pātimokkhasaṃvarasīlarakkhanaṃ vuccati, tadatthāya.
સમાહિતો સમ્મા આહિતો પવત્તિતો વિનિચ્છયમગ્ગો એતેનાતિ ‘‘સમાહિતો’’તિ પકરણકારકો દસ્સિતો. અથ વા સમ્મા આહિતં વિનયવિનિચ્છયે ઠપિતં પવત્તિતં ચિત્તમેતસ્સાતિ ‘‘સમાહિતચિત્તો’’તિ વત્તબ્બે ઉત્તરપદલોપેન ‘‘સમાહિતો’’તિ વુત્તો. પરમગમ્ભીરસુદુત્તરવિનયપિટકત્થવિનિચ્છયે પવત્તનારહસ્સ ઇમિના વિસેસનેન અત્તનિ સમાહિતચિત્તપ્પવત્તિનિમિત્તભૂતો અત્તનો ઞાણસ્સ પદટ્ઠાનભૂતો સમાધિ દસ્સિતો તેન સમાધિના સમાહિતો હુત્વાતિ અત્થો.
Samāhito sammā āhito pavattito vinicchayamaggo etenāti ‘‘samāhito’’ti pakaraṇakārako dassito. Atha vā sammā āhitaṃ vinayavinicchaye ṭhapitaṃ pavattitaṃ cittametassāti ‘‘samāhitacitto’’ti vattabbe uttarapadalopena ‘‘samāhito’’ti vutto. Paramagambhīrasuduttaravinayapiṭakatthavinicchaye pavattanārahassa iminā visesanena attani samāhitacittappavattinimittabhūto attano ñāṇassa padaṭṭhānabhūto samādhi dassito tena samādhinā samāhito hutvāti attho.
પવક્ખામીતિ પકારેન વક્ખામિ, યેન પકારેન વિનયવિનિચ્છયે વુત્તે અજ્જતના મન્દસતિમતિવીરિયા પટિપજ્જનકા ગમ્ભીરતરં વિનયપિટકત્થવિનિચ્છયં સુખેન ઉગ્ગણ્હિતું, ધારેતુઞ્ચ સક્કોન્તિ, તાદિસેન પકારવિસેસેન વક્ખામીતિ અત્થો. સમાસેનાતિ સમસનં સંખિપનં સમાસો, તેન, સંખિત્તરુચિકાનમુગ્ઘાટિતઞ્ઞૂનં કતાધિકારાનં ઞાણુત્તરાનં પુગ્ગલાનઞ્ચ પપઞ્ચભીરુકાનં ગહણધારણે મન્દયન્તાનં મન્દબુદ્ધીનઞ્ચ ઉપકારકેન નાતિવિત્થારક્કમેનાતિ અત્થો. વિનયસ્સાતિ વિનયપિટકસ્સ. તઞ્હિ –
Pavakkhāmīti pakārena vakkhāmi, yena pakārena vinayavinicchaye vutte ajjatanā mandasatimativīriyā paṭipajjanakā gambhīrataraṃ vinayapiṭakatthavinicchayaṃ sukhena uggaṇhituṃ, dhāretuñca sakkonti, tādisena pakāravisesena vakkhāmīti attho. Samāsenāti samasanaṃ saṃkhipanaṃ samāso, tena, saṃkhittarucikānamugghāṭitaññūnaṃ katādhikārānaṃ ñāṇuttarānaṃ puggalānañca papañcabhīrukānaṃ gahaṇadhāraṇe mandayantānaṃ mandabuddhīnañca upakārakena nātivitthārakkamenāti attho. Vinayassāti vinayapiṭakassa. Tañhi –
‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા;
‘‘Vividhavisesanayattā;
વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;
Vinayanato ceva kāyavācānaṃ;
વિનયત્થવિદૂહિ અયં;
Vinayatthavidūhi ayaṃ;
વિનયો ‘વિનયો’તિ અક્ખાતો’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા) –
Vinayo ‘vinayo’ti akkhāto’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) –
વુત્તેહિ અત્થવિસેસેહિ ‘‘વિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ એવં સન્દસ્સિતસભાવસ્સ ‘‘વિનયો નામ સાસનસ્સ આયૂ’’તિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ ૫.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) સઙ્ગીતિકારકેહિ મહાકસ્સપાદીહિ અભિત્થુતગુણસ્સ વિનયપિટકુત્તમસ્સ. વિનિચ્છયન્તિ વિસેસેન, વિવિધેન વા આકારેન વિપ્પટિપત્તિનીહરણવસેન ચીયતિ વિભજીયતીતિ ‘‘વિનિચ્છયો’’તિ લદ્ધનામં વિભજનં, વિનયવિનિચ્છયં નામ પકરણન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ ચ અલુત્તસમાસોયં ‘‘દેવાનંપિયતિસ્સો, કણ્ઠેકાળો’’તિઆદીસુ વિય.
Vuttehi atthavisesehi ‘‘vinayo’’ti vuccati. Tassa evaṃ sandassitasabhāvassa ‘‘vinayo nāma sāsanassa āyū’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; khu. pā. aṭṭha. 5.paṭhamamahāsaṅgītikathā) saṅgītikārakehi mahākassapādīhi abhitthutaguṇassa vinayapiṭakuttamassa. Vinicchayanti visesena, vividhena vā ākārena vippaṭipattinīharaṇavasena cīyati vibhajīyatīti ‘‘vinicchayo’’ti laddhanāmaṃ vibhajanaṃ, vinayavinicchayaṃ nāma pakaraṇanti vuttaṃ hoti. ‘‘Vinayassavinicchaya’’nti ca aluttasamāsoyaṃ ‘‘devānaṃpiyatisso, kaṇṭhekāḷo’’tiādīsu viya.
એવં દુતિયગાથાય કત્તુનિમિત્તપયોજનાભિધાનાભિધેય્યપકરણપ્પકારેકદેસં દસ્સેત્વા સક્કચ્ચસવનકારણનિદસ્સનમુખેનાપિ પકરણપ્પકારાદિં દસ્સેતુમાહ ‘‘અનાકુલ’’મિચ્ચાદિ. તત્થ અનાકુલન્તિ નત્થિ એત્થ સદ્દતો, અત્થતો, વિનિચ્છયતો વા આકુલં પુબ્બાપરવિરોધો, મિસ્સતા વાતિ અનાકુલો, વિનયવિનિચ્છયો, તં વદતો મે નિબોધથાતિ સમ્બન્ધો. અસંકિણ્ણન્તિ નિકાયન્તરલદ્ધીહિ અસમ્મિસ્સં.
Evaṃ dutiyagāthāya kattunimittapayojanābhidhānābhidheyyapakaraṇappakārekadesaṃ dassetvā sakkaccasavanakāraṇanidassanamukhenāpi pakaraṇappakārādiṃ dassetumāha ‘‘anākula’’miccādi. Tattha anākulanti natthi ettha saddato, atthato, vinicchayato vā ākulaṃ pubbāparavirodho, missatā vāti anākulo, vinayavinicchayo, taṃ vadato me nibodhathāti sambandho. Asaṃkiṇṇanti nikāyantaraladdhīhi asammissaṃ.
મધુરત્થપદક્કમન્તિ પદાનં કમો પદક્કમો, પદગતિ, સદ્દાનમુચ્ચારણન્તિ અત્થો. મધુરો અત્થો ચ પદક્કમો ચ યસ્સ સો મધુરત્થપદક્કમો, તં –
Madhuratthapadakkamanti padānaṃ kamo padakkamo, padagati, saddānamuccāraṇanti attho. Madhuro attho ca padakkamo ca yassa so madhuratthapadakkamo, taṃ –
‘‘પદાસત્તં પદત્થાનં, મધુરત્થમુદીરિતં;
‘‘Padāsattaṃ padatthānaṃ, madhuratthamudīritaṃ;
યેન મજ્જન્તિ ધીમન્તો, મધુનેવ મધુબ્બતા’’તિ. –
Yena majjanti dhīmanto, madhuneva madhubbatā’’ti. –
ઇમિના લક્ખણેન સદ્દાનમત્થાનઞ્ચ વસેન પદાસત્તાપરનામધેય્યમાધુરિયાલઙ્કારેન સમલઙ્કતત્તા મધુરત્થપદક્કમં.
Iminā lakkhaṇena saddānamatthānañca vasena padāsattāparanāmadheyyamādhuriyālaṅkārena samalaṅkatattā madhuratthapadakkamaṃ.
પટુભાવકરન્તિ પટતિ ગચ્છતિ પજાનાતીતિ પટુ, પઞ્ઞવા, પટુનો ભાવો, સદ્દપ્પવત્તિનિમિત્તભૂતા પઞ્ઞા, તં પટુભાવં પઞ્ઞાવિસેસં કરોતિ જનેતીતિ પટુભાવકરો, તં, પઞ્ઞાવિસેસજનકન્તિ અત્થો. એતં વિનયસ્સ વિનિચ્છયન્તિ યોજના. પરમન્તિ ઉત્તમં. વિનયક્કમેતિ વિનયપિટકે, તદત્થે ચ, પવત્તિક્કમે પટુભાવકરન્તિ અત્થો.
Paṭubhāvakaranti paṭati gacchati pajānātīti paṭu, paññavā, paṭuno bhāvo, saddappavattinimittabhūtā paññā, taṃ paṭubhāvaṃ paññāvisesaṃ karoti janetīti paṭubhāvakaro, taṃ, paññāvisesajanakanti attho. Etaṃ vinayassa vinicchayanti yojanā. Paramanti uttamaṃ. Vinayakkameti vinayapiṭake, tadatthe ca, pavattikkame paṭubhāvakaranti attho.
એવં તતિયગાથાય પકરણગુણાપદેસેન સોતુજનં સમુસ્સાહેત્વા ઇદાનિ ‘‘અપાર’’ન્તિઆદિચતુત્થગાથાય પકરણઞ્ચ તન્નિસ્સયં વિનયપિટકઞ્ચ નાવાસાગરભાવેન દસ્સેત્વા તિરોભૂતોપમેય્યોપમાનભેદેન રૂપકાલઙ્કારેન પકરણગુણં પકાસેન્તો સોતુજનં સમુત્તેજેતિ. તત્થ અપારન્તિ નત્થિ પારં એતસ્સાતિ અપારો, વિનયસાગરો. સો હિ પુરિમબુદ્ધુપ્પાદેસુ સાસનં પસીદિત્વા વિનયપિટકે ઉગ્ગહણધારણપટિપાદનપટિપત્તિવસેન અકતાધિકારેહિ પુગ્ગલેહિ દુરધિગમનીયધમ્મત્થનિરુત્તિપટિભાનપરિયન્તતાય ‘‘અપારો’’તિ વુચ્ચતિ.
Evaṃ tatiyagāthāya pakaraṇaguṇāpadesena sotujanaṃ samussāhetvā idāni ‘‘apāra’’ntiādicatutthagāthāya pakaraṇañca tannissayaṃ vinayapiṭakañca nāvāsāgarabhāvena dassetvā tirobhūtopameyyopamānabhedena rūpakālaṅkārena pakaraṇaguṇaṃ pakāsento sotujanaṃ samuttejeti. Tattha apāranti natthi pāraṃ etassāti apāro, vinayasāgaro. So hi purimabuddhuppādesu sāsanaṃ pasīditvā vinayapiṭake uggahaṇadhāraṇapaṭipādanapaṭipattivasena akatādhikārehi puggalehi duradhigamanīyadhammatthaniruttipaṭibhānapariyantatāya ‘‘apāro’’ti vuccati.
ઓતરન્તાનન્તિ સજ્ઝાયનસવનધારણાદિવસેન અજ્ઝોગાહન્તાનં. સારન્તિ નિબ્બાનસમ્પાપકભાવેન સારભૂતાય અરિયમગ્ગસમ્ભારાય પુબ્બભાગપટિપત્તિયા મૂલભૂતપાતિમોક્ખસંવરસઙ્ખાતસીલસારપ્પકાસકતાય સારં. વિનયસાગરન્તિ વિનયપિટકસઙ્ખાતં સાગરં. વિનયો હિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા કાલપ્પત્તજાનનસ્સાપિ ધમ્મસેનાપતિઆદીનમ્પિ અવિસયત્તા અતિગમ્ભીરાતિવિત્થિણ્ણભાવેન સાગરો વિયાતિ સાગરો, વિનયો ચ સો સાગરો ચાતિ વિનયસાગરો, તં, અગાધાપારગુણયોગતો સાગરોપમં વિનયપિટકન્તિ અત્થો.
Otarantānanti sajjhāyanasavanadhāraṇādivasena ajjhogāhantānaṃ. Sāranti nibbānasampāpakabhāvena sārabhūtāya ariyamaggasambhārāya pubbabhāgapaṭipattiyā mūlabhūtapātimokkhasaṃvarasaṅkhātasīlasārappakāsakatāya sāraṃ. Vinayasāgaranti vinayapiṭakasaṅkhātaṃ sāgaraṃ. Vinayo hi sikkhāpadapaññattiyā kālappattajānanassāpi dhammasenāpatiādīnampi avisayattā atigambhīrātivitthiṇṇabhāvena sāgaro viyāti sāgaro, vinayo ca so sāgaro cāti vinayasāgaro, taṃ, agādhāpāraguṇayogato sāgaropamaṃ vinayapiṭakanti attho.
દુતિયગાથાય ‘‘ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીન’’ન્તિ વત્વાપિ ‘‘હિતત્થાયા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધત્તા ચ વાક્યન્તરેહિ અન્તરિતભાવેન દૂરત્તા ચ તં અનાદિયિત્વા એત્થ વિનયસાગરજ્ઝોગાહનતદત્થપટિપજ્જનારહકત્તુવિસેસસન્દસ્સનત્થાય ‘‘ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીન’’ન્તિ પુન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નાવા વિય ભૂતો નાવાભૂતો, તં, નાવાટ્ઠાનિયં મહાનાવાસદિસન્તિ અત્થો. મનોરમન્તિ મનો રમતિ એત્થ, એતેનાતિ વા મનોરમો, તં, અજ્ઝાયનવોહારપસુતાનં પટિપત્તિપરાયનાનઞ્ચ સાધૂનં મનોરમન્તિ અત્થો.
Dutiyagāthāya ‘‘bhikkhūnaṃ bhikkhunīna’’nti vatvāpi ‘‘hitatthāyā’’ti iminā sambandhattā ca vākyantarehi antaritabhāvena dūrattā ca taṃ anādiyitvā ettha vinayasāgarajjhogāhanatadatthapaṭipajjanārahakattuvisesasandassanatthāya ‘‘bhikkhūnaṃ bhikkhunīna’’nti puna vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nāvā viya bhūto nāvābhūto, taṃ, nāvāṭṭhāniyaṃ mahānāvāsadisanti attho. Manoramanti mano ramati ettha, etenāti vā manoramo, taṃ, ajjhāyanavohārapasutānaṃ paṭipattiparāyanānañca sādhūnaṃ manoramanti attho.
એત્તાવતા પકરણગુણસંકિત્તનેન સોતુજનં સમુત્તેજેત્વા ઇદાનિ સક્કચ્ચસવને નિયોજેન્તો ‘‘તસ્મા વિનયનૂપાય’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ તસ્માતિ યસ્મા યથાવુત્તં અનાકુલતાદિવિવિધાનગ્ઘગુણાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં, તેન હેતુનાતિ અત્થો. વિનયનૂપાયન્તિ વિવિધાકારેન, વિસેસનયતો વા કાયવાચાનં નયનં દમનં અકત્તબ્બતો નિવત્તેત્વા કત્તબ્બેસુ નિયોજનં વિનયનં, ઉપેચ્ચ તં ફલં આયતિ ઉપ્પજ્જતીતિ ઉપાયો, હેતુ, વિનયનસ્સ ઉપાયો વિનયનૂપાયો, તં, કાયજીવિતાનપેક્ખાનં સિક્ખાકામાનં પેસલાનં ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનં કાયવાચાનં અનનુલોમિકવિપ્ફન્દિતાપનયનસઙ્ખાતદમનસ્સ કારણભૂતન્તિ વુત્તં હોતિ.
Ettāvatā pakaraṇaguṇasaṃkittanena sotujanaṃ samuttejetvā idāni sakkaccasavane niyojento ‘‘tasmā vinayanūpāya’’ntiādimāha. Tattha tasmāti yasmā yathāvuttaṃ anākulatādivividhānagghaguṇālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ, tena hetunāti attho. Vinayanūpāyanti vividhākārena, visesanayato vā kāyavācānaṃ nayanaṃ damanaṃ akattabbato nivattetvā kattabbesu niyojanaṃ vinayanaṃ, upecca taṃ phalaṃ āyati uppajjatīti upāyo, hetu, vinayanassa upāyo vinayanūpāyo, taṃ, kāyajīvitānapekkhānaṃ sikkhākāmānaṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ bhikkhunīnaṃ kāyavācānaṃ ananulomikavipphanditāpanayanasaṅkhātadamanassa kāraṇabhūtanti vuttaṃ hoti.
એત્તાવતા અત્તના કત્તુમિચ્છિતે પકરણે પણ્ડિતાનં પવત્તિહેતુભૂતાનં અનાકુલતાદિગુણાનં વિભાવનવસેન ‘‘અનાકુલ’’ન્તિઆદિવિસેસનાનિ વત્વા ઇદાનિ સક્કચ્ચસવનાવબોધે વિસયં વિસેસિતબ્બં દસ્સેતુમાહ ‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ. એત્થ ચ દુતિયગાથાય ‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ ‘‘પવક્ખામી’’તિ કિરિયાય કમ્મદસ્સનવસેન વુત્તં, તં ઇધ આનેત્વા સમ્બન્ધિયમાનમ્પિ દૂરસમ્બન્ધં હોતીતિ તમનાનેત્વા ‘‘નિબોધથા’’તિ ઇમિસ્સા કિરિયાય કમ્મસન્દસ્સનત્થં ‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ વુત્તત્તા પુનરુત્તિદોસાભાવોતિ દટ્ઠબ્બં.
Ettāvatā attanā kattumicchite pakaraṇe paṇḍitānaṃ pavattihetubhūtānaṃ anākulatādiguṇānaṃ vibhāvanavasena ‘‘anākula’’ntiādivisesanāni vatvā idāni sakkaccasavanāvabodhe visayaṃ visesitabbaṃ dassetumāha ‘‘vinayassavinicchaya’’nti. Ettha ca dutiyagāthāya ‘‘vinayassavinicchaya’’nti ‘‘pavakkhāmī’’ti kiriyāya kammadassanavasena vuttaṃ, taṃ idha ānetvā sambandhiyamānampi dūrasambandhaṃ hotīti tamanānetvā ‘‘nibodhathā’’ti imissā kiriyāya kammasandassanatthaṃ ‘‘vinayassavinicchaya’’nti vuttattā punaruttidosābhāvoti daṭṭhabbaṃ.
અવિક્ખિત્તેન ચિત્તેનાતિ એત્થ વિવિધે આરમ્મણે ખિત્તં પેસિતં વિક્ખિત્તં, ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાદિપરેતં અસમાહિતં ચિત્તં, ન વિક્ખિત્તં અવિક્ખિત્તં, તપ્પટિપક્ખં સમાહિતં કુસલચિત્તં, તેન, એતસ્સ પકરણુત્તમસ્સ સવનાદિબ્યાપારં વિના નાનારમ્મણેસુ પવત્તિવસેન વિક્ખેપમનાપન્નેન સમાહિતેન ચિત્તેનાતિ અત્થો. ‘‘અવિક્ખિત્તેન…પે॰… નિબોધથા’’તિ વદન્તેન ચ ‘‘અવિક્ખિત્તસ્સાયં ધમ્મો, નાયં ધમ્મો વિક્ખિત્તસ્સા’’તિ વચનતો વિક્ખિત્તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદાભાવતો અત્તનો પકરણત્થભૂતાય અધિસીલસિક્ખાય સમ્માપટિપજ્જનાપદેસો કતો હોતિ.
Avikkhittena cittenāti ettha vividhe ārammaṇe khittaṃ pesitaṃ vikkhittaṃ, uddhaccavicikicchādiparetaṃ asamāhitaṃ cittaṃ, na vikkhittaṃ avikkhittaṃ, tappaṭipakkhaṃ samāhitaṃ kusalacittaṃ, tena, etassa pakaraṇuttamassa savanādibyāpāraṃ vinā nānārammaṇesu pavattivasena vikkhepamanāpannena samāhitena cittenāti attho. ‘‘Avikkhittena…pe… nibodhathā’’ti vadantena ca ‘‘avikkhittassāyaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo vikkhittassā’’ti vacanato vikkhittassa dhammesu dāyādābhāvato attano pakaraṇatthabhūtāya adhisīlasikkhāya sammāpaṭipajjanāpadeso kato hoti.
વદતો મેતિ એત્થ ‘‘ગારવેન ચા’’તિ પાઠસેસો. તત્થાયમત્થો – ભાસમાને મયિ ગારવેન, યથાવુત્તેન કારણેન ચાતિ સામિભુમ્માનમવિસેસતાય ‘‘મે’’તિ સામિવચનસ્સ ‘‘મયી’’તિ અત્થસમ્ભવતો અયમત્થો વુત્તો. પકરણસ્સ અનાકુલતાદિગુણસમન્નાગતત્તા ચ વત્તરિ મયિ ગારવેન ચ સમાહિતેન ચેતસાતિ અધિપ્પાયો. નિબોધથાતિ વાક્યત્થપદત્થં સન્ધાયભાસિતત્થભાવત્થાદિવસેન નિસેસતો બોધથ, સક્કચ્ચં સુત્વા વિનયવિનિચ્છયં બુજ્ઝથ વિજાનાથાતિ અત્થો, ચિન્તાભાવનામયઞાણાનં મૂલભૂતપકરણવિસયં સુતમયઞાણં નિપ્ફાદેથાતિ અધિપ્પાયો.
Vadatometi ettha ‘‘gāravena cā’’ti pāṭhaseso. Tatthāyamattho – bhāsamāne mayi gāravena, yathāvuttena kāraṇena cāti sāmibhummānamavisesatāya ‘‘me’’ti sāmivacanassa ‘‘mayī’’ti atthasambhavato ayamattho vutto. Pakaraṇassa anākulatādiguṇasamannāgatattā ca vattari mayi gāravena ca samāhitena cetasāti adhippāyo. Nibodhathāti vākyatthapadatthaṃ sandhāyabhāsitatthabhāvatthādivasena nisesato bodhatha, sakkaccaṃ sutvā vinayavinicchayaṃ bujjhatha vijānāthāti attho, cintābhāvanāmayañāṇānaṃ mūlabhūtapakaraṇavisayaṃ sutamayañāṇaṃ nipphādethāti adhippāyo.
ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.