Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / ဝိနယဝိနိစ္ဆယ-ဋီကာ • Vinayavinicchaya-ṭīkā |
ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
၁-၅
1-5
. သုဝိပုလာမလသဒ္ဓာပညာဒိဂုဏသမုဒယာဝဟံ သကလဇနဟိတေကဟေတုဇိနသာသနဋ္ဌိတိမူလဘူတံ ဝိနယပ္ပကရဏမိဒမာရဘန္တောယမာစရိယော ပကရဏာရမ္ဘေ ရတနတ္တယပ္ပဏာမပကရဏာဘိဓာနာဘိဓေယ္ယကရဏပ္ပကာရပယောဇနနိမိတ္တကတ္တုပရိမာဏာဒီနိ ဒသ္သေတုမာဟ ‘‘ဝန္ဒိတ္ဝာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ရတနတ္တယံ နာမ။
. Suvipulāmalasaddhāpaññādiguṇasamudayāvahaṃ sakalajanahitekahetujinasāsanaṭṭhitimūlabhūtaṃ vinayappakaraṇamidamārabhantoyamācariyo pakaraṇārambhe ratanattayappaṇāmapakaraṇābhidhānābhidheyyakaraṇappakārapayojananimittakattuparimāṇādīni dassetumāha ‘‘vanditvā’’tiādi. Tattha ratanattayaṃ nāma.
‘‘စိတ္တီကတံ မဟဂ္ဃဉ္စ၊ အတုလံ ဒုလ္လဘဒသ္သနံ။
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
အနောမသတ္တပရိဘောဂံ၊ ရတနံ တေန ဝုစ္စတီ’’တိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၃၃; သံ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၅.၂၂၃; ခု. ပာ. အဋ္ဌ. ၆.၃; သု. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၂၂၆; မဟာနိ. အဋ္ဌ. ၅၀) –
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50) –
နိဒ္ဒိဋ္ဌသဘာဝံ
Niddiṭṭhasabhāvaṃ
‘‘ဗုဒ္ဓော သဗ္ဗညုတညာဏံ၊ ဓမ္မော လောကုတ္တရော နဝ။
‘‘Buddho sabbaññutaññāṇaṃ, dhammo lokuttaro nava;
သင္ဃော မဂ္ဂဖလဋ္ဌော စ၊ ဣစ္စေတံ ရတနတ္တယ’’န္တိ။ –
Saṅgho maggaphalaṭṭho ca, iccetaṃ ratanattaya’’nti. –
ဝိဘာဝိတပ္ပဘေဒံ သကလဘဝဒုက္ခဝိနိဝာရဏံ တိဘဝေနေကပဋိသရဏံ ဝတ္ထုတ္တယံ။
Vibhāvitappabhedaṃ sakalabhavadukkhavinivāraṇaṃ tibhavenekapaṭisaraṇaṃ vatthuttayaṃ.
တသ္သ ပဏာမော နာမ ပဏာမကိရိယာနိပ္ဖာဒိကာ စေတနာ။ သာ တိဝိဓာ ကာယပဏာမော ဝစီပဏာမော မနောပဏာမောတိ။ တတ္ထ ကာယပဏာမော နာမ ရတနတ္တယဂုဏာနုသ္သရဏပုဗ္ဗိကာ အဉ္ဇလိကမ္မာဒိကာယကိရိယာဝသပ္ပဝတ္တိကာ ကာယဝိညတ္တိသမုဋ္ဌာပိကာ စေတနာ။ ဝစီပဏာမော နာမ တထေဝ ပဝတ္တာ နာနာဝိဓဂုဏဝိသေသဝိဘာဝနသဘာဝထောမနာကိရိယာဝသပ္ပဝတ္တိကာ ဝစီဝိညတ္တိသမုဋ္ဌာပိကာ စေတနာ။ မနောပဏာမော နာမ ဥဘယဝိညတ္တိယော အသမုဋ္ဌာပေတ္ဝာ ကေဝလံ ဂုဏာနုသ္သရဏေန စိတ္တသန္တာနသ္သ တန္နိန္နတပ္ပောဏတပ္ပဗ္ဘာရတာယ ဂာရဝဗဟုမာနနဝသပ္ပဝတ္တိသာဓိကာ စေတနာ။
Tassa paṇāmo nāma paṇāmakiriyānipphādikā cetanā. Sā tividhā kāyapaṇāmo vacīpaṇāmo manopaṇāmoti. Tattha kāyapaṇāmo nāma ratanattayaguṇānussaraṇapubbikā añjalikammādikāyakiriyāvasappavattikā kāyaviññattisamuṭṭhāpikā cetanā. Vacīpaṇāmo nāma tatheva pavattā nānāvidhaguṇavisesavibhāvanasabhāvathomanākiriyāvasappavattikā vacīviññattisamuṭṭhāpikā cetanā. Manopaṇāmo nāma ubhayaviññattiyo asamuṭṭhāpetvā kevalaṃ guṇānussaraṇena cittasantānassa tanninnatappoṇatappabbhāratāya gāravabahumānanavasappavattisādhikā cetanā.
ဣမသ္သ တာဝ ရတနတ္တယပဏာမသ္သ ဒသ္သနံ ယထာဓိပ္ပေတတ္ထသာဓနတ္ထံ။ ဂုဏာတိသယယောဂေန ဟိ ပဏာမာရဟေ ရတနတ္တယေ ကတော ပဏာမော ပုညဝိသေသဘာဝတော ဣစ္ဆိတတ္ထာဘိနိပ္ဖတ္တိဝိဗန္ဓကေန ဥပဃာတကေန, ဥပပီဠကေန စ အပုညကမ္မေန ဥပနီယမာနသ္သ ဥပဒ္ဒဝဇာလသ္သ ဝိနိဝာရဏေန ယထာလဒ္ဓသမ္ပတ္တိနိမိတ္တကသ္သ ပုညကမ္မသ္သ အနုဗလပ္ပဒာနေန စ တဗ္ဗိပာကသန္တတိယာ အာယုသုခဗလာဒိဝဍ္ဎနေန စ စိရကာလပ္ပဝတ္တိဟေတုကောတိ ယထာဓိပ္ပေတပကရဏနိပ္ဖတ္တိနိဗန္ဓနကော ဟောတိ။ အထာပိ သောတူနဉ္စ ဝန္ဒနီယဝန္ဒနာပုဗ္ဗကေနာရမ္ဘေန အနန္တရာယေန ဥဂ္ဂဟဏဓာရဏာဒိက္ကမေန ပကရဏာဝဗောဓပ္ပယောဇနသာဓနတ္ထံ။ အပိစ သောတူနမေဝ ဝိညာတသတ္ထုကာနံ ဘဂဝတော ယထာဘူတဂုဏဝိသေသာနုသ္သဝနေန သမုပဇာတပ္ပသာဒာနံ ပကရဏေ ဂာရဝုပ္ပာဒနတ္ထံ, အဝိညာတသတ္ထုကာနံ ပန ပကရဏသ္သ သ္ဝာခ္ယာတတာယ တပ္ပဘဝေ သတ္ထရိ ဂာရဝုပ္ပာဒနတ္ထဉ္စ သောတုဇနာနုဂ္ဂဟမေဝ ပဓာနံ ကတ္ဝာ အာစရိယေဟိ ဂန္ထာရမ္ဘေ ထုတိပ္ပဏာမပရိဒီပကာနံ ဂာထာဝာက္ယာနံ နိက္ခေပော ဝိဓီယတိ။ ဣတရထာ ဝိနာပိ တန္နိက္ခေပံ ကာယမနောပဏာမေနာပိ ယထာဓိပ္ပေတပ္ပယောဇနသိဒ္ဓိတော ကိမေတေန ဂန္ထဂာရဝကရေနာတိ အယမေတ္ထ သင္ခေပော။ ဝိတ္ထာရတော ပန ပဏာမပ္ပယောဇနံ သာရတ္ထဒီပနိယာဒီသု (သာရတ္ထ. ဋီ. ၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ; ဝိ. ဝိ. ဋီ. ၂.ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ) ဒသ္သိတနယေနေဝ ဉာတဗ္ဗံ။
Imassa tāva ratanattayapaṇāmassa dassanaṃ yathādhippetatthasādhanatthaṃ. Guṇātisayayogena hi paṇāmārahe ratanattaye kato paṇāmo puññavisesabhāvato icchitatthābhinipphattivibandhakena upaghātakena, upapīḷakena ca apuññakammena upanīyamānassa upaddavajālassa vinivāraṇena yathāladdhasampattinimittakassa puññakammassa anubalappadānena ca tabbipākasantatiyā āyusukhabalādivaḍḍhanena ca cirakālappavattihetukoti yathādhippetapakaraṇanipphattinibandhanako hoti. Athāpi sotūnañca vandanīyavandanāpubbakenārambhena anantarāyena uggahaṇadhāraṇādikkamena pakaraṇāvabodhappayojanasādhanatthaṃ. Apica sotūnameva viññātasatthukānaṃ bhagavato yathābhūtaguṇavisesānussavanena samupajātappasādānaṃ pakaraṇe gāravuppādanatthaṃ, aviññātasatthukānaṃ pana pakaraṇassa svākhyātatāya tappabhave satthari gāravuppādanatthañca sotujanānuggahameva padhānaṃ katvā ācariyehi ganthārambhe thutippaṇāmaparidīpakānaṃ gāthāvākyānaṃ nikkhepo vidhīyati. Itarathā vināpi tannikkhepaṃ kāyamanopaṇāmenāpi yathādhippetappayojanasiddhito kimetena ganthagāravakarenāti ayamettha saṅkhepo. Vitthārato pana paṇāmappayojanaṃ sāratthadīpaniyādīsu (sārattha. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; vi. vi. ṭī. 2.ganthārambhakathāvaṇṇanā) dassitanayeneva ñātabbaṃ.
အဘိဓာနကထနံ ပန ဝောဟာရသုခတ္ထံ။ အဘိဓေယ္ယသ္သ သမုဒိတေန ပကရဏေန ပဋိပာဒေတဗ္ဗသ္သ ကထနံ ပကရဏသ္သ အာရဘိတဗ္ဗသဘာဝဒသ္သနတ္ထံ။ ဝိဒိတာနိန္ဒိတသာတ္ထကသုကရာနုဋ္ဌာနာဘိ ဓေယ္ယမေဝ ဟိ ပကရဏံ ပရိက္ခကဇနာ အာရဘိတဗ္ဗံ မညန္တီတိ။ ကရဏပ္ပကာရသန္ဒသ္သနံ သောတုဇနသမုသ္သာဟနတ္ထံ။ အနာကုလမသံကိဏ္ဏတာဒိပ္ပကာရေန ဟိ ဝိရစိတံ ပကရဏံ သောတာရော သောတုမုသ္သဟန္တီတိ။ ပယောဇနကထနံ ပန ပကရဏဇ္ဈာယနေ သောတုဇနသမုတ္တေဇနတ္ထံ။ အသတိ ဟိ ပယောဇနကထနေ အဝိညာတပ္ပယောဇနာ အဇ္ဈာယနေ ဗ္ယာဝဋာ န ဟောန္တီတိ။ နိမိတ္တကထနံ သရိက္ခကဇနာနံ ပကရဏေ ဂာရဝုပ္ပာဒနတ္ထံ။ ပသတ္ထကာရဏုပ္ပန္နေယေဝ ဟိ ပကရဏေ သရိက္ခကာ ဂာရဝံ ဇနေန္တီတိ။
Abhidhānakathanaṃ pana vohārasukhatthaṃ. Abhidheyyassa samuditena pakaraṇena paṭipādetabbassa kathanaṃ pakaraṇassa ārabhitabbasabhāvadassanatthaṃ. Viditāninditasātthakasukarānuṭṭhānābhi dheyyameva hi pakaraṇaṃ parikkhakajanā ārabhitabbaṃ maññantīti. Karaṇappakārasandassanaṃ sotujanasamussāhanatthaṃ. Anākulamasaṃkiṇṇatādippakārena hi viracitaṃ pakaraṇaṃ sotāro sotumussahantīti. Payojanakathanaṃ pana pakaraṇajjhāyane sotujanasamuttejanatthaṃ. Asati hi payojanakathane aviññātappayojanā ajjhāyane byāvaṭā na hontīti. Nimittakathanaṃ sarikkhakajanānaṃ pakaraṇe gāravuppādanatthaṃ. Pasatthakāraṇuppanneyeva hi pakaraṇe sarikkhakā gāravaṃ janentīti.
ကတ္တုကထနံ ပုဂ္ဂလဂရုကသ္သ ပကရဏေ ဂာရဝော ပုဂ္ဂလဂာရဝေနပိ ဟောတူတိ။ ပရိမာဏကထနံ အသဇ္ဈာယနာဒိပသုတာနံ သမ္ပဟံသနတ္ထံ။ ပကရဏပရိမာဏသ္သဝနေန ဟိ တေ သမ္ပဟဋ္ဌာ ‘‘ကိတ္တကမိဒမပ္ပကံ န စိရေနေဝ ပရိသမာပေသ္သာမာ’’တိ သဇ္ဈာယနာဒီသု ဝတ္တန္တီတိ။ အာဒိ-သဒ္ဒေန သက္ကစ္စသဝနနိယောဇနံ သင္ဂဟိတံ, တံ သဗ္ဗသမ္ပတ္တိနိဒာနသုတမယဉာဏနိပ္ဖာဒနတ္ထံ။ အသက္ကစ္စံ သုဏမာနသ္သ စ သဝနာဘာဝတော တံဟေတုကသ္သ သုတမယဉာဏသ္သာပိ အဘာဝောတိ။ တထာ ဟိ ဝိက္ခိတ္တစိတ္တော ပုဂ္ဂလော သဗ္ဗသမ္ပတ္တိယာ ဝုစ္စမာနောပိ ‘‘န မယာ သုတံ, ပုန ဘဏိတဗ္ဗ’’န္တိ ဘဏတိ။
Kattukathanaṃ puggalagarukassa pakaraṇe gāravo puggalagāravenapi hotūti. Parimāṇakathanaṃ asajjhāyanādipasutānaṃ sampahaṃsanatthaṃ. Pakaraṇaparimāṇassavanena hi te sampahaṭṭhā ‘‘kittakamidamappakaṃ na cireneva parisamāpessāmā’’ti sajjhāyanādīsu vattantīti. Ādi-saddena sakkaccasavananiyojanaṃ saṅgahitaṃ, taṃ sabbasampattinidānasutamayañāṇanipphādanatthaṃ. Asakkaccaṃ suṇamānassa ca savanābhāvato taṃhetukassa sutamayañāṇassāpi abhāvoti. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi ‘‘na mayā sutaṃ, puna bhaṇitabba’’nti bhaṇati.
တတ္ထ ပဌမဂာထာယံ တာဝ ‘‘ဝန္ဒိတ္ဝာ’’တိ ဣမိနာ တိဝိဓောပိ ပဏာမော အဝိသေသတော ဒသ္သိတော။ ဝိသေသတော ပန ‘‘သေဋ္ဌံ, အပ္ပဋိပုဂ္ဂလံ, ဘဝာဘာဝကရံ, နိရင္ဂဏ’’န္တိ ဣမေဟိ စတူဟိ ပဒေဟိ ဝစီပဏာမော, ‘‘သိရသာ’’တိ ဣမိနာ ကာယပ္ပဏာမော, ‘‘ဗုဒ္ဓံ, ဓမ္မံ, ဂဏဉ္စာ’’တိ ဣမေဟိ ပန တီဟိ ပဒေဟိ ပဏာမကိရိယာယ ကမ္မဘူတံ ရတနတ္တယံ ဒသ္သိတန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Tattha paṭhamagāthāyaṃ tāva ‘‘vanditvā’’ti iminā tividhopi paṇāmo avisesato dassito. Visesato pana ‘‘seṭṭhaṃ, appaṭipuggalaṃ, bhavābhāvakaraṃ, niraṅgaṇa’’nti imehi catūhi padehi vacīpaṇāmo, ‘‘sirasā’’ti iminā kāyappaṇāmo, ‘‘buddhaṃ, dhammaṃ, gaṇañcā’’ti imehi pana tīhi padehi paṇāmakiriyāya kammabhūtaṃ ratanattayaṃ dassitanti daṭṭhabbaṃ.
‘‘ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယ’’န္တိ ဣမိနာ အဘိဓာနံ ဒသ္သိတံ အလုတ္တသမာသေန ဝိနယဝိနိစ္ဆယနာမသ္သ ဒသ္သနတော။ တသ္သ အန္ဝတ္ထဘာဝေန သဒ္ဒပ္ပဝတ္တိနိမိတ္တဘူတံ သကလေနာနေန ပကရဏေန ပဋိပာဒေတဗ္ဗမဘိဓေယ္ယမ္ပိ တေနေဝ ဒသ္သိတံ။ ‘‘သမာသေနာ’’တိ စ ‘‘အနာကုလမသံကိဏ္ဏံ, မဓုရတ္ထပဒက္ကမ’’န္တိ စ ဧတေဟိ ကရဏပ္ပကာရော ဒသ္သိတော။ ‘‘ဟိတတ္ထာယာ’’တိ စ ‘‘ပဋုဘာဝကရံ ဝိနယက္ကမေ’’တိ စ ‘‘အပာရံ ဩတရန္တာန’’န္တိအာဒိနာ စ ပယောဇနံ။ ‘‘ဘိက္ခူနံ ဘိက္ခုနီန’’န္တိ ဣမိနာ ဗာဟိရနိမိတ္တံ ဒသ္သိတံ။ အဗ္ဘန္တရနိမိတ္တံ ပန ဗာဟိရနိမိတ္တဘူတဘိက္ခုဘိက္ခုနိဝိသယာ ကရုဏာ, သာ အာစရိယသ္သ ပကရဏာရမ္ဘေနေဝ ဝိညာယတီတိ ဝိသုံ န ဝုတ္တာ။ ‘‘ပဝက္ခာမီ’’တိ ဣမိနာ သမာနာဓိကရဏဘာဝေန လဗ္ဘမာနော ‘‘အဟ’’န္တိ သုဒ္ဓကတ္တာ သာမညေန ဒသ္သိတော။ ဝိသေသတော ပန ပကရဏာဝသာနေ –
‘‘Vinayassavinicchaya’’nti iminā abhidhānaṃ dassitaṃ aluttasamāsena vinayavinicchayanāmassa dassanato. Tassa anvatthabhāvena saddappavattinimittabhūtaṃ sakalenānena pakaraṇena paṭipādetabbamabhidheyyampi teneva dassitaṃ. ‘‘Samāsenā’’ti ca ‘‘anākulamasaṃkiṇṇaṃ, madhuratthapadakkama’’nti ca etehi karaṇappakāro dassito. ‘‘Hitatthāyā’’ti ca ‘‘paṭubhāvakaraṃ vinayakkame’’ti ca ‘‘apāraṃ otarantāna’’ntiādinā ca payojanaṃ. ‘‘Bhikkhūnaṃ bhikkhunīna’’nti iminā bāhiranimittaṃ dassitaṃ. Abbhantaranimittaṃ pana bāhiranimittabhūtabhikkhubhikkhunivisayā karuṇā, sā ācariyassa pakaraṇārambheneva viññāyatīti visuṃ na vuttā. ‘‘Pavakkhāmī’’ti iminā samānādhikaraṇabhāvena labbhamāno ‘‘aha’’nti suddhakattā sāmaññena dassito. Visesato pana pakaraṇāvasāne –
‘‘ရစိတော ဗုဒ္ဓဒတ္တေန၊ သုဒ္ဓစိတ္တေန ဓီမတာ။
‘‘Racito buddhadattena, suddhacittena dhīmatā;
သုစိရဋ္ဌိတိကာမေန၊ သာသနသ္သ မဟေသိနော’’တိ။ (ဥ. ဝိ. ၉၆၁) –
Suciraṭṭhitikāmena, sāsanassa mahesino’’ti. (u. vi. 961) –
ဣမာယ ဂာထာယ စေဝ ‘‘ဣတိ တမ္ဗပဏ္ဏိယေန ပရမဝေယ္ယာကရဏေန တိပိဋကနယဝိဓိကုသလေန ပရမကဝိဝရဇန ဟဒယပဒုမဝနဝိကသနကရေန ကဝိဝရာသဘေန ပရမရတိကရဝရမဓုရဝစနုဂ္ဂာရေန ဥရဂပုရေန ဗုဒ္ဓဒတ္တေန ရစိတောယံ ဝိနယဝိနိစ္ဆယော’’တိ (ဝိ. ဝိ. ၃၁၈၃) ဣမိနာ ဝာက္ယေန စ ဒသ္သိတော – ‘‘မာဒိသာပိ ကဝီ ဟောန္တိ, ဗုဒ္ဓဒတ္တေ ဒိဝင္ဂတေ’’တိအာဒိနာ ပစ္ဆိမကေဟိ စ ပသတ္ထတရေဟိ ကဝိဝရေဟိ အဘိတ္ထုတဂုဏော ဘဒန္တဗုဒ္ဓဒတ္တာစရိယော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဟေတုကတ္တာ စ တတ္ထေဝ ဝက္ခမာနော ပကရဏဇ္ဈေသနေ ကတာဓီနော ဗုဒ္ဓသီဟမဟာထေရော, သော –
Imāya gāthāya ceva ‘‘iti tambapaṇṇiyena paramaveyyākaraṇena tipiṭakanayavidhikusalena paramakavivarajana hadayapadumavanavikasanakarena kavivarāsabhena paramaratikaravaramadhuravacanuggārena uragapurena buddhadattena racitoyaṃ vinayavinicchayo’’ti (vi. vi. 3183) iminā vākyena ca dassito – ‘‘mādisāpi kavī honti, buddhadatte divaṅgate’’tiādinā pacchimakehi ca pasatthatarehi kavivarehi abhitthutaguṇo bhadantabuddhadattācariyo veditabbo. Hetukattā ca tattheva vakkhamāno pakaraṇajjhesane katādhīno buddhasīhamahāthero, so –
‘‘ဝုတ္တသ္သ ဗုဒ္ဓသီဟေန။
‘‘Vuttassa buddhasīhena;
ဝိနယသ္သ ဝိနိစ္ဆယော။
Vinayassa vinicchayo;
ဗုဒ္ဓသီဟံ သမုဒ္ဒိသ္သ။
Buddhasīhaṃ samuddissa;
မမ သဒ္ဓိဝိဟာရိကံ။
Mama saddhivihārikaṃ;
ကတောယံ ပန ဘိက္ခူနံ။
Katoyaṃ pana bhikkhūnaṃ;
ဟိတတ္ထာယ သမာသတော’’တိ။ (ဝိ. ဝိ. ၃၁၇၇-၃၁၇၈) –
Hitatthāya samāsato’’ti. (vi. vi. 3177-3178) –
ဧဝံ ဒသ္သိတော။
Evaṃ dassito.
ဥတ္တရပ္ပကရဏသ္သ ဟေတုကတ္တာ ပန သင္ဃပာလမဟာထေရော, သောပိ –
Uttarappakaraṇassa hetukattā pana saṅghapālamahāthero, sopi –
‘‘ခန္တိသောရစ္စသောသိလ္ယ-ဗုဒ္ဓိသဒ္ဓာဒယာဒယော။
‘‘Khantisoraccasosilya-buddhisaddhādayādayo;
ပတိဋ္ဌိတာ ဂုဏာ ယသ္မိံ၊ ရတနာနီဝ သာဂရေ။
Patiṭṭhitā guṇā yasmiṃ, ratanānīva sāgare.
‘‘ဝိနယာစာရယုတ္တေန၊ တေန သက္ကစ္စ သာဒရံ။
‘‘Vinayācārayuttena, tena sakkacca sādaraṃ;
ယာစိတော သင္ဃပာလေန၊ ထေရေန ထိရစေတသာ။
Yācito saṅghapālena, therena thiracetasā.
‘‘သုစိရဋ္ဌိတိကာမေန ၊ ဝိနယသ္သ မဟေသိနော။
‘‘Suciraṭṭhitikāmena , vinayassa mahesino;
ဘိက္ခူနံ ပာဋဝတ္ထာယ၊ ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယေ။
Bhikkhūnaṃ pāṭavatthāya, vinayassavinicchaye;
အကာသိံ ပရမံ ဧတံ၊ ဥတ္တရံ နာမ နာမတော’’တိ။ (ဥ. ဝိ. ၉၆၅-၉၆၈) –
Akāsiṃ paramaṃ etaṃ, uttaraṃ nāma nāmato’’ti. (u. vi. 965-968) –
ဧဝံ ဒသ္သိတော။ န ကေဝလမေတေ ဒ္ဝေယေဝ မဟာထေရာ ဟေတုကတ္တာရော, အထ ခော မဟာဝံသာဒီသု –
Evaṃ dassito. Na kevalamete dveyeva mahātherā hetukattāro, atha kho mahāvaṃsādīsu –
‘‘ဗုဒ္ဓသ္သ ဝိယ ဂမ္ဘီရ-
‘‘Buddhassa viya gambhīra-
ဃောသတ္တာ တံ ဝိယာကရုံ။
Ghosattā taṃ viyākaruṃ;
‘ဗုဒ္ဓဃောသော’တိ ယော သော ဟိ။
‘Buddhaghoso’ti yo so hi;
ဗုဒ္ဓော ဝိယ မဟီတလေ’’တိ။ –
Buddho viya mahītale’’ti. –
အာဒိနာ နယေန အဘိတ္ထုတဂုဏော တိပိဋကပရိယတ္တိယာ အဋ္ဌကထာကာရော ဘဒန္တဗုဒ္ဓဃောသာစရိယော စ အနုသ္သုတိဝသေန ‘‘ဟေတုကတ္တာ’’တိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Ādinā nayena abhitthutaguṇo tipiṭakapariyattiyā aṭṭhakathākāro bhadantabuddhaghosācariyo ca anussutivasena ‘‘hetukattā’’ti veditabbo.
ကထံ? အယံ ကိရ ဘဒန္တဗုဒ္ဓဒတ္တာစရိယော လင္ကာဒီပတော သဇာတိဘူမိံ ဇမ္ဗုဒီပမာဂစ္ဆန္တော ဘဒန္တဗုဒ္ဓဃောသာစရိယံ ဇမ္ဗုဒီပဝာသိကေဟိ ပဋိပတ္တိပရာယနေဟိ ယုတ္တဗ္ယတ္တဂုဏောပေတေဟိ မဟာထေရဝရေဟိ ကတာရာဓနံ သီဟဠဋ္ဌကထံ ပရိဝတ္တေတ္ဝာ သကလဇနသာဓာရဏာယ မူလဘာသာယ တိပိဋကပရိယတ္တိယာ အဋ္ဌကထံ လိခိတုံ လင္ကာဒီပံ ဂစ္ဆန္တံ အန္တရာမဂ္ဂေ ဒိသ္ဝာ သာကစ္ဆာယ သမုပပရိက္ခိတ္ဝာ သဗ္ဗလောကာတီတေန အသဒိသေန ပဏ္ဍိစ္စဂုဏေန ရတနနိဓိဒသ္သနေ ပရမဒလိဒ္ဒော ဝိယ ဗလဝပရိတောသံ ပတ္ဝာ အဋ္ဌကထမသ္သ ကာတုကာမတံ ဉတ္ဝာ ‘‘တုမ္ဟေ ယထာဓိပ္ပေတပရိယန္တလိခိတမဋ္ဌကထံ အမ္ဟာကံ ပေသေထ, မယမသ္သာ ပကရဏံ လိခာမာ’’တိ တသ္သ သမ္မုခာ ပဋိဇာနိတ္ဝာ တေန စ ‘‘သာဓု တထာ ကာတဗ္ဗ’’န္တိ အဇ္ဈေသိတော အဘိဓမ္မဋ္ဌကထာယ အဘိဓမ္မာဝတာရံ, ဝိနယဋ္ဌကထာယ သဥတ္တရံ ဝိနယဝိနိစ္ဆယပကရဏဉ္စ အကာသီတိ အနုသ္သုယ္ယတေတိ။
Kathaṃ? Ayaṃ kira bhadantabuddhadattācariyo laṅkādīpato sajātibhūmiṃ jambudīpamāgacchanto bhadantabuddhaghosācariyaṃ jambudīpavāsikehi paṭipattiparāyanehi yuttabyattaguṇopetehi mahātheravarehi katārādhanaṃ sīhaḷaṭṭhakathaṃ parivattetvā sakalajanasādhāraṇāya mūlabhāsāya tipiṭakapariyattiyā aṭṭhakathaṃ likhituṃ laṅkādīpaṃ gacchantaṃ antarāmagge disvā sākacchāya samupaparikkhitvā sabbalokātītena asadisena paṇḍiccaguṇena ratananidhidassane paramadaliddo viya balavaparitosaṃ patvā aṭṭhakathamassa kātukāmataṃ ñatvā ‘‘tumhe yathādhippetapariyantalikhitamaṭṭhakathaṃ amhākaṃ pesetha, mayamassā pakaraṇaṃ likhāmā’’ti tassa sammukhā paṭijānitvā tena ca ‘‘sādhu tathā kātabba’’nti ajjhesito abhidhammaṭṭhakathāya abhidhammāvatāraṃ, vinayaṭṭhakathāya sauttaraṃ vinayavinicchayapakaraṇañca akāsīti anussuyyateti.
‘‘သမာသေနာ’’တိ ဣမိနာ စ ပရိမာဏမ္ပိ သာမညေန ဒသ္သိတံ ဝိတ္ထာရပရိမာဏေ တသ္သ ပရိမာဏသာမညသ္သ ဝိညာယမာနတ္တာ။ ဝိသေသတော ပန ပရိစ္ဆေဒပရိမာဏံ ဂန္ထပရိမာဏန္တိ ဒုဝိဓံ။ တတ္ထ ပရိစ္ဆေဒပရိမာဏံ ဣမသ္မိံ ပကရဏေ ကထာဝောဟာရေန ဝုစ္စတိ။
‘‘Samāsenā’’ti iminā ca parimāṇampi sāmaññena dassitaṃ vitthāraparimāṇe tassa parimāṇasāmaññassa viññāyamānattā. Visesato pana paricchedaparimāṇaṃ ganthaparimāṇanti duvidhaṃ. Tattha paricchedaparimāṇaṃ imasmiṃ pakaraṇe kathāvohārena vuccati.
သေယ္ယထိဒံ? – ပာရာဇိကကထာ သင္ဃာဒိသေသကထာ အနိယတကထာ နိသ္သဂ္ဂိယကထာ ပာစိတ္တိယကထာ ပာဋိဒေသနီယကထာ သေခိယကထာတိ ဘိက္ခုဝိဘင္ဂကထာ သတ္တဝိဓာ, တတော အနိယတကထံ ဝဇ္ဇေတ္ဝာ တထေဝ ဘိက္ခုနိဝိဘင္ဂကထာ ဆဗ္ဗိဓာ, မဟာခန္ဓကကထာဒိကာ ဘိက္ခုနိက္ခန္ဓကကထာဝသာနာ ဝီသတိဝိဓာ ခန္ဓကကထာ, ကမ္မကထာ, ကမ္မဝိပတ္တိကထာ, ပကိဏ္ဏကဝိနိစ္ဆယော, ကမ္မဋ္ဌာနဘာဝနာဝိဓာနန္တိ ဝိနယဝိနိစ္ဆယေ ကထာပရိစ္ဆေဒော သတ္တတိံသ။
Seyyathidaṃ? – Pārājikakathā saṅghādisesakathā aniyatakathā nissaggiyakathā pācittiyakathā pāṭidesanīyakathā sekhiyakathāti bhikkhuvibhaṅgakathā sattavidhā, tato aniyatakathaṃ vajjetvā tatheva bhikkhunivibhaṅgakathā chabbidhā, mahākhandhakakathādikā bhikkhunikkhandhakakathāvasānā vīsatividhā khandhakakathā, kammakathā, kammavipattikathā, pakiṇṇakavinicchayo, kammaṭṭhānabhāvanāvidhānanti vinayavinicchaye kathāparicchedo sattatiṃsa.
ဥတ္တရပ္ပကရဏေ စ ဝုတ္တနယေန ဘိက္ခုဝိဘင္ဂေ သတ္တဝိဓာ ကထာ, ဘိက္ခုနိဝိဘင္ဂေ ဆဗ္ဗိဓာ, တဒနန္တရာ ဝိပတ္တိကထာ, အဓိကရဏပစ္စယကထာ, ခန္ဓကပဉ္ဟာကထာ, သမုဋ္ဌာနသီသကထာ, အာပတ္တိသမုဋ္ဌာနကထာ, ဧကုတ္တရနယကထာ, သေဒမောစနကထာ, ဝိဘင္ဂဒ္ဝယနိဒာနာဒိကထာ, သဗ္ဗင္ဂလက္ခဏကထာ, ပရိဝာရသင္ကလနကထာတိ ဆတ္တိံသ ကထာပရိစ္ဆေဒာ။
Uttarappakaraṇe ca vuttanayena bhikkhuvibhaṅge sattavidhā kathā, bhikkhunivibhaṅge chabbidhā, tadanantarā vipattikathā, adhikaraṇapaccayakathā, khandhakapañhākathā, samuṭṭhānasīsakathā, āpattisamuṭṭhānakathā, ekuttaranayakathā, sedamocanakathā, vibhaṅgadvayanidānādikathā, sabbaṅgalakkhaṇakathā, parivārasaṅkalanakathāti chattiṃsa kathāparicchedā.
နိသ္သန္ဒေဟေ ပန ‘‘အဋ္ဌတိံသ ကထာပရိစ္ဆေဒာ’’တိ ဝုတ္တံ, တံ ဧကုတ္တရနယေ အဒသ္သိတေဟိပိ ဒ္ဝာဒသကပန္နရသကနယေဟိ သဟ သောဠသပရိစ္ဆေဒေ ဂဟေတ္ဝာ အပ္ပကံ ဦနမဓိကံ ဂဏနူပဂံ န ဟောတီတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဥဘယတ္ထ ကထာပရိစ္ဆေဒပရိမာဏံ တေသတ္တတိဝိဓံ ဟောတိ။ နိသ္သန္ဒေဟေ ‘‘ပဉ္စသတ္တတိဝိဓာ’’တိ ဝစနေ ပရိဟာရော ဝုတ္တနယောဝ။ ဂန္ထပရိမာဏံ ပန ဝိနယဝိနိစ္ဆယေ အသီတိဂန္ထာဓိကာနိ စတ္တာရိ ဂန္ထသဟသ္သာနိ , ဥတ္တရေ ပညာသဂန္ထာဓိကာနိ နဝ ဂန္ထသတာနိ ဟောန္တိ။ တေန ဝုတ္တံ ဥတ္တရာဝသာနေ –
Nissandehe pana ‘‘aṭṭhatiṃsa kathāparicchedā’’ti vuttaṃ, taṃ ekuttaranaye adassitehipi dvādasakapannarasakanayehi saha soḷasaparicchede gahetvā appakaṃ ūnamadhikaṃ gaṇanūpagaṃ na hotīti katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ubhayattha kathāparicchedaparimāṇaṃ tesattatividhaṃ hoti. Nissandehe ‘‘pañcasattatividhā’’ti vacane parihāro vuttanayova. Ganthaparimāṇaṃ pana vinayavinicchaye asītiganthādhikāni cattāri ganthasahassāni, uttare paññāsaganthādhikāni nava ganthasatāni honti. Tena vuttaṃ uttarāvasāne –
‘‘ဂာထာ စတုသဟသ္သာနိ၊ သတဉ္စ ဦနဝီသတိ။
‘‘Gāthā catusahassāni, satañca ūnavīsati;
ပရိမာဏတောတိ ဝိညေယ္ယော၊ ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယော။
Parimāṇatoti viññeyyo, vinayassavinicchayo.
ပညာသာဓိကသင္ခာနိ၊ နဝ ဂာထာသတာနိ ဟိ။
Paññāsādhikasaṅkhāni, nava gāthāsatāni hi;
ဂဏနာ ဥတ္တရသ္သာယံ၊ ဆန္ဒသာနုဋ္ဌုဘေန တူ’’တိ။ (ဥ. ဝိ. ၉၆၉-၉၇၀)။
Gaṇanā uttarassāyaṃ, chandasānuṭṭhubhena tū’’ti. (u. vi. 969-970);
ဣစ္စေဝံ ဝိနယဝိနိစ္ဆယော ဥတ္တရော စာတိ ဒ္ဝေ ပကရဏာနိ တိံသာဓိကာနိ ပဉ္စဂာထာသဟသ္သာနိ။ ဧတ္ထ စ ဝိနယဝိနိစ္ဆယော နာမ ဥဘတောဝိဘင္ဂခန္ဓကာဂတဝိနိစ္ဆယသင္ဂာဟကပကရဏံ။ တတော ပရံ ပရိဝာရတ္ထသင္ဂာဟကပကရဏံ ဥတ္တရော နာမ။ တေနေဝ ဝက္ခတိ –
Iccevaṃ vinayavinicchayo uttaro cāti dve pakaraṇāni tiṃsādhikāni pañcagāthāsahassāni. Ettha ca vinayavinicchayo nāma ubhatovibhaṅgakhandhakāgatavinicchayasaṅgāhakapakaraṇaṃ. Tato paraṃ parivāratthasaṅgāhakapakaraṇaṃ uttaro nāma. Teneva vakkhati –
‘‘ယော မယာ ရစိတော သာရော၊ ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယော။
‘‘Yo mayā racito sāro, vinayassavinicchayo;
တသ္သ ဒာနိ ကရိသ္သာမိ၊ သဗ္ဗာနုတ္တရမုတ္တရ’’န္တိ။ (ဥ. ဝိ. ၂)
Tassa dāni karissāmi, sabbānuttaramuttara’’nti. (u. vi. 2)
တံ ကသ္မာ ဥတ္တရနာမေန ဝောဟရိယတီတိ? ပဉ္ဟုတ္တရဝသေန ဌိတေ ပရိဝာရေ တထေဝ သင္ဂဟေတဗ္ဗေပိ တေန ပကာရေန ပာရာဇိကကထာမတ္တံ ဒသ္သေတ္ဝာ –
Taṃ kasmā uttaranāmena vohariyatīti? Pañhuttaravasena ṭhite parivāre tatheva saṅgahetabbepi tena pakārena pārājikakathāmattaṃ dassetvā –
‘‘ဣတော ပဋ္ဌာယ မုဉ္စိတ္ဝာ၊ ပဉ္ဟာပုစ္ဆနမတ္တကံ။
‘‘Ito paṭṭhāya muñcitvā, pañhāpucchanamattakaṃ;
ဝိသ္သဇ္ဇနဝသေနေဝ၊ ဟောတိ အတ္ထဝိနိစ္ဆယော’’တိ။ (ဥ. ဝိ. ၁၄) –
Vissajjanavaseneva, hoti atthavinicchayo’’ti. (u. vi. 14) –
ဝတ္ဝာ ပဉ္ဟံ ပဟာယ တတော ပဋ္ဌာယ ဥတ္တရမတ္တသ္သေဝ ဒသ္သိတတ္တာ တထာ ဝောဟရီယန္တိ။
Vatvā pañhaṃ pahāya tato paṭṭhāya uttaramattasseva dassitattā tathā voharīyanti.
‘‘တသ္မာ ဝိနယနူပာယ’’န္တိအာဒိနာ ပန သောတုဇနံ သက္ကစ္စသဝနေ နိယောဇေတိ။ သက္ကစ္စသဝနပဋိဗဒ္ဓာ ဟိ သဗ္ဗာပိ လောကိယလောကုတ္တရသမ္ပတ္တီတိ အယမေတ္ထ သမုဒာယတ္ထော။ အယံ ပန အဝယဝတ္ထော – သော ယသ္မာ အတ္ထယောဇနက္ကမေန ပဒယောဇနံ ကတ္ဝာ ဝဏ္ဏိတေ သုဝိညေယ္ယော ဟောတိ, တသ္မာ တထာ ပဒယောဇနံ ကတ္ဝာ အတ္ထဝဏ္ဏနံ ကရိသ္သာမ –
‘‘Tasmā vinayanūpāya’’ntiādinā pana sotujanaṃ sakkaccasavane niyojeti. Sakkaccasavanapaṭibaddhā hi sabbāpi lokiyalokuttarasampattīti ayamettha samudāyattho. Ayaṃ pana avayavattho – so yasmā atthayojanakkamena padayojanaṃ katvā vaṇṇite suviññeyyo hoti, tasmā tathā padayojanaṃ katvā atthavaṇṇanaṃ karissāma –
သေဋ္ဌံ အပ္ပဋိပုဂ္ဂလံ ဗုဒ္ဓဉ္စေဝ ဘဝာဘာဝကရံ ဓမ္မဉ္စေဝ နိရင္ဂဏံ ဂဏဉ္စေဝ သိရသာ ဝန္ဒိတ္ဝာ ဘိက္ခူနံ ဘိက္ခုနီနဉ္စ ဟိတတ္ထာယ သမာသေန သမာဟိတော ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယံ ဝက္ခာမီတိ ယောဇနာ။
Seṭṭhaṃ appaṭipuggalaṃ buddhañceva bhavābhāvakaraṃ dhammañceva niraṅgaṇaṃ gaṇañceva sirasā vanditvā bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca hitatthāya samāsena samāhito vinayassavinicchayaṃ vakkhāmīti yojanā.
တတ္ထ သေဋ္ဌန္တိ သဗ္ဗေ ဣမေ ပသတ္ထာ အယမေတေသံ အတိသယေန ပသတ္ထောတိ သေဋ္ဌော။ တထာ ဟိ သော ဘဂဝာ ‘‘အဟဉ္ဟိ ဗ္ရာဟ္မဏ ဇေဋ္ဌော သေဋ္ဌော လောကသ္သာ’’တိ (ပာရာ. ၁၁) ဝေရဉ္ဇဗ္ရာဟ္မဏသ္သ အတ္တနော ဇေဋ္ဌသေဋ္ဌဘာဝသ္သ ပရိဇာနနဝိနိစ္ဆယဟေတုဘူတာဟိ ဈာနာဒီဟိ နိရတိသယဂုဏသမ္ပတ္တီဟိ သမန္နာဂတတ္တာ –
Tattha seṭṭhanti sabbe ime pasatthā ayametesaṃ atisayena pasatthoti seṭṭho. Tathā hi so bhagavā ‘‘ahañhi brāhmaṇa jeṭṭho seṭṭho lokassā’’ti (pārā. 11) verañjabrāhmaṇassa attano jeṭṭhaseṭṭhabhāvassa parijānanavinicchayahetubhūtāhi jhānādīhi niratisayaguṇasampattīhi samannāgatattā –
‘‘တ္ဝမေဝ အသိ သမ္ဗုဒ္ဓော၊ တုဝံ သတ္ထာ အနုတ္တရော။
‘‘Tvameva asi sambuddho, tuvaṃ satthā anuttaro;
သဒေဝကသ္မိံ လောကသ္မိံ၊ နတ္ထိ တေ ပဋိပုဂ္ဂလော။ (ဒီ. နိ. ၂.၃၇၀)။
Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi te paṭipuggalo. (dī. ni. 2.370);
တုဝံ ဗုဒ္ဓော တုဝံ သတ္ထာ၊ တုဝံ မာရာဘိဘူ မုနိ။
Tuvaṃ buddho tuvaṃ satthā, tuvaṃ mārābhibhū muni;
တုဝံ အနုသယေ ဆေတ္ဝာ၊ တိဏ္ဏော တာရေသိမံ ပဇံ။
Tuvaṃ anusaye chetvā, tiṇṇo tāresimaṃ pajaṃ.
ဥပဓီ တေ သမတိက္ကန္တာ၊ အာသဝာ တေ ပဒာလိတာ။
Upadhī te samatikkantā, āsavā te padālitā;
သီဟောသိ အနုပာဒာနော၊ ပဟီနဘယဘေရဝော။ (မ. နိ. ၂.၄၀၀; သု. နိ. ၅၅၀-၅၅၁; ထေရဂာ. ၈၃၉-၉၄၀)။
Sīhosi anupādāno, pahīnabhayabheravo. (ma. ni. 2.400; su. ni. 550-551; theragā. 839-940);
မဟာဝီရ မဟာပည၊ ဣဒ္ဓိယာ ယသသာ ဇလ။
Mahāvīra mahāpañña, iddhiyā yasasā jala;
သဗ္ဗဝေရဘယာတီတ၊ ပာဒေ ဝန္ဒာမိ စက္ခုမာ’’တိ။ (သံ. နိ. ၁.၁၅၉; ဓ. ပ. အဋ္ဌ. ၁.၅၆)။ –
Sabbaverabhayātīta, pāde vandāmi cakkhumā’’ti. (saṃ. ni. 1.159; dha. pa. aṭṭha. 1.56); –
အာဒီဟီ နာနာနယေဟိ သဒေဝကေန လောကေန အဘိတ္ထဝိယတာယ ပသတ္ထတမော, တမေဝ သေဋ္ဌံ ပသတ္ထတမန္တိ အတ္ထော။
Ādīhī nānānayehi sadevakena lokena abhitthaviyatāya pasatthatamo, tameva seṭṭhaṃ pasatthatamanti attho.
အပ္ပဋိပုဂ္ဂလန္တိ နတ္ထိ ဧတသ္သ ပဋိပုဂ္ဂလော အဓိကော, သဒိသော ဝာတိ အပ္ပဋိပုဂ္ဂလော။ တထာ ဟိ ဂုဏဝသေန အနန္တာပရိမာဏာသု လောကဓာတူသု အတ္တနာ အဓိကသ္သ, သဒိသသ္သ ဝာ ပုဂ္ဂလသ္သ အဘာဝတော –
Appaṭipuggalanti natthi etassa paṭipuggalo adhiko, sadiso vāti appaṭipuggalo. Tathā hi guṇavasena anantāparimāṇāsu lokadhātūsu attanā adhikassa, sadisassa vā puggalassa abhāvato –
‘‘န မေ အာစရိယော အတ္ထိ၊ သဒိသော မေ န ဝိဇ္ဇတိ။
‘‘Na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjati;
သဒေဝကသ္မိံ လောကသ္မိံ၊ နတ္ထိ မေ ပဋိပုဂ္ဂလော’’တိ။ (မဟာဝ. ၁၁) –
Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi me paṭipuggalo’’ti. (mahāva. 11) –
အတ္တနာဝ အတ္တနော အဝိပရီတော အပ္ပဋိပုဂ္ဂလဘာဝော ပဋိညာတော, တသ္မာ တံ အပ္ပဋိပုဂ္ဂလံ သဗ္ဗလောကုတ္တမန္တိ အတ္ထော။
Attanāva attano aviparīto appaṭipuggalabhāvo paṭiññāto, tasmā taṃ appaṭipuggalaṃ sabbalokuttamanti attho.
ဗုဒ္ဓန္တိ အနန္တမပရိမေယ္ယံ ဉေယ္ယမဏ္ဍလမနဝသေသံ ဗုဒ္ဓဝာတိ ဗုဒ္ဓော, ဧတေန အနေကကပ္ပကောဋိသတသဟသ္သံ သမ္ဘတပုညဉာဏသမ္ဘာရာနုဘာဝသိဒ္ဓိဓမ္မရူပကာယသိရိဝိလာသပဋိမဏ္ဍိတော သဒ္ဓမ္မဝရစက္ကဝတ္တီ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော ဒသ္သိတော။ အထ ဝာ စတ္တာရိ သစ္စာနိ သယံ ဝိစိတောပစိတပာရမိတာပရိပာစိတေန သဝာသနာနဝသေသကိလေသပ္ပဟာယကေန သယမ္ဘုဉာဏေန ဗုဇ္ဈီတိ ဗုဒ္ဓော။ ယထာဟ –
Buddhanti anantamaparimeyyaṃ ñeyyamaṇḍalamanavasesaṃ buddhavāti buddho, etena anekakappakoṭisatasahassaṃ sambhatapuññañāṇasambhārānubhāvasiddhidhammarūpakāyasirivilāsapaṭimaṇḍito saddhammavaracakkavattī sammāsambuddho dassito. Atha vā cattāri saccāni sayaṃ vicitopacitapāramitāparipācitena savāsanānavasesakilesappahāyakena sayambhuñāṇena bujjhīti buddho. Yathāha –
‘‘အဘိညေယ္ယံ အဘိညာတံ၊ ဘာဝေတဗ္ဗဉ္စ ဘာဝိတံ။
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
ပဟာတဗ္ဗံ ပဟီနံ မေ၊ တသ္မာ ဗုဒ္ဓောသ္မိ ဗ္ရာဟ္မဏာ’’တိ။ (မ. နိ. ၂.၃၉၂၊ ၃၉၉; သု. နိ. ၅၆၃; ထေရဂာ. ၈၂၈)။
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (ma. ni. 2.392, 399; su. ni. 563; theragā. 828);
ဝိတ္ထာရော ပနသ္သ ‘‘ဗုဇ္ဈိတာ သစ္စာနီတိ ဗုဒ္ဓော, ဗောဓေတာ ပဇာယာတိ ဗုဒ္ဓော’’တိအာဒိနာ (မဟာနိ. ၁၉၂; စူဠနိ. ပာရာယနတ္ထုတိဂာထာနိဒ္ဒေသ ၉၇; ပဋိ. မ. ၁.၁၆၂) နိဒ္ဒေသာဒီသု ဝုတ္တနယေန ဝေဒိတဗ္ဗော။ သဒ္ဒသိဒ္ဓိ သာသနိကာနံ အဝဂမနတ္ထေ ဝတ္တမာနာ ဗုဓ-ဓာတုတော ‘‘ဘာဝကမ္မေသု တ’’ ဣတိ ဣတော တာတိဝတ္တမာနေ ‘‘ဗုဓဂမာဒိတ္ထေ ကတ္တရီ’’တိ ဣမိနာ ကစ္စာယနသုတ္တေန ကတ္တရိ တပ္ပစ္စယဝိဓာနတော ဝေဒိတဗ္ဗာ။ လောကိယာနံ ပန ဗောဓနတ္ထဓာတူနမ္ပိ ဂမနတ္ထတာယ ဝုတ္တတ္တာ ဂတ္ယတ္ထာကမ္မကာဒိ သုတ္တတော ကတ္တရိ တ-ပ္ပစ္စယကရဏေန ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Vitthāro panassa ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi. ma. 1.162) niddesādīsu vuttanayena veditabbo. Saddasiddhi sāsanikānaṃ avagamanatthe vattamānā budha-dhātuto ‘‘bhāvakammesu ta’’ iti ito tātivattamāne ‘‘budhagamāditthe kattarī’’ti iminā kaccāyanasuttena kattari tappaccayavidhānato veditabbā. Lokiyānaṃ pana bodhanatthadhātūnampi gamanatthatāya vuttattā gatyatthākammakādi suttato kattari ta-ppaccayakaraṇena veditabbā.
အထ ဝာ ဓာတူနံ အနေကတ္ထတာယ ဗုဓ-ဣစ္စယံ ဓာတု ဇာဂရဏဝိကသနတ္ထေသု ဝတ္တမာနော အကမ္မကောတိ ‘‘ပဗုဒ္ဓော ပုရိသော, ပဗုဒ္ဓံ ပဒုမ’’န္တိအာဒီသု ဝိယ ဗုဒ္ဓဝာ အညာဏနိဒ္ဒာဝိဂမေန ဉာဏစက္ခူနိ ဥမ္မီလန္တော ပဗုဒ္ဓော, ဂုဏေဟိ ဝာ ဝိကသိတောတိ ကတ္တရိ သိဒ္ဓေန ဗုဒ္ဓ-သဒ္ဒေန ‘‘ဗုဒ္ဓော’’တိ တိဘဝနေကစူဠာမဏိပာဒပင္ကဇရာဂရတနော ဘဂဝာ လောကနာထော ဝုစ္စတိ, ဣမသ္မိံ ပက္ခေပိ ဂတ္ယတ္ထာဒိသုတ္တေ အကမ္မကဂ္ဂဟဏေန ပစ္စယဝိဓာနံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Atha vā dhātūnaṃ anekatthatāya budha-iccayaṃ dhātu jāgaraṇavikasanatthesu vattamāno akammakoti ‘‘pabuddho puriso, pabuddhaṃ paduma’’ntiādīsu viya buddhavā aññāṇaniddāvigamena ñāṇacakkhūni ummīlanto pabuddho, guṇehi vā vikasitoti kattari siddhena buddha-saddena ‘‘buddho’’ti tibhavanekacūḷāmaṇipādapaṅkajarāgaratano bhagavā lokanātho vuccati, imasmiṃ pakkhepi gatyatthādisutte akammakaggahaṇena paccayavidhānaṃ daṭṭhabbaṃ.
အထ ဝာ သကမ္မကာနံ ဓာတူနံ ကမ္မဝစနိစ္ဆာယ အဘာဝေ အကမ္မကဘာဝတော ‘‘ဖလံ သယမေဝ ပက္က’’န္တိအာဒီသု ဝိယ ဗောဓနတ္ထေယေဝ ဗုဓ-ဓာတုတော ကတ္တရိ ဝိဓာနံ သိဇ္ဈတိ။ အထ ဝာ နီလဂုဏယောဂေန ပဋာဒီသု နီလဝောဟာရော ဝိယ ဘာဝသာဓနံ ဗုဒ္ဓ-သဒ္ဒံ ဂဟေတ္ဝာ ဗုဒ္ဓဂုဏယောဂတော ‘‘ဗုဒ္ဓော’’တိ ဝောဟရီယတိ။ ဧဝမနေကဓာ သိဒ္ဓေန ဗုဒ္ဓ-သဒ္ဒေန ဝုစ္စမာနံ တံ ဘဂဝန္တံ တံ ဓမ္မရာဇန္တိ အတ္ထော။
Atha vā sakammakānaṃ dhātūnaṃ kammavacanicchāya abhāve akammakabhāvato ‘‘phalaṃ sayameva pakka’’ntiādīsu viya bodhanattheyeva budha-dhātuto kattari vidhānaṃ sijjhati. Atha vā nīlaguṇayogena paṭādīsu nīlavohāro viya bhāvasādhanaṃ buddha-saddaṃ gahetvā buddhaguṇayogato ‘‘buddho’’ti voharīyati. Evamanekadhā siddhena buddha-saddena vuccamānaṃ taṃ bhagavantaṃ taṃ dhammarājanti attho.
‘‘သေဋ္ဌံ အပ္ပဋိပုဂ္ဂလ’’န္တိ ပဒဒ္ဝယံ ‘‘ဗုဒ္ဓ’’န္တိ ဧတသ္သ ဝိသေသနံ။ ဧတ္ထ စ ‘‘ဗုဒ္ဓံ, သေဋ္ဌံ, အပ္ပဋိပုဂ္ဂလ’’န္တိ ဣမေဟိ တီဟိ ပဒေဟိ နယတော ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာ အရဟံ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော’’တိအာဒိနာ (ဒီ. နိ. ၁.၁၅၇; ၃.၆; မ. နိ. ၁.၁၄၇, ၁၄၄; ၃.၄၃၄; သံ. နိ. ၁.၂၄၉; ၅.၄၇၉; အ. နိ. ၅.၁၄, ၃၀; ၆.၂၅, ၂၆; နေတ္တိ. ၉၃), ‘‘ယော ဝဒတံ ပဝရော မနုဇေသု, သက္ယမုနီ ဘဂဝာ ကတကိစ္စော’’တိအာဒီဟိ (ဝိ. ဝ. ၈၈၆) စ အနေကေဟိ သုတ္တပဒေဟိ ဒသ္သိတဒူရာဝိဒူရသန္တိကနိဒာနဟေတုဖလသတ္တောပကာရာဝတ္ထာဓမ္မတ္ထ- လောကုဒ္ဓာရတ္တိကတ္တယသင္ဂဟိတံ သုပရိသုဒ္ဓံ ဗုဒ္ဓဂုဏသမုဒယံ နိရဝသေသံ ဒသ္သေတိ။ အယမေဝ ဟိ ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ နိရဝသေသတော ဒသ္သနူပာယော, ယဒိဒံ နယဒသ္သနံ။ ဣတရထာ ပဋိပဒဝဏ္ဏနာယ အပရိမိတာနံ ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ ကော ဟိ နာမ သမတ္ထော ပရိယန္တံ ဂန္တုံ။ ယထာဟ –
‘‘Seṭṭhaṃ appaṭipuggala’’nti padadvayaṃ ‘‘buddha’’nti etassa visesanaṃ. Ettha ca ‘‘buddhaṃ, seṭṭhaṃ, appaṭipuggala’’nti imehi tīhi padehi nayato ‘‘itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddho’’tiādinā (dī. ni. 1.157; 3.6; ma. ni. 1.147, 144; 3.434; saṃ. ni. 1.249; 5.479; a. ni. 5.14, 30; 6.25, 26; netti. 93), ‘‘yo vadataṃ pavaro manujesu, sakyamunī bhagavā katakicco’’tiādīhi (vi. va. 886) ca anekehi suttapadehi dassitadūrāvidūrasantikanidānahetuphalasattopakārāvatthādhammattha- lokuddhārattikattayasaṅgahitaṃ suparisuddhaṃ buddhaguṇasamudayaṃ niravasesaṃ dasseti. Ayameva hi buddhaguṇānaṃ niravasesato dassanūpāyo, yadidaṃ nayadassanaṃ. Itarathā paṭipadavaṇṇanāya aparimitānaṃ buddhaguṇānaṃ ko hi nāma samattho pariyantaṃ gantuṃ. Yathāha –
‘‘ဗုဒ္ဓောပိ ဗုဒ္ဓသ္သ ဘဏေယ္ယ ဝဏ္ဏံ။
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ;
ကပ္ပမ္ပိ စေ အညမဘာသမာနော။
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
ခီယေထ ကပ္ပော စိရဒီဃမန္တရေ။
Khīyetha kappo ciradīghamantare;
ဝဏ္ဏော န ခီယေထ တထာဂတသ္သာ’’တိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၁၄၁; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၄၂၅; ဥဒာ. အဋ္ဌ. ၅၃; အပ. အဋ္ဌ. ၂.၇.၂၀; ဗု. ဝံ. အဋ္ဌ. ၄.၄; စရိယာ. အဋ္ဌ. နိဒာနကထာ၊ ပကိဏ္ဏကကထာ; ဒီ. နိ. ဋီ. ၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ; မ. နိ. ဋီ. ၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ; သံ. နိ. ဋီ. ၁.၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ; အ. နိ. ဋီ. ၁.၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ; ဝဇိရ. ဋီ. ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ; သာရတ္ထ. ဋီ. ၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ; နေတ္တိ. ဋီ. ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ)။
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; apa. aṭṭha. 2.7.20; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; cariyā. aṭṭha. nidānakathā, pakiṇṇakakathā; dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; saṃ. ni. ṭī. 1.1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; vajira. ṭī. ganthārambhakathāvaṇṇanā; sārattha. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; netti. ṭī. ganthārambhakathāvaṇṇanā);
ဧဝမေတေဟိ တီဟိ ပဒေဟိ နိရဝသေသဂုဏသံကိတ္တနထုတိယာ ဝသေန ‘‘ဝန္ဒိတ္ဝာ’’တိ ဣမိနာ ပဏာမသ္သ စ ဝုတ္တတ္တာ ဣမာယ အဍ္ဎဂာထာယ ဗုဒ္ဓရတနသင္ခာတပဌမဝန္ဒနီယဝတ္ထုဝိသယာ ထုတိပဏာမသဘာဝာ ဝန္ဒနာ ဒသ္သိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Evametehi tīhi padehi niravasesaguṇasaṃkittanathutiyā vasena ‘‘vanditvā’’ti iminā paṇāmassa ca vuttattā imāya aḍḍhagāthāya buddharatanasaṅkhātapaṭhamavandanīyavatthuvisayā thutipaṇāmasabhāvā vandanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.
တဒနန္တရံ ဓမ္မရတနသ္သ ပဏာမံ ဒသ္သေတုမာဟ ‘‘ဘဝာဘာဝကရံ ဓမ္မ’’န္တိ။ ဧတ္ထ ဘဝ-သဒ္ဒေန ဒ္ဝေ ဘဝာ ဝုတ္တာ ကမ္မဘဝော, ဥပပတ္တိဘဝောတိ။ တတ္ထ ကမ္မဘဝော ဘဝတိ ဧတသ္မာ ဖလန္တိ ‘‘ဘဝော’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဝိပာကက္ခန္ဓကဋတ္တာရူပသင္ခာတော ပန ဥပပတ္တိဘဝော အဝိဇ္ဇာတဏ္ဟုပာဒာနသင္ခာရာဒိသဟကာရိကာရဏယုတ္တေန ကုသလာကုသလစေတနာသင္ခာတကမ္မဘဝပစ္စယေန ယထာရဟံ ဘဝတီတိ ‘‘ဘဝော’’တိ ဝုစ္စတိ။ သော ပန ကာမဘဝရူပဘဝအရူပဘဝသညီဘဝအသညီဘဝနေဝသညီနာသညီဘဝ- ဧကဝောကာရဘဝစတုဝောကာရဘဝပဉ္စဝောကာရဘဝဝသေန နဝဝိဓော။ ဧဝမေတေသု နဝသု ဘဝေသု ဒသဝိဓောပိ ဓမ္မော အတ္တာနံ ဓာရေန္တသ္သ ပုဂ္ဂလသန္တာနသ္သ အနုပာဒိသေသနိဗ္ဗာနဓာတုယာ ပရံ အပ္ပဋိသန္ဓိကတာသာဓနေန ဘဝေသု , ဘဝသ္သ ဝာ အဘာဝံ ကရောတီတိ ဘဝာဘာဝကရော, တံ, အပရာပရဇာတိပ္ပဗန္ဓသ္သ ဟေတုသမုဂ္ဃာတေန အပ္ပဝတ္တိဓမ္မတာပာဒကန္တိ အတ္ထော။
Tadanantaraṃ dhammaratanassa paṇāmaṃ dassetumāha ‘‘bhavābhāvakaraṃ dhamma’’nti. Ettha bhava-saddena dve bhavā vuttā kammabhavo, upapattibhavoti. Tattha kammabhavo bhavati etasmā phalanti ‘‘bhavo’’ti vuccati. Vipākakkhandhakaṭattārūpasaṅkhāto pana upapattibhavo avijjātaṇhupādānasaṅkhārādisahakārikāraṇayuttena kusalākusalacetanāsaṅkhātakammabhavapaccayena yathārahaṃ bhavatīti ‘‘bhavo’’ti vuccati. So pana kāmabhavarūpabhavaarūpabhavasaññībhavaasaññībhavanevasaññīnāsaññībhava- ekavokārabhavacatuvokārabhavapañcavokārabhavavasena navavidho. Evametesu navasu bhavesu dasavidhopi dhammo attānaṃ dhārentassa puggalasantānassa anupādisesanibbānadhātuyā paraṃ appaṭisandhikatāsādhanena bhavesu , bhavassa vā abhāvaṃ karotīti bhavābhāvakaro, taṃ, aparāparajātippabandhassa hetusamugghātena appavattidhammatāpādakanti attho.
ဓမ္မန္တိ အတ္တာနံ ဓာရေန္တေ စတူသု အပာယေသု, သံသာရေ စ အပတမာနေ ဓာရေတီတိ ဓမ္မော, သော စတုမဂ္ဂဖလနိဗ္ဗာနသင္ခာတနဝလောကုတ္တရဓမ္မော စ တပ္ပဋိပာဒကော နဝင္ဂသာသနာပရနာမဓေယ္ယစတုရာသီတိသဟသ္သဓမ္မက္ခန္ဓပ္ပဘေဒဘိန္နော ပရိယတ္တိဓမ္မော စာတိ ဒသဝိဓော။ သောပိ နိပ္ပရိယာယဓမ္မော, ပရိယာယဓမ္မော စာတိ ဒုဝိဓော။ တတ္ထ နိပ္ပရိယာယဓမ္မော နာမ အပာယေ, သံသာရေ ဝာ ပဓာနဟေတုဘူတာနံ ဥဒ္ဓမ္ဘာဂိယာနံ, ဩရမ္ဘာဂိယာနဉ္စ ဒသန္နံ သံယောဇနာနံ သမုစ္ဆိန္ဒနေန မဂ္ဂဓမ္မော, တသ္သ တံကိစ္စနိပ္ဖတ္တိနိမိတ္တဘာဝေန နိဗ္ဗာနဓမ္မော စာတိ ပဉ္စဝိဓောပိ နိပ္ပရိယာယေန ပုဂ္ဂလသန္တာနံ ဓာရေတီတိ ကတ္ဝာ ‘‘နိပ္ပရိယာယဓမ္မော’’တိ ဝုစ္စတိ။ စတ္တာရိ ပန သာမညဖလာနိ ပဋိပ္ပသ္သဒ္ဓိပဟာနေန မဂ္ဂာနုဂုဏပ္ပဝတ္တိယာ, ပရိယတ္တိ စ မဂ္ဂနိဗ္ဗာနာဓိဂမသ္သ မူလကာရဏဘာဝတောတိ ပဉ္စဝိဓောပိ ပရိယာယဓမ္မော နာမ။
Dhammanti attānaṃ dhārente catūsu apāyesu, saṃsāre ca apatamāne dhāretīti dhammo, so catumaggaphalanibbānasaṅkhātanavalokuttaradhammo ca tappaṭipādako navaṅgasāsanāparanāmadheyyacaturāsītisahassadhammakkhandhappabhedabhinno pariyattidhammo cāti dasavidho. Sopi nippariyāyadhammo, pariyāyadhammo cāti duvidho. Tattha nippariyāyadhammo nāma apāye, saṃsāre vā padhānahetubhūtānaṃ uddhambhāgiyānaṃ, orambhāgiyānañca dasannaṃ saṃyojanānaṃ samucchindanena maggadhammo, tassa taṃkiccanipphattinimittabhāvena nibbānadhammo cāti pañcavidhopi nippariyāyena puggalasantānaṃ dhāretīti katvā ‘‘nippariyāyadhammo’’ti vuccati. Cattāri pana sāmaññaphalāni paṭippassaddhipahānena maggānuguṇappavattiyā, pariyatti ca magganibbānādhigamassa mūlakāraṇabhāvatoti pañcavidhopi pariyāyadhammo nāma.
ဧတ္တာဝတာ ‘‘သ္ဝာက္ခာတော ဘဂဝတာ ဓမ္မော’’တိအာဒိနာ (သံ. နိ. ၁.၂၄၉; အ. နိ. ၃.၇၆; ဒီ. နိ. ၃.၆; အ. နိ. ၆.၁၀, ၂၅, ၂၆), ‘‘ရာဂဝိရာဂမနေဇမသောက’’န္တိအာဒီဟိ (ဝိ. ဝ. ၈၈၇) စ သုတ္တန္တေဟိ ဝုတ္တသ္သ, တဒဋ္ဌကထာဒီသု စ ဝဏ္ဏိတသ္သ သရဏာနုသ္သရဏဝသေနာပိ သဂ္ဂမောက္ခသမ္ပတ္တိပဋိလာဘကာရဏသ္သ အနဝသေသသ္သ ဓမ္မရတနဂုဏသ္သ နယတော ဥဒ္ဒိဋ္ဌတ္တာ စ ‘‘ဝန္ဒိတ္ဝာ’’တိ ဣမိနာ ပဏာမသ္သ ဒသ္သိတတ္တာ စ ဓမ္မရတနသင္ခာတသ္သ ဒုတိယသ္သ ဝန္ဒနီယသ္သ ထုတိပဏာမသဘာဝာ ဝန္ဒနာ ဒသ္သိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Ettāvatā ‘‘svākkhāto bhagavatā dhammo’’tiādinā (saṃ. ni. 1.249; a. ni. 3.76; dī. ni. 3.6; a. ni. 6.10, 25, 26), ‘‘rāgavirāgamanejamasoka’’ntiādīhi (vi. va. 887) ca suttantehi vuttassa, tadaṭṭhakathādīsu ca vaṇṇitassa saraṇānussaraṇavasenāpi saggamokkhasampattipaṭilābhakāraṇassa anavasesassa dhammaratanaguṇassa nayato uddiṭṭhattā ca ‘‘vanditvā’’ti iminā paṇāmassa dassitattā ca dhammaratanasaṅkhātassa dutiyassa vandanīyassa thutipaṇāmasabhāvā vandanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.
တဒနန္တရံ သင္ဃရတနသ္သ ဝန္ဒနာသန္ဒသ္သနတ္ထံ ဝုတ္တံ ‘‘ဂဏဉ္စေဝ နိရင္ဂဏ’’န္တိ။ ဧတ္ထ ‘‘ရာဂော အင္ဂဏံ ဒောသော အင္ဂဏံ မောဟော အင္ဂဏ’’န္တိ (ဝိဘ. ၉၂၄) ဝုတ္တေဟိ ရာဂာဒိအင္ဂဏေဟိ တဒင္ဂဝိက္ခမ္ဘနသမုစ္ဆေဒပဋိပ္ပသ္သဒ္ဓိနိသ္သရဏဝိမုတ္တိဝသေန နိဂ္ဂတော ဝိမုတ္တောတိ နိရင္ဂဏော, တံ နိရင္ဂဏံ။ အရိယဝံသေ သီလသမာဓိပညာဝိမုတ္တိဝိမုတ္တိဉာဏဒသ္သနသင္ခာတေဟိ ဂုဏဂဏေဟိ ဂဏီယတီတိ ဂဏော, တံ။
Tadanantaraṃ saṅgharatanassa vandanāsandassanatthaṃ vuttaṃ ‘‘gaṇañceva niraṅgaṇa’’nti. Ettha ‘‘rāgo aṅgaṇaṃ doso aṅgaṇaṃ moho aṅgaṇa’’nti (vibha. 924) vuttehi rāgādiaṅgaṇehi tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavimuttivasena niggato vimuttoti niraṅgaṇo, taṃ niraṅgaṇaṃ. Ariyavaṃse sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanasaṅkhātehi guṇagaṇehi gaṇīyatīti gaṇo, taṃ.
ဧတ္တာဝတာ ‘‘သုပ္ပဋိပန္နော ဘဂဝတော သာဝကသင္ဃော’’တိအာဒိနာ (သံ. နိ. ၁.၂၄၉; အ. နိ. ၃.၇၆; ဒီ. နိ. ၃.၆; အ. နိ. ၆.၁၀, ၂၅, ၂၆;), ‘‘ယတ္ထ စ ဒိန္နံ မဟပ္ဖလမာဟု, စတူသု သုစီသု ပုရိသယုဂေသူ’’တိအာဒီဟိ (ဝိ. ဝ. ၈၈၈) စ တေဟိ တေဟိ သုတ္တပဒေဟိ ဝုတ္တာနံ, တဒဋ္ဌကထာဒီသု စ ဝဏ္ဏိတာနံ ဝိမလာတုလနိခိလဝိသာလပေသလသီလာဒိနာနပ္ပကာရာနဂ္ဃသင္ဃရတနဂုဏာနံ သံကိတ္တနသဘာဝာယ ထုတိယာ စ ‘‘ဝန္ဒိတ္ဝာ’’တိ ဧတေန ယထာဝုတ္တသရူပပဘေဒပဏာမသ္သ ဝုတ္တတ္တာ စ သင္ဃရတနသင္ခာတတတိယဝန္ဒနီယဝတ္ထုဝိသယာ ထုတိပ္ပဏာမသင္ခာတာ ဝန္ဒနာ ဒသ္သိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ သိရသာတိ အတ္တပ္ပသာဒဂာရဝာဝဟန္တေန မုဒ္ဓနာ။ ဝန္ဒိတ္ဝာတိ ပဏမိတ္ဝာ ထောမိတ္ဝာ ဝာ။
Ettāvatā ‘‘suppaṭipanno bhagavato sāvakasaṅgho’’tiādinā (saṃ. ni. 1.249; a. ni. 3.76; dī. ni. 3.6; a. ni. 6.10, 25, 26;), ‘‘yattha ca dinnaṃ mahapphalamāhu, catūsu sucīsu purisayugesū’’tiādīhi (vi. va. 888) ca tehi tehi suttapadehi vuttānaṃ, tadaṭṭhakathādīsu ca vaṇṇitānaṃ vimalātulanikhilavisālapesalasīlādinānappakārānagghasaṅgharatanaguṇānaṃ saṃkittanasabhāvāya thutiyā ca ‘‘vanditvā’’ti etena yathāvuttasarūpapabhedapaṇāmassa vuttattā ca saṅgharatanasaṅkhātatatiyavandanīyavatthuvisayā thutippaṇāmasaṅkhātā vandanā dassitāti veditabbā. Sirasāti attappasādagāravāvahantena muddhanā. Vanditvāti paṇamitvā thomitvā vā.
ဧဝံ ပဌမဂာထာယ ဝန္ဒနီယသ္သ ရတနတ္တယသ္သ ထုတိပ္ပဏာမသင္ခာတံ ဝန္ဒနံ ဒသ္သေတ္ဝာ တဒနန္တရာယ သန္ဒသ္သေတဗ္ဗပယောဇနာဒိပဋိပာဒိကာယ ဂာထာယ ‘‘ဘိက္ခူန’’န္တိ ဣမိနာ ကိဉ္စာပိ သံသာရေ ဘယံ ဣက္ခတီတိ ‘‘ဘိက္ခူ’’တိ ကလ္ယာဏပုထုဇ္ဇနေန သဒ္ဓိံ အဋ္ဌ အရိယပုဂ္ဂလာ ဝုစ္စန္တိ, ပာဠိယံ (ပာရာ. ၄၄-၄၅; ဝိဘ. ၅၁၀) ပန ‘‘ဘိန္နပဋံ ဓာရေတီတိ ဘိက္ခု, ဘိက္ခနသီလောတိ ဘိက္ခူ’’တိအာဒိနာ ဘိက္ခုသဒ္ဒသ္သ အတ္ထုဒ္ဓာရဝသေန နိဗ္ဗစနန္တရာနိ ဒသ္သေတ္ဝာ ပာတိမောက္ခသံဝရသံဝရဏာရဟသ္သေဝ အဓိပ္ပေတဘာဝံ ဒသ္သေတုံ ‘‘သမဂ္ဂေန သင္ဃေန ဉတ္တိစတုတ္ထေန ကမ္မေန အကုပ္ပေန ဌာနာရဟေန ဥပသမ္ပန္နော, အယံ ဣမသ္မိံ အတ္ထေ အဓိပ္ပေတော ဘိက္ခူ’’တိ ဒသ္သိတာ သိက္ခာကာမာ သာသနာဝစာရာ ကုလပုတ္တာ ဣဓာဓိပ္ပေတာ, တေသံ ဘိက္ခူနဉ္စ။ ဘိက္ခုနီနဉ္စာတိ အဋ္ဌဝာစိကဥပသမ္ပဒာကမ္မေန ဥဘတောသင္ဃေ ဥပသမ္ပန္နာတာဒိသာယေဝ ကုလဓီတရော ဒသ္သိတာ။ ဧကတောပသမ္ပန္နာပိ သာမညေန ဂယ္ဟန္တိ။ ဧကတောပသမ္ပန္နာတိ စ ဘိက္ခုနိသင္ဃေ ဥပသမ္ပဇ္ဇိတ္ဝာ ယာဝ ဘိက္ခုသင္ဃေ န ဥပသမ္ပဇ္ဇန္တိ, တာဝ, ဘိက္ခုနီ စ လိင္ဂပရိဝတ္တနေန ဘိက္ခုနိဘာဝပ္ပတ္တာ အဓိပ္ပေတာ, တာသံ ဘိက္ခုနီနဉ္စ။
Evaṃ paṭhamagāthāya vandanīyassa ratanattayassa thutippaṇāmasaṅkhātaṃ vandanaṃ dassetvā tadanantarāya sandassetabbapayojanādipaṭipādikāya gāthāya ‘‘bhikkhūna’’nti iminā kiñcāpi saṃsāre bhayaṃ ikkhatīti ‘‘bhikkhū’’ti kalyāṇaputhujjanena saddhiṃ aṭṭha ariyapuggalā vuccanti, pāḷiyaṃ (pārā. 44-45; vibha. 510) pana ‘‘bhinnapaṭaṃ dhāretīti bhikkhu, bhikkhanasīloti bhikkhū’’tiādinā bhikkhusaddassa atthuddhāravasena nibbacanantarāni dassetvā pātimokkhasaṃvarasaṃvaraṇārahasseva adhippetabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘samaggena saṅghena ñatticatutthena kammena akuppena ṭhānārahena upasampanno, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhū’’ti dassitā sikkhākāmā sāsanāvacārā kulaputtā idhādhippetā, tesaṃ bhikkhūnañca. Bhikkhunīnañcāti aṭṭhavācikaupasampadākammena ubhatosaṅghe upasampannātādisāyeva kuladhītaro dassitā. Ekatopasampannāpi sāmaññena gayhanti. Ekatopasampannāti ca bhikkhunisaṅghe upasampajjitvā yāva bhikkhusaṅghe na upasampajjanti, tāva, bhikkhunī ca liṅgaparivattanena bhikkhunibhāvappattā adhippetā, tāsaṃ bhikkhunīnañca.
ဟိတတ္ထာယာတိ သဗ္ဗသမ္ပတ္တိနိပ္ဖာဒကရဏတ္ထာယ ဟိနောတိ ဂစ္ဆတိ ယထာဓိပ္ပေတဖလသာဓနေ ပဝတ္တတီတိ ဟိတန္တိ အရောဂတာဒိကာရဏံ အမတောသဓာဒိ ဝုစ္စတိ။ ဣဓ ပန သဂ္ဂမောက္ခသမ္ပတ္တိသိဒ္ဓိကာရဏံ ပာတိမောက္ခသံဝရသီလရက္ခနံ ဝုစ္စတိ, တဒတ္ထာယ။
Hitatthāyāti sabbasampattinipphādakaraṇatthāya hinoti gacchati yathādhippetaphalasādhane pavattatīti hitanti arogatādikāraṇaṃ amatosadhādi vuccati. Idha pana saggamokkhasampattisiddhikāraṇaṃ pātimokkhasaṃvarasīlarakkhanaṃ vuccati, tadatthāya.
သမာဟိတော သမ္မာ အာဟိတော ပဝတ္တိတော ဝိနိစ္ဆယမဂ္ဂော ဧတေနာတိ ‘‘သမာဟိတော’’တိ ပကရဏကာရကော ဒသ္သိတော။ အထ ဝာ သမ္မာ အာဟိတံ ဝိနယဝိနိစ္ဆယေ ဌပိတံ ပဝတ္တိတံ စိတ္တမေတသ္သာတိ ‘‘သမာဟိတစိတ္တော’’တိ ဝတ္တဗ္ဗေ ဥတ္တရပဒလောပေန ‘‘သမာဟိတော’’တိ ဝုတ္တော။ ပရမဂမ္ဘီရသုဒုတ္တရဝိနယပိဋကတ္ထဝိနိစ္ဆယေ ပဝတ္တနာရဟသ္သ ဣမိနာ ဝိသေသနေန အတ္တနိ သမာဟိတစိတ္တပ္ပဝတ္တိနိမိတ္တဘူတော အတ္တနော ဉာဏသ္သ ပဒဋ္ဌာနဘူတော သမာဓိ ဒသ္သိတော တေန သမာဓိနာ သမာဟိတော ဟုတ္ဝာတိ အတ္ထော။
Samāhito sammā āhito pavattito vinicchayamaggo etenāti ‘‘samāhito’’ti pakaraṇakārako dassito. Atha vā sammā āhitaṃ vinayavinicchaye ṭhapitaṃ pavattitaṃ cittametassāti ‘‘samāhitacitto’’ti vattabbe uttarapadalopena ‘‘samāhito’’ti vutto. Paramagambhīrasuduttaravinayapiṭakatthavinicchaye pavattanārahassa iminā visesanena attani samāhitacittappavattinimittabhūto attano ñāṇassa padaṭṭhānabhūto samādhi dassito tena samādhinā samāhito hutvāti attho.
ပဝက္ခာမီတိ ပကာရေန ဝက္ခာမိ, ယေန ပကာရေန ဝိနယဝိနိစ္ဆယေ ဝုတ္တေ အဇ္ဇတနာ မန္ဒသတိမတိဝီရိယာ ပဋိပဇ္ဇနကာ ဂမ္ဘီရတရံ ဝိနယပိဋကတ္ထဝိနိစ္ဆယံ သုခေန ဥဂ္ဂဏ္ဟိတုံ, ဓာရေတုဉ္စ သက္ကောန္တိ, တာဒိသေန ပကာရဝိသေသေန ဝက္ခာမီတိ အတ္ထော။ သမာသေနာတိ သမသနံ သံခိပနံ သမာသော, တေန, သံခိတ္တရုစိကာနမုဂ္ဃာဋိတညူနံ ကတာဓိကာရာနံ ဉာဏုတ္တရာနံ ပုဂ္ဂလာနဉ္စ ပပဉ္စဘီရုကာနံ ဂဟဏဓာရဏေ မန္ဒယန္တာနံ မန္ဒဗုဒ္ဓီနဉ္စ ဥပကာရကေန နာတိဝိတ္ထာရက္ကမေနာတိ အတ္ထော။ ဝိနယသ္သာတိ ဝိနယပိဋကသ္သ။ တဉ္ဟိ –
Pavakkhāmīti pakārena vakkhāmi, yena pakārena vinayavinicchaye vutte ajjatanā mandasatimativīriyā paṭipajjanakā gambhīrataraṃ vinayapiṭakatthavinicchayaṃ sukhena uggaṇhituṃ, dhāretuñca sakkonti, tādisena pakāravisesena vakkhāmīti attho. Samāsenāti samasanaṃ saṃkhipanaṃ samāso, tena, saṃkhittarucikānamugghāṭitaññūnaṃ katādhikārānaṃ ñāṇuttarānaṃ puggalānañca papañcabhīrukānaṃ gahaṇadhāraṇe mandayantānaṃ mandabuddhīnañca upakārakena nātivitthārakkamenāti attho. Vinayassāti vinayapiṭakassa. Tañhi –
‘‘ဝိဝိဓဝိသေသနယတ္တာ။
‘‘Vividhavisesanayattā;
ဝိနယနတော စေဝ ကာယဝာစာနံ။
Vinayanato ceva kāyavācānaṃ;
ဝိနယတ္ထဝိဒူဟိ အယံ။
Vinayatthavidūhi ayaṃ;
ဝိနယော ‘ဝိနယော’တိ အက္ခာတော’’တိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.ပဌမသင္ဂီတိကထာ; ပာရာ. အဋ္ဌ. ၁.ပဌမမဟာသင္ဂီတိကထာ; ဓ. သ. အဋ္ဌ. နိဒာနကထာ) –
Vinayo ‘vinayo’ti akkhāto’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) –
ဝုတ္တေဟိ အတ္ထဝိသေသေဟိ ‘‘ဝိနယော’’တိ ဝုစ္စတိ။ တသ္သ ဧဝံ သန္ဒသ္သိတသဘာဝသ္သ ‘‘ဝိနယော နာမ သာသနသ္သ အာယူ’’တိ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.ပဌမသင္ဂီတိကထာ; ပာရာ. အဋ္ဌ. ၁.ပဌမသင္ဂီတိကထာ; ခု. ပာ. အဋ္ဌ. ၅.ပဌမမဟာသင္ဂီတိကထာ) သင္ဂီတိကာရကေဟိ မဟာကသ္သပာဒီဟိ အဘိတ္ထုတဂုဏသ္သ ဝိနယပိဋကုတ္တမသ္သ။ ဝိနိစ္ဆယန္တိ ဝိသေသေန, ဝိဝိဓေန ဝာ အာကာရေန ဝိပ္ပဋိပတ္တိနီဟရဏဝသေန စီယတိ ဝိဘဇီယတီတိ ‘‘ဝိနိစ္ဆယော’’တိ လဒ္ဓနာမံ ဝိဘဇနံ, ဝိနယဝိနိစ္ဆယံ နာမ ပကရဏန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ‘‘ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယ’’န္တိ စ အလုတ္တသမာသောယံ ‘‘ဒေဝာနံပိယတိသ္သော, ကဏ္ဌေကာဠော’’တိအာဒီသု ဝိယ။
Vuttehi atthavisesehi ‘‘vinayo’’ti vuccati. Tassa evaṃ sandassitasabhāvassa ‘‘vinayo nāma sāsanassa āyū’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; khu. pā. aṭṭha. 5.paṭhamamahāsaṅgītikathā) saṅgītikārakehi mahākassapādīhi abhitthutaguṇassa vinayapiṭakuttamassa. Vinicchayanti visesena, vividhena vā ākārena vippaṭipattinīharaṇavasena cīyati vibhajīyatīti ‘‘vinicchayo’’ti laddhanāmaṃ vibhajanaṃ, vinayavinicchayaṃ nāma pakaraṇanti vuttaṃ hoti. ‘‘Vinayassavinicchaya’’nti ca aluttasamāsoyaṃ ‘‘devānaṃpiyatisso, kaṇṭhekāḷo’’tiādīsu viya.
ဧဝံ ဒုတိယဂာထာယ ကတ္တုနိမိတ္တပယောဇနာဘိဓာနာဘိဓေယ္ယပကရဏပ္ပကာရေကဒေသံ ဒသ္သေတ္ဝာ သက္ကစ္စသဝနကာရဏနိဒသ္သနမုခေနာပိ ပကရဏပ္ပကာရာဒိံ ဒသ္သေတုမာဟ ‘‘အနာကုလ’’မိစ္စာဒိ။ တတ္ထ အနာကုလန္တိ နတ္ထိ ဧတ္ထ သဒ္ဒတော, အတ္ထတော, ဝိနိစ္ဆယတော ဝာ အာကုလံ ပုဗ္ဗာပရဝိရောဓော, မိသ္သတာ ဝာတိ အနာကုလော, ဝိနယဝိနိစ္ဆယော, တံ ဝဒတော မေ နိဗောဓထာတိ သမ္ဗန္ဓော။ အသံကိဏ္ဏန္တိ နိကာယန္တရလဒ္ဓီဟိ အသမ္မိသ္သံ။
Evaṃ dutiyagāthāya kattunimittapayojanābhidhānābhidheyyapakaraṇappakārekadesaṃ dassetvā sakkaccasavanakāraṇanidassanamukhenāpi pakaraṇappakārādiṃ dassetumāha ‘‘anākula’’miccādi. Tattha anākulanti natthi ettha saddato, atthato, vinicchayato vā ākulaṃ pubbāparavirodho, missatā vāti anākulo, vinayavinicchayo, taṃ vadato me nibodhathāti sambandho. Asaṃkiṇṇanti nikāyantaraladdhīhi asammissaṃ.
မဓုရတ္ထပဒက္ကမန္တိ ပဒာနံ ကမော ပဒက္ကမော, ပဒဂတိ, သဒ္ဒာနမုစ္စာရဏန္တိ အတ္ထော။ မဓုရော အတ္ထော စ ပဒက္ကမော စ ယသ္သ သော မဓုရတ္ထပဒက္ကမော, တံ –
Madhuratthapadakkamanti padānaṃ kamo padakkamo, padagati, saddānamuccāraṇanti attho. Madhuro attho ca padakkamo ca yassa so madhuratthapadakkamo, taṃ –
‘‘ပဒာသတ္တံ ပဒတ္ထာနံ၊ မဓုရတ္ထမုဒီရိတံ။
‘‘Padāsattaṃ padatthānaṃ, madhuratthamudīritaṃ;
ယေန မဇ္ဇန္တိ ဓီမန္တော၊ မဓုနေဝ မဓုဗ္ဗတာ’’တိ။ –
Yena majjanti dhīmanto, madhuneva madhubbatā’’ti. –
ဣမိနာ လက္ခဏေန သဒ္ဒာနမတ္ထာနဉ္စ ဝသေန ပဒာသတ္တာပရနာမဓေယ္ယမာဓုရိယာလင္ကာရေန သမလင္ကတတ္တာ မဓုရတ္ထပဒက္ကမံ။
Iminā lakkhaṇena saddānamatthānañca vasena padāsattāparanāmadheyyamādhuriyālaṅkārena samalaṅkatattā madhuratthapadakkamaṃ.
ပဋုဘာဝကရန္တိ ပဋတိ ဂစ္ဆတိ ပဇာနာတီတိ ပဋု, ပညဝာ, ပဋုနော ဘာဝော, သဒ္ဒပ္ပဝတ္တိနိမိတ္တဘူတာ ပညာ, တံ ပဋုဘာဝံ ပညာဝိသေသံ ကရောတိ ဇနေတီတိ ပဋုဘာဝကရော, တံ, ပညာဝိသေသဇနကန္တိ အတ္ထော။ ဧတံ ဝိနယသ္သ ဝိနိစ္ဆယန္တိ ယောဇနာ။ ပရမန္တိ ဥတ္တမံ။ ဝိနယက္ကမေတိ ဝိနယပိဋကေ, တဒတ္ထေ စ, ပဝတ္တိက္ကမေ ပဋုဘာဝကရန္တိ အတ္ထော။
Paṭubhāvakaranti paṭati gacchati pajānātīti paṭu, paññavā, paṭuno bhāvo, saddappavattinimittabhūtā paññā, taṃ paṭubhāvaṃ paññāvisesaṃ karoti janetīti paṭubhāvakaro, taṃ, paññāvisesajanakanti attho. Etaṃ vinayassa vinicchayanti yojanā. Paramanti uttamaṃ. Vinayakkameti vinayapiṭake, tadatthe ca, pavattikkame paṭubhāvakaranti attho.
ဧဝံ တတိယဂာထာယ ပကရဏဂုဏာပဒေသေန သောတုဇနံ သမုသ္သာဟေတ္ဝာ ဣဒာနိ ‘‘အပာရ’’န္တိအာဒိစတုတ္ထဂာထာယ ပကရဏဉ္စ တန္နိသ္သယံ ဝိနယပိဋကဉ္စ နာဝာသာဂရဘာဝေန ဒသ္သေတ္ဝာ တိရောဘူတောပမေယ္ယောပမာနဘေဒေန ရူပကာလင္ကာရေန ပကရဏဂုဏံ ပကာသေန္တော သောတုဇနံ သမုတ္တေဇေတိ။ တတ္ထ အပာရန္တိ နတ္ထိ ပာရံ ဧတသ္သာတိ အပာရော, ဝိနယသာဂရော။ သော ဟိ ပုရိမဗုဒ္ဓုပ္ပာဒေသု သာသနံ ပသီဒိတ္ဝာ ဝိနယပိဋကေ ဥဂ္ဂဟဏဓာရဏပဋိပာဒနပဋိပတ္တိဝသေန အကတာဓိကာရေဟိ ပုဂ္ဂလေဟိ ဒုရဓိဂမနီယဓမ္မတ္ထနိရုတ္တိပဋိဘာနပရိယန္တတာယ ‘‘အပာရော’’တိ ဝုစ္စတိ။
Evaṃ tatiyagāthāya pakaraṇaguṇāpadesena sotujanaṃ samussāhetvā idāni ‘‘apāra’’ntiādicatutthagāthāya pakaraṇañca tannissayaṃ vinayapiṭakañca nāvāsāgarabhāvena dassetvā tirobhūtopameyyopamānabhedena rūpakālaṅkārena pakaraṇaguṇaṃ pakāsento sotujanaṃ samuttejeti. Tattha apāranti natthi pāraṃ etassāti apāro, vinayasāgaro. So hi purimabuddhuppādesu sāsanaṃ pasīditvā vinayapiṭake uggahaṇadhāraṇapaṭipādanapaṭipattivasena akatādhikārehi puggalehi duradhigamanīyadhammatthaniruttipaṭibhānapariyantatāya ‘‘apāro’’ti vuccati.
ဩတရန္တာနန္တိ သဇ္ဈာယနသဝနဓာရဏာဒိဝသေန အဇ္ဈောဂာဟန္တာနံ။ သာရန္တိ နိဗ္ဗာနသမ္ပာပကဘာဝေန သာရဘူတာယ အရိယမဂ္ဂသမ္ဘာရာယ ပုဗ္ဗဘာဂပဋိပတ္တိယာ မူလဘူတပာတိမောက္ခသံဝရသင္ခာတသီလသာရပ္ပကာသကတာယ သာရံ။ ဝိနယသာဂရန္တိ ဝိနယပိဋကသင္ခာတံ သာဂရံ။ ဝိနယော ဟိ သိက္ခာပဒပညတ္တိယာ ကာလပ္ပတ္တဇာနနသ္သာပိ ဓမ္မသေနာပတိအာဒီနမ္ပိ အဝိသယတ္တာ အတိဂမ္ဘီရာတိဝိတ္ထိဏ္ဏဘာဝေန သာဂရော ဝိယာတိ သာဂရော, ဝိနယော စ သော သာဂရော စာတိ ဝိနယသာဂရော, တံ, အဂာဓာပာရဂုဏယောဂတော သာဂရောပမံ ဝိနယပိဋကန္တိ အတ္ထော။
Otarantānanti sajjhāyanasavanadhāraṇādivasena ajjhogāhantānaṃ. Sāranti nibbānasampāpakabhāvena sārabhūtāya ariyamaggasambhārāya pubbabhāgapaṭipattiyā mūlabhūtapātimokkhasaṃvarasaṅkhātasīlasārappakāsakatāya sāraṃ. Vinayasāgaranti vinayapiṭakasaṅkhātaṃ sāgaraṃ. Vinayo hi sikkhāpadapaññattiyā kālappattajānanassāpi dhammasenāpatiādīnampi avisayattā atigambhīrātivitthiṇṇabhāvena sāgaro viyāti sāgaro, vinayo ca so sāgaro cāti vinayasāgaro, taṃ, agādhāpāraguṇayogato sāgaropamaṃ vinayapiṭakanti attho.
ဒုတိယဂာထာယ ‘‘ဘိက္ခူနံ ဘိက္ခုနီန’’န္တိ ဝတ္ဝာပိ ‘‘ဟိတတ္ထာယာ’’တိ ဣမိနာ သမ္ဗန္ဓတ္တာ စ ဝာက္ယန္တရေဟိ အန္တရိတဘာဝေန ဒူရတ္တာ စ တံ အနာဒိယိတ္ဝာ ဧတ္ထ ဝိနယသာဂရဇ္ဈောဂာဟနတဒတ္ထပဋိပဇ္ဇနာရဟကတ္တုဝိသေသသန္ဒသ္သနတ္ထာယ ‘‘ဘိက္ခူနံ ဘိက္ခုနီန’’န္တိ ပုန ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ နာဝာ ဝိယ ဘူတော နာဝာဘူတော, တံ, နာဝာဋ္ဌာနိယံ မဟာနာဝာသဒိသန္တိ အတ္ထော။ မနောရမန္တိ မနော ရမတိ ဧတ္ထ, ဧတေနာတိ ဝာ မနောရမော, တံ, အဇ္ဈာယနဝောဟာရပသုတာနံ ပဋိပတ္တိပရာယနာနဉ္စ သာဓူနံ မနောရမန္တိ အတ္ထော။
Dutiyagāthāya ‘‘bhikkhūnaṃ bhikkhunīna’’nti vatvāpi ‘‘hitatthāyā’’ti iminā sambandhattā ca vākyantarehi antaritabhāvena dūrattā ca taṃ anādiyitvā ettha vinayasāgarajjhogāhanatadatthapaṭipajjanārahakattuvisesasandassanatthāya ‘‘bhikkhūnaṃ bhikkhunīna’’nti puna vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nāvā viya bhūto nāvābhūto, taṃ, nāvāṭṭhāniyaṃ mahānāvāsadisanti attho. Manoramanti mano ramati ettha, etenāti vā manoramo, taṃ, ajjhāyanavohārapasutānaṃ paṭipattiparāyanānañca sādhūnaṃ manoramanti attho.
ဧတ္တာဝတာ ပကရဏဂုဏသံကိတ္တနေန သောတုဇနံ သမုတ္တေဇေတ္ဝာ ဣဒာနိ သက္ကစ္စသဝနေ နိယောဇေန္တော ‘‘တသ္မာ ဝိနယနူပာယ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ တသ္မာတိ ယသ္မာ ယထာဝုတ္တံ အနာကုလတာဒိဝိဝိဓာနဂ္ဃဂုဏာလင္ကာရပဋိမဏ္ဍိတံ, တေန ဟေတုနာတိ အတ္ထော။ ဝိနယနူပာယန္တိ ဝိဝိဓာကာရေန, ဝိသေသနယတော ဝာ ကာယဝာစာနံ နယနံ ဒမနံ အကတ္တဗ္ဗတော နိဝတ္တေတ္ဝာ ကတ္တဗ္ဗေသု နိယောဇနံ ဝိနယနံ, ဥပေစ္စ တံ ဖလံ အာယတိ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ ဥပာယော, ဟေတု, ဝိနယနသ္သ ဥပာယော ဝိနယနူပာယော, တံ, ကာယဇီဝိတာနပေက္ခာနံ သိက္ခာကာမာနံ ပေသလာနံ ဘိက္ခူနံ ဘိက္ခုနီနံ ကာယဝာစာနံ အနနုလောမိကဝိပ္ဖန္ဒိတာပနယနသင္ခာတဒမနသ္သ ကာရဏဘူတန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။
Ettāvatā pakaraṇaguṇasaṃkittanena sotujanaṃ samuttejetvā idāni sakkaccasavane niyojento ‘‘tasmā vinayanūpāya’’ntiādimāha. Tattha tasmāti yasmā yathāvuttaṃ anākulatādivividhānagghaguṇālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ, tena hetunāti attho. Vinayanūpāyanti vividhākārena, visesanayato vā kāyavācānaṃ nayanaṃ damanaṃ akattabbato nivattetvā kattabbesu niyojanaṃ vinayanaṃ, upecca taṃ phalaṃ āyati uppajjatīti upāyo, hetu, vinayanassa upāyo vinayanūpāyo, taṃ, kāyajīvitānapekkhānaṃ sikkhākāmānaṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ bhikkhunīnaṃ kāyavācānaṃ ananulomikavipphanditāpanayanasaṅkhātadamanassa kāraṇabhūtanti vuttaṃ hoti.
ဧတ္တာဝတာ အတ္တနာ ကတ္တုမိစ္ဆိတေ ပကရဏေ ပဏ္ဍိတာနံ ပဝတ္တိဟေတုဘူတာနံ အနာကုလတာဒိဂုဏာနံ ဝိဘာဝနဝသေန ‘‘အနာကုလ’’န္တိအာဒိဝိသေသနာနိ ဝတ္ဝာ ဣဒာနိ သက္ကစ္စသဝနာဝဗောဓေ ဝိသယံ ဝိသေသိတဗ္ဗံ ဒသ္သေတုမာဟ ‘‘ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယ’’န္တိ။ ဧတ္ထ စ ဒုတိယဂာထာယ ‘‘ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယ’’န္တိ ‘‘ပဝက္ခာမီ’’တိ ကိရိယာယ ကမ္မဒသ္သနဝသေန ဝုတ္တံ, တံ ဣဓ အာနေတ္ဝာ သမ္ဗန္ဓိယမာနမ္ပိ ဒူရသမ္ဗန္ဓံ ဟောတီတိ တမနာနေတ္ဝာ ‘‘နိဗောဓထာ’’တိ ဣမိသ္သာ ကိရိယာယ ကမ္မသန္ဒသ္သနတ္ထံ ‘‘ဝိနယသ္သဝိနိစ္ဆယ’’န္တိ ဝုတ္တတ္တာ ပုနရုတ္တိဒောသာဘာဝောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Ettāvatā attanā kattumicchite pakaraṇe paṇḍitānaṃ pavattihetubhūtānaṃ anākulatādiguṇānaṃ vibhāvanavasena ‘‘anākula’’ntiādivisesanāni vatvā idāni sakkaccasavanāvabodhe visayaṃ visesitabbaṃ dassetumāha ‘‘vinayassavinicchaya’’nti. Ettha ca dutiyagāthāya ‘‘vinayassavinicchaya’’nti ‘‘pavakkhāmī’’ti kiriyāya kammadassanavasena vuttaṃ, taṃ idha ānetvā sambandhiyamānampi dūrasambandhaṃ hotīti tamanānetvā ‘‘nibodhathā’’ti imissā kiriyāya kammasandassanatthaṃ ‘‘vinayassavinicchaya’’nti vuttattā punaruttidosābhāvoti daṭṭhabbaṃ.
အဝိက္ခိတ္တေန စိတ္တေနာတိ ဧတ္ထ ဝိဝိဓေ အာရမ္မဏေ ခိတ္တံ ပေသိတံ ဝိက္ခိတ္တံ, ဥဒ္ဓစ္စဝိစိကိစ္ဆာဒိပရေတံ အသမာဟိတံ စိတ္တံ, န ဝိက္ခိတ္တံ အဝိက္ခိတ္တံ, တပ္ပဋိပက္ခံ သမာဟိတံ ကုသလစိတ္တံ, တေန, ဧတသ္သ ပကရဏုတ္တမသ္သ သဝနာဒိဗ္ယာပာရံ ဝိနာ နာနာရမ္မဏေသု ပဝတ္တိဝသေန ဝိက္ခေပမနာပန္နေန သမာဟိတေန စိတ္တေနာတိ အတ္ထော။ ‘‘အဝိက္ခိတ္တေန။ပေ.။ နိဗောဓထာ’’တိ ဝဒန္တေန စ ‘‘အဝိက္ခိတ္တသ္သာယံ ဓမ္မော, နာယံ ဓမ္မော ဝိက္ခိတ္တသ္သာ’’တိ ဝစနတော ဝိက္ခိတ္တသ္သ ဓမ္မေသု ဒာယာဒာဘာဝတော အတ္တနော ပကရဏတ္ထဘူတာယ အဓိသီလသိက္ခာယ သမ္မာပဋိပဇ္ဇနာပဒေသော ကတော ဟောတိ။
Avikkhittena cittenāti ettha vividhe ārammaṇe khittaṃ pesitaṃ vikkhittaṃ, uddhaccavicikicchādiparetaṃ asamāhitaṃ cittaṃ, na vikkhittaṃ avikkhittaṃ, tappaṭipakkhaṃ samāhitaṃ kusalacittaṃ, tena, etassa pakaraṇuttamassa savanādibyāpāraṃ vinā nānārammaṇesu pavattivasena vikkhepamanāpannena samāhitena cittenāti attho. ‘‘Avikkhittena…pe… nibodhathā’’ti vadantena ca ‘‘avikkhittassāyaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo vikkhittassā’’ti vacanato vikkhittassa dhammesu dāyādābhāvato attano pakaraṇatthabhūtāya adhisīlasikkhāya sammāpaṭipajjanāpadeso kato hoti.
ဝဒတော မေတိ ဧတ္ထ ‘‘ဂာရဝေန စာ’’တိ ပာဌသေသော။ တတ္ထာယမတ္ထော – ဘာသမာနေ မယိ ဂာရဝေန, ယထာဝုတ္တေန ကာရဏေန စာတိ သာမိဘုမ္မာနမဝိသေသတာယ ‘‘မေ’’တိ သာမိဝစနသ္သ ‘‘မယီ’’တိ အတ္ထသမ္ဘဝတော အယမတ္ထော ဝုတ္တော။ ပကရဏသ္သ အနာကုလတာဒိဂုဏသမန္နာဂတတ္တာ စ ဝတ္တရိ မယိ ဂာရဝေန စ သမာဟိတေန စေတသာတိ အဓိပ္ပာယော။ နိဗောဓထာတိ ဝာက္ယတ္ထပဒတ္ထံ သန္ဓာယဘာသိတတ္ထဘာဝတ္ထာဒိဝသေန နိသေသတော ဗောဓထ, သက္ကစ္စံ သုတ္ဝာ ဝိနယဝိနိစ္ဆယံ ဗုဇ္ဈထ ဝိဇာနာထာတိ အတ္ထော, စိန္တာဘာဝနာမယဉာဏာနံ မူလဘူတပကရဏဝိသယံ သုတမယဉာဏံ နိပ္ဖာဒေထာတိ အဓိပ္ပာယော။
Vadatometi ettha ‘‘gāravena cā’’ti pāṭhaseso. Tatthāyamattho – bhāsamāne mayi gāravena, yathāvuttena kāraṇena cāti sāmibhummānamavisesatāya ‘‘me’’ti sāmivacanassa ‘‘mayī’’ti atthasambhavato ayamattho vutto. Pakaraṇassa anākulatādiguṇasamannāgatattā ca vattari mayi gāravena ca samāhitena cetasāti adhippāyo. Nibodhathāti vākyatthapadatthaṃ sandhāyabhāsitatthabhāvatthādivasena nisesato bodhatha, sakkaccaṃ sutvā vinayavinicchayaṃ bujjhatha vijānāthāti attho, cintābhāvanāmayañāṇānaṃ mūlabhūtapakaraṇavisayaṃ sutamayañāṇaṃ nipphādethāti adhippāyo.
ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.