| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
६. गोपालविमानवण्णना
6. Gopālavimānavaṇṇanā
दिस्वान देवं पटिपुच्छि भिक्खूति गोपालविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा राजगहे विहरति वेळुवने। तेन समयेन राजगहवासी अञ्ञतरो गोपालको पातरासत्थाय पिलोतिकाय पुटबद्धं कुम्मासं गहेत्वा नगरतो निक्खमित्वा गावीनं चरणट्ठानभूतं गोचरभूमिं सम्पापुणि। तं आयस्मा महामोग्गल्लानो ‘‘अयं इदानेव कालं करिस्सति, मय्हञ्च कुम्मासं दत्वा तावतिंसेसु उप्पज्जिस्सती’’ति च ञत्वा तस्स समीपं अगमासि। सो वेलं ओलोकेत्वा थेरस्स कुम्मासं दातुकामो अहोसि। तेन च समयेन गावियो मासक्खेत्तं पविसन्ति। अथ सो गोपालो चिन्तेसि ‘‘किं नु खो थेरस्स कुम्मासं ददेय्यं, उदाहु गावियो मासक्खेत्ततो नीहरेय्य’’न्ति। अथस्स एतदहोसि ‘‘माससामिका मं यं इच्छन्ति, तं करोन्तु, थेरे पन गते कुम्मासदानन्तरायो मे सिया, हन्दाहं पठमं अय्यस्स कुम्मासं दस्सामी’’ति तं थेरस्स उपनेसि। पटिग्गहेसि थेरो अनुकम्पं उपादाय।
Disvānadevaṃ paṭipucchi bhikkhūti gopālavimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā rājagahe viharati veḷuvane. Tena samayena rājagahavāsī aññataro gopālako pātarāsatthāya pilotikāya puṭabaddhaṃ kummāsaṃ gahetvā nagarato nikkhamitvā gāvīnaṃ caraṇaṭṭhānabhūtaṃ gocarabhūmiṃ sampāpuṇi. Taṃ āyasmā mahāmoggallāno ‘‘ayaṃ idāneva kālaṃ karissati, mayhañca kummāsaṃ datvā tāvatiṃsesu uppajjissatī’’ti ca ñatvā tassa samīpaṃ agamāsi. So velaṃ oloketvā therassa kummāsaṃ dātukāmo ahosi. Tena ca samayena gāviyo māsakkhettaṃ pavisanti. Atha so gopālo cintesi ‘‘kiṃ nu kho therassa kummāsaṃ dadeyyaṃ, udāhu gāviyo māsakkhettato nīhareyya’’nti. Athassa etadahosi ‘‘māsasāmikā maṃ yaṃ icchanti, taṃ karontu, there pana gate kummāsadānantarāyo me siyā, handāhaṃ paṭhamaṃ ayyassa kummāsaṃ dassāmī’’ti taṃ therassa upanesi. Paṭiggahesi thero anukampaṃ upādāya.
अथ नं गावियो निवत्तेतुं परिस्सयं अनोलोकेत्वा वेगेन उपधावन्तं पादेन फुट्ठो आसीविसो डंसि। थेरोपि तं अनुकम्पमानो तं कुम्मासं परिभुञ्जितुं आरभि। गोपालकोपि गावियो निवत्तेत्वा आगतो थेरं कुम्मासं परिभुञ्जन्तं दिस्वा पसन्नचित्तो उळारं पीतिसोमनस्सं पटिसंवेदेन्तो निसीदि। तावदेवस्स सकलसरीरं विसं अज्झोत्थरि। मुहुत्तमेव वेगे मुद्धपत्ते कालमकासि, कालकतो च तावतिंसेसु द्वादसयोजनिके कनकविमाने निब्बत्ति। तं आयस्मा महामोग्गल्लानो दिस्वा इमाहि गाथाहि पटिपुच्छि –
Atha naṃ gāviyo nivattetuṃ parissayaṃ anoloketvā vegena upadhāvantaṃ pādena phuṭṭho āsīviso ḍaṃsi. Theropi taṃ anukampamāno taṃ kummāsaṃ paribhuñjituṃ ārabhi. Gopālakopi gāviyo nivattetvā āgato theraṃ kummāsaṃ paribhuñjantaṃ disvā pasannacitto uḷāraṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedento nisīdi. Tāvadevassa sakalasarīraṃ visaṃ ajjhotthari. Muhuttameva vege muddhapatte kālamakāsi, kālakato ca tāvatiṃsesu dvādasayojanike kanakavimāne nibbatti. Taṃ āyasmā mahāmoggallāno disvā imāhi gāthāhi paṭipucchi –
११५९.
1159.
‘‘दिस्वान देवं पटिपुच्छि भिक्खु, उच्चे विमानम्हि चिरट्ठितिके।
‘‘Disvāna devaṃ paṭipucchi bhikkhu, ucce vimānamhi ciraṭṭhitike;
आमुत्तहत्थाभरणं यसस्सिं, दिब्बे विमानम्हि यथापि चन्दिमा॥
Āmuttahatthābharaṇaṃ yasassiṃ, dibbe vimānamhi yathāpi candimā.
११६०.
1160.
‘‘अलङ्कतो मल्यधरो सुवत्थो, सुकुण्डली कप्पितकेसमस्सु।
‘‘Alaṅkato malyadharo suvattho, sukuṇḍalī kappitakesamassu;
आमुत्तहत्थाभरणो यसस्सी, दिब्बे विमानम्हि यथापि चन्दिमा॥
Āmuttahatthābharaṇo yasassī, dibbe vimānamhi yathāpi candimā.
११६१.
1161.
‘‘दिब्बा च वीणा पवदन्ति वग्गुं। अट्ठट्ठका सिक्खिता साधुरूपा।
‘‘Dibbā ca vīṇā pavadanti vagguṃ; Aṭṭhaṭṭhakā sikkhitā sādhurūpā;
दिब्बा च कञ्ञा तिदसचरा उळारा, नच्चन्ति गायन्ति पमोदयन्ति॥
Dibbā ca kaññā tidasacarā uḷārā, naccanti gāyanti pamodayanti.
११६२.
1162.
‘‘देविद्धिपत्तोसि महानुभावो…पे॰…
‘‘Deviddhipattosi mahānubhāvo…pe…
वण्णो च ते सब्बदिसा पभासती’’ति॥
Vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsatī’’ti.
सोपि तस्स ब्याकासि –
Sopi tassa byākāsi –
११६३. ‘‘सो देवपुत्तो अत्तमनो…पे॰…यस्स कम्मस्सिदं फलं’’॥
1163. ‘‘So devaputto attamano…pe…yassa kammassidaṃ phalaṃ’’.
११६४.
1164.
‘‘अहं मनुस्सेसु मनुस्सभूतो, सङ्गम्म रक्खिस्सं परेसं धेनुयो।
‘‘Ahaṃ manussesu manussabhūto, saṅgamma rakkhissaṃ paresaṃ dhenuyo;
ततो च आगा समणो ममन्तिके, गावो च मासे अगमंसु खादितुं॥
Tato ca āgā samaṇo mamantike, gāvo ca māse agamaṃsu khādituṃ.
११६५.
1165.
‘‘द्वयज्ज किच्चं उभयञ्च कारियं, इच्चेवहं भन्ते तदा विचिन्तयिं।
‘‘Dvayajja kiccaṃ ubhayañca kāriyaṃ, iccevahaṃ bhante tadā vicintayiṃ;
ततो च सञ्ञं पटिलद्ध योनिसो, ‘ददामि भन्ते’ति खिपिं अनन्तकं॥
Tato ca saññaṃ paṭiladdha yoniso, ‘dadāmi bhante’ti khipiṃ anantakaṃ.
११६६.
1166.
‘‘सो मासखेत्तं तुरितो अवासरिं, पुरा अयं भञ्जति यस्सिदं धनं।
‘‘So māsakhettaṃ turito avāsariṃ, purā ayaṃ bhañjati yassidaṃ dhanaṃ;
ततो च कण्हो उरगो महाविसो, अडंसि पादे तुरितस्स मे सतो॥
Tato ca kaṇho urago mahāviso, aḍaṃsi pāde turitassa me sato.
११६७.
1167.
‘‘स्वाहं अट्टोम्हि दुक्खेन पीळितो, भिक्खु च तं सामं मुञ्चित्वानन्तकं।
‘‘Svāhaṃ aṭṭomhi dukkhena pīḷito, bhikkhu ca taṃ sāmaṃ muñcitvānantakaṃ;
अहासि कुम्मासं ममानुकम्पया, ततो चुतो कालकतोम्हि देवता॥
Ahāsi kummāsaṃ mamānukampayā, tato cuto kālakatomhi devatā.
११६८.
1168.
‘‘तदेव कम्मं कुसलं कतं मया, सुखञ्च कम्मं अनुभोमि अत्तना।
‘‘Tadeva kammaṃ kusalaṃ kataṃ mayā, sukhañca kammaṃ anubhomi attanā;
तया हि भन्ते अनुकम्पितो भुसं, कतञ्ञुताय अभिवादयामि तं॥
Tayā hi bhante anukampito bhusaṃ, kataññutāya abhivādayāmi taṃ.
११६९.
1169.
‘‘सदेवके लोके समारके च, अञ्ञो मुनि नत्थि तयानुकम्पको।
‘‘Sadevake loke samārake ca, añño muni natthi tayānukampako;
तया हि भन्ते अनुकम्पितो भुसं, कतञ्ञुताय अभिवादयामि तं॥
Tayā hi bhante anukampito bhusaṃ, kataññutāya abhivādayāmi taṃ.
११७०.
1170.
‘‘इमस्मिं लोके परस्मिं वा पन, अञ्ञो मुनी नत्थि तयानुकम्पको।
‘‘Imasmiṃ loke parasmiṃ vā pana, añño munī natthi tayānukampako;
तया हि भन्ते अनुकम्पितो भुसं, कतञ्ञुताय अभिवादयामि त’’न्ति॥
Tayā hi bhante anukampito bhusaṃ, kataññutāya abhivādayāmi ta’’nti.
अथायस्मा महामोग्गल्लानो अत्तना च देवताय च कथितनियामेनेव तं भगवतो आरोचेसि। सत्था तमत्थं पच्चनुभासित्वा तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेतुं ‘‘दिस्वान देवं पटिपुच्छि भिक्खू’’तिआदिमाह।
Athāyasmā mahāmoggallāno attanā ca devatāya ca kathitaniyāmeneva taṃ bhagavato ārocesi. Satthā tamatthaṃ paccanubhāsitvā taṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desetuṃ ‘‘disvāna devaṃ paṭipucchi bhikkhū’’tiādimāha.
११५९. तत्थ देवन्ति गोपालदेवपुत्तं। भिक्खूति आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं सन्धाय सत्था वदति। सो हि सब्बसो भिन्नकिलेसताय भिक्खु। विमानस्स बहुकालावट्ठायिताय कप्पट्ठितिकताय एव वा ‘‘चिरट्ठितिके’’ति वुत्तं, ‘‘चिरट्ठितिक’’न्तिपि केचि पठन्ति। तञ्हि ‘‘देव’’न्ति इमिना सम्बन्धितब्बं। सोपि हि सट्ठिसतसहस्साधिका तिस्सो वस्सकोटियो तत्थ अवट्ठानतो ‘‘चिरट्ठितिके’’ति वत्तब्बतं लभति। यथापि चन्दिमाति यथा चन्दिमा देवपुत्तो कन्तसीतलमनोहरकिरणजालसमुज्जले अत्तनो दिब्बे विमानम्हि विरोचति, एवं विरोचमानन्ति वचनसेसा।
1159. Tattha devanti gopāladevaputtaṃ. Bhikkhūti āyasmantaṃ mahāmoggallānaṃ sandhāya satthā vadati. So hi sabbaso bhinnakilesatāya bhikkhu. Vimānassa bahukālāvaṭṭhāyitāya kappaṭṭhitikatāya eva vā ‘‘ciraṭṭhitike’’ti vuttaṃ, ‘‘ciraṭṭhitika’’ntipi keci paṭhanti. Tañhi ‘‘deva’’nti iminā sambandhitabbaṃ. Sopi hi saṭṭhisatasahassādhikā tisso vassakoṭiyo tattha avaṭṭhānato ‘‘ciraṭṭhitike’’ti vattabbataṃ labhati. Yathāpi candimāti yathā candimā devaputto kantasītalamanoharakiraṇajālasamujjale attano dibbe vimānamhi virocati, evaṃ virocamānanti vacanasesā.
११६०. अलङ्कतोतिआदि तस्स देवपुत्तस्स थेरेन पुच्छिताकारदस्सनं, तं हेट्ठा वुत्तत्थमेव।
1160.Alaṅkatotiādi tassa devaputtassa therena pucchitākāradassanaṃ, taṃ heṭṭhā vuttatthameva.
११६४. सङ्गम्माति सङ्गमेत्वा, सङ्गम्माति वा सङ्गहेत्वा। हेत्वत्थोपि हि इध अन्तोनीतो, बहू एकतो हुत्वाति अत्थो। आगाति आगञ्छि। मासेति माससस्सानि।
1164.Saṅgammāti saṅgametvā, saṅgammāti vā saṅgahetvā. Hetvatthopi hi idha antonīto, bahū ekato hutvāti attho. Āgāti āgañchi. Māseti māsasassāni.
११६५. द्वयज्जाति द्वयं अज्ज एतरहि किच्चं कातब्बं। उभयञ्च कारियन्ति वुत्तस्सेवत्थस्स परियायवचनं। सञ्ञन्ति धम्मसञ्ञं। तेनाह ‘‘योनिसो’’ति पटिलद्धाति पटिलभित्वा। खिपिन्ति पनिग्गाहापनवसेन हत्थे खिपिं। अनन्तकन्ति नन्तकं कुम्मासं पक्खिपित्वा बन्धित्वा ठपितं पिलोतिकं। अ-कारो चेत्थ निपातमत्तं।
1165.Dvayajjāti dvayaṃ ajja etarahi kiccaṃ kātabbaṃ. Ubhayañca kāriyanti vuttassevatthassa pariyāyavacanaṃ. Saññanti dhammasaññaṃ. Tenāha ‘‘yoniso’’ti paṭiladdhāti paṭilabhitvā. Khipinti paniggāhāpanavasena hatthe khipiṃ. Anantakanti nantakaṃ kummāsaṃ pakkhipitvā bandhitvā ṭhapitaṃ pilotikaṃ. A-kāro cettha nipātamattaṃ.
११६६. सोति सो अहं। तुरितोति तुरितो सम्भमन्तो। अवासरिन्ति उपगच्छि, पाविसिं वा। पुरा अयं भञ्जति यस्सिदं धनन्ति यस्स खेत्तसामिकस्स इदं माससस्सं धनं, तं अयं गोगणो भञ्जति पुरा तस्स भञ्जनतो, आमद्दनतो पुरेतरमेवाति अत्थो। ततोति तत्थ। तुरितस्स मे सतोति सम्भमन्तस्स मे समानस्स, सहसा गमनेन मग्गे कण्हसप्पं अनोलोकेत्वा गतस्साति अधिप्पायो।
1166.Soti so ahaṃ. Turitoti turito sambhamanto. Avāsarinti upagacchi, pāvisiṃ vā. Purā ayaṃ bhañjati yassidaṃ dhananti yassa khettasāmikassa idaṃ māsasassaṃ dhanaṃ, taṃ ayaṃ gogaṇo bhañjati purā tassa bhañjanato, āmaddanato puretaramevāti attho. Tatoti tattha. Turitassa me satoti sambhamantassa me samānassa, sahasā gamanena magge kaṇhasappaṃ anoloketvā gatassāti adhippāyo.
११६७. अट्टोम्हि दुक्खेन पीळितोति तेन आसीविसडंसनेन अट्टो अट्टितो उपद्दुतो मरणदुक्खेन बाधितो भवामि। अहासीति अज्झोहरि, परिभुञ्जीति अत्थो। ततो चुतो कालकतोम्हि देवताति ततो मनुस्सत्तभावतो चुतो मरणकालप्पत्तिया, तत्थ वा आयुसङ्खारस्स खेपनसङ्खातस्स कालस्स कतत्ता कालकतो, तदनन्तरमेव च अम्हि देवता देवत्तभावप्पत्तिया देवता होमीति अत्थो।
1167.Aṭṭomhi dukkhena pīḷitoti tena āsīvisaḍaṃsanena aṭṭo aṭṭito upadduto maraṇadukkhena bādhito bhavāmi. Ahāsīti ajjhohari, paribhuñjīti attho. Tato cuto kālakatomhi devatāti tato manussattabhāvato cuto maraṇakālappattiyā, tattha vā āyusaṅkhārassa khepanasaṅkhātassa kālassa katattā kālakato, tadanantarameva ca amhi devatā devattabhāvappattiyā devatā homīti attho.
११६९. तयाति तया सदिसो अञ्ञो मुनि मोनेय्यगुणयुत्तो इसि नत्थि। तयाति वा निस्सक्के इदं करणवचनं। सेसं वुत्तनयमेव।
1169.Tayāti tayā sadiso añño muni moneyyaguṇayutto isi natthi. Tayāti vā nissakke idaṃ karaṇavacanaṃ. Sesaṃ vuttanayameva.
गोपालविमानवण्णना निट्ठिता।
Gopālavimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / ६. गोपालविमानवत्थु • 6. Gopālavimānavatthu
