Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / ဝဇိရဗုဒ္ဓိ-ဋီကာ • Vajirabuddhi-ṭīkā

    ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    ဣဒာနိ အသ္သာရမ္ဘော – တတ္ထ ယောတိ အနိယမနိဒ္ဒေသော, တေန ဝိသုဒ္ဓဇာတိကုလဂောတ္တာဒီနံ ကိလေသမလဝိသုဒ္ဓိယာ, ပူဇာရဟတာယ ဝာ အကာရဏတံ ဒသ္သေတ္ဝာ ယော ကောစိ ဣမိသ္သာ သမန္တပာသာဒိကာယ အာဒိဂာထာယ နိဒ္ဒိဋ္ဌလောကနာထတ္တဟေတုံ ယထာဝုတ္တဟေတုမူလေန ထိရတရံ အစလံ ကတ္ဝာ ယထာဝုတ္တဟေတုကာလံ အစ္စန္တမေဝ ပူရေန္တော အဝသာနေ ယထာဝုတ္တဟေတုဖလံ သမ္ပာဒေတ္ဝာ ယထာဝုတ္တဟေတုဖလပ္ပယောဇနံ သာဓေတိ, သောဝ ပရမပူဇာရဟောတိ နိယမေတိ။

    Idāni assārambho – tattha yoti aniyamaniddeso, tena visuddhajātikulagottādīnaṃ kilesamalavisuddhiyā, pūjārahatāya vā akāraṇataṃ dassetvā yo koci imissā samantapāsādikāya ādigāthāya niddiṭṭhalokanāthattahetuṃ yathāvuttahetumūlena thirataraṃ acalaṃ katvā yathāvuttahetukālaṃ accantameva pūrento avasāne yathāvuttahetuphalaṃ sampādetvā yathāvuttahetuphalappayojanaṃ sādheti, sova paramapūjārahoti niyameti.

    ဧတ္တာဝတာ –

    Ettāvatā –

    ဘယသမ္မောဟဒုဒ္ဒိဋ္ဌိ-ပဏာမော နေသ သဗ္ဗထာ။

    Bhayasammohaduddiṭṭhi-paṇāmo nesa sabbathā;

    ပညာပုဗ္ဗင္ဂမော ဧသော၊ ပဏာမောတိ နိဒသ္သိတော။

    Paññāpubbaṅgamo eso, paṇāmoti nidassito.

    တတ္ရ ဟေတူတိ အတိဒုက္ကရာနိ တိံသပာရမိတာသင္ခာတာနိ ပုညကမ္မာနိ။ တာနိ ဟိ အစ္စန္တဒုက္ခေန ကသိရေန ဝစနပထာတီတာနုဘာဝေန မဟတာ ဥသ္သာဟေန ကရီယန္တီတိ အတိဒုက္ကရာနိ နာမ။ အတိဒုက္ကရတ္တာ ဧဝ ဟိ တေသံ အတိဒုလ္လဘံ လောကေ အနညသာဓာရဏံ နာထတ္တသင္ခာတံ ဖလံ ဖလန္တိ, တံ တတ္ထ ဟေတုဖလံ; ဟေတုမူလံ နာမ ယထာဝုတ္တသ္သ ဟေတုနော နိပ္ဖာဒနသမတ္ထာ မဟာကရုဏာ, သာ အာဒိပဏိဓာနတော ပဋ္ဌာယ ‘‘မုတ္တော မောစေသ္သာမီ’’တိအာဒိနာ နယေန ယာဝ ဟေတုဖလပ္ပယောဇနာ, တာဝ အဗ္ဗောစ္ဆိန္နံ ပဝတ္တတိ။ ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ –

    Tatra hetūti atidukkarāni tiṃsapāramitāsaṅkhātāni puññakammāni. Tāni hi accantadukkhena kasirena vacanapathātītānubhāvena mahatā ussāhena karīyantīti atidukkarāni nāma. Atidukkarattā eva hi tesaṃ atidullabhaṃ loke anaññasādhāraṇaṃ nāthattasaṅkhātaṃ phalaṃ phalanti, taṃ tattha hetuphalaṃ; hetumūlaṃ nāma yathāvuttassa hetuno nipphādanasamatthā mahākaruṇā, sā ādipaṇidhānato paṭṭhāya ‘‘mutto mocessāmī’’tiādinā nayena yāva hetuphalappayojanā, tāva abbocchinnaṃ pavattati. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘သကာနနာ သဂ္ရိဝရာ သသာဂရာ၊

    ‘‘Sakānanā sagrivarā sasāgarā,

    ဂတာ ဝိနာသံ ဗဟုသော ဝသုန္ဓရာ။

    Gatā vināsaṃ bahuso vasundharā;

    ယုဂန္တကာလေ သလိလာနလာနိလေ၊

    Yugantakāle salilānalānile,

    န ဗောဓိသတ္တသ္သ မဟာတပာ ကုတော’’တိ။

    Na bodhisattassa mahātapā kuto’’ti.

    ယာယ သမန္နာဂတတ္တာ ‘‘နမော မဟာကာရုဏိကသ္သ တသ္သာ’’တိ အာဟ။ ဟေတုကာလံ နာမ စတုအဋ္ဌသောဠသအသင္ခ္ယေယ္ယာဒိပ္ပဘေဒော ကာလော, ယံ သန္ဓာယာဟ ‘‘ကပ္ပကောဋီဟိပိ အပ္ပမေယ္ယံ ကာလ’’န္တိ။ တတ္ထ အစ္စန္တသံယောဂတ္ထေ ဥပယောဂဝစနံ ဝေဒိတဗ္ဗံ ‘‘မာသံ အဓီတေ, ဒိဝသံ စရတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ။ ကာမဉ္စ သော ကာလော အသင္ခ္ယေယ္ယဝသေန ပမေယ္ယော ဝိညေယ္ယော, တထာပိ ကပ္ပကောဋိဝသေန အဝိညေယ္ယတံ သန္ဓာယ ‘‘ကပ္ပကောဋီဟိပိ အပ္ပမေယ္ယံ ကာလ’’န္တိ အာဟ။ တတ္ထ ကာလယတီတိ ကာလော, ခိပတိ ဝိဒ္ဓံသယတိ သတ္တာနံ ဇီဝိတမိတိ အတ္ထော။ ကလ ဝိက္ခေပေ။ တတ္ထ ကပ္ပီယတိ သံကပ္ပီယတိ သာသပပဗ္ဗတာဒီဟိ ဥပမာဟိ ကေဝလံ သံကပ္ပီယတိ, န မနုသ္သဒိဝသမာသသံဝစ္ဆရာဒိဂဏနာယ ဂဏီယတီတိ ကပ္ပော။ ဧကန္တိအာဒိဂဏနပထသ္သ ကောဋိဘူတတ္တာ ကောဋိ, ကပ္ပာနံ ကောဋိယော ကပ္ပကောဋိယော ။ တာဟိပိ န ပမီယတီတိ အပ္ပမေယ္ယော, တံ အပ္ပမေယ္ယံ။ ကရောန္တောတိ နာနတ္ထတ္တာ ဓာတူနံ ဒာနံ ဒေန္တော, သီလံ ရက္ခန္တော, လောဘက္ခန္ဓတော နိက္ခမန္တော, အတ္တဟိတပရဟိတာဒိဘေဒံ တံ တံ ဓမ္မံ ပဇာနန္တော, ဝိဝိဓေန ဝာယာမေန ဃဋေန္တော ဝာယမန္တော, တံ တံ သတ္တာပရာဓံ ခမန္တော, ပဋိညာသမ္မုတိပရမတ္ထသစ္စာနိ သစ္စာယန္တော, တံ တံ သတ္တဟိတံ အဓိဋ္ဌဟန္တော, သကလလောကံ မေတ္တာယန္တော, မိတ္တာမိတ္တာဒိဘေဒံ ပက္ခပာတံ ပဟာယ တံ တံ သတ္တံ အဇ္ဈုပေက္ခန္တော စာတိ အတ္ထော။ ခေဒံ ဂတောတိ အနန္တပ္ပဘေဒံ မဟန္တံ သံသာရဒုက္ခံ အနုဘဝနဋ္ဌေန ဂတော, သမ္ပတ္တောတ္ယတ္ထော။ သံသာရဒုက္ခဉ္ဟိ သာရီရိကံ မာနသိကဉ္စ သုခံ ခေဒယတိ ပာတယတီတိ ‘‘ခေဒော’’တိ ဝုစ္စတိ။ လောကဟိတာယာတိ ဣဒံ ယထာဝုတ္တဟေတုဖလပ္ပယောဇနနိဒသ္သနံ, ‘‘သံသာရဒုက္ခာနုဘဝနကာရဏနိဒသ္သန’’န္တိပိ ဧကေ –

    Yāya samannāgatattā ‘‘namo mahākāruṇikassa tassā’’ti āha. Hetukālaṃ nāma catuaṭṭhasoḷasaasaṅkhyeyyādippabhedo kālo, yaṃ sandhāyāha ‘‘kappakoṭīhipi appameyyaṃ kāla’’nti. Tattha accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ veditabbaṃ ‘‘māsaṃ adhīte, divasaṃ caratī’’tiādīsu viya. Kāmañca so kālo asaṅkhyeyyavasena pameyyo viññeyyo, tathāpi kappakoṭivasena aviññeyyataṃ sandhāya ‘‘kappakoṭīhipi appameyyaṃ kāla’’nti āha. Tattha kālayatīti kālo, khipati viddhaṃsayati sattānaṃ jīvitamiti attho. Kala vikkhepe. Tattha kappīyati saṃkappīyati sāsapapabbatādīhi upamāhi kevalaṃ saṃkappīyati, na manussadivasamāsasaṃvaccharādigaṇanāya gaṇīyatīti kappo. Ekantiādigaṇanapathassa koṭibhūtattā koṭi, kappānaṃ koṭiyo kappakoṭiyo . Tāhipi na pamīyatīti appameyyo, taṃ appameyyaṃ. Karontoti nānatthattā dhātūnaṃ dānaṃ dento, sīlaṃ rakkhanto, lobhakkhandhato nikkhamanto, attahitaparahitādibhedaṃ taṃ taṃ dhammaṃ pajānanto, vividhena vāyāmena ghaṭento vāyamanto, taṃ taṃ sattāparādhaṃ khamanto, paṭiññāsammutiparamatthasaccāni saccāyanto, taṃ taṃ sattahitaṃ adhiṭṭhahanto, sakalalokaṃ mettāyanto, mittāmittādibhedaṃ pakkhapātaṃ pahāya taṃ taṃ sattaṃ ajjhupekkhanto cāti attho. Khedaṃ gatoti anantappabhedaṃ mahantaṃ saṃsāradukkhaṃ anubhavanaṭṭhena gato, sampattotyattho. Saṃsāradukkhañhi sārīrikaṃ mānasikañca sukhaṃ khedayati pātayatīti ‘‘khedo’’ti vuccati. Lokahitāyāti idaṃ yathāvuttahetuphalappayojananidassanaṃ, ‘‘saṃsāradukkhānubhavanakāraṇanidassana’’ntipi eke –

    ‘‘‘ဇာတိသံသာရဒုက္ခာနံ၊ ဂန္တုံ သက္ကောပိ နိဗ္ဗုတိံ။

    ‘‘‘Jātisaṃsāradukkhānaṃ, gantuṃ sakkopi nibbutiṃ;

    စိရလ္လိဋ္ဌောပိ သံသာရေ၊ ကရုဏာယေဝ ကေဝလ’န္တိ။ –

    Ciralliṭṭhopi saṃsāre, karuṇāyeva kevala’nti. –

    စ ဝုတ္တ’’န္တိ, တမယုတ္တံ။ န ဟိ ဘဂဝာ လောကဟိတာယ သံသာရဒုက္ခမနုဘဝတိ။ န ဟိ ကသ္သစိ ဒုက္ခာနုဘဝနံ လောကသ္သ ဥပကာရံ အာဝဟတိ။ ဧဝံ ပနေတံ ဒသ္သေတိ တိံသပာရမိတာပဘေဒံ ဟေတုံ, ပာရမိတာဖလဘူတံ နာထတ္တသင္ခာတံ ဖလဉ္စ။ ယထာ စာဟ ‘‘မမဉ္ဟိ, အာနန္ဒ, ကလ္ယာဏမိတ္တံ အာဂမ္မ ဇာတိဓမ္မာ သတ္တာ ဇာတိယာ ပရိမုစ္စန္တီ’’တိအာဒိ (သံ. နိ. ၁.၁၂၉; ၅.၂)။ တတ္ထ ဘဂဝာ ယထာဝုတ္တဟေတူဟိ သတ္တာနံ ဝိနေယ္ယဘာဝနိပ္ဖာဒနပညာဗီဇာနိ ဝပိ, ဟေတုဖလေန ပရိပက္ကိန္ဒ္ရိယဘာဝေန ပရိနိပ္ဖန္နဝိနေယ္ယဘာဝေ သတ္တေ ဝိနယိ, သံသာရဒုက္ခတော မောစယီတိ အတ္ထော။ န ဧဝံ သံသာရဒုက္ခေန လောကသ္သ ဥပကာရံ ကိဉ္စိ အကာသိ, တသ္မာ ကရောန္တော အတိဒုက္ကရာနိ လောကဟိတာယာတိ သမ္ဗန္ဓော။ ဣမိသ္သာ ယောဇနာယ သဗ္ဗပဌမသ္သ ဗောဓိသတ္တသ္သ ဥပ္ပတ္တိကာလတော ပဋ္ဌာယ ဗောဓိသတ္တသ္သ နာထတ္တသင္ခာတပာရမိတာဟေတုဖလာဓိဂမော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ယော နာထောတိ ဟိ သမ္ဗန္ဓော အဓိပ္ပေတော။ ဣမသ္သ ပနတ္ထသ္သ –

    Ca vutta’’nti, tamayuttaṃ. Na hi bhagavā lokahitāya saṃsāradukkhamanubhavati. Na hi kassaci dukkhānubhavanaṃ lokassa upakāraṃ āvahati. Evaṃ panetaṃ dasseti tiṃsapāramitāpabhedaṃ hetuṃ, pāramitāphalabhūtaṃ nāthattasaṅkhātaṃ phalañca. Yathā cāha ‘‘mamañhi, ānanda, kalyāṇamittaṃ āgamma jātidhammā sattā jātiyā parimuccantī’’tiādi (saṃ. ni. 1.129; 5.2). Tattha bhagavā yathāvuttahetūhi sattānaṃ vineyyabhāvanipphādanapaññābījāni vapi, hetuphalena paripakkindriyabhāvena parinipphannavineyyabhāve satte vinayi, saṃsāradukkhato mocayīti attho. Na evaṃ saṃsāradukkhena lokassa upakāraṃ kiñci akāsi, tasmā karonto atidukkarāni lokahitāyāti sambandho. Imissā yojanāya sabbapaṭhamassa bodhisattassa uppattikālato paṭṭhāya bodhisattassa nāthattasaṅkhātapāramitāhetuphalādhigamo veditabbo. Yo nāthoti hi sambandho adhippeto. Imassa panatthassa –

    ‘‘ယဒေဝ ပဌမံ စိတ္တ-မုပ္ပန္နံ တဝ ဗောဓယေ။

    ‘‘Yadeva paṭhamaṃ citta-muppannaṃ tava bodhaye;

    တ္ဝံ တဒေဝသ္သ လောကသ္သ၊ ပူဇိကေ ပရိဝသိတ္ထ’’။ –

    Tvaṃ tadevassa lokassa, pūjike parivasittha’’. –

    ဣတိ ဝစနံ သာဓကံ။ ပဌမစိတ္တသ္သ ပာရမိတာဘာဝော ရုက္ခသ္သ အင္ကုရတော ပဋ္ဌာယ ဥပ္ပတ္တိဥပမာယ သာဓေတဗ္ဗော။ ဧတ္ထာဟ – ‘‘ခေဒံ ဂတောတိ ဝစနံ နိရတ္ထကံ , ယထာဝုတ္တနယေန ဂုဏသာဓနာသမ္ဘဝတော’’တိ? န, အန္တရာ အနိဝတ္တနကဘာဝဒီပနတော။ ဒုက္ကရာနိ ကရောန္တော ခေဒံ ဂတော ဧဝ, န အန္တရာ ခေဒံ အသဟန္တော နိဝတ္တတီတိ ဒီပေတိ။ လောကဒုက္ခာပနယနကာမသ္သ ဝာ ဘဂဝတော အတ္တနော ဒုက္ခာနုဘဝနသမတ္ထတံ ဒသ္သေတိ။

    Iti vacanaṃ sādhakaṃ. Paṭhamacittassa pāramitābhāvo rukkhassa aṅkurato paṭṭhāya uppattiupamāya sādhetabbo. Etthāha – ‘‘khedaṃ gatoti vacanaṃ niratthakaṃ , yathāvuttanayena guṇasādhanāsambhavato’’ti? Na, antarā anivattanakabhāvadīpanato. Dukkarāni karonto khedaṃ gato eva, na antarā khedaṃ asahanto nivattatīti dīpeti. Lokadukkhāpanayanakāmassa vā bhagavato attano dukkhānubhavanasamatthataṃ dasseti.

    ‘‘ယသ္သ ကသ္သစိ ဝရဒောသ္သံ၊ ယာဝာဟံ သဗ္ဗသတ္တဒုက္ခာနိ။

    ‘‘Yassa kassaci varadossaṃ, yāvāhaṃ sabbasattadukkhāni;

    သဗ္ဗာနိ သဗ္ဗကာလံ ယုဂံ၊ ပဒ္မသ္သေဝ ဗုဇ္ဈန္တောမ္ဟီ’’တိ။ –

    Sabbāni sabbakālaṃ yugaṃ, padmasseva bujjhantomhī’’ti. –

    ဧဝံအဓိပ္ပာယသ္သ အတ္တမတ္တဒုက္ခာနုဘဝနသမတ္ထတာယ ကာယေဝ ကထာတိ အတိသယံ အတ္ထံ ဒသ္သေတီတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ ခေဒံ ဂတောတိ ဗ္ယာပာရံ ပရိစယံ ဂတောတိပိ အတ္ထော သမ္ဘဝတိ။ ကမ္မာဒီသု သဗ္ယာပာရံ ပုရိသံ ဒိသ္ဝာ သန္တိ ဟိ လောကေ ဝတ္တာရော ‘‘ခိန္နောယံ ကမ္မေ, ခိန္နောယံ သတ္တေ’’တိအာဒိ။ ဣမိသ္သာ ယောဇနာယ နာထောတိ ဣမိနာ ဗုဒ္ဓတ္တာဓိဂမသိဒ္ဓံ ကောဋိပ္ပတ္တံ နာထဘာဝံ ပတ္ဝာ ဌိတကာလော ဒသ္သိတောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ကေစိ ‘‘မဟာကာရုဏိကသ္သာတိ ဝဒန္တော ဗုဒ္ဓဘူတသ္သာတိ ဒသ္သေတီ’’တိ လိခန္တိ, တံ န သုန္ဒရံ ဝိယ, ဗောဓိသတ္တကာလေပိ တဗ္ဗောဟာရသဗ္ဘာဝတော။ တသ္မာ သော ဧတ္တကံ ကာလံ ဒုက္ကရာနိ ကရောန္တော အဝသာနေ ဒုက္ကရပာရမိတာပာရိပူရိယာ တာသံ ဖလဘူတံ နာထဘာဝံ ပတ္ဝာ လောကဟိတာယ ဗ္ယာပာရံ ဂတောတိ အယမတ္ထော နိဒသ္သိတော ဟောတိ။ ‘‘ဗောဓိံ ဂတော’’တိ ဝုတ္တေပိ သုဗ္ယတ္တံ ဟေတုဖလံ ဒသ္သိတံ ဟောတိ။ ဗုဒ္ဓဘာဝပ္ပတ္တသ္သေဝ စ နာထသ္သ နမော ကတော ဟောတိ ဝိသေသဝစနသဗ္ဘာဝတော, န ဗောဓိသတ္တသ္သ။ ဧဝံ သန္တေပိ ဝိနယာဓိကာရော ဣဓာဓိပ္ပေတော။ သော စ ပဗ္ဗဇိတကာလတော ပဋ္ဌာယ ယာဝမရဏကာလာ ဟောတိ။ တံ အတိဝိယ ပရိတ္တံ ကာလံ လဇ္ဇိနော အတိသုကရံ သီလမတ္တံ ဧကကသ္သ အတ္တနော ဟိတာယ အတ္တမတ္တဒုက္ခာပနယနာဓိပ္ပာယေန ပရိပူရေန္တော ကော နာမ ဣဓလောကပရလောကာတိက္ကမသုခံ န ဂစ္ဆေယ္ယ, နနု ဘဂဝာ သကလလောကဒုက္ခာပနယနာဓိပ္ပာယေန ကပ္ပကောဋီဟိပိ အပ္ပမေယ္ယံ ကာလံ ကရောန္တော အတိဒုက္ကရနိရသ္သာဒံ ခေဒံ ဂတောတိ အညာပဒေသေန ဂုဏံ ဝဏ္ဏေတိ အာစရိယော။

    Evaṃadhippāyassa attamattadukkhānubhavanasamatthatāya kāyeva kathāti atisayaṃ atthaṃ dassetīti attho. Atha vā khedaṃ gatoti byāpāraṃ paricayaṃ gatotipi attho sambhavati. Kammādīsu sabyāpāraṃ purisaṃ disvā santi hi loke vattāro ‘‘khinnoyaṃ kamme, khinnoyaṃ satte’’tiādi. Imissā yojanāya nāthoti iminā buddhattādhigamasiddhaṃ koṭippattaṃ nāthabhāvaṃ patvā ṭhitakālo dassitoti veditabbo. Keci ‘‘mahākāruṇikassāti vadanto buddhabhūtassāti dassetī’’ti likhanti, taṃ na sundaraṃ viya, bodhisattakālepi tabbohārasabbhāvato. Tasmā so ettakaṃ kālaṃ dukkarāni karonto avasāne dukkarapāramitāpāripūriyā tāsaṃ phalabhūtaṃ nāthabhāvaṃ patvā lokahitāya byāpāraṃ gatoti ayamattho nidassito hoti. ‘‘Bodhiṃ gato’’ti vuttepi subyattaṃ hetuphalaṃ dassitaṃ hoti. Buddhabhāvappattasseva ca nāthassa namo kato hoti visesavacanasabbhāvato, na bodhisattassa. Evaṃ santepi vinayādhikāro idhādhippeto. So ca pabbajitakālato paṭṭhāya yāvamaraṇakālā hoti. Taṃ ativiya parittaṃ kālaṃ lajjino atisukaraṃ sīlamattaṃ ekakassa attano hitāya attamattadukkhāpanayanādhippāyena paripūrento ko nāma idhalokaparalokātikkamasukhaṃ na gaccheyya, nanu bhagavā sakalalokadukkhāpanayanādhippāyena kappakoṭīhipi appameyyaṃ kālaṃ karonto atidukkaranirassādaṃ khedaṃ gatoti aññāpadesena guṇaṃ vaṇṇeti ācariyo.

    လောကဟိတာယာတိ ဧတ္ထ လောကိယတိ ဧတ္ထ ဒုက္ခန္တိ လောကော, လုယတေ ဝာ ဇာတိဇရာမရဏဒုက္ခေဟီတိ လောကော, ဣမိနာ သတ္တလောကံ ဇာတိလောကဉ္စ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ တသ္မာ တသ္သ သတ္တလောကသ္သ ဣဓလောကပရလောကဟိတံ အတိက္ကန္တပရလောကာနံ ဝာ ဥစ္ဆိန္နလောကသမုဒယာနံ လောကာနံ , ဣဓ ဇာတိလောကေ ဩကာသလောကေ ဝာ ဒိဋ္ဌဓမ္မသုခဝိဟာရသင္ခာတဉ္စ ဟိတံ သမ္ပိဏ္ဍေတ္ဝာ လောကသ္သ, လောကာနံ, လောကေ ဝာ ဟိတန္တိ သရူပေကဒေသေကသေသံ ကတ္ဝာ ‘‘လောကဟိတ’’မိစ္စေဝာဟ။ နာထောတိ သဗ္ဗသတ္တာနံ အာသယာနုသယစရိယာဓိမုတ္တိဘေဒာနုရူပဓမ္မဒေသနသမတ္ထတာယ ‘‘ဓမ္မံ ဝော, ဘိက္ခဝေ, ဒေသေသ္သာမိ။ပေ.။ တံ သုဏာထာ’’တိ (မ. နိ. ၃.၄၂၀) ဧဝံ ယာစနဋ္ဌေနာပိ နာထတေတိ နာထော။ ဘိက္ခူနံ ဝီတိက္ကမာနုရူပံ သိက္ခာပဒပညာပနေန ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကာယ စ ကရုဏာယ ဥပဂန္တ္ဝာ တပတိ, သုတ္တန္တဝသေန ဝာ တေသံ သဗ္ဗသတ္တာနံ အနုသယိတေ ကိလေသေ ကရုဏာယ စ ပညာယ စ ဥပဂန္တ္ဝာ တပတိ, အဘိဓမ္မဝသေန ဝာ တေ တေ သင္ခာရေ အနိစ္စာဒိလက္ခဏဝသေန ဥပပရိက္ခိတ္ဝာ အတ္တနော ကိလေသေ ပညာယ ဥပေစ္စ ပရိစ္ဆိန္ဒိတ္ဝာ တပတီတိ တပနဋ္ဌေနာပိ နာထတေတိ နာထော။ သဒေဝကေ လောကေ အပ္ပဋိပုဂ္ဂလတ္တာ ကေနစိ အပ္ပဋိဟတဓမ္မဒေသနတ္တာ ပရမစိတ္တိသ္သရိယပ္ပဝတ္တိတော စ ဣသ္သရိယဋ္ဌေနာပိ နာထတေတိ နာထော။ ‘‘ဓမ္မိယာ ကထာယ သန္ဒသ္သေသိ သမာဒပေသိ သမုတ္တေဇေသိ သမ္ပဟံသေသီ’’တိ (မဟာဝ. ၉၀) ဝစနတော သမ္ပဟံသနသင္ခာတေန အာသီသဋ္ဌေန, ပဏိဓာနတော ပဋ္ဌာယ ‘‘ကထံ နာမာဟံ မုတ္တော မောစယိသ္သာမီ’’တိအာဒိနာ နယေန အာသီသဋ္ဌေန ဝာ နာထတေတိ နာထောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော, သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော။ စတူဟိပိ နာထင္ဂေဟိ စတုဝေသာရဇ္ဇစတုပဋိသမ္ဘိဒာဒယော သဗ္ဗေပိ ဗုဒ္ဓဂုဏာ ယောဇေတဗ္ဗာ, အတိဝိတ္ထာရိကဘယာ ပန န ယောဇိတာ။

    Lokahitāyāti ettha lokiyati ettha dukkhanti loko, luyate vā jātijarāmaraṇadukkhehīti loko, iminā sattalokaṃ jātilokañca saṅgaṇhāti. Tasmā tassa sattalokassa idhalokaparalokahitaṃ atikkantaparalokānaṃ vā ucchinnalokasamudayānaṃ lokānaṃ , idha jātiloke okāsaloke vā diṭṭhadhammasukhavihārasaṅkhātañca hitaṃ sampiṇḍetvā lokassa, lokānaṃ, loke vā hitanti sarūpekadesekasesaṃ katvā ‘‘lokahita’’miccevāha. Nāthoti sabbasattānaṃ āsayānusayacariyādhimuttibhedānurūpadhammadesanasamatthatāya ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… taṃ suṇāthā’’ti (ma. ni. 3.420) evaṃ yācanaṭṭhenāpi nāthateti nātho. Bhikkhūnaṃ vītikkamānurūpaṃ sikkhāpadapaññāpanena diṭṭhadhammikasamparāyikāya ca karuṇāya upagantvā tapati, suttantavasena vā tesaṃ sabbasattānaṃ anusayite kilese karuṇāya ca paññāya ca upagantvā tapati, abhidhammavasena vā te te saṅkhāre aniccādilakkhaṇavasena upaparikkhitvā attano kilese paññāya upecca paricchinditvā tapatīti tapanaṭṭhenāpi nāthateti nātho. Sadevake loke appaṭipuggalattā kenaci appaṭihatadhammadesanattā paramacittissariyappavattito ca issariyaṭṭhenāpi nāthateti nātho. ‘‘Dhammiyā kathāya sandassesi samādapesi samuttejesi sampahaṃsesī’’ti (mahāva. 90) vacanato sampahaṃsanasaṅkhātena āsīsaṭṭhena, paṇidhānato paṭṭhāya ‘‘kathaṃ nāmāhaṃ mutto mocayissāmī’’tiādinā nayena āsīsaṭṭhena vā nāthateti nāthoti veditabbo, sammāsambuddho. Catūhipi nāthaṅgehi catuvesārajjacatupaṭisambhidādayo sabbepi buddhaguṇā yojetabbā, ativitthārikabhayā pana na yojitā.

    နမောတိ ပရမတ္ထတော ဗုဒ္ဓဂုဏဗဟုမာနပဗ္ဘာရာ စိတ္တနတိ, စိတ္တနတိပ္ပဘဝာ စ ဝစီကာယနတိ။ အတ္ထု မေတိ ပာဌသေသေန သမ္ဗန္ဓော။ မဟာကာရုဏိကသ္သာတိ ဧတ္ထ သဗ္ဗသတ္တဝိသယတ္တာ မဟုသ္သာဟပ္ပဘဝတ္တာ စ မဟတီ ကရုဏာ မဟာကရုဏာ။ တတ္ထ ပဏိဓာနတော ပဋ္ဌာယ ယာဝအနုပာဒိသေသနိဗ္ဗာနပုရပ္ပဝေသာ နိယုတ္တောတိ မဟာကာရုဏိကော, ဘဂဝာ။ ဧတ္ထ စ မဟာကာရုဏိကသ္သာတိ ဣမိနာ ယထာဝုတ္တဟေတုမူလံ ဒသ္သေတိ။ နိက္ကရုဏော ဟိ ပရဒုက္ခေသု ဥဒာသိနော ဗုဒ္ဓတ္ထာယ ပဏိဓာနမတ္တမ္ပိ အတိဘာရိယန္တိ မညန္တော အပ္ပမေယ္ယံ ကာလံ အတိဒုက္ကရံ ဟေတုံ ပူရေတ္ဝာ နာထတ္တသင္ခာတံ ဟေတုဖလပ္ပယောဇနဘူတံ လောကဟိတံ ကထံ ကရိသ္သတိ။ တသ္မာ သဗ္ဗဂုဏမူလဘူတတ္တာ မဟာကရုဏာဂုဏမေဝ ဝဏ္ဏေန္တော ‘‘နမော မဟာကာရုဏိကသ္သာ’’တိ အာဟ။ ဧတ္တာဝတာ ဟေတုအနုရူပံ ဖလံ, ဖလာနုရူပော ဟေတု, ဒ္ဝိန္နမ္ပိ အနုရူပံ မူလံ, တိဏ္ဏမ္ပိ အနုရူပံ ပယောဇနန္တိ အယမတ္ထော ဒသ္သိတော ဟောတိ။

    Namoti paramatthato buddhaguṇabahumānapabbhārā cittanati, cittanatippabhavā ca vacīkāyanati. Atthu meti pāṭhasesena sambandho. Mahākāruṇikassāti ettha sabbasattavisayattā mahussāhappabhavattā ca mahatī karuṇā mahākaruṇā. Tattha paṇidhānato paṭṭhāya yāvaanupādisesanibbānapurappavesā niyuttoti mahākāruṇiko, bhagavā. Ettha ca mahākāruṇikassāti iminā yathāvuttahetumūlaṃ dasseti. Nikkaruṇo hi paradukkhesu udāsino buddhatthāya paṇidhānamattampi atibhāriyanti maññanto appameyyaṃ kālaṃ atidukkaraṃ hetuṃ pūretvā nāthattasaṅkhātaṃ hetuphalappayojanabhūtaṃ lokahitaṃ kathaṃ karissati. Tasmā sabbaguṇamūlabhūtattā mahākaruṇāguṇameva vaṇṇento ‘‘namo mahākāruṇikassā’’ti āha. Ettāvatā hetuanurūpaṃ phalaṃ, phalānurūpo hetu, dvinnampi anurūpaṃ mūlaṃ, tiṇṇampi anurūpaṃ payojananti ayamattho dassito hoti.

    ဧဝံ အစ္ဆရိယပုရိသော၊ နာထော နာထဂုဏေ ဌိတော။

    Evaṃ acchariyapuriso, nātho nāthaguṇe ṭhito;

    နမောရဟော အနာထသ္သ၊ နာထမာနသ္သ သမ္ပဒံ။

    Namoraho anāthassa, nāthamānassa sampadaṃ.

    ဧတ္ထ သိယာ ‘‘အနေကေသု ဘဂဝတော ဂုဏေသု ဝိဇ္ဇမာနေသု ကသ္မာ ‘မဟာကာရုဏိကသ္သာ’တိ ဧကမေဝ ဂဟိတ’’န္တိ? ဥစ္စတေ –

    Ettha siyā ‘‘anekesu bhagavato guṇesu vijjamānesu kasmā ‘mahākāruṇikassā’ti ekameva gahita’’nti? Uccate –

    ဒောသဟီနသ္သ သတ္ထသ္သ၊ စောဒနာ တု န ဝိဇ္ဇတေ။

    Dosahīnassa satthassa, codanā tu na vijjate;

    ဒောသယုတ္တမသတ္ထဉ္စ၊ တသ္မာ စောဒနာ အပတ္တကာတိ။

    Dosayuttamasatthañca, tasmā codanā apattakāti.

    န မယာ စောဒနာ ကတာ, ကိန္တု ပုစ္ဆာ ဧဝ ကတာ။ အပိစ –

    Na mayā codanā katā, kintu pucchā eva katā. Apica –

    ‘‘ဖလံ သတိပိ ရုက္ခေဍ္ဎေ၊ န ပတတ္ယဝိကမ္ပိတေ။

    ‘‘Phalaṃ satipi rukkheḍḍhe, na patatyavikampite;

    စောဒနာ ယာ’တ္ထု သတ္ထာနံ၊ ပုစ္ဆနာတ္ယတ္ထဖလံ မဟတာ။

    Codanā yā’tthu satthānaṃ, pucchanātyatthaphalaṃ mahatā.

    ‘‘နဘောတ္တုံ ကုရုတေ သမ္မာ၊ ဂဟိတုံ နာဍ္ဎတေ ဃဋံ။

    ‘‘Nabhottuṃ kurute sammā, gahituṃ nāḍḍhate ghaṭaṃ;

    အက္ခေပေ ဟိ ကတေ တဒိ-စ္ဆိသ္သာဏာဗုဒ္ဓိဗန္ဓနံ။

    Akkhepe hi kate tadi-cchissāṇābuddhibandhanaṃ.

    ‘‘ယထာ ဟိမပဒော ပဒ္ဓော၊ ပဗုဒ္ဓော ဂန္ဓလိမ္ပိယာ။

    ‘‘Yathā himapado paddho, pabuddho gandhalimpiyā;

    ဘိန္နတ္ထဝိရမသ္သေဝံ၊ သတ္ထကတာတ္ထလိမ္ပိယာ’’တိ။ –

    Bhinnatthaviramassevaṃ, satthakatātthalimpiyā’’ti. –

    ဧဝံ စေကံ –

    Evaṃ cekaṃ –

    သမ္မာပိ စောဒနာ တံ ခလု၊ ဂုရဝော ဝိဝာက္ယာ ဝိဝဒ္ဓ။

    Sammāpi codanā taṃ khalu, guravo vivākyā vivaddha;

    ယတိသိသ္သာ အာဃဋ္ဋိတာတိ-ဝာက္ယေနာဘ္ယဓိကံ ဂောပယ။

    Yatisissā āghaṭṭitāti-vākyenābhyadhikaṃ gopaya.

    သရဝတီ အာစေရံ ကိလိဋ္ဌာ၊ တဒိစ္ဆိသ္သဇိတာတ္တာနံ။

    Saravatī āceraṃ kiliṭṭhā, tadicchissajitāttānaṃ;

    ဇယတ္ယတ္တာနမာစေရော၊ သဒသ္သသ္သေဝ သာရထီတိ။ –

    Jayatyattānamācero, sadassasseva sārathīti. –

    အတ္ရောစ္စတေ –

    Atroccate –

    ယသ္သ ဟိ ဝာက္ယသဟသ္သံ၊ ဝာက္ယေ ဝာက္ယေ သတဉ္စ ဇိဝ္ဟာ။

    Yassa hi vākyasahassaṃ, vākye vākye satañca jivhā;

    နာမံ ဒသဗလဂုဏပဒေသံ၊ ဝတ္တုံ ကပ္ပေနပိ န သက္ကာ။

    Nāmaṃ dasabalaguṇapadesaṃ, vattuṃ kappenapi na sakkā.

    ယထာ –

    Yathā –

    ဗုဒ္ဓောပိ ဗုဒ္ဓသ္သ ဘဏေယ္ယ ဝဏ္ဏံ၊

    Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    ကပ္ပမ္ပိ စေ အညမဘာသမာနော။

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    ခီယေထ ကပ္ပော စိရဒီဃမန္တရေ၊

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    ဝဏ္ဏော န ခီယေထ တထာဂတသ္သာတိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၃၀၄; ၃.၁၄၁; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၄၂၅; ဥဒာ. အဋ္ဌ. ၅၃; စရိယာ. အဋ္ဌ. နိဒာနကထာ) –

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassāti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; cariyā. aṭṭha. nidānakathā) –

    စောတ္တတ္တာ န သက္ကာ ဘဂဝတံ ဂုဏာနမဝသေသာဘိဓာတုံ။

    Cottattā na sakkā bhagavataṃ guṇānamavasesābhidhātuṃ.

    အပိစ –

    Apica –

    ယထာ တ္ဝံ သတ္တာနံ၊ ဒသဗလ တထာ ဉာဏကရုဏာ။

    Yathā tvaṃ sattānaṃ, dasabala tathā ñāṇakaruṇā;

    ဂုဏဒ္ဝန္ဒံ သေဋ္ဌံ၊ တဝ ဂုဏဂဏာ နာမ တိဂုဏာတိ။ –

    Guṇadvandaṃ seṭṭhaṃ, tava guṇagaṇā nāma tiguṇāti. –

    သဗ္ဗဂုဏသေဋ္ဌတ္တာ မူလတ္တာ စ ဧကမေဝ ဝုတ္တံ။ အထ ဝာ ‘‘ဆသု အသာဓာရဏဉာဏေသု အညတရတ္တာ တဂ္ဂဟဏေန သေသာပိ ဂဟိတာဝ သဟစရဏလက္ခဏေနာ’’တိ စ ဝဒန္တိ။ ဝိသေသတော ပနေတ္ထ အဘိဓမ္မသ္သ ကေဝလံ ပညာဝိသယတ္တာ အဘိဓမ္မဋ္ဌကထာရမ္ဘေ အာစရိယေန ‘‘ကရုဏာ ဝိယ သတ္တေသု, ပညာ ယသ္သ မဟေသိနော’’တိ ပညာဂုဏော ဝဏ္ဏိတော တေသံ တေသံ သတ္တာနံ အာသယာနုသယစအယာဓိမုတ္တိဘေဒာနုရူပပရိစ္ဆိန္ဒနပညာယ, သတ္တေသု မဟာကရုဏာယ စ အဓိကာရတ္တာ။ သုတ္တန္တဋ္ဌကထာရမ္ဘေ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယံ, ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ ဘဂဝတော ဥဘောပိ ပညာကရုဏာဂုဏာ ဝဏ္ဏိတာ။ ဣဓ ပန ဝိနယေ အာသယာဒိနိရပေက္ခံ ကေဝလံ ကရုဏာယ ပာကတိကသတ္တေနာပိ အသောတဗ္ဗာရဟံ သုဏန္တော, အပုစ္ဆိတဗ္ဗာရဟံ ပုစ္ဆန္တော, အဝတ္တဗ္ဗာရဟဉ္စ ဝဒန္တော သိက္ခာပဒံ ပညပေသီတိ ကရုဏာဂုဏောယေဝေကော ဝဏ္ဏိတောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။

    Sabbaguṇaseṭṭhattā mūlattā ca ekameva vuttaṃ. Atha vā ‘‘chasu asādhāraṇañāṇesu aññatarattā taggahaṇena sesāpi gahitāva sahacaraṇalakkhaṇenā’’ti ca vadanti. Visesato panettha abhidhammassa kevalaṃ paññāvisayattā abhidhammaṭṭhakathārambhe ācariyena ‘‘karuṇā viya sattesu, paññā yassa mahesino’’ti paññāguṇo vaṇṇito tesaṃ tesaṃ sattānaṃ āsayānusayacaayādhimuttibhedānurūpaparicchindanapaññāya, sattesu mahākaruṇāya ca adhikārattā. Suttantaṭṭhakathārambhe ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti bhagavato ubhopi paññākaruṇāguṇā vaṇṇitā. Idha pana vinaye āsayādinirapekkhaṃ kevalaṃ karuṇāya pākatikasattenāpi asotabbārahaṃ suṇanto, apucchitabbārahaṃ pucchanto, avattabbārahañca vadanto sikkhāpadaṃ paññapesīti karuṇāguṇoyeveko vaṇṇitoti veditabbo.

    ပညာဒယာ အတ္တပရတ္ထဟေတူ၊

    Paññādayā attaparatthahetū,

    တဒန္ဝယာ သဗ္ဗဂုဏာ ဇိနသ္သ။

    Tadanvayā sabbaguṇā jinassa;

    ဥဘော ဂုဏာ တေ ဂုဏသာဂရသ္သ၊

    Ubho guṇā te guṇasāgarassa,

    ဝုတ္တာ ဣဓာစရိယဝရေန တသ္မာ။

    Vuttā idhācariyavarena tasmā.

    ဧတ္တာဝတာ အဋ္ဌကထာဒိဂာထာ၊

    Ettāvatā aṭṭhakathādigāthā,

    သမာသတော ဝုတ္တပဒတ္ထသောဘာ။

    Samāsato vuttapadatthasobhā;

    အယမ္ပိ ဝိတ္ထာရနယောတိ စာဟံ၊

    Ayampi vitthāranayoti cāhaṃ,

    ဥဒ္ဓံ ဣတော တေ ပဋိသံခိပာမိ။

    Uddhaṃ ito te paṭisaṃkhipāmi.

    ဒုတိယဂာထာယ အသမ္ဗုဓန္တိ ဓမ္မာနံ ယထာသဘာဝံ အဗုဇ္ဈန္တော။ ဗုဒ္ဓနိသေဝိတန္တိ ဗုဒ္ဓာနုဗုဒ္ဓပစ္စေကဗုဒ္ဓေဟိ ဂောစရဘာဝနာသေဝနာဟိ ယထာရဟံ နိသေဝိတံ။ ဘဝာ ဘဝန္တိ ဝတ္တမာနဘဝတော အညံ ဘဝံ ဂစ္ဆတိ ဥပဂစ္ဆတိ, ပဋိပဇ္ဇတီတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ ဘဝောတိ သသ္သတဒိဋ္ဌိ။ တသ္သ ပဋိပက္ခတ္တာ အဘဝောတိ ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိ။ ဘဝောတိ ဝာ ဝုဒ္ဓိ။ အဘဝောတိ ဟာနိ။ ဘဝောတိ ဝာ ဒုဂ္ဂတိ။ အဘဝောတိ သုဂတိ။ ‘‘အပ္ပမာဏာ ဓမ္မာ, အသေက္ခာ ဓမ္မာ’’တိအာဒီသု (ဓ. သ. တိကမာတိကာ ၁၃, ၁၁) ဝိယ ဟိ ဝုဒ္ဓိအတ္ထတ္တာ အကာရသ္သ။ ဘာဝယတီတိ ဘဝော, ဇာတိ။ ဘဝတီတိ ဝာ ဘဝော။ သဝိကာရာ ဗဟုဝိဓခန္ဓုပ္ပတ္တိ ဒီပိတာ။ အဘဝောတိ ဝိနာသော, ဇာတိဘာဝံ မရဏဘာဝဉ္စ ဂစ္ဆတီတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဧတ္ထ အရဟန္တာနံ မရဏမ္ပိ ခဏိကဝသေန ဂဟေတဗ္ဗံ။ ဘဝေသု အဘဝော ဘဝာဘဝော, တံ ဘဝာဘဝံ, ဘဝေသု အဘာဝပညတ္တိံ ဂစ္ဆတီတိ အတ္ထော။ ဇီဝလောကောတိ သတ္တလောကော, သင္ခာရလောကဩကာသလောကာနံ ဘဝာဘဝဂမနာသမ္ဘဝတော သတ္တလောကံ ဇီဝလောကောတိ ဝိသေသေတိ။ အဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဇာလဝိဒ္ဓံသိနောတိ ဧတ္ထ နဝပိ လောကုတ္တရဓမ္မာ သင္ဂဟံ ဂစ္ဆန္တိ။ အပစယဂာမိတာ ဟိ စတုမဂ္ဂဓမ္မသ္သ ဩဓိသော အဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဇာလဝိဒ္ဓံသော, သော အသ္သ အတ္ထိ, တဒာရမ္မဏံ ဟုတ္ဝာ တတ္ထ သဟာယဘာဝူပဂမနေန နိဗ္ဗာနသ္သာပိ။ ယထာဟ ‘‘ယော ခော, အာဝုသော, ရာဂက္ခယော။ပေ.။ ဣဒံ ဝုစ္စတိ နိဗ္ဗာန’’န္တိ။ အရဟတ္တသ္သာပိ တထာ ရာဂာဒိက္ခယဝစနသဗ္ဘာဝတော။ ဖလသာမညေန တိဏ္ဏမ္ပိ ဖလာနံ အတ္ထီတိ နဝဝိဓောပေသ ‘‘အဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဇာလဝိဒ္ဓံသီ’’တိ ဝုစ္စတိ။ အထ ဝာ သဟစရဏလက္ခဏကအာရဏတာယ ပဋိပက္ခဂောစရဂ္ဂဟဏတာ။ အနဘိဟိတောပိ ဟိ ဓမ္မသ္သ တတ္ရာဘိဟိတောဝ ဗုဇ္ဈိတဗ္ဗော ဣတိ ဝစနတော ကာရဏဂောစရဂ္ဂဟဏေန စတ္တာရိပိ ဖလာနိ ဂဟိတာနိ။ နရကာဒီသု အပတမာနံ ဓာရေတိ သုဂတိယံ ဥပ္ပာဒနေနာတိ ဓမ္မော။ ပုန သုဂတိမ္ဟိ အဇနနကာရီ အကုသလဓမ္မေ နိဝာရေတ္ဝာ ပောသေတိ ပဝတ္တေတိ ဝဍ္ဎေတီတိ ဓမ္မော။ သော ပန ကာမရူပာရူပဘေဒတော တိဝိဓော အစ္စန္တသုခာဝဟနတော, တတောပိ ဥတ္တမတ္တာ ဓမ္မဝရော

    Dutiyagāthāya asambudhanti dhammānaṃ yathāsabhāvaṃ abujjhanto. Buddhanisevitanti buddhānubuddhapaccekabuddhehi gocarabhāvanāsevanāhi yathārahaṃ nisevitaṃ. Bhavā bhavanti vattamānabhavato aññaṃ bhavaṃ gacchati upagacchati, paṭipajjatīti attho. Atha vā bhavoti sassatadiṭṭhi. Tassa paṭipakkhattā abhavoti ucchedadiṭṭhi. Bhavoti vā vuddhi. Abhavoti hāni. Bhavoti vā duggati. Abhavoti sugati. ‘‘Appamāṇā dhammā, asekkhā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 13, 11) viya hi vuddhiatthattā akārassa. Bhāvayatīti bhavo, jāti. Bhavatīti vā bhavo. Savikārā bahuvidhakhandhuppatti dīpitā. Abhavoti vināso, jātibhāvaṃ maraṇabhāvañca gacchatīti vuttaṃ hoti. Ettha arahantānaṃ maraṇampi khaṇikavasena gahetabbaṃ. Bhavesu abhavo bhavābhavo, taṃ bhavābhavaṃ, bhavesu abhāvapaññattiṃ gacchatīti attho. Jīvalokoti sattaloko, saṅkhāralokaokāsalokānaṃ bhavābhavagamanāsambhavato sattalokaṃ jīvalokoti viseseti. Avijjādikilesajālaviddhaṃsinoti ettha navapi lokuttaradhammā saṅgahaṃ gacchanti. Apacayagāmitā hi catumaggadhammassa odhiso avijjādikilesajālaviddhaṃso, so assa atthi, tadārammaṇaṃ hutvā tattha sahāyabhāvūpagamanena nibbānassāpi. Yathāha ‘‘yo kho, āvuso, rāgakkhayo…pe… idaṃ vuccati nibbāna’’nti. Arahattassāpi tathā rāgādikkhayavacanasabbhāvato. Phalasāmaññena tiṇṇampi phalānaṃ atthīti navavidhopesa ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsī’’ti vuccati. Atha vā sahacaraṇalakkhaṇakaāraṇatāya paṭipakkhagocaraggahaṇatā. Anabhihitopi hi dhammassa tatrābhihitova bujjhitabbo iti vacanato kāraṇagocaraggahaṇena cattāripi phalāni gahitāni. Narakādīsu apatamānaṃ dhāreti sugatiyaṃ uppādanenāti dhammo. Puna sugatimhi ajananakārī akusaladhamme nivāretvā poseti pavatteti vaḍḍhetīti dhammo. So pana kāmarūpārūpabhedato tividho accantasukhāvahanato, tatopi uttamattā dhammavaro.

    ဧတ္ထာဟ – ‘‘စတုန္နံ, ဘိက္ခဝေ, အရိယသစ္စာနံ အနနုဗောဓာ အပ္ပဋိဝေဓာ ဧဝမိဒံ ဒီဃမဒ္ဓာနံ သန္ဓာဝိတံ သံသရိတ’န္တိ (ဒီ. နိ. ၂.၁၅၅; မဟာဝ. ၂၈၇) ဝစနတော စတုသစ္စဓမ္မံ အသမ္ဗုဓံ ဘဝာ ဘဝံ ဂစ္ဆတိ ဇီဝလောကောတိ သိဒ္ဓံ။ တသ္မာ ယံ အသမ္ဗုဓံ ဂစ္ဆတိ, တသ္သေဝ ‘‘တသ္သာ’’တိ အန္တေ တံနိဒ္ဒေသေန နိယမနတော စတုသစ္စဓမ္မောပိ အဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဇာလဝိဒ္ဓံသီ ဓမ္မဝရောတိ စာပဇ္ဇတိ။ အညထာ ‘‘နမော အဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဇာလဝိဒ္ဓံသိနော ဓမ္မဝရသ္သ တသ္သာ’’တိ တံနိဒ္ဒေသေန သမာနဝိဘတ္တိကရဏံ န ယုဇ္ဇတိ အတိပ္ပသင္ဂနိယမနတော, ‘‘အဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဇာလဝိဒ္ဓံသိနော ဓမ္မဝရသ္သာ’’တိ ဝစနံ ဝိသေသနဝစနံ။ တသ္မာ ဒုက္ခသမုဒယသစ္စာနံ တဗ္ဘာဝပ္ပသင္ဂော နတ္ထီတိ စေ? န, တံနိဒ္ဒေသေန သမာနဝိဘတ္တိဋ္ဌာနေ အဝိသေသိတတ္တာ။ အပိ စ မဂ္ဂသစ္စနိရောဓသစ္စေသု ဖလာနံ အပရိယာပန္နတ္တာ နဝ လောကုတ္တရဓမ္မာ သင္ဂဟိတာတိ ဝစနဝိရောဓော, ဖလာနံ အသင္ဂဟေ ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍဝဏ္ဏနာယံ န ကေဝလံ အရိယမဂ္ဂော စေဝ နိဗ္ဗာနဉ္စ, အပိ စ အရိယဖလဓမ္မေဟိ သဒ္ဓိံ ပရိယတ္တိဓမ္မောပိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ‘‘ရာဂဝိရာဂမနေဇမသောကံ။ပေ.။ ဓမ္မမိမံ သရဏတ္ထမုပေဟီ’’တိ (ဝိ. ဝ. ၈၈၇) ဝစနဝိရောဓော စာတိ ပုဗ္ဗာပရဝိရုဒ္ဓာ ဧသာ ဂာထာ သာသနဝိရုဒ္ဓာ စာ’’တိ? ဝုစ္စတေ – သဗ္ဗမေတမယုတ္တံ ဝုတ္တဂာထတ္ထာဇာနနတော။ ဧတ္ထ ဟိ အာစရိယေန ပဝတ္တိပဝတ္တိဟေတုဝိသယဝိဘာဂော စ ဒသ္သိတော။ ကထံ? တတ္ထ အသမ္ဗုဓန္တိ အသမ္ဗောဓော, သော အတ္ထတော အဝိဇ္ဇာ, တာယ စ တဏ္ဟုပာဒာနာနိ ဂဟိတာနိ, တယောပိ တေ ဓမ္မာ သမုဒယသစ္စံ, ဘဝာဘဝန္တိ ဧတ္ထ ဒုက္ခသစ္စံ ဝုတ္တံ။ သုဂတိဒုဂ္ဂတိပ္ပဘေဒော ဟိ ဘဝော အတ္ထတော ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓာ ဟောန္တိ။ ‘‘ဧဝမေတသ္သ ကေဝလသ္သ ဒုက္ခက္ခန္ဓသ္သ သမုဒယော ဟောတီ’’တိ (မဟာဝ. ၁) ဝစနတော ဒုက္ခပ္ပဝတ္တိ ပဝတ္တိ နာမ, ဒုက္ခသမုဒယော ပဝတ္တိဟေတု နာမ, အဝိဇ္ဇာသင္ခာတသ္သ စ ပဝတ္တိဟေတုသ္သ အဂ္ဂဟိတဂ္ဂဟဏေန နိရောဓမဂ္ဂသစ္စဒ္ဝယံ ဝိသယော နာမ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ‘‘တတ္ထ ကတမာ အဝိဇ္ဇာ? ဒုက္ခေ အညာဏံ။ပေ.။ ဒုက္ခနိရောဓဂာမိနိယာ ပဋိပဒာယ အညာဏ’’န္တိ (ဝိဘ. ၂၂၆)။

    Etthāha – ‘‘catunnaṃ, bhikkhave, ariyasaccānaṃ ananubodhā appaṭivedhā evamidaṃ dīghamaddhānaṃ sandhāvitaṃ saṃsarita’nti (dī. ni. 2.155; mahāva. 287) vacanato catusaccadhammaṃ asambudhaṃ bhavā bhavaṃ gacchati jīvalokoti siddhaṃ. Tasmā yaṃ asambudhaṃ gacchati, tasseva ‘‘tassā’’ti ante taṃniddesena niyamanato catusaccadhammopi avijjādikilesajālaviddhaṃsī dhammavaroti cāpajjati. Aññathā ‘‘namo avijjādikilesajālaviddhaṃsino dhammavarassa tassā’’ti taṃniddesena samānavibhattikaraṇaṃ na yujjati atippasaṅganiyamanato, ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsino dhammavarassā’’ti vacanaṃ visesanavacanaṃ. Tasmā dukkhasamudayasaccānaṃ tabbhāvappasaṅgo natthīti ce? Na, taṃniddesena samānavibhattiṭṭhāne avisesitattā. Api ca maggasaccanirodhasaccesu phalānaṃ apariyāpannattā nava lokuttaradhammā saṅgahitāti vacanavirodho, phalānaṃ asaṅgahe verañjakaṇḍavaṇṇanāyaṃ na kevalaṃ ariyamaggo ceva nibbānañca, api ca ariyaphaladhammehi saddhiṃ pariyattidhammopi. Vuttañhetaṃ ‘‘rāgavirāgamanejamasokaṃ…pe… dhammamimaṃ saraṇatthamupehī’’ti (vi. va. 887) vacanavirodho cāti pubbāparaviruddhā esā gāthā sāsanaviruddhā cā’’ti? Vuccate – sabbametamayuttaṃ vuttagāthatthājānanato. Ettha hi ācariyena pavattipavattihetuvisayavibhāgo ca dassito. Kathaṃ? Tattha asambudhanti asambodho, so atthato avijjā, tāya ca taṇhupādānāni gahitāni, tayopi te dhammā samudayasaccaṃ, bhavābhavanti ettha dukkhasaccaṃ vuttaṃ. Sugatiduggatippabhedo hi bhavo atthato pañcupādānakkhandhā honti. ‘‘Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hotī’’ti (mahāva. 1) vacanato dukkhappavatti pavatti nāma, dukkhasamudayo pavattihetu nāma, avijjāsaṅkhātassa ca pavattihetussa aggahitaggahaṇena nirodhamaggasaccadvayaṃ visayo nāma. Vuttañhetaṃ ‘‘tattha katamā avijjā? Dukkhe aññāṇaṃ…pe… dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇa’’nti (vibha. 226).

    ဧတ္ထ စ နိရောဓသစ္စံ ဗုဒ္ဓေန ဂောစရာသေဝနာယ အာသေဝိတံ, မဂ္ဂသစ္စံ ဘာဝနာသေဝနာယ။ ဧတ္တာဝတာ အသမ္ဗုဓံ ဗုဒ္ဓနိသေဝိတံ ယန္တိ ဥပယောဂပ္ပတ္တော ယော ဝိသယော နိရောဓော စ မဂ္ဂော စ, တသ္သ ယထာဝုတ္တာဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဇာလတ္တယဝိဒ္ဓံသိနော နမော ဓမ္မဝရသ္သာတိ အယံ ဂာထာယ အတ္ထော။ ပရိယတ္တိဓမ္မောပိ ကိလေသဝိဒ္ဓံသနသ္သ သုတ္တန္တနယေန ဥပနိသ္သယပစ္စယတ္တာ ကိလေသဝိဒ္ဓံသနသီလတာယ ‘‘အဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဇာလဝိဒ္ဓံသီ’’တိ ဝတ္တုံ သမ္ဘဝတိ။ ဧဝဉ္ဟိ သတိ ရာဂဝိရာဂာတိ ဂာထတ္ထော, သော ဓမ္မံ ဒေသေတိ။ပေ.။ ဗ္ရဟ္မစရိယံ ပကာသေတီတိ သုတ္တတ္ထော စ အသေသတော ဂဟိတော ဟောတိ။ အထ ဝာ ဣမာယ ဂာထာယ ကေဝလံ ပရိယတ္တိဓမ္မောဝ ဂဟိတော ဟောတိ, ယံ သန္ဓာယာဟ ‘‘သော ဓမ္မံ ဒေသေတိ အာဒိကလ္ယာဏံ။ပေ.။ ဗ္ရဟ္မစရိယံ ပကာသေတီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၁.၁၉၀; ပာရာ. ၁), တမ္ပိ အသမ္ဗုဓံ ဗုဒ္ဓေဟေဝ နိသေဝိတံ ဂောစရာသေဝနာယ အနညနိသေဝိတံ။ ယထာဟ ‘‘ဘဂဝံမူလကာ နော, ဘန္တေ, ဓမ္မာ ဘဂဝံနေတ္တိကာ ဘဂဝံပဋိသရဏာ။ပေ.။ ဘဂဝတော သုတ္ဝာ ဘိက္ခူ ဓာရေသ္သန္တီ’’တိ (သံ. နိ. ၂.၁၄၆)။

    Ettha ca nirodhasaccaṃ buddhena gocarāsevanāya āsevitaṃ, maggasaccaṃ bhāvanāsevanāya. Ettāvatā asambudhaṃ buddhanisevitaṃ yanti upayogappatto yo visayo nirodho ca maggo ca, tassa yathāvuttāvijjādikilesajālattayaviddhaṃsino namo dhammavarassāti ayaṃ gāthāya attho. Pariyattidhammopi kilesaviddhaṃsanassa suttantanayena upanissayapaccayattā kilesaviddhaṃsanasīlatāya ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsī’’ti vattuṃ sambhavati. Evañhi sati rāgavirāgāti gāthattho, so dhammaṃ deseti…pe… brahmacariyaṃ pakāsetīti suttattho ca asesato gahito hoti. Atha vā imāya gāthāya kevalaṃ pariyattidhammova gahito hoti, yaṃ sandhāyāha ‘‘so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti (dī. ni. 1.190; pārā. 1), tampi asambudhaṃ buddheheva nisevitaṃ gocarāsevanāya anaññanisevitaṃ. Yathāha ‘‘bhagavaṃmūlakā no, bhante, dhammā bhagavaṃnettikā bhagavaṃpaṭisaraṇā…pe… bhagavato sutvā bhikkhū dhāressantī’’ti (saṃ. ni. 2.146).

    တတိယဂာထာယ သီလာဒယော ကိဉ္စာပိ လောကိယလောကုတ္တရာ ယထာသမ္ဘဝံ လဗ္ဘန္တိ, တထာပိ အန္တေ ‘‘အရိယသင္ဃ’’န္တိ ဝစနတော သီလာဒယော စတ္တာရော ဓမ္မက္ခန္ဓာ လောကုတ္တရာဝ။ ဧတ္ထ စ ‘‘သီလသမာဓိပညာဝိမုတ္တိဝိမုတ္တိဉာဏပ္ပဘုတီဟီ’’တိ ဝတ္တဗ္ဗေ သရူပေကသေသံ ကတ္ဝာ ‘‘ဝိမုတ္တိဉာဏပ္ပဘုတီဟီ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဧတ္ထ စ ကိဉ္စာပိ ဝိမုတ္တီတိ ဖလဓမ္မာဝ သုတ္တေ အဓိပ္ပေတာ, တထာပိ ‘‘မဂ္ဂာ ဝုဋ္ဌဟိတ္ဝာ မဂ္ဂံ ပစ္စဝေက္ခတိ။ ပဟီနေ ကိလေသေ ပစ္စဝေက္ခတိ။ ဖလံ ပစ္စဝေက္ခတိ။ နိဗ္ဗာနံ ပစ္စဝေက္ခတီ’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၄၁၀) ဝစနတော မဂ္ဂာဒိပစ္စဝေက္ခဏဉာဏံ ဝိမုတ္တိဉာဏန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဝိမုတ္တိ ဝိမောက္ခော ခယောတိ ဟိ အတ္ထတော ဧကံ။ ‘‘ခယေ ဉာဏံ အနုပ္ပာဒေ ဉာဏန္တိ (ဓ. သ. ဒုကမာတိကာ ၁၄၂; ဒီ. နိ. ၃.၃၀၄) ဧတ္ထ ခယော နာမ မဂ္ဂော, ရာဂက္ခယော ဒောသက္ခယောတိ ဖလနိဗ္ဗာနာနံ အဓိဝစန’’န္တိ သုတ္တေ အာဂတမေဝ။ ပဟီနကိလေသာနံ ခယော ပာကတိကော ခယော ဧဝ။ ပဘုတိ-သဒ္ဒေန တိသ္သော ဝိဇ္ဇာ ဆ အဘိညာ စတသ္သော ပဋိသမ္ဘိဒာတိ ဧဝမာဒယော ဂုဏာ သင္ဂဟိတာ။ သမန္နာဂမဋ္ဌေန အပရိဟီနဋ္ဌေန စ ယုတ္တော။ ခေတ္တံ ဇနာနံ ကုသလတ္ထိကာနန္တိ ‘‘အနုတ္တရံ ပုညက္ခေတ္တံ လောကသ္သာ’’တိ သုတ္တတော ကုသလသ္သ ဝိရုဟနဋ္ဌာနတ္တာ, သုတ္တန္တနယေန ဥပနိသ္သယပစ္စယတ္တာ စ ကာမံ ကုသလသ္သ ခေတ္တံ ဟောတိ သင္ဃော, န ကုသလတ္ထိကာနံ ဇနာနံ။ တသ္မာ န ယုဇ္ဇတီတိ စေ? န, သုတ္တတ္ထသမ္ဘဝတော။ သုတ္တေ ‘‘အနုတ္တရံ ပုညက္ခေတ္တံ လောကသ္သာ’’တိ (သံ. နိ. ၄.၃၄၁) ဟိ ဝုတ္တံ။ ကသ္သ လောကသ္သ? ပုညတ္ထိကသ္သ ခေတ္တံ သင္ဃော, ပုညုပနိသ္သယတ္တာ ပုညက္ခေတ္တံ ဟောတိ သင္ဃော, ကုသလတ္ထိကာနန္တိ စ ဝုစ္စန္တိ။ လောကေပိ ဟိ ဒေဝဒတ္တသ္သ ခေတ္တံ ယညဒတ္တသ္သ ခေတ္တံ သာလိယဝုပနိသ္သယတ္တာ သာလိခေတ္တံ ယဝခေတ္တန္တိ စ ဝုစ္စတိ။ အရိယသင္ဃန္တိ ဝိဂတကိလေသတ္တာ အရိယံ ပရိသုဒ္ဓံ အရိယာနံ, အရိယဘာဝံ ဝာ ပတ္တံ သီလဒိဋ္ဌိသာမညေန သင္ဃတတ္တာ သင္ဃံ။ ‘‘အရိယ-သဒ္ဒေန သမ္မုတိသင္ဃံ နိဝာရေတီ’’တိ ကေစိ လိခန္တိ, တံ န သုန္ဒရံ ဝိမုတ္တိဉာဏဂုဏဂ္ဂဟဏေန ဝိသေသိတတ္တာ။ သိရသာတိ ဣမိနာ ကာမံ ကာယနတိံ ဒသ္သေတိ, တထာပိ ဥတ္တမသင္ဃေ ဂုဏဂာရဝေန ဥတ္တမင္ဂမေဝ နိဒ္ဒိသန္တော ‘‘သိရသာ နမာမီ’’တ္ယာဟ။ သိရသ္သ ပန ဥတ္တမတာ ဥတ္တမာနံ စက္ခုသောတိန္ဒ္ရိယာနံ နိသ္သယတ္တာ, တေသံ ဥတ္တမတာ စ ဒသ္သနာနုတ္တရိယသဝနာနုတ္တရိယဟေတုတာယ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဧတ္ထာဟ – အနုသန္ဓိကုသလော

    Tatiyagāthāya sīlādayo kiñcāpi lokiyalokuttarā yathāsambhavaṃ labbhanti, tathāpi ante ‘‘ariyasaṅgha’’nti vacanato sīlādayo cattāro dhammakkhandhā lokuttarāva. Ettha ca ‘‘sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇappabhutīhī’’ti vattabbe sarūpekasesaṃ katvā ‘‘vimuttiñāṇappabhutīhī’’ti vuttaṃ. Ettha ca kiñcāpi vimuttīti phaladhammāva sutte adhippetā, tathāpi ‘‘maggā vuṭṭhahitvā maggaṃ paccavekkhati. Pahīne kilese paccavekkhati. Phalaṃ paccavekkhati. Nibbānaṃ paccavekkhatī’’ti (paṭṭhā. 1.1.410) vacanato maggādipaccavekkhaṇañāṇaṃ vimuttiñāṇanti veditabbaṃ. Vimutti vimokkho khayoti hi atthato ekaṃ. ‘‘Khaye ñāṇaṃ anuppāde ñāṇanti (dha. sa. dukamātikā 142; dī. ni. 3.304) ettha khayo nāma maggo, rāgakkhayo dosakkhayoti phalanibbānānaṃ adhivacana’’nti sutte āgatameva. Pahīnakilesānaṃ khayo pākatiko khayo eva. Pabhuti-saddena tisso vijjā cha abhiññā catasso paṭisambhidāti evamādayo guṇā saṅgahitā. Samannāgamaṭṭhena aparihīnaṭṭhena ca yutto. Khettaṃ janānaṃ kusalatthikānanti ‘‘anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassā’’ti suttato kusalassa viruhanaṭṭhānattā, suttantanayena upanissayapaccayattā ca kāmaṃ kusalassa khettaṃ hoti saṅgho, na kusalatthikānaṃ janānaṃ. Tasmā na yujjatīti ce? Na, suttatthasambhavato. Sutte ‘‘anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassā’’ti (saṃ. ni. 4.341) hi vuttaṃ. Kassa lokassa? Puññatthikassa khettaṃ saṅgho, puññupanissayattā puññakkhettaṃ hoti saṅgho, kusalatthikānanti ca vuccanti. Lokepi hi devadattassa khettaṃ yaññadattassa khettaṃ sāliyavupanissayattā sālikhettaṃ yavakhettanti ca vuccati. Ariyasaṅghanti vigatakilesattā ariyaṃ parisuddhaṃ ariyānaṃ, ariyabhāvaṃ vā pattaṃ sīladiṭṭhisāmaññena saṅghatattā saṅghaṃ. ‘‘Ariya-saddena sammutisaṅghaṃ nivāretī’’ti keci likhanti, taṃ na sundaraṃ vimuttiñāṇaguṇaggahaṇena visesitattā. Sirasāti iminā kāmaṃ kāyanatiṃ dasseti, tathāpi uttamasaṅghe guṇagāravena uttamaṅgameva niddisanto ‘‘sirasā namāmī’’tyāha. Sirassa pana uttamatā uttamānaṃ cakkhusotindriyānaṃ nissayattā, tesaṃ uttamatā ca dassanānuttariyasavanānuttariyahetutāya veditabbā. Etthāha – anusandhikusalo

    ‘‘ဥပောဂ္ဃာတော ပဒဉ္စေဝ၊ ပဒတ္ထော ပဒဝိဂ္ဂဟော။

    ‘‘Upogghāto padañceva, padattho padaviggaho;

    စောဒနာပ္ရတ္ယဝဇ္ဇာနံ၊ ဗ္ယာခ္ယာ တန္တသ္သ ဆဗ္ဗိဓာ’’တိ။ –

    Codanāpratyavajjānaṃ, byākhyā tantassa chabbidhā’’ti. –

    ဧဝမဝတ္ဝာ ကသ္မာ ရတနတ္တယပဏာမံ ပဌမံ ဝုတ္တန္တိ? ဝုစ္စတေ – သတာစာရတ္တာ။ အာစာရော ကိရေသ သပ္ပုရိသာနံ, ယဒိဒံ သံဝဏ္ဏနာရမ္ဘေ ရတနတ္တယပူဇာဝိဓာနံ။ တသ္မာ ‘‘သတာစာရတော ဘဋ္ဌာ မာ မယံ ဟောမာ’’တိ ကရီယတိ, စတုဂမ္ဘီရဘာဝယုတ္တဉ္စ ဝိနယပိဋကံ သံဝဏ္ဏေတုကာမသ္သ မဟာသမုဒ္ဒံ ဩဂာဟန္တသ္သ ဝိယ ပညာဝေယ္ယတ္တိယသမန္နာဂတသ္သာပိ မဟန္တံ ဘယံ ဟောတိ, ဘယက္ခယာဝဟဉ္စေတံ ရတနတ္တယဂုဏာနုသ္သရဏဇနိတံ ပဏာမပူဇာဝိဓာနံ။ ယထာဟ ‘‘ဧဝံ ဗုဒ္ဓံ သရန္တာန’’န္တိအာဒိ (သံ. နိ. ၁.၂၄၉)။ အပိစာစရိယော သတ္ထုပူဇာဝိဓာနေန အသတ္ထရိ သတ္ထာဘိနိဝေသသ္သ လောကသ္သ ယထာဘူတံ သတ္ထရိ ဧဝ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓေ သတ္ထုသမ္ဘာဝနံ ဥပ္ပာဒေတိ, အသတ္ထရိ သတ္ထုသမ္ဘာဝနံ ပရိစ္စဇာပေတိ, ‘‘တထာဂတပ္ပဝေဒိတံ ဓမ္မဝိနယံ အတ္တနော ဒဟတီ’’တိ ဝုတ္တဒောသံ ပရိဟရတိ။ အန္တရာယဗဟုလတ္တာ ခန္ဓသန္တတိယာ ဝိပ္ပကတာယ ဝိနယသံဝဏ္ဏနာယ အတ္တနော အာယုဝဏ္ဏသုခဗလာနံ ပရိက္ခယသမ္ဘဝာသင္ကာယ ‘‘အဘိဝာဒနသီလိသ္သ။ပေ.။ အာယု ဝဏ္ဏော သုခံ ဗလ’’န္တိ (ဓ. ပ. ၁၀၉) ဝုတ္တာနိသံသေ ယာဝ သံဝဏ္ဏနာပရိယောသာနာ ပတ္ထေတိ။ အပိ စေတ္ထ ဗုဒ္ဓသ္သ ဘဂဝတော ပဏာမပူဇာဝိဓာနံ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓဘာဝာဓိဂမတ္ထံ ဗုဒ္ဓယာနံ ပဋိပဇ္ဇန္တာနံ ဥသ္သာဟံ ဇနေတိ။ လောကိယလောကုတ္တရဘေဒသ္သ, လောကုတ္တရသ္သေဝ ဝာ သဒ္ဓမ္မသ္သ ပူဇာဝိဓာနံ ပစ္စေကဗုဒ္ဓဘာဝာဓိဂမတ္ထံ ပစ္စေကဗုဒ္ဓယာနံ ပဋိပဇ္ဇန္တာနံ ဥသ္သာဟံ ဇနေတိ။ သဒ္ဓမ္မပဋိဝေဓမတ္တာဘိလာသိနော ဟိ တေ။ ပရမတ္ထသင္ဃပူဇာဝိဓာနံ ပရမတ္ထသင္ဃဘာဝာဓိဂမတ္ထံ သာဝကယာနံ ပဋိပဇ္ဇန္တာနံ ဥသ္သာဟံ ဇနေတိ, မင္ဂလာဒီနိ ဝာ သာတ္ထာနိ အနန္တရာယာနိ စိရဋ္ဌိတိကာနိ ဗဟုမတာနိ စ ဘဝန္တီတိ ဧဝံလဒ္ဓိကာနံ စိတ္တပရိတောသနတ္ထံ ‘‘ပူဇာ စ ပူဇနေယ္ယာန’’န္တိ ဘဂဝတာ ပသတ္ထမင္ဂလံ ကရောတိ။ ဝုစ္စတေ စ –

    Evamavatvā kasmā ratanattayapaṇāmaṃ paṭhamaṃ vuttanti? Vuccate – satācārattā. Ācāro kiresa sappurisānaṃ, yadidaṃ saṃvaṇṇanārambhe ratanattayapūjāvidhānaṃ. Tasmā ‘‘satācārato bhaṭṭhā mā mayaṃ homā’’ti karīyati, catugambhīrabhāvayuttañca vinayapiṭakaṃ saṃvaṇṇetukāmassa mahāsamuddaṃ ogāhantassa viya paññāveyyattiyasamannāgatassāpi mahantaṃ bhayaṃ hoti, bhayakkhayāvahañcetaṃ ratanattayaguṇānussaraṇajanitaṃ paṇāmapūjāvidhānaṃ. Yathāha ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantāna’’ntiādi (saṃ. ni. 1.249). Apicācariyo satthupūjāvidhānena asatthari satthābhinivesassa lokassa yathābhūtaṃ satthari eva sammāsambuddhe satthusambhāvanaṃ uppādeti, asatthari satthusambhāvanaṃ pariccajāpeti, ‘‘tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ attano dahatī’’ti vuttadosaṃ pariharati. Antarāyabahulattā khandhasantatiyā vippakatāya vinayasaṃvaṇṇanāya attano āyuvaṇṇasukhabalānaṃ parikkhayasambhavāsaṅkāya ‘‘abhivādanasīlissa…pe… āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti (dha. pa. 109) vuttānisaṃse yāva saṃvaṇṇanāpariyosānā pattheti. Api cettha buddhassa bhagavato paṇāmapūjāvidhānaṃ sammāsambuddhabhāvādhigamatthaṃ buddhayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti. Lokiyalokuttarabhedassa, lokuttarasseva vā saddhammassa pūjāvidhānaṃ paccekabuddhabhāvādhigamatthaṃ paccekabuddhayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti. Saddhammapaṭivedhamattābhilāsino hi te. Paramatthasaṅghapūjāvidhānaṃ paramatthasaṅghabhāvādhigamatthaṃ sāvakayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti, maṅgalādīni vā sātthāni anantarāyāni ciraṭṭhitikāni bahumatāni ca bhavantīti evaṃladdhikānaṃ cittaparitosanatthaṃ ‘‘pūjā ca pūjaneyyāna’’nti bhagavatā pasatthamaṅgalaṃ karoti. Vuccate ca –

    ‘‘မင္ဂလံ ဘဂဝာ ဗုဒ္ဓော၊ ဓမ္မော သင္ဃော စ မင္ဂလံ။

    ‘‘Maṅgalaṃ bhagavā buddho, dhammo saṅgho ca maṅgalaṃ;

    မင္ဂလာဒီနိ သာတ္ထာနိ၊ သီဃံ သိဇ္ဈန္တိ သဗ္ဗသော။

    Maṅgalādīni sātthāni, sīghaṃ sijjhanti sabbaso.

    ‘‘သတ္ထု ပူဇာဝိဓာနေန၊ ဧဝမာဒီ ဗဟူ ဂုဏေ။

    ‘‘Satthu pūjāvidhānena, evamādī bahū guṇe;

    လဘတီတိ ဝိဇာနန္တော၊ သတ္ထုပူဇာပရော သိယာ’’တိ။

    Labhatīti vijānanto, satthupūjāparo siyā’’ti.

    ဧတ္ထ စ သတ္ထုပဓာနတ္တာ ဓမ္မသင္ဃာနံ ပူဇာဝိဓာနံ သတ္ထုပူဇာဝိဓာနမိစ္စေဝ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ သာသနတော လောကတော စ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –

    Ettha ca satthupadhānattā dhammasaṅghānaṃ pūjāvidhānaṃ satthupūjāvidhānamicceva daṭṭhabbaṃ sāsanato lokato ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘သတ္ထာ’’တိ ဓမ္မော သုဂတေန ဝုတ္တော။

    ‘‘Satthā’’ti dhammo sugatena vutto;

    နိဗ္ဗာနကာလေ ယမတော သ သတ္ထာ။

    Nibbānakāle yamato sa satthā;

    သုဝတ္ထိဂာထာသု ‘‘တထာဂတော’’တိ။

    Suvatthigāthāsu ‘‘tathāgato’’ti;

    သင္ဃော စ ဝုတ္တော ယမတော သ သတ္ထာ။

    Saṅgho ca vutto yamato sa satthā.

    ကိဉ္စ ဘိယ္ယော –

    Kiñca bhiyyo –

    ဓမ္မကာယော ယတော သတ္ထာ၊ ဓမ္မော သတ္ထာ တတော မတော။

    Dhammakāyo yato satthā, dhammo satthā tato mato;

    ဓမ္မဋ္ဌိတော သော သင္ဃော စ၊ သတ္ထုသင္ခ္ယံ နိဂစ္ဆတိ။

    Dhammaṭṭhito so saṅgho ca, satthusaṅkhyaṃ nigacchati.

    သန္တိ ဟိ လောကေ ဝတ္တာရော ကောသဂတံ အသိံ ဂဟေတ္ဝာ ဌိတံ ပုရိသံ ဝိသုံ အပရာမသိတ္ဝာ ‘‘အသိံ ဂဟေတ္ဝာ ဌိတော ဧသော’’တိ။ တေနေဝာဟ စာရိယမာတ္ရစ္စေဝာ –

    Santi hi loke vattāro kosagataṃ asiṃ gahetvā ṭhitaṃ purisaṃ visuṃ aparāmasitvā ‘‘asiṃ gahetvā ṭhito eso’’ti. Tenevāha cāriyamātraccevā –

    ‘‘နမတ္ထု ဗုဒ္ဓရတ္နာယ၊ ဓမ္မရတ္နာယ တေ နမော။

    ‘‘Namatthu buddharatnāya, dhammaratnāya te namo;

    နမတ္ထု သင္ဃရတ္နာယ၊ တိရတ္နသမဝာနယီ’’တိ။

    Namatthu saṅgharatnāya, tiratnasamavānayī’’ti.

    အပိစ သဗ္ဗဓမ္မေသု အပ္ပဋိဟတဉာဏနိမိတ္တာနုတ္တရဝိမောက္ခပာတုဘာဝာဘိသင္ခာတံ ခန္ဓသန္တာနမုပာဒာယ ‘‘ဗုဒ္ဓော’’တိ ယဒိ ပညာပိယတိ, ဓမ္မော ပဏာမာရဟောတိ ကာ ဧဝ ကထာ, သင္ဃော စ ‘‘သင္ဃေ ဂောတမိ ဒေဟိ, သင္ဃေ တေ ဒိန္နေ အဟဉ္စေဝ ပူဇိတော ဘဝိသ္သာမိ သင္ဃော စာ’’တိ ဝုတ္တတ္တာ ဘာဇနန္တိ ဒီပေတိ။ အထ ဝာ ‘‘ဗုဒ္ဓသုဗောဓိတော ဓမ္မော အာစရိယပရမ္ပရာယ သုဝဏ္ဏဘာဇနေ ပက္ခိတ္တတေလမိဝ အပရိဟာပေတ္ဝာ ယာဝဇ္ဇတနာ အာဘတတ္တာ ဧဝ မာဒိသာနမ္ပိ သောတဒ္ဝာရမနုပ္ပတ္တော’’တိ သင္ဃသ္သ အာစရိယော အတီဝ အာဒရေန ပဏာမံ ကရောတိ ‘‘သိရသာ နမာမီ’’တိ။

    Apica sabbadhammesu appaṭihatañāṇanimittānuttaravimokkhapātubhāvābhisaṅkhātaṃ khandhasantānamupādāya ‘‘buddho’’ti yadi paññāpiyati, dhammo paṇāmārahoti kā eva kathā, saṅgho ca ‘‘saṅghe gotami dehi, saṅghe te dinne ahañceva pūjito bhavissāmi saṅgho cā’’ti vuttattā bhājananti dīpeti. Atha vā ‘‘buddhasubodhito dhammo ācariyaparamparāya suvaṇṇabhājane pakkhittatelamiva aparihāpetvā yāvajjatanā ābhatattā eva mādisānampi sotadvāramanuppatto’’ti saṅghassa ācariyo atīva ādarena paṇāmaṃ karoti ‘‘sirasā namāmī’’ti.

    ဧဝံ အနေကဝိဓံ ပဏာမပ္ပယောဇနံ ဝဒန္တိ, အာစရိယေန ပန အဓိပ္ပေတပ္ပယောဇနံ အတ္တနာ ဧဝ ဝုတ္တံ ‘‘ဣစ္စေဝမစ္စန္တနမသ္သနေယ္ယ’’န္တိအာဒိနာ စတုတ္ထဂာထာယ။ ဣစ္စေဝန္တိ ဧတ္ထ ဣတိ-သဒ္ဒော ရတနတ္တယပူဇာဝိဓာနပရိသမတ္တတ္ထော။ ယဒိ ဧဝံ ယထာဝိဟိတမတ္တမေဝ ပူဇာဝိဓာနံ အရဟတိ ရတနတ္တယံ, န တတော ဥဒ္ဓန္တိ အာပဇ္ဇတီတိ အနိဋ္ဌပ္ပသင္ဂနိဝာရဏတ္ထံ ‘‘ဧဝမစ္စန္တနမသ္သနေယ္ယ’’န္တိ အာဟ။ တတ္ထ ဧဝန္တိ ဣမိနာ ယထာဝုတ္တဝိဓိံ ဒသ္သေတိ။ ယထာဝုတ္တေန ဝိဓိနာ, အညေန ဝာ တာဒိသေန အစ္စန္တမေဝ မုဟုတ္တမပိ အဋ္ဌတ္ဝာ အဘိက္ခဏံ နိရန္တရံ နိယမေန နမသ္သနာရဟံ နမသ္သမာနသ္သ ဟိတမဟပ္ဖလကရဏတောတိ အတ္ထော။ ဧဝံဝိဓံ ဒုလ္လဘဋ္ဌေန မဟပ္ဖလဋ္ဌေန စ သိဒ္ဓံ ရတနဘာဝံ ရတနတ္တယံ နမသ္သမာနော ယံ ပုညာဘိသန္ဒံ အလတ္ထံ အလဘိံ။ အကုသလမလံ တဒင္ဂာဒိပ္ပဟာနေန ပုနာတီတိ ပုညံ။ ကိလေသဒရထပ္ပဋိပ္ပသ္သဒ္ဓိယာ သီတလတ္တာ စိတ္တံ အဘိသန္ဒေတီတိ အဘိသန္ဒော။ ပုညဉ္စ တံ အဘိသန္ဒော စာတိ ပုညာဘိသန္ဒော, တံ ပုညာဘိသန္ဒံဂဏ္ဌိပဒေ ပန ‘‘ပုညမဟတ္တံ’’န္တိ ဘဏန္တိ, ‘‘ဝိပုလ’’န္တိ ဝစနတော သော အတ္ထော န ယုဇ္ဇတီတိ အာစရိယော။ အထ ဝာ ပုညာနံ အဘိသန္ဒော ပုညာဘိသန္ဒော , တံ ပုညာဘိသန္ဒံ။ သန္ဒ သဝနေတိ ဓာတု။ တသ္မာ ပုညသောတံ ပုညုသ္သယန္တိ အတ္ထော ယုဇ္ဇတိ, တံ ပန ဝိပုလံ, န ပရိတ္တန္တိ ဒသ္သိတံ ဝိပုလ-သဒ္ဒေန။

    Evaṃ anekavidhaṃ paṇāmappayojanaṃ vadanti, ācariyena pana adhippetappayojanaṃ attanā eva vuttaṃ ‘‘iccevamaccantanamassaneyya’’ntiādinā catutthagāthāya. Iccevanti ettha iti-saddo ratanattayapūjāvidhānaparisamattattho. Yadi evaṃ yathāvihitamattameva pūjāvidhānaṃ arahati ratanattayaṃ, na tato uddhanti āpajjatīti aniṭṭhappasaṅganivāraṇatthaṃ ‘‘evamaccantanamassaneyya’’nti āha. Tattha evanti iminā yathāvuttavidhiṃ dasseti. Yathāvuttena vidhinā, aññena vā tādisena accantameva muhuttamapi aṭṭhatvā abhikkhaṇaṃ nirantaraṃ niyamena namassanārahaṃ namassamānassa hitamahapphalakaraṇatoti attho. Evaṃvidhaṃ dullabhaṭṭhena mahapphalaṭṭhena ca siddhaṃ ratanabhāvaṃ ratanattayaṃ namassamāno yaṃ puññābhisandaṃ alatthaṃ alabhiṃ. Akusalamalaṃ tadaṅgādippahānena punātīti puññaṃ. Kilesadarathappaṭippassaddhiyā sītalattā cittaṃ abhisandetīti abhisando. Puññañca taṃ abhisando cāti puññābhisando, taṃ puññābhisandaṃ. Gaṇṭhipade pana ‘‘puññamahattaṃ’’nti bhaṇanti, ‘‘vipula’’nti vacanato so attho na yujjatīti ācariyo. Atha vā puññānaṃ abhisando puññābhisando , taṃ puññābhisandaṃ. Sanda savaneti dhātu. Tasmā puññasotaṃ puññussayanti attho yujjati, taṃ pana vipulaṃ, na parittanti dassitaṃ vipula-saddena.

    ပဉ္စမဂာထာ ယသ္မိံ ဝိနယပိဋကေ ပာဠိတော စ အတ္ထတော စ အနူနံ လဇ္ဇီပုဂ္ဂလေသု ပဝတ္တနဋ္ဌေန ဌိတေ သကလံ တိဝိဓမ္ပိ သာသနံ တေသ္ဝေဝ ပုဂ္ဂလေသု ပတိဋ္ဌိတံ ဟောတိ။ ကသ္သ သာသနန္တိ စေ? အဋ္ဌိတသ္သ ဘဂဝတော။ ဘဂဝာ ဟိ ဌိတိဟေတုဘူတာယ ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိယာ အဘာဝေန အဋ္ဌိတောတိ ဝုစ္စတိ။ ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိကော ဟိ ပရလောကေ နိရပေက္ခော ကေဝလံ ကာမသုခလ္လိကာနုယောဂမနုယုဉ္ဇန္တော တိဋ္ဌတိ, န ပရလောကဟိတာနိ ပုညာနိ ကတ္တုံ ဗ္ယာဝဋော ဟောတိ, သသ္သတဒိဋ္ဌိကော တာနိ ကတ္တုံ အာယူဟတိ။ ဘဂဝာ ပန တထာ အတိဋ္ဌန္တော အနာယူဟန္တော မဇ္ဈိမံ ပဋိပဒံ ပဋိပဇ္ဇန္တော သယဉ္စ ဩဃံ တရိ, ပရေ စ တာရေသိ။ ယထာဟ ‘‘အပ္ပတိဋ္ဌံ ခ္ဝာဟံ, အာဝုသော, အနာယူဟံ ဩဃမတရိ’’န္တိ (သံ. နိ. ၁.၁)။ စတုဗ္ရဟ္မဝိဟာရဝသေန သတ္တေသု သုဋ္ဌု သမ္မာ စ ဌိတသ္သာတိ အတ္ထဝသေန ဝာ သုသဏ္ဌိတသ္သ။ သုသဏ္ဌိတတ္တာ ဟေသ ကေဝလံ သတ္တာနံ ဒုက္ခံ အပနေတုကာမော ဟိတံ ဥပသံဟရိတုကာမော သမ္ပတ္တိယာ စ ပမောဒိတော အပက္ခပတိတော စ ဟုတ္ဝာ ဝိနယံ ဒေသေတိ, တသ္မာ ဣမသ္မိံ ဝိနယသံဝဏ္ဏနာဓိကာရေ သာရုပ္ပာယ ထုတိယာ ထောမေန္တော အာဟ ‘‘သုသဏ္ဌိတသ္သာ’’တိ။ ဂဏ္ဌိပဒေ ပန ‘‘မနာပိယေ စ ခော, ဘိက္ခဝေ, ကမ္မဝိပာကေ ပစ္စုပဋ္ဌိတေ’’တိ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၃၅; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၃၈၆) သုတ္တသ္သ, ‘‘သုသဏ္ဌာနာ သုရူပတာ’’တိ (ခု. ပာ. ၈.၁၁) သုတ္တသ္သ စ ဝသေန သုသဏ္ဌိတသ္သာတိ အတ္ထော ဝုတ္တော, သော အဓိပ္ပေတာဓိကာရာနုရူပော န ဟောတိ။ အမိသ္သန္တိ ကိံ ဝိနယံ အမိသ္သံ, ဥဒာဟု ပုဗ္ဗာစရိယာနုဘာဝန္တိ? နောဘယမ္ပိ။ အမိသ္သာ ဧဝ ဟိ ဝိနယဋ္ဌကထာ။ တသ္မာ ဘာဝနပုံသကဝသေန အမိသ္သံ တံ ဝဏ္ဏယိသ္သန္တိ သမ္ဗန္ဓော။ ပုဗ္ဗာစရိယာနုဘာဝန္တိ အဋ္ဌကထာ ‘‘ယသ္မာ ပုရေ အဋ္ဌကထာ အကံသူ’’တိ ဝစနတော တေသံ အာနုဘာဝော နာမ ဟောတိ။ ကိဉ္စိ အပုဗ္ဗံ ဒိသ္ဝာ သန္တိ ဟိ လောကေ ဝတ္တာရော ‘‘ကသ္သေသ အာနုဘာဝော’’တိ။ အထ ဝာ ဘဂဝတော အဓိပ္ပာယံ အနုဂန္တ္ဝာ တံတံပာဌေ အတ္ထံ ဘာဝယတိ ဝိဘာဝယတိ, တသ္သ တသ္သ ဝာ အတ္ထသ္သ ဘာဝနာ ဝိဘာဝနာတိ အာနုဘာဝော ဝုစ္စတိ အဋ္ဌကထာ။

    Pañcamagāthā yasmiṃ vinayapiṭake pāḷito ca atthato ca anūnaṃ lajjīpuggalesu pavattanaṭṭhena ṭhite sakalaṃ tividhampi sāsanaṃ tesveva puggalesu patiṭṭhitaṃ hoti. Kassa sāsananti ce? Aṭṭhitassa bhagavato. Bhagavā hi ṭhitihetubhūtāya ucchedadiṭṭhiyā abhāvena aṭṭhitoti vuccati. Ucchedadiṭṭhiko hi paraloke nirapekkho kevalaṃ kāmasukhallikānuyogamanuyuñjanto tiṭṭhati, na paralokahitāni puññāni kattuṃ byāvaṭo hoti, sassatadiṭṭhiko tāni kattuṃ āyūhati. Bhagavā pana tathā atiṭṭhanto anāyūhanto majjhimaṃ paṭipadaṃ paṭipajjanto sayañca oghaṃ tari, pare ca tāresi. Yathāha ‘‘appatiṭṭhaṃ khvāhaṃ, āvuso, anāyūhaṃ oghamatari’’nti (saṃ. ni. 1.1). Catubrahmavihāravasena sattesu suṭṭhu sammā ca ṭhitassāti atthavasena vā susaṇṭhitassa. Susaṇṭhitattā hesa kevalaṃ sattānaṃ dukkhaṃ apanetukāmo hitaṃ upasaṃharitukāmo sampattiyā ca pamodito apakkhapatito ca hutvā vinayaṃ deseti, tasmā imasmiṃ vinayasaṃvaṇṇanādhikāre sāruppāya thutiyā thomento āha ‘‘susaṇṭhitassā’’ti. Gaṇṭhipade pana ‘‘manāpiye ca kho, bhikkhave, kammavipāke paccupaṭṭhite’’ti (dī. ni. aṭṭha. 2.35; ma. ni. aṭṭha. 2.386) suttassa, ‘‘susaṇṭhānā surūpatā’’ti (khu. pā. 8.11) suttassa ca vasena susaṇṭhitassāti attho vutto, so adhippetādhikārānurūpo na hoti. Amissanti kiṃ vinayaṃ amissaṃ, udāhu pubbācariyānubhāvanti? Nobhayampi. Amissā eva hi vinayaṭṭhakathā. Tasmā bhāvanapuṃsakavasena amissaṃ taṃ vaṇṇayissanti sambandho. Pubbācariyānubhāvanti aṭṭhakathā ‘‘yasmā pure aṭṭhakathā akaṃsū’’ti vacanato tesaṃ ānubhāvo nāma hoti. Kiñci apubbaṃ disvā santi hi loke vattāro ‘‘kassesa ānubhāvo’’ti. Atha vā bhagavato adhippāyaṃ anugantvā taṃtaṃpāṭhe atthaṃ bhāvayati vibhāvayati, tassa tassa vā atthassa bhāvanā vibhāvanāti ānubhāvo vuccati aṭṭhakathā.

    ပုဗ္ဗာစရိယာနုဘာဝေ သတိ ကိံ ပုန တံ ဝဏ္ဏယိသ္သန္တိ ဣမိနာ အာရမ္ဘေနာတိ တတော ဝုစ္စန္တိ ဆဋ္ဌသတ္တမဋ္ဌမနဝမဂာထာယော။ တတ္ထ အရိယမဂ္ဂဉာဏမ္ဗုနာ နိဒ္ဓောတမလတ္တာ ဝိသုဒ္ဓဝိဇ္ဇေဟိ, တေနေဝ နိဒ္ဓောတာသဝတ္တာ ဝိသုဒ္ဓပဋိသမ္ဘိဒေဟိ, ဝိသုဒ္ဓပဋိသမ္ဘိဒတ္တာ စ သဒ္ဓမ္မသံဝဏ္ဏနကောဝိဒေဟီတိ ယောဇနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ကေစိ ‘‘ပုဗ္ဗာစရိယာတိ ဝုတ္တေ လောကာစရိယာပိ, သာသနေ ရာဟုလာစရိယာဒယောပိ သင္ဂယ္ဟန္တိ, တေ အပနေတုံ ကာမဉ္စာတိအာဒိ ဝုတ္တ’’န္တိ ဝဒန္တိ။ ‘‘တံ ဝဏ္ဏယိသ္သ’’န္တိ ဝုတ္တတ္တာ ပုဗ္ဗဋ္ဌကထာယ ဦနဘာဝော ဒသ္သိတောတိ စေ? န, စိတ္တေဟိ နယေဟိ သံဝဏ္ဏိတောတိ ဒသ္သေတုံ ‘‘ကာမဉ္စာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ သဒ္ဓမ္မံ သံဝဏ္ဏေတုံ ကောဝိဒေဟိ, တာယ သံဝဏ္ဏနာယ ဝာ ကောဝိဒေဟိ သဒ္ဓမ္မသံဝဏ္ဏနကောဝိဒေဟိ

    Pubbācariyānubhāve sati kiṃ puna taṃ vaṇṇayissanti iminā ārambhenāti tato vuccanti chaṭṭhasattamaṭṭhamanavamagāthāyo. Tattha ariyamaggañāṇambunā niddhotamalattā visuddhavijjehi, teneva niddhotāsavattā visuddhapaṭisambhidehi, visuddhapaṭisambhidattā ca saddhammasaṃvaṇṇanakovidehīti yojanā veditabbā. Keci ‘‘pubbācariyāti vutte lokācariyāpi, sāsane rāhulācariyādayopi saṅgayhanti, te apanetuṃ kāmañcātiādi vutta’’nti vadanti. ‘‘Taṃ vaṇṇayissa’’nti vuttattā pubbaṭṭhakathāya ūnabhāvo dassitoti ce? Na, cittehi nayehi saṃvaṇṇitoti dassetuṃ ‘‘kāmañcā’’tiādi vuttaṃ. Saddhammaṃ saṃvaṇṇetuṃ kovidehi, tāya saṃvaṇṇanāya vā kovidehi saddhammasaṃvaṇṇanakovidehi.

    သလ္လေခိယေတိ ကိလေသဇာတံ ဗာဟုလ္လံ ဝာ သလ္လိခတိ တနုံ ကရောတီတိ သလ္လေခော, သလ္လေခသ္သ ဘာဝော သလ္လေခိယံ, တသ္မိံ သလ္လေခိယေ။ နောသုလဘူပမေဟီတိ အသုလဘူပမေဟိ။ မဟာဝိဟာရသ္သာတိ မဟာဝိဟာရဝံသသ္သ။ ပညာယ အစ္စုဂ္ဂတဋ္ဌေန ဓဇော ဥပမာ ဧတေသန္တိ ဓဇူပမာ, တေဟိ ဓဇူပမေဟိ။ သမ္ဗုဒ္ဓဝရံ အနုအယေဟိ အနုဂတေဟိ သမ္ဗုဒ္ဓဝရန္ဝယေဟိ, ဗုဒ္ဓာဓိပ္ပာယာနုဂေဟီတိ အဓိပ္ပာယော။ ဣဓ ဝရ-သဒ္ဒော ‘‘သာမံ သစ္စာနိ ဗုဒ္ဓတ္တာ သမ္ဗုဒ္ဓော’’တိ ဝစနတော ပစ္စေကဗုဒ္ဓာပိ သင္ဂယ္ဟန္တိ။ တသ္မာ တေ အပနေတုံ ဝုတ္တော။

    Sallekhiyeti kilesajātaṃ bāhullaṃ vā sallikhati tanuṃ karotīti sallekho, sallekhassa bhāvo sallekhiyaṃ, tasmiṃ sallekhiye. Nosulabhūpamehīti asulabhūpamehi. Mahāvihārassāti mahāvihāravaṃsassa. Paññāya accuggataṭṭhena dhajo upamā etesanti dhajūpamā, tehi dhajūpamehi. Sambuddhavaraṃ anuayehi anugatehi sambuddhavaranvayehi, buddhādhippāyānugehīti adhippāyo. Idha vara-saddo ‘‘sāmaṃ saccāni buddhattā sambuddho’’ti vacanato paccekabuddhāpi saṅgayhanti. Tasmā te apanetuṃ vutto.

    အဋ္ဌကထာယ ဦနဘာဝံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ အတ္တနော ကရဏဝိသေသံ တသ္သ ပယောဇနဉ္စ ဒသ္သေတုံ ‘‘သံဝဏ္ဏနာ’’တိအာဒိမာဟ။ န ကိဉ္စိ အတ္ထံ အဘိသမ္ဘုဏာတီတိ ကိဉ္စိ ပယောဇနံ ဖလံ ဟိတံ န သာဓေတီတိ အတ္ထော ‘‘န တံ တသ္သ ဘိက္ခုနော ကိဉ္စိ အတ္ထံ အနုဘောတီ’’တိအာဒီသု (ပာရာ. ၅၃၈) ဝိယ။ အဇ္ဈေသနံ ဗုဒ္ဓသိရိဝ္ဟယသ္သာတိ ဣမိနာ ယသ္မာ သဟမ္ပတိဗ္ရဟ္မုနာ အဇ္ဈိဋ္ဌေန ဓမ္မော ဒေသိတော ဘဂဝတာ, သာရိပုတ္တသ္သ အဇ္ဈေသနံ နိသ္သာယ ဝိနယော ပညတ္တော, တသ္မာ အယမ္ပိ အာစရိယော တံ အာစရိယဝတ္တံ ပူဇေန္တော ဣမံ သံဝဏ္ဏနံ ဗုဒ္ဓသိရိတ္ထေရသ္သ ယာစနံ နိသ္သာယ အကာသီတိ ဒသ္သေတိ။ သမနုသ္သရန္တောတိ တသ္သာဘာဝံ ဒီပေတိ အာဒရဉ္စ။

    Aṭṭhakathāya ūnabhāvaṃ dassetvā idāni attano karaṇavisesaṃ tassa payojanañca dassetuṃ ‘‘saṃvaṇṇanā’’tiādimāha. Na kiñci atthaṃ abhisambhuṇātīti kiñci payojanaṃ phalaṃ hitaṃ na sādhetīti attho ‘‘na taṃ tassa bhikkhuno kiñci atthaṃ anubhotī’’tiādīsu (pārā. 538) viya. Ajjhesanaṃ buddhasirivhayassāti iminā yasmā sahampatibrahmunā ajjhiṭṭhena dhammo desito bhagavatā, sāriputtassa ajjhesanaṃ nissāya vinayo paññatto, tasmā ayampi ācariyo taṃ ācariyavattaṃ pūjento imaṃ saṃvaṇṇanaṃ buddhasirittherassa yācanaṃ nissāya akāsīti dasseti. Samanussarantoti tassābhāvaṃ dīpeti ādarañca.

    တတော ပရံ ဒ္ဝေ ဂာထာယော ကတ္တဗ္ဗဝိဓိဒသ္သနတ္ထံ ဝုတ္တာ။ တေန တာသု အဋ္ဌကထာသု ဝုတ္တဝိနိစ္ဆယပစ္စယဝိမတိံ ဝိနောဒေတိ, ဧကဋ္ဌကထာယ ကုသလသ္သ ဝာ ‘‘အယံ နယော အဋ္ဌကထာယံ နတ္ထီ’’တိ ပဋိက္ခေပံ နိဝာရေတိ, အယုတ္တတ္ထပရိစ္စာဂေန တတ္ထ အဘိနိဝိဋ္ဌာနံ အဘိနိဝေသံ ပရိစ္စဇာပေတိ, ထေရဝာဒဒသ္သနေန ဝိနယဝိနိစ္ဆယံ ပတိ ဝိနယဓရာနံ ကာရဏောပပတ္တိတော ဥဟာပောဟက္ကမံ ဒသ္သေတိ, အယုတ္တတ္ထေရဝာဒပဋိက္ခေပေန ပုဂ္ဂလပ္ပမာဏတံ ပဋိက္ခိပတီတိ ဣမေ စာနိသံသာ ကတ္တဗ္ဗဝိဓိဒသ္သနေန ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ။ သံဝဏ္ဏနံ တဉ္စ သမာရဘန္တော တသ္သာ သံဝဏ္ဏနာယ မဟာအဋ္ဌကထံ သရီရံ ကတ္ဝာ သမာရဘိသ္သံ, မဟာပစ္စရိယမ္ပိ ယော ဝုတ္တော ဝိနိစ္ဆယော, တထေဝ ကုရုန္ဒီနာမာဒီသု လောကေ ဝိသ္သုတာသု အဋ္ဌကထာသု စ ယော ဝုတ္တော ဝိနိစ္ဆယော, တတောပိ ဝိနိစ္ဆယတော မဟာအဋ္ဌကထာနယေန, ဝိနယယုတ္တိယာ ဝာ ယုတ္တမတ္ထံ တသ္သ သရီရသ္သ အလင္ကာရံ ဝိယ ဂဏ္ဟန္တော သမာရဘိသ္သံ။ ကိံ သံဝဏ္ဏနမေဝ, န အညန္တိ ဒသ္သနတ္ထံ ပုန သံဝဏ္ဏနာဂ္ဂဟဏံ။ အထ ဝာ အန္တောဂဓတ္ထေရဝာဒံ သံဝဏ္ဏနံ ကတ္ဝာ သမာရဘိသ္သန္တိ ယောဇနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ထေရဝာဒာ ဟိ ဗဟိအဋ္ဌကထာယ ဝိစရန္တိ။ ဧတ္ထ အာဒိ-သဒ္ဒေန စူဠပစ္စရိအန္ဓကအရိယဋ္ဌကထာပန္နဝာရာဒယောပိ သင္ဂဟိတာ ။ တတ္ထ ပစ္စရီ နာမ သီဟဠဘာသာယ ဥဠုမ္ပံ ကိရ, တသ္မိံ နိသီဒိတ္ဝာ ကတတ္တာ တမေဝ နာမံ ဇာတံ။ ကုရုန္ဒီဝလ္လိဝိဟာရော နာမ အတ္ထိ, တတ္ထ ကတတ္တာ ကုရုန္ဒီ နာမ ဇာတာ။

    Tato paraṃ dve gāthāyo kattabbavidhidassanatthaṃ vuttā. Tena tāsu aṭṭhakathāsu vuttavinicchayapaccayavimatiṃ vinodeti, ekaṭṭhakathāya kusalassa vā ‘‘ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ natthī’’ti paṭikkhepaṃ nivāreti, ayuttatthapariccāgena tattha abhiniviṭṭhānaṃ abhinivesaṃ pariccajāpeti, theravādadassanena vinayavinicchayaṃ pati vinayadharānaṃ kāraṇopapattito uhāpohakkamaṃ dasseti, ayuttattheravādapaṭikkhepena puggalappamāṇataṃ paṭikkhipatīti ime cānisaṃsā kattabbavidhidassanena dassitā honti. Saṃvaṇṇanaṃ tañca samārabhanto tassā saṃvaṇṇanāya mahāaṭṭhakathaṃ sarīraṃ katvā samārabhissaṃ, mahāpaccariyampi yo vutto vinicchayo, tatheva kurundīnāmādīsu loke vissutāsu aṭṭhakathāsu ca yo vutto vinicchayo, tatopi vinicchayato mahāaṭṭhakathānayena, vinayayuttiyā vā yuttamatthaṃ tassa sarīrassa alaṅkāraṃ viya gaṇhanto samārabhissaṃ. Kiṃ saṃvaṇṇanameva, na aññanti dassanatthaṃ puna saṃvaṇṇanāggahaṇaṃ. Atha vā antogadhattheravādaṃ saṃvaṇṇanaṃ katvā samārabhissanti yojanā veditabbā. Theravādā hi bahiaṭṭhakathāya vicaranti. Ettha ādi-saddena cūḷapaccariandhakaariyaṭṭhakathāpannavārādayopi saṅgahitā . Tattha paccarī nāma sīhaḷabhāsāya uḷumpaṃ kira, tasmiṃ nisīditvā katattā tameva nāmaṃ jātaṃ. Kurundīvallivihāro nāma atthi, tattha katattā kurundī nāma jātā.

    သမ္မ သမာရဘိသ္သန္တိ ကတ္တဗ္ဗဝိဓာနံ သဇ္ဇေတ္ဝာ အဟံ ဌိတော, တသ္မာ တံ မေ နိသာမေန္တူတိ ဂာထာယ တံ သံဝဏ္ဏနံ မေ မမ, မယာ ဝာ ဝုစ္စမာနန္တိ ပာဌသေသော ။ နိသာမေန္တု ပသ္သန္တု ပညာစက္ခုနာ သုဏန္တု ဝာ သဒ္ဓာဝီရိယပီတိပာမောဇ္ဇာဘိသင္ခာရေန သင္ခရိတ္ဝာ ပူဇယန္တာ သက္ကစ္စံ ဓမ္မံ။ ကသ္သ ဓမ္မံ? ဓမ္မပ္ပဒီပသ္သ တထာဂတသ္သ။ ကိံ ဒသ္သေတိ? ပဒီပဋ္ဌာနိယော ဟိ ဓမ္မော ဟိတာဟိတပ္ပကာသနတော, ပဒီပဓရဋ္ဌာနိယော ဓမ္မဓရော တထာဂတော, တသ္မာ ပရိနိဗ္ဗုတေပိ တသ္မိံ တထာဂတေ တတ္ထ သောကံ အကတ္ဝာ သက္ကစ္စ ဓမ္မံ ပဋိမာနယန္တာ နိသာမေန္တူတိ ဒသ္သေတိ။ အထ ဝာ ‘‘ဓမ္မကာယာ တထာဂတာ’’တိ (ဒီ. နိ. ၃.၁၁၈) ဝစနတော ဓမ္မော စ သော ပဒီပော စာတိ ဓမ္မပ္ပဒီပော, ဘဂဝာ။

    Samma samārabhissanti kattabbavidhānaṃ sajjetvā ahaṃ ṭhito, tasmā taṃ me nisāmentūti gāthāya taṃ saṃvaṇṇanaṃ me mama, mayā vā vuccamānanti pāṭhaseso . Nisāmentu passantu paññācakkhunā suṇantu vā saddhāvīriyapītipāmojjābhisaṅkhārena saṅkharitvā pūjayantā sakkaccaṃ dhammaṃ. Kassa dhammaṃ? Dhammappadīpassa tathāgatassa. Kiṃ dasseti? Padīpaṭṭhāniyo hi dhammo hitāhitappakāsanato, padīpadharaṭṭhāniyo dhammadharo tathāgato, tasmā parinibbutepi tasmiṃ tathāgate tattha sokaṃ akatvā sakkacca dhammaṃ paṭimānayantā nisāmentūti dasseti. Atha vā ‘‘dhammakāyā tathāgatā’’ti (dī. ni. 3.118) vacanato dhammo ca so padīpo cāti dhammappadīpo, bhagavā.

    ယော ဓမ္မဝိနယော ယထာ ဗုဒ္ဓေန ဝုတ္တော, သော တထေဝ ဗုဒ္ဓပုတ္တေဟိ သာဝကေဟိ ဉာတော အဝဗုဒ္ဓော, ယေဟိ တေသံ ဗုဒ္ဓပုတ္တာနံ မတိံ အဓိပ္ပာယံ အစ္စဇန္တာ နိရဝသေသံ ဂဏ္ဟန္တာ။ ပုရေတိ ပုရာ, ပောရာဏတ္ထေရာ ဝာ။ အဋ္ဌကထာတိ အဋ္ဌကထာယော, ဥပယောဂဗဟုဝစနံ။

    Yo dhammavinayo yathā buddhena vutto, so tatheva buddhaputtehi sāvakehi ñāto avabuddho, yehi tesaṃ buddhaputtānaṃ matiṃ adhippāyaṃ accajantā niravasesaṃ gaṇhantā. Pureti purā, porāṇattherā vā. Aṭṭhakathāti aṭṭhakathāyo, upayogabahuvacanaṃ.

    ယံ အတ္ထဇာတံ အဋ္ဌကထာသု ဝုတ္တံ, တံ သဗ္ဗမ္ပိ ပမာဒလေခကာနံ ပမာဒလေခမတ္တံ ဝဇ္ဇယိတ္ဝာ။ ကိံ သဗ္ဗေသမ္ပိ ပမာဏံ? န, ကိန္တု သိက္ခာသု သဂာရဝာနံ ဣဓ ဝိနယမ္ဟိ ပဏ္ဍိတာနံ, မဟာအဋ္ဌကထာယံ ပန သစ္စေပိ အလိကေပိ ဒုက္ကဋမေဝ ဝုတ္တံ, တံ ပမာဒလေခန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ပမာဒလေခံ ဝဇ္ဇယိတ္ဝာ ပမာဏံ ဟေသ္သတီတိ သမ္ဗန္ဓော။

    Yaṃ atthajātaṃ aṭṭhakathāsu vuttaṃ, taṃ sabbampi pamādalekhakānaṃ pamādalekhamattaṃ vajjayitvā. Kiṃ sabbesampi pamāṇaṃ? Na, kintu sikkhāsu sagāravānaṃ idha vinayamhi paṇḍitānaṃ, mahāaṭṭhakathāyaṃ pana saccepi alikepi dukkaṭameva vuttaṃ, taṃ pamādalekhanti veditabbaṃ. Pamādalekhaṃ vajjayitvā pamāṇaṃ hessatīti sambandho.

    တတော စာတိ အဋ္ဌကထာသု ဝုတ္တအတ္ထဇာတတော တန္တိက္ကမံ ပာဠိက္ကမံ။ သုတ္တန္တာ သုတ္တာဝယဝာ။ အန္တောတိ ဟိဒံ အဗ္ဘန္တရာဝယဝသမ္ဘာဝနာဒီသု ဒိသ္သတိ။ သုတ္တန္တေသု ဘဝာ သုတ္တန္တိကာ, တေသံ သုတ္တန္တိကာနံ, သုတ္တန္တဂန္ထေသု အာဂတဝစနာနန္တိ အတ္ထော။ အထ ဝာ အမီယတီတိ အန္တော, သာဓီယတီတိ အဓိပ္ပာယော။ ကေန သာဓီယတိ? သုတ္တေန, သုတ္တသ္သ အန္တော သုတ္တန္တော, ကော သော? သော သော အတ္ထဝိကပ္ပော, တသ္မိံ သုတ္တန္တေ နိယုတ္တာနိ ဝစနာနိ သုတ္တန္တိကာနိ။ တေသံ သုတ္တန္တိကာနံ ဝစနာနမတ္ထံ။ တသ္သ တသ္သ အာဂမသုတ္တသ္သ အဘိဓမ္မဝိနယသုတ္တသ္သ စာနုရူပံ ပရိဒီပယန္တီ, အယံ တာဝေတ္ထ သမာသတော အတ္ထဝိဘာဝနာ – ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာ’’တိအာဒီနံ (သံ. နိ. ၂.၄၁; ၅.၄၇၉; အ. နိ. ၆.၁၀; ပာရာ. ၁) သုတ္တန္တိကာနံ ဝစနာနမတ္ထံ အာဂမသုတ္တန္တာနုရူပံ။ ‘‘ဝိဝာဒာဓိကရဏံ သိယာ ကုသလံ သိယာ အကုသလံ သိယာ အဗ္ယာကတ’’န္တိ (စူဠဝ. ၂၂၀) ဧဝမာဒီနံ အဘိဓမ္မသုတ္တန္တိကာနံ ဝစနာနမတ္ထံ အဘိဓမ္မသုတ္တန္တာနုရူပန္တိ ဧဝမာဒိ။ ဟေသ္သတီတိ ဘဝိသ္သတိ, ကရီယိသ္သတီတိ အဓိပ္ပာယော။ ဝဏ္ဏနာပီတိ ဧတ္ထ အပိ-သဒ္ဒော သမ္ပိဏ္ဍနတ္ထော, သော တသ္မာတိ ပဒေန ယောဇေတဗ္ဗော။ ကထံ? ပဏ္ဍိတာနံ ပမာဏတ္တာပိ ဝိတ္ထာရမဂ္ဂသ္သ သမာသိတတ္တာပိ ဝိနိစ္ဆယသ္သ အသေသိတတ္တာပိ တန္တိက္ကမသ္သ အဝောက္ကမိတတ္တာပိ သုတ္တန္တိကဝစနာနံ သုတ္တန္တဋ္ဌကထာနုရူပံ ဒီပနတောပိ တသ္မာပိ သက္ကစ္စံ အနုသိက္ခိတဗ္ဗာတိ။ ဧတ္ထ ‘‘တန္တိက္ကမံ အဝောက္ကမိတ္ဝာ’’တိ ဝစနေန သိဒ္ဓေပိ ‘‘အဋ္ဌကထာစရိယာ ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍာဒီသု ‘သုတ္တန္တိကာနံ ဘာရော’တိ ဂတာ, မယံ ပန ဝတ္ဝာဝ ဂမိသ္သာမာ’’တိ ဒသ္သေတုံ ‘‘သုတ္တန္တိကာန’’န္တိ ဝုတ္တံ ကိရ။

    Tato cāti aṭṭhakathāsu vuttaatthajātato tantikkamaṃ pāḷikkamaṃ. Suttantā suttāvayavā. Antoti hidaṃ abbhantarāvayavasambhāvanādīsu dissati. Suttantesu bhavā suttantikā, tesaṃ suttantikānaṃ, suttantaganthesu āgatavacanānanti attho. Atha vā amīyatīti anto, sādhīyatīti adhippāyo. Kena sādhīyati? Suttena, suttassa anto suttanto, ko so? So so atthavikappo, tasmiṃ suttante niyuttāni vacanāni suttantikāni. Tesaṃ suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ. Tassa tassa āgamasuttassa abhidhammavinayasuttassa cānurūpaṃ paridīpayantī, ayaṃ tāvettha samāsato atthavibhāvanā – ‘‘itipi so bhagavā’’tiādīnaṃ (saṃ. ni. 2.41; 5.479; a. ni. 6.10; pārā. 1) suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ āgamasuttantānurūpaṃ. ‘‘Vivādādhikaraṇaṃ siyā kusalaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākata’’nti (cūḷava. 220) evamādīnaṃ abhidhammasuttantikānaṃ vacanānamatthaṃ abhidhammasuttantānurūpanti evamādi. Hessatīti bhavissati, karīyissatīti adhippāyo. Vaṇṇanāpīti ettha api-saddo sampiṇḍanattho, so tasmāti padena yojetabbo. Kathaṃ? Paṇḍitānaṃ pamāṇattāpi vitthāramaggassa samāsitattāpi vinicchayassa asesitattāpi tantikkamassa avokkamitattāpi suttantikavacanānaṃ suttantaṭṭhakathānurūpaṃ dīpanatopi tasmāpi sakkaccaṃ anusikkhitabbāti. Ettha ‘‘tantikkamaṃ avokkamitvā’’ti vacanena siddhepi ‘‘aṭṭhakathācariyā verañjakaṇḍādīsu ‘suttantikānaṃ bhāro’ti gatā, mayaṃ pana vatvāva gamissāmā’’ti dassetuṃ ‘‘suttantikāna’’nti vuttaṃ kira.

    ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact