| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
૬. ગતિકથા
6. Gatikathā
ગતિકથાવણ્ણના
Gatikathāvaṇṇanā
૨૩૧. ઇદાનિ તસ્સા વિમોક્ખુપ્પત્તિયા હેતુભૂતં હેતુસમ્પત્તિં દસ્સેન્તેન કથિતાય ગતિકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. દુહેતુકપટિસન્ધિકસ્સાપિ હિ ‘‘નત્થિ ઝાનં અપઞ્ઞસ્સા’’તિ (ધ॰ પ॰ ૩૭૨) વચનતો ઝાનમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતિ, કિં પન વિમોક્ખો. તત્થ ગતિસમ્પત્તિયાતિ નિરયતિરચ્છાનયોનિપેત્તિવિસયમનુસ્સદેવસઙ્ખાતાસુ પઞ્ચસુ ગતીસુ મનુસ્સદેવસઙ્ખાતાય ગતિસમ્પત્તિયા. એતેન પુરિમા તિસ્સો ગતિવિપત્તિયો પટિક્ખિપતિ. ગતિયા સમ્પત્તિ ગતિસમ્પત્તિ, સુગતીતિ વુત્તં હોતિ. ગતીતિ ચ સહોકાસા ખન્ધા. પઞ્ચસુ ચ ગતીસુ પેત્તિવિસયગ્ગહણેનેવ અસુરકાયોપિ ગહિતો. દેવાતિ છ કામાવચરદેવા બ્રહ્માનો ચ. દેવગ્ગહણેન અસુરાપિ સઙ્ગહિતા. ઞાણસમ્પયુત્તેતિ ઞાણસમ્પયુત્તપટિસન્ધિક્ખણે. ખણોપિ હિ ઞાણસમ્પયુત્તયોગેન તેનેવ વોહારેન વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. કતિનં હેતૂનન્તિ અલોભાદોસામોહહેતૂસુ કતિનં હેતૂનં. ઉપપત્તીતિ ઉપપજ્જનં, નિબ્બત્તીતિ અત્થો.
231. Idāni tassā vimokkhuppattiyā hetubhūtaṃ hetusampattiṃ dassentena kathitāya gatikathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Duhetukapaṭisandhikassāpi hi ‘‘natthi jhānaṃ apaññassā’’ti (dha. pa. 372) vacanato jhānampi na uppajjati, kiṃ pana vimokkho. Tattha gatisampattiyāti nirayatiracchānayonipettivisayamanussadevasaṅkhātāsu pañcasu gatīsu manussadevasaṅkhātāya gatisampattiyā. Etena purimā tisso gativipattiyo paṭikkhipati. Gatiyā sampatti gatisampatti, sugatīti vuttaṃ hoti. Gatīti ca sahokāsā khandhā. Pañcasu ca gatīsu pettivisayaggahaṇeneva asurakāyopi gahito. Devāti cha kāmāvacaradevā brahmāno ca. Devaggahaṇena asurāpi saṅgahitā. Ñāṇasampayutteti ñāṇasampayuttapaṭisandhikkhaṇe. Khaṇopi hi ñāṇasampayuttayogena teneva vohārena vuttoti veditabbo. Katinaṃ hetūnanti alobhādosāmohahetūsu katinaṃ hetūnaṃ. Upapattīti upapajjanaṃ, nibbattīti attho.
યસ્મા પન સુદ્દકુલજાતાપિ તિહેતુકા હોન્તિ, તસ્મા તે સન્ધાય પઠમપુચ્છા. યસ્મા ચ યેભુય્યેન મહાપુઞ્ઞા તીસુ મહાસાલકુલેસુ જાયન્તિ, તસ્મા તેસં તિણ્ણં કુલાનં વસેન તિસ્સો પુચ્છા. પાઠો પન સઙ્ખિત્તો. મહતી સાલા એતેસન્તિ મહાસાલા, મહાઘરા મહાવિભવાતિ અત્થો. અથ વા મહા સારો એતેસન્તિ મહાસારાતિ વત્તબ્બે ર-કારસ્સ લ-કારં કત્વા ‘‘મહાસાલા’’તિ વુત્તં. ખત્તિયા મહાસાલા, ખત્તિયેસુ વા મહાસાલાતિ ખત્તિયમહાસાલા. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ યસ્સ ખત્તિયસ્સ ગેહે પચ્છિમન્તેન કોટિસતં ધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ વીસતિ અમ્બણાનિ દિવસં વલઞ્જે નિક્ખમન્તિ, અયં ખત્તિયમહાસાલો નામ. યસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પચ્છિમન્તેન અસીતિકોટિધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ દસ અમ્બણાનિ દિવસં વલઞ્જે નિક્ખમન્તિ, અયં બ્રાહ્મણમહાસાલો નામ. યસ્સ ગહપતિસ્સ ગેહે પચ્છિમન્તેન ચત્તાલીસકોટિધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ પઞ્ચ અમ્બણાનિ દિવસં વલઞ્જે નિક્ખમન્તિ, અયં ગહપતિમહાસાલો નામ.
Yasmā pana suddakulajātāpi tihetukā honti, tasmā te sandhāya paṭhamapucchā. Yasmā ca yebhuyyena mahāpuññā tīsu mahāsālakulesu jāyanti, tasmā tesaṃ tiṇṇaṃ kulānaṃ vasena tisso pucchā. Pāṭho pana saṅkhitto. Mahatī sālā etesanti mahāsālā, mahāgharā mahāvibhavāti attho. Atha vā mahā sāro etesanti mahāsārāti vattabbe ra-kārassa la-kāraṃ katvā ‘‘mahāsālā’’ti vuttaṃ. Khattiyā mahāsālā, khattiyesu vā mahāsālāti khattiyamahāsālā. Sesesupi eseva nayo. Tattha yassa khattiyassa gehe pacchimantena koṭisataṃ dhanaṃ nidhānagataṃ hoti, kahāpaṇānañca vīsati ambaṇāni divasaṃ valañje nikkhamanti, ayaṃ khattiyamahāsālo nāma. Yassa brāhmaṇassa gehe pacchimantena asītikoṭidhanaṃ nidhānagataṃ hoti, kahāpaṇānañca dasa ambaṇāni divasaṃ valañje nikkhamanti, ayaṃ brāhmaṇamahāsālo nāma. Yassa gahapatissa gehe pacchimantena cattālīsakoṭidhanaṃ nidhānagataṃ hoti, kahāpaṇānañca pañca ambaṇāni divasaṃ valañje nikkhamanti, ayaṃ gahapatimahāsālo nāma.
રૂપાવચરાનં અરૂપાવચરાનઞ્ચ એકન્તતિહેતુકત્તા ‘‘ઞાણસમ્પયુત્તે’’તિ ન વુત્તં, મનુસ્સેસુ પન દુહેતુકાહેતુકાનઞ્ચ સબ્ભાવતો, કામાવચરેસુ દેવેસુ દુહેતુકાનઞ્ચ સબ્ભાવતો સેસેસુ ‘‘ઞાણસમ્પયુત્તે’’તિ વુત્તં. એત્થ ચ કામાવચરદેવા પઞ્ચકામગુણરતિયા કીળન્તિ, સરીરજુતિયા ચ જોતન્તીતિ દેવા, રૂપાવચરબ્રહ્માનો ઝાનરતિયા કીળન્તિ , સરીરજુતિયા ચ જોતન્તીતિ દેવા, અરૂપાવચરબ્રહ્માનો ઝાનરતિયા કીળન્તિ, ઞાણજુતિયા ચ જોતન્તીતિ દેવા.
Rūpāvacarānaṃ arūpāvacarānañca ekantatihetukattā ‘‘ñāṇasampayutte’’ti na vuttaṃ, manussesu pana duhetukāhetukānañca sabbhāvato, kāmāvacaresu devesu duhetukānañca sabbhāvato sesesu ‘‘ñāṇasampayutte’’ti vuttaṃ. Ettha ca kāmāvacaradevā pañcakāmaguṇaratiyā kīḷanti, sarīrajutiyā ca jotantīti devā, rūpāvacarabrahmāno jhānaratiyā kīḷanti , sarīrajutiyā ca jotantīti devā, arūpāvacarabrahmāno jhānaratiyā kīḷanti, ñāṇajutiyā ca jotantīti devā.
૨૩૨. કુસલકમ્મસ્સ જવનક્ખણેતિ અતીતજાતિયા ઇધ તિહેતુકપટિસન્ધિજનકસ્સ તિહેતુકકામાવચરકુસલકમ્મસ્સ ચ જવનવીથિયં પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિવસેન સત્તવારં જવનક્ખણે, પવત્તનકાલેતિ અત્થો. તયો હેતૂ કુસલાતિ અલોભો કુસલહેતુ અદોસો કુસલહેતુ અમોહો કુસલહેતુ. તસ્મિં ખણે જાતચેતનાયાતિ તસ્મિં વુત્તક્ખણેયેવ જાતાય કુસલચેતનાય. સહજાતપચ્ચયા હોન્તીતિ ઉપ્પજ્જમાના ચ સહઉપ્પાદનભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ. તેન વુચ્ચતીતિ તેન સહજાતપચ્ચયભાવેનેવ વુચ્ચતિ. કુસલમૂલપચ્ચયાપિ સઙ્ખારાતિ એકચિત્તક્ખણિકપચ્ચયાકારનયેન વુત્તં. ‘‘સઙ્ખારા’’તિ ચ બહુવચનેન તત્થ સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતા સબ્બે ચેતસિકા ગહિતાતિ વેદિતબ્બં. અપિસદ્દેન સઙ્ખારપચ્ચયાપિ કુસલમૂલાનીતિપિ વુત્તં હોતિ.
232.Kusalakammassa javanakkhaṇeti atītajātiyā idha tihetukapaṭisandhijanakassa tihetukakāmāvacarakusalakammassa ca javanavīthiyaṃ punappunaṃ uppattivasena sattavāraṃ javanakkhaṇe, pavattanakāleti attho. Tayo hetū kusalāti alobho kusalahetu adoso kusalahetu amoho kusalahetu. Tasmiṃ khaṇe jātacetanāyāti tasmiṃ vuttakkhaṇeyeva jātāya kusalacetanāya. Sahajātapaccayā hontīti uppajjamānā ca sahauppādanabhāvena upakārakā honti. Tena vuccatīti tena sahajātapaccayabhāveneva vuccati. Kusalamūlapaccayāpi saṅkhārāti ekacittakkhaṇikapaccayākāranayena vuttaṃ. ‘‘Saṅkhārā’’ti ca bahuvacanena tattha saṅkhārakkhandhasaṅgahitā sabbe cetasikā gahitāti veditabbaṃ. Apisaddena saṅkhārapaccayāpi kusalamūlānītipi vuttaṃ hoti.
નિકન્તિક્ખણેતિ અત્તનો વિપાકં દાતું પચ્ચુપટ્ઠિતકમ્મે વા તથા પચ્ચુપટ્ઠિતકમ્મેન ઉપટ્ઠાપિતે કમ્મનિમિત્તે વા ગતિનિમિત્તે વા ઉપ્પજ્જમાનાનં નિકન્તિક્ખણે. નિકન્તીતિ નિકામના પત્થના. આસન્નમરણસ્સ હિ મોહેન આકુલચિત્તત્તા અવીચિજાલાયપિ નિકન્તિ ઉપ્પજ્જતિ, કિં પન સેસેસુ નિમિત્તેસુ. દ્વે હેતૂતિ લોભો અકુસલહેતુ મોહો અકુસલહેતુ. ભવનિકન્તિ પન પટિસન્ધિઅનન્તરં પવત્તભવઙ્ગવીથિતો વુટ્ઠિતમત્તસ્સેવ અત્તનો ખન્ધસન્તાનં આરબ્ભ સબ્બેસમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘યસ્સ વા પન યત્થ અકુસલા ધમ્મા ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તત્થ કુસલા ધમ્મા ન ઉપ્પજ્જિત્થાતિ આમન્તા’’તિ એવમાદિ ઇદમેવ સન્ધાય વુત્તં. તસ્મિં ખણે જાતચેતનાયાતિ અકુસલચેતનાય.
Nikantikkhaṇeti attano vipākaṃ dātuṃ paccupaṭṭhitakamme vā tathā paccupaṭṭhitakammena upaṭṭhāpite kammanimitte vā gatinimitte vā uppajjamānānaṃ nikantikkhaṇe. Nikantīti nikāmanā patthanā. Āsannamaraṇassa hi mohena ākulacittattā avīcijālāyapi nikanti uppajjati, kiṃ pana sesesu nimittesu. Dve hetūti lobho akusalahetu moho akusalahetu. Bhavanikanti pana paṭisandhianantaraṃ pavattabhavaṅgavīthito vuṭṭhitamattasseva attano khandhasantānaṃ ārabbha sabbesampi uppajjati. ‘‘Yassa vā pana yattha akusalā dhammā na uppajjittha, tassa tattha kusalā dhammā na uppajjitthāti āmantā’’ti evamādi idameva sandhāya vuttaṃ. Tasmiṃ khaṇe jātacetanāyāti akusalacetanāya.
પટિસન્ધિક્ખણેતિ તેન કમ્મેન ગહિતપટિસન્ધિક્ખણે. તયો હેતૂતિ અલોભો અબ્યાકતહેતુ અદોસો અબ્યાકતહેતુ અમોહો અબ્યાકતહેતુ. તસ્મિં ખણે જાતચેતનાયાતિ વિપાકાબ્યાકતચેતનાય. નામરૂપપચ્ચયાપિ વિઞ્ઞાણન્તિ એત્થ તસ્મિં પટિસન્ધિક્ખણે તયો વિપાકહેતૂ સેસચેતસિકા ચ નામં, હદયવત્થુ રૂપં. તતો નામરૂપપચ્ચયતોપિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં પવત્તતિ. વિઞ્ઞાણપચ્ચયાપિ નામરૂપન્તિ એત્થાપિ નામં વુત્તપ્પકારમેવ, રૂપં પન ઇધ સહેતુકમનુસ્સપટિસન્ધિયા અધિપ્પેતત્તા ગબ્ભસેય્યકાનં વત્થુદસકં કાયદસકં ભાવદસકન્તિ સમતિંસ રૂપાનિ, સંસેદજાનં ઓપપાતિકાનઞ્ચ પરિપુણ્ણાયતનાનં ચક્ખુદસકં સોતદસકં ઘાનદસકં જિવ્હાદસકઞ્ચાતિ સમસત્તતિ રૂપાનિ. તં વુત્તપ્પકારં નામરૂપં પટિસન્ધિક્ખણે પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણપચ્ચયા પવત્તતિ.
Paṭisandhikkhaṇeti tena kammena gahitapaṭisandhikkhaṇe. Tayo hetūti alobho abyākatahetu adoso abyākatahetu amoho abyākatahetu. Tasmiṃ khaṇe jātacetanāyāti vipākābyākatacetanāya. Nāmarūpapaccayāpi viññāṇanti ettha tasmiṃ paṭisandhikkhaṇe tayo vipākahetū sesacetasikā ca nāmaṃ, hadayavatthu rūpaṃ. Tato nāmarūpapaccayatopi paṭisandhiviññāṇaṃ pavattati. Viññāṇapaccayāpi nāmarūpanti etthāpi nāmaṃ vuttappakārameva, rūpaṃ pana idha sahetukamanussapaṭisandhiyā adhippetattā gabbhaseyyakānaṃ vatthudasakaṃ kāyadasakaṃ bhāvadasakanti samatiṃsa rūpāni, saṃsedajānaṃ opapātikānañca paripuṇṇāyatanānaṃ cakkhudasakaṃ sotadasakaṃ ghānadasakaṃ jivhādasakañcāti samasattati rūpāni. Taṃ vuttappakāraṃ nāmarūpaṃ paṭisandhikkhaṇe paṭisandhiviññāṇapaccayā pavattati.
પઞ્ચક્ખન્ધાતિ એત્થ પટિસન્ધિચિત્તેન પટિસન્ધિક્ખણે લબ્ભમાનાનિ રૂપાનિ રૂપક્ખન્ધો, સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, સેસચેતસિકા સઙ્ખારક્ખન્ધો, પટિસન્ધિચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. સહજાતપચ્ચયા હોન્તીતિ ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા અઞ્ઞમઞ્ઞં સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, રૂપક્ખન્ધે ચત્તારો મહાભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, અરૂપિનો ખન્ધા ચ હદયરૂપઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, મહાભૂતાપિ ઉપાદારૂપાનં સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપ્પાદનુપત્થમ્ભનભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ, ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તિ, ચત્તારો મહાભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તિ. નિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ અધિટ્ઠાનાકારેન નિસ્સયાકારેન ચ ઉપકારકા હોન્તિ, ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં નિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ સહજાતા વિય વિત્થારેતબ્બા. વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તીતિ એકવત્થુકાદિભાવાનુપગમનેન વિપ્પયુત્તભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ, અરૂપિનો ખન્ધા પટિસન્ધિરૂપાનં વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તિ, હદયરૂપં અરૂપીનં ખન્ધાનં વિપ્પયુત્તપચ્ચયો હોતિ. ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા’’તિ હેત્થ એવં યથાલાભવસેન વુત્તં.
Pañcakkhandhāti ettha paṭisandhicittena paṭisandhikkhaṇe labbhamānāni rūpāni rūpakkhandho, sahajātā vedanā vedanākkhandho, saññā saññākkhandho, sesacetasikā saṅkhārakkhandho, paṭisandhicittaṃ viññāṇakkhandho. Sahajātapaccayā hontīti cattāro arūpino khandhā aññamaññaṃ sahajātapaccayā honti, rūpakkhandhe cattāro mahābhūtā aññamaññaṃ sahajātapaccayā honti, arūpino khandhā ca hadayarūpañca aññamaññaṃ sahajātapaccayā honti, mahābhūtāpi upādārūpānaṃ sahajātapaccayā honti. Aññamaññapaccayā hontīti aññamaññaṃ uppādanupatthambhanabhāvena upakārakā honti, cattāro arūpino khandhā ca aññamaññapaccayā honti, cattāro mahābhūtā aññamaññapaccayā honti. Nissayapaccayā hontīti adhiṭṭhānākārena nissayākārena ca upakārakā honti, cattāro arūpino khandhā ca aññamaññaṃ nissayapaccayā hontīti sahajātā viya vitthāretabbā. Vippayuttapaccayā hontīti ekavatthukādibhāvānupagamanena vippayuttabhāvena upakārakā honti, arūpino khandhā paṭisandhirūpānaṃ vippayuttapaccayā honti, hadayarūpaṃ arūpīnaṃ khandhānaṃ vippayuttapaccayo hoti. ‘‘Pañcakkhandhā’’ti hettha evaṃ yathālābhavasena vuttaṃ.
ચત્તારો મહાભૂતાતિ એત્થ તયો પચ્ચયા પઠમં વુત્તાયેવ. તયો જીવિતસઙ્ખારાતિ આયુ ચ ઉસ્મા ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચ. આયૂતિ રૂપજીવિતિન્દ્રિયં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ. ઉસ્માતિ તેજોધાતુ. વિઞ્ઞાણન્તિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં. એતાનિ હિ ઉપરૂપરિ જીવિતસઙ્ખારં સઙ્ખરોન્તિ પવત્તેન્તીતિ જીવિતસઙ્ખારા. સહજાતપચ્ચયા હોન્તીતિ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણઞ્ચ સમ્પયુત્તકાનં ખન્ધાનઞ્ચ હદયરૂપસ્સ ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, તેજોધાતુ તિણ્ણં મહાભૂતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસહજાતપચ્ચયો હોતિ, ઉપાદારૂપાનં સહજાતપચ્ચયોવ, રૂપજીવિતિન્દ્રિયં સહજાતરૂપાનં પરિયાયેન સહજાતપચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં. અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તિ, નિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ દ્વયં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણઞ્ચ સમ્પયુત્તખન્ધાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ વુત્તનયેનેવ યોજેત્વા વેદિતબ્બં. વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તીતિ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણઞ્ચ પટિસન્ધિરૂપાનં વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તિ. રૂપજીવિતિન્દ્રિયં પન અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપ્પયુત્તપચ્ચયત્તે ન યુજ્જતિ. તસ્મા ‘‘તયો જીવિતસઙ્ખારા’’તિ યથાલાભવસેન વુત્તં. નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ વુત્તનયેનેવ ચતુપચ્ચયત્તે યોજેતબ્બં. ચુદ્દસ ધમ્માતિ પઞ્ચક્ખન્ધા, ચત્તારો મહાભૂતા, તયો જીવિતસઙ્ખારા, નામઞ્ચ રૂપઞ્ચાતિ એવં ગણનાવસેન ચુદ્દસ ધમ્મા. તેસઞ્ચ ઉપરિ અઞ્ઞેસઞ્ચ સહજાતાદિપચ્ચયભાવો વુત્તનયો એવ. સમ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તીતિ પુન એકવત્થુકએકારમ્મણએકુપ્પાદએકનિરોધસઙ્ખાતેન સમ્પયુત્તભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ.
Cattāro mahābhūtāti ettha tayo paccayā paṭhamaṃ vuttāyeva. Tayo jīvitasaṅkhārāti āyu ca usmā ca viññāṇañca. Āyūti rūpajīvitindriyaṃ arūpajīvitindriyañca. Usmāti tejodhātu. Viññāṇanti paṭisandhiviññāṇaṃ. Etāni hi uparūpari jīvitasaṅkhāraṃ saṅkharonti pavattentīti jīvitasaṅkhārā. Sahajātapaccayā hontīti arūpajīvitindriyaṃ paṭisandhiviññāṇañca sampayuttakānaṃ khandhānañca hadayarūpassa ca aññamaññasahajātapaccayā honti, tejodhātu tiṇṇaṃ mahābhūtānaṃ aññamaññasahajātapaccayo hoti, upādārūpānaṃ sahajātapaccayova, rūpajīvitindriyaṃ sahajātarūpānaṃ pariyāyena sahajātapaccayo hotīti veditabbaṃ. Aññamaññapaccayā honti, nissayapaccayā hontīti dvayaṃ arūpajīvitindriyaṃ paṭisandhiviññāṇañca sampayuttakhandhānaṃ aññamaññapaccayā honti. Aññamaññanissayapaccayā hontīti vuttanayeneva yojetvā veditabbaṃ. Vippayuttapaccayā hontīti arūpajīvitindriyaṃ paṭisandhiviññāṇañca paṭisandhirūpānaṃ vippayuttapaccayā honti. Rūpajīvitindriyaṃ pana aññamaññanissayavippayuttapaccayatte na yujjati. Tasmā ‘‘tayo jīvitasaṅkhārā’’ti yathālābhavasena vuttaṃ. Nāmañca rūpañca vuttanayeneva catupaccayatte yojetabbaṃ. Cuddasadhammāti pañcakkhandhā, cattāro mahābhūtā, tayo jīvitasaṅkhārā, nāmañca rūpañcāti evaṃ gaṇanāvasena cuddasa dhammā. Tesañca upari aññesañca sahajātādipaccayabhāvo vuttanayo eva. Sampayuttapaccayā hontīti puna ekavatthukaekārammaṇaekuppādaekanirodhasaṅkhātena sampayuttabhāvena upakārakā honti.
પઞ્ચિન્દ્રિયાનીતિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ. નામઞ્ચાતિ ઇધ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. વિઞ્ઞાણઞ્ચાતિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં. પુન ચુદ્દસ ધમ્માતિ ચત્તારો ખન્ધા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, તયો હેતૂ, નામઞ્ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચાતિ એવં ગણનાવસેન ચુદ્દસ ધમ્મા. અટ્ઠવીસતિ ધમ્માતિ પુરિમા ચ ચુદ્દસ, ઇમે ચ ચુદ્દસાતિ અટ્ઠવીસતિ. ઇધ રૂપસ્સાપિ પવિટ્ઠત્તા સમ્પયુત્તપચ્ચયં અપનેત્વા વિપ્પયુત્તપચ્ચયો વુત્તો.
Pañcindriyānīti saddhindriyādīni. Nāmañcāti idha vedanādayo tayo khandhā. Viññāṇañcāti paṭisandhiviññāṇaṃ. Puna cuddasa dhammāti cattāro khandhā, pañcindriyāni, tayo hetū, nāmañca viññāṇañcāti evaṃ gaṇanāvasena cuddasa dhammā. Aṭṭhavīsati dhammāti purimā ca cuddasa, ime ca cuddasāti aṭṭhavīsati. Idha rūpassāpi paviṭṭhattā sampayuttapaccayaṃ apanetvā vippayuttapaccayo vutto.
એવં પટિસન્ધિક્ખણે વિજ્જમાનસ્સ તસ્સ તસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ તં તં પચ્ચયભેદં દસ્સેત્વા પઠમં નિદ્દિટ્ઠે હેતૂ નિગમેત્વા દસ્સેન્તો ઇમેસં અટ્ઠન્નં હેતૂનં પચ્ચયા ઉપપત્તિ હોતીતિ આહ. કમ્માયૂહનક્ખણે તયો કુસલહેતૂ, નિકન્તિક્ખણે દ્વે અકુસલહેતૂ, પટિસન્ધિક્ખણે તયો અબ્યાકતહેતૂતિ એવં અટ્ઠ હેતૂ. તત્થ તયો કુસલહેતૂ, દ્વે અકુસલહેતૂ ચ ઇધ પટિસન્ધિક્ખણે પવત્તિયા ઉપનિસ્સયપચ્ચયા હોન્તિ. તયો અબ્યાકતહેતૂ યથાયોગં હેતુપચ્ચયસહજાતપચ્ચયવસેન પચ્ચયા હોન્તિ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો.
Evaṃ paṭisandhikkhaṇe vijjamānassa tassa tassa paccayuppannassa dhammassa taṃ taṃ paccayabhedaṃ dassetvā paṭhamaṃ niddiṭṭhe hetū nigametvā dassento imesaṃ aṭṭhannaṃ hetūnaṃ paccayā upapatti hotīti āha. Kammāyūhanakkhaṇe tayo kusalahetū, nikantikkhaṇe dve akusalahetū, paṭisandhikkhaṇe tayo abyākatahetūti evaṃ aṭṭha hetū. Tattha tayo kusalahetū, dve akusalahetū ca idha paṭisandhikkhaṇe pavattiyā upanissayapaccayā honti. Tayo abyākatahetū yathāyogaṃ hetupaccayasahajātapaccayavasena paccayā honti. Sesavāresupi eseva nayo.
અરૂપાવચરાનં પન રૂપાભાવા નામપચ્ચયાપિ વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયાપિ નામન્તિ વુત્તં. રૂપમિસ્સકચુદ્દસકોપિ ચ પરિહીનો. તસ્સ પરિહીનત્તા ‘‘અટ્ઠવીસતિ ધમ્મા’’તિ વારો ચ ન લબ્ભતિ.
Arūpāvacarānaṃ pana rūpābhāvā nāmapaccayāpi viññāṇaṃ, viññāṇapaccayāpi nāmanti vuttaṃ. Rūpamissakacuddasakopi ca parihīno. Tassa parihīnattā ‘‘aṭṭhavīsati dhammā’’ti vāro ca na labbhati.
૨૩૩. ઇદાનિ વિમોક્ખસ્સ પચ્ચયભૂતં તિહેતુકપટિસન્ધિં દસ્સેત્વા તેનેવ સમ્બન્ધેન દુહેતુકપટિસન્ધિવિસેસઞ્ચ દસ્સેતુકામો ગતિસમ્પત્તિયા ઞાણવિપ્પયુત્તેતિઆદિમાહ. કુસલકમ્મસ્સ જવનક્ખણેતિ અતીતજાતિયા ઇધ પટિસન્ધિજનકસ્સ દુહેતુકકુસલકમ્મસ્સ વુત્તનયેનેવ જવનક્ખણે. દ્વે હેતૂતિ ઞાણવિપ્પયુત્તત્તા અલોભો કુસલહેતુ અદોસો કુસલહેતુ. દ્વે અબ્યાકતહેતૂપિ અલોભાદોસાયેવ.
233. Idāni vimokkhassa paccayabhūtaṃ tihetukapaṭisandhiṃ dassetvā teneva sambandhena duhetukapaṭisandhivisesañca dassetukāmo gatisampattiyā ñāṇavippayuttetiādimāha. Kusalakammassa javanakkhaṇeti atītajātiyā idha paṭisandhijanakassa duhetukakusalakammassa vuttanayeneva javanakkhaṇe. Dve hetūti ñāṇavippayuttattā alobho kusalahetu adoso kusalahetu. Dve abyākatahetūpi alobhādosāyeva.
ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનીતિ પઞ્ઞિન્દ્રિયવજ્જાનિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ ચત્તારિ. દ્વાદસ ધમ્માતિ પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અમોહહેતુસ્સ ચ પરિહીનત્તા દ્વાદસ. તેસં દ્વિન્નંયેવ પરિહીનત્તા છબ્બીસતિ. છન્નં હેતૂનન્તિ દ્વિન્નં કુસલહેતૂનં, દ્વિન્નં અકુસલહેતૂનં, દ્વિન્નં વિપાકહેતૂનન્તિ એવં છન્નં હેતૂનં. રૂપારૂપાવચરા પનેત્થ એકન્તતિહેતુકત્તા ન ગહિતા. સેસં પઠમવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇમસ્મિં વારે દુહેતુકપટિસન્ધિયા દુહેતુકકમ્મસ્સેવ વુત્તત્તા તિહેતુકકમ્મેન દુહેતુકપટિસન્ધિ ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. તસ્મા યં ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૪૯૮) તિપિટકમહાધમ્મરક્ખિતત્થેરવાદે ‘‘તિહેતુકકમ્મેન પટિસન્ધિ તિહેતુકાવ હોતિ, દુહેતુકાહેતુકા ન હોતિ. દુહેતુકકમ્મેન દુહેતુકાહેતુકા હોતિ, તિહેતુકા ન હોતી’’તિ વુત્તં, તં ઇમાય પાળિયા સમેતિ. યં પન તિપિટકચૂળનાગત્થેરસ્સ ચ મોરવાપિવાસિમહાદત્તત્થેરસ્સ ચ વાદેસુ ‘‘તિહેતુકકમ્મેન પટિસન્ધિ તિહેતુકાપિ હોતિ દુહેતુકાપિ, અહેતુકા ન હોતિ. દુહેતુકકમ્મેન દુહેતુકાપિ હોતિ અહેતુકાપિ, તિહેતુકા ન હોતી’’તિ વુત્તં, તં ઇમાય પાળિયા વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ. ઇમિસ્સા કથાય હેતુઅધિકારત્તા અહેતુકપટિસન્ધિ ન વુત્તાતિ.
Cattāri indriyānīti paññindriyavajjāni saddhindriyādīni cattāri. Dvādasa dhammāti paññindriyassa amohahetussa ca parihīnattā dvādasa. Tesaṃ dvinnaṃyeva parihīnattā chabbīsati. Channaṃ hetūnanti dvinnaṃ kusalahetūnaṃ, dvinnaṃ akusalahetūnaṃ, dvinnaṃ vipākahetūnanti evaṃ channaṃ hetūnaṃ. Rūpārūpāvacarā panettha ekantatihetukattā na gahitā. Sesaṃ paṭhamavāre vuttanayeneva veditabbaṃ. Imasmiṃ vāre duhetukapaṭisandhiyā duhetukakammasseva vuttattā tihetukakammena duhetukapaṭisandhi na hotīti vuttaṃ hoti. Tasmā yaṃ dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 498) tipiṭakamahādhammarakkhitattheravāde ‘‘tihetukakammena paṭisandhi tihetukāva hoti, duhetukāhetukā na hoti. Duhetukakammena duhetukāhetukā hoti, tihetukā na hotī’’ti vuttaṃ, taṃ imāya pāḷiyā sameti. Yaṃ pana tipiṭakacūḷanāgattherassa ca moravāpivāsimahādattattherassa ca vādesu ‘‘tihetukakammena paṭisandhi tihetukāpi hoti duhetukāpi, ahetukā na hoti. Duhetukakammena duhetukāpi hoti ahetukāpi, tihetukā na hotī’’ti vuttaṃ, taṃ imāya pāḷiyā viruddhaṃ viya dissati. Imissā kathāya hetuadhikārattā ahetukapaṭisandhi na vuttāti.
ગતિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Gatikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૬. ગતિકથા • 6. Gatikathā
