| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
२७. गोतमबुद्धवंसवण्णना
27. Gotamabuddhavaṃsavaṇṇanā
दूरेनिदानकथा
Dūrenidānakathā
‘‘इदानि यस्मा अम्हाकं, बुद्धवंसस्स वण्णना।
‘‘Idāni yasmā amhākaṃ, buddhavaṃsassa vaṇṇanā;
अनुक्कमेन सम्पत्ता, तस्मायं तस्स वण्णना’’॥
Anukkamena sampattā, tasmāyaṃ tassa vaṇṇanā’’.
तत्थ अम्हाकं बोधिसत्तो दीपङ्करादीनं चतुवीसतिया बुद्धानं सन्तिके अधिकारं करोन्तो कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि आगतो। कस्सपस्स पन भगवतो ओरभागे ठपेत्वा इमं सम्मासम्बुद्धं अञ्ञो बुद्धो नाम नत्थि। इति दीपङ्करादीनं चतुवीसतिया बुद्धानं सन्तिके लद्धब्याकरणो पन बोधिसत्तो येनेन –
Tattha amhākaṃ bodhisatto dīpaṅkarādīnaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike adhikāraṃ karonto kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni āgato. Kassapassa pana bhagavato orabhāge ṭhapetvā imaṃ sammāsambuddhaṃ añño buddho nāma natthi. Iti dīpaṅkarādīnaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo pana bodhisatto yenena –
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
पब्बज्जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९) –
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –
इमे अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा दीपङ्करपादमूले कताभिनीहारेन ‘‘हन्द, बुद्धकरे धम्मे, विचिनामि इतो चितो’’ति उस्साहं कत्वा ‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, पठमं दानपारमि’’न्ति दानपारमितादयो बुद्धकारकधम्मा दिट्ठा, ते पूरेन्तो याव वेस्सन्तरत्तभावा आगमि, आगच्छन्तो च ये ते कताभिनीहारानं बोधिसत्तानं आनिसंसा संवण्णिता –
Ime aṭṭha dhamme samodhānetvā dīpaṅkarapādamūle katābhinīhārena ‘‘handa, buddhakare dhamme, vicināmi ito cito’’ti ussāhaṃ katvā ‘‘vicinanto tadādakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapārami’’nti dānapāramitādayo buddhakārakadhammā diṭṭhā, te pūrento yāva vessantarattabhāvā āgami, āgacchanto ca ye te katābhinīhārānaṃ bodhisattānaṃ ānisaṃsā saṃvaṇṇitā –
‘‘एवं सब्बङ्गसम्पन्ना, बोधिया नियता नरा।
‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannā, bodhiyā niyatā narā;
संसरं दीघमद्धानं, कप्पकोटिसतेहिपि॥
Saṃsaraṃ dīghamaddhānaṃ, kappakoṭisatehipi.
‘‘अवीचिम्हि नुप्पज्जन्ति, तथा लोकन्तरेसु च।
‘‘Avīcimhi nuppajjanti, tathā lokantaresu ca;
निज्झामतण्हा खुप्पिपासा, न होन्ति काळकञ्जिका॥
Nijjhāmataṇhā khuppipāsā, na honti kāḷakañjikā.
‘‘न होन्ति खुद्दका पाणा, उप्पज्जन्तापि दुग्गतिं।
‘‘Na honti khuddakā pāṇā, uppajjantāpi duggatiṃ;
जायमाना मनुस्सेसु, जच्चन्धा न भवन्ति ते॥
Jāyamānā manussesu, jaccandhā na bhavanti te.
‘‘सोतवेकल्लता नत्थि, न भवन्ति मूगपक्खिका।
‘‘Sotavekallatā natthi, na bhavanti mūgapakkhikā;
इत्थिभावं न गच्छन्ति, उभतोब्यञ्जनपण्डका॥
Itthibhāvaṃ na gacchanti, ubhatobyañjanapaṇḍakā.
‘‘न भवन्ति परियापन्ना, बोधिया नियता नरा।
‘‘Na bhavanti pariyāpannā, bodhiyā niyatā narā;
मुत्ता आनन्तरिकेहि, सब्बत्थ सुद्धगोचरा॥
Muttā ānantarikehi, sabbattha suddhagocarā.
‘‘मिच्छादिट्ठिं न सेवन्ति, कम्मकिरियदस्सना।
‘‘Micchādiṭṭhiṃ na sevanti, kammakiriyadassanā;
वसमानापि सग्गेसु, असञ्ञं नूपपज्जरे॥
Vasamānāpi saggesu, asaññaṃ nūpapajjare.
‘‘सुद्धावासेसु देवेसु, हेतु नाम न विज्जति।
‘‘Suddhāvāsesu devesu, hetu nāma na vijjati;
नेक्खम्मनिन्ना सप्पुरिसा, विसंयुत्ता भवाभवे।
Nekkhammaninnā sappurisā, visaṃyuttā bhavābhave;
चरन्ति लोकत्थचरियायो, पूरेन्ति सब्बपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथा)।
Caranti lokatthacariyāyo, pūrenti sabbapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathā);
ते आनिसंसे अधिगन्त्वाव आगतो। एवं आगच्छन्तो वेस्सन्तरत्तभावे ठितो –
Te ānisaṃse adhigantvāva āgato. Evaṃ āgacchanto vessantarattabhāve ṭhito –
‘‘अचेतनायं पथवी, अविञ्ञाय सुखं दुखं।
‘‘Acetanāyaṃ pathavī, aviññāya sukhaṃ dukhaṃ;
सापि दानबला मय्हं, सत्तक्खत्तुं पकम्पथा’’ति॥ (चरिया॰ १.१२४) –
Sāpi dānabalā mayhaṃ, sattakkhattuṃ pakampathā’’ti. (cariyā. 1.124) –
एवं महापथविकम्पनादीनि महापुञ्ञानि कत्वा आयुपरियोसाने ततो चवित्वा तुसितपुरे निब्बत्ति।
Evaṃ mahāpathavikampanādīni mahāpuññāni katvā āyupariyosāne tato cavitvā tusitapure nibbatti.
अविदूरेनिदानकथा
Avidūrenidānakathā
तुसितपुरे वसमानेयेव पन बोधिसत्ते बुद्धकोलाहलं नाम उदपादि। लोकस्मिञ्हि तीणि कोलाहलानि उप्पज्जन्ति। सेय्यथिदं – कप्पकोलाहलं, बुद्धकोलाहलं, चक्कवत्तिकोलाहलन्ति। तत्थ ‘‘वस्ससतसहस्सस्स अच्चयेन कप्पुट्ठानं भविस्सती’’ति लोकब्यूहा नाम कामावचरदेवा मुत्तसिरा विकिण्णकेसा रुदमुखा अस्सूनि हत्थेहि पुञ्छमाना रत्तवत्थनिवत्था अतिविय विरूपवेसधारिनो हुत्वा मनुस्सपथे विचरन्ता एवं आरोचेन्ति – ‘‘मारिसा, मारिसा, इतो वस्ससतसहस्सस्स अच्चयेन कप्पुट्ठानं भविस्सति, अयं लोको विनस्सिस्सति, महासमुद्दोपि उस्सुस्सिस्सति, अयञ्च महापथवी सिनेरु च पब्बतराजा उड्डय्हिस्सन्ति विनस्सिस्सन्ति, याव ब्रह्मलोका लोकविनासो भविस्सति, मेत्तं, मारिसा, भावेथ, करुणं मुदितं उपेक्खं, मारिसा, भावेथ, मातरं पितरं उपट्ठहथ, कुले जेट्ठापचायिनो होथा’’ति। इदं कप्पकोलाहलं नाम।
Tusitapure vasamāneyeva pana bodhisatte buddhakolāhalaṃ nāma udapādi. Lokasmiñhi tīṇi kolāhalāni uppajjanti. Seyyathidaṃ – kappakolāhalaṃ, buddhakolāhalaṃ, cakkavattikolāhalanti. Tattha ‘‘vassasatasahassassa accayena kappuṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti lokabyūhā nāma kāmāvacaradevā muttasirā vikiṇṇakesā rudamukhā assūni hatthehi puñchamānā rattavatthanivatthā ativiya virūpavesadhārino hutvā manussapathe vicarantā evaṃ ārocenti – ‘‘mārisā, mārisā, ito vassasatasahassassa accayena kappuṭṭhānaṃ bhavissati, ayaṃ loko vinassissati, mahāsamuddopi ussussissati, ayañca mahāpathavī sineru ca pabbatarājā uḍḍayhissanti vinassissanti, yāva brahmalokā lokavināso bhavissati, mettaṃ, mārisā, bhāvetha, karuṇaṃ muditaṃ upekkhaṃ, mārisā, bhāvetha, mātaraṃ pitaraṃ upaṭṭhahatha, kule jeṭṭhāpacāyino hothā’’ti. Idaṃ kappakolāhalaṃ nāma.
‘‘वस्ससहस्सस्स अच्चयेन पन सब्बञ्ञुबुद्धो लोके उपज्जिस्सती’’ति लोकपालदेवता – ‘‘इतो, मारिसा, वस्ससहस्सस्स अच्चयेन बुद्धो लोके उप्पज्जिस्सती’’ति उग्घोसेन्तियो आहिण्डन्ति। इदं बुद्धकोलाहलं नाम।
‘‘Vassasahassassa accayena pana sabbaññubuddho loke upajjissatī’’ti lokapāladevatā – ‘‘ito, mārisā, vassasahassassa accayena buddho loke uppajjissatī’’ti ugghosentiyo āhiṇḍanti. Idaṃ buddhakolāhalaṃ nāma.
‘‘वस्ससतस्स अच्चयेन चक्कवत्तिराजा उप्पज्जिस्सती’’ति देवता – ‘‘इतो, मारिसा, वस्ससतस्स अच्चयेन चक्कवत्तिराजा उप्पज्जिस्सती’’ति उग्घोसेन्तियो आहिण्डन्ति। इदं चक्कवत्तिकोलाहलं नाम (खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ५.मङ्गलपञ्हसमुट्ठानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा)।
‘‘Vassasatassa accayena cakkavattirājā uppajjissatī’’ti devatā – ‘‘ito, mārisā, vassasatassa accayena cakkavattirājā uppajjissatī’’ti ugghosentiyo āhiṇḍanti. Idaṃ cakkavattikolāhalaṃ nāma (khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalapañhasamuṭṭhānakathā; apa. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā; jā. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā).
तेसु बुद्धकोलाहलसद्दं सुत्वा सकलदससहस्सचक्कवाळदेवता एकतो सन्निपतित्वा – ‘‘असुको नाम सत्तो बुद्धो भविस्सती’’ति ञत्वा उपसङ्कमित्वा आयाचन्ति, आयाचमाना च तस्स पुब्बनिमित्तेसु उप्पन्नेसु आयाचन्ति। तदा पन सब्बापि ता एकेकचक्कवाळे चतुमहाराज-सक्क-सुयाम-सन्तुसित-सुनिम्मित-वसवत्ति-महाब्रह्मेहि सद्धिं एकचक्कवाळे सन्निपतित्वा तुसितभवने उप्पन्नचुतिनिमित्तस्स बोधिसत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा – ‘‘मारिस, तुम्हेहि दस पारमियो पूरिता, पूरेन्तेहि च न सक्कब्रह्मसम्पत्तिआदिकं सम्पत्तिं पत्थेन्तेहि पूरिता, लोकनित्थरणत्थाय पन वो सब्बञ्ञुतं पत्थेन्तेहि परिपूरिता बुद्धत्ताय –
Tesu buddhakolāhalasaddaṃ sutvā sakaladasasahassacakkavāḷadevatā ekato sannipatitvā – ‘‘asuko nāma satto buddho bhavissatī’’ti ñatvā upasaṅkamitvā āyācanti, āyācamānā ca tassa pubbanimittesu uppannesu āyācanti. Tadā pana sabbāpi tā ekekacakkavāḷe catumahārāja-sakka-suyāma-santusita-sunimmita-vasavatti-mahābrahmehi saddhiṃ ekacakkavāḷe sannipatitvā tusitabhavane uppannacutinimittassa bodhisattassa santikaṃ gantvā – ‘‘mārisa, tumhehi dasa pāramiyo pūritā, pūrentehi ca na sakkabrahmasampattiādikaṃ sampattiṃ patthentehi pūritā, lokanittharaṇatthāya pana vo sabbaññutaṃ patthentehi paripūritā buddhattāya –
‘‘कालो खो ते महावीर, उप्पज्ज मातुकुच्छियं।
‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
सदेवकं तारयन्तो, बुज्झस्सु अमतं पद’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.६७) –
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –
याचिंसु।
Yāciṃsu.
अथ महासत्तो देवताहि एवं आयाचियमानो देवतानं पटिञ्ञं अदत्वाव काल-दीप-देस-कुल-जनेत्तिआयुपरिच्छेदवसेन पञ्च महाविलोकनानि विलोकेसि। तत्थ ‘‘कालो नु खो, न कालो’’ति पठमं कालं विलोकेसि। तत्थ वस्ससतसहस्सतो उद्धं वड्ढितआयुकालो कालो नाम न होति। कस्मा? तदा हि सत्तानं जातिजरामरणानि न पञ्ञायन्ति, बुद्धानञ्च धम्मदेसना तिलक्खणमुत्ता नाम नत्थि, तेसं ‘‘अनिच्चं दुक्खमनत्ता’’ति कथेन्तानं ‘‘किं नामेतं कथेन्ती’’ति नेव सोतब्बं न सद्धातब्बं मञ्ञन्ति, ततो अभिसमयो न होति, तस्मिं असति अनिय्यानिकं सासनं होति। तस्मा सो अकालो। वस्ससततो ऊनआयुकालोपि कालो न होति। कस्मा? तदा सत्ता उस्सन्नकिलेसा होन्ति, उस्सन्नकिलेसानञ्च दिन्नोवादो ओवादट्ठाने न तिट्ठति, उदके दण्डराजि विय खिप्पं विगच्छति। तस्मा सोपि अकालो। वस्ससतसहस्सतो पन पट्ठाय हेट्ठा वस्ससततो पट्ठाय उद्धं आयुकालो कालो नाम। तदा पन वस्ससतकालो अहोसि। अथ महासत्तो ‘‘निब्बत्तितब्बकालो’’ति कालं पस्सि।
Atha mahāsatto devatāhi evaṃ āyāciyamāno devatānaṃ paṭiññaṃ adatvāva kāla-dīpa-desa-kula-janettiāyuparicchedavasena pañca mahāvilokanāni vilokesi. Tattha ‘‘kālo nu kho, na kālo’’ti paṭhamaṃ kālaṃ vilokesi. Tattha vassasatasahassato uddhaṃ vaḍḍhitaāyukālo kālo nāma na hoti. Kasmā? Tadā hi sattānaṃ jātijarāmaraṇāni na paññāyanti, buddhānañca dhammadesanā tilakkhaṇamuttā nāma natthi, tesaṃ ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti kathentānaṃ ‘‘kiṃ nāmetaṃ kathentī’’ti neva sotabbaṃ na saddhātabbaṃ maññanti, tato abhisamayo na hoti, tasmiṃ asati aniyyānikaṃ sāsanaṃ hoti. Tasmā so akālo. Vassasatato ūnaāyukālopi kālo na hoti. Kasmā? Tadā sattā ussannakilesā honti, ussannakilesānañca dinnovādo ovādaṭṭhāne na tiṭṭhati, udake daṇḍarāji viya khippaṃ vigacchati. Tasmā sopi akālo. Vassasatasahassato pana paṭṭhāya heṭṭhā vassasatato paṭṭhāya uddhaṃ āyukālo kālo nāma. Tadā pana vassasatakālo ahosi. Atha mahāsatto ‘‘nibbattitabbakālo’’ti kālaṃ passi.
ततो दीपं ओलोकेन्तो सपरिवारे चत्तारो महादीपे ओलोकेत्वा – ‘‘तीसु दीपेसु बुद्धा न निब्बत्तन्ति, जम्बुदीपेयेव निब्बत्तन्ती’’ति दीपं पस्सि।
Tato dīpaṃ olokento saparivāre cattāro mahādīpe oloketvā – ‘‘tīsu dīpesu buddhā na nibbattanti, jambudīpeyeva nibbattantī’’ti dīpaṃ passi.
ततो ‘‘जम्बुदीपो नाम महा, दसयोजनसहस्सपरिमाणो। कतरस्मिं नु खो पदेसे बुद्धा निब्बत्तन्ती’’ति ओकासं ओलोकेन्तो मज्झिमदेसं पस्सि। ‘‘कपिलवत्थु नाम नगरं, तत्थ मया निब्बत्तितब्ब’’न्ति निट्ठमगमासि।
Tato ‘‘jambudīpo nāma mahā, dasayojanasahassaparimāṇo. Katarasmiṃ nu kho padese buddhā nibbattantī’’ti okāsaṃ olokento majjhimadesaṃ passi. ‘‘Kapilavatthu nāma nagaraṃ, tattha mayā nibbattitabba’’nti niṭṭhamagamāsi.
ततो कुलं विलोकेन्तो – ‘‘बुद्धा नाम वेस्सकुले वा सुद्दकुले वा न निब्बत्तन्ति। लोकसम्मते पन खत्तियकुले वा ब्राह्मणकुले वा निब्बत्तन्ति, एतरहि खत्तियकुलं लोकसम्मतं, तत्थ निब्बत्तिस्सामि सुद्धोदनो नाम राजा पिता मे भविस्सती’’ति कुलं पस्सि।
Tato kulaṃ vilokento – ‘‘buddhā nāma vessakule vā suddakule vā na nibbattanti. Lokasammate pana khattiyakule vā brāhmaṇakule vā nibbattanti, etarahi khattiyakulaṃ lokasammataṃ, tattha nibbattissāmi suddhodano nāma rājā pitā me bhavissatī’’ti kulaṃ passi.
ततो मातरं विलोकेन्तो – ‘‘बुद्धमाता नाम लोला सुराधुत्ता न होति, कप्पसतसहस्सं पन पूरितपारमी जातितो पट्ठाय अखण्डपञ्चसीलायेव होति। अयञ्च महामाया नाम देवी एदिसी, अयं मे माता भविस्सति, कित्तकं पनस्सा आयूति, दसन्नं मासानं उपरि सत्त दिवसानी’’ति पस्सि।
Tato mātaraṃ vilokento – ‘‘buddhamātā nāma lolā surādhuttā na hoti, kappasatasahassaṃ pana pūritapāramī jātito paṭṭhāya akhaṇḍapañcasīlāyeva hoti. Ayañca mahāmāyā nāma devī edisī, ayaṃ me mātā bhavissati, kittakaṃ panassā āyūti, dasannaṃ māsānaṃ upari satta divasānī’’ti passi.
इति इमं पञ्चविधं महाविलोकनं विलोकेत्वा – ‘‘कालो मे, मारिसा, बुद्धभावाया’’ति देवानं पटिञ्ञं दत्वा – ‘‘गच्छथ तुम्हे’’ति ता देवता उय्योजेत्वा तुसितदेवताहि परिवुतो तुसितपुरे नन्दनवनं पाविसि। सब्बदेवलोकेसु हि नन्दनवनं अत्थियेव। तत्र नं देवता – ‘‘इतो चुतो सुगतिं गच्छा’’ति पुब्बे कतकुसलकम्मोकासं सारयमाना विचरन्ति। सो एवं ताहि देवताहि कुसलं सारयमानाहि परिवुतो तत्र विचरन्तोव चवित्वा महामायाय देविया कुच्छिस्मिं उत्तरासाळ्हनक्खत्तेन पटिसन्धिं गण्हि। महापुरिसस्स पन मातु कुच्छिस्मिं पटिसन्धिग्गण्हनक्खणे एकप्पहारेनेव सकलदससहस्सिलोकधातु सङ्कम्पि। द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि पातुरहेसुं।
Iti imaṃ pañcavidhaṃ mahāvilokanaṃ viloketvā – ‘‘kālo me, mārisā, buddhabhāvāyā’’ti devānaṃ paṭiññaṃ datvā – ‘‘gacchatha tumhe’’ti tā devatā uyyojetvā tusitadevatāhi parivuto tusitapure nandanavanaṃ pāvisi. Sabbadevalokesu hi nandanavanaṃ atthiyeva. Tatra naṃ devatā – ‘‘ito cuto sugatiṃ gacchā’’ti pubbe katakusalakammokāsaṃ sārayamānā vicaranti. So evaṃ tāhi devatāhi kusalaṃ sārayamānāhi parivuto tatra vicarantova cavitvā mahāmāyāya deviyā kucchismiṃ uttarāsāḷhanakkhattena paṭisandhiṃ gaṇhi. Mahāpurisassa pana mātu kucchismiṃ paṭisandhiggaṇhanakkhaṇe ekappahāreneva sakaladasasahassilokadhātu saṅkampi. Dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ.
एवं गहितपटिसन्धिकस्स बोधिसत्तस्स चेव बोधिसत्तमातुया च उपद्दवनिवारणत्थं खग्गहत्था चत्तारो देवपुत्ता आरक्खं गण्हिंसु। बोधिसत्तस्स मातु पुरिसेसु रागचित्तं नुप्पज्जि, लाभग्गयसग्गप्पत्ता च सा अहोसि सुखिनी अकिलन्तकाया। बोधिसत्तञ्च अत्तनो कुच्छिगतं विप्पसन्ने मणिरतने आवुतपण्डुसुत्तं विय पस्सति। यस्मा बोधिसत्तेन वसितकुच्छि नाम चेतियगब्भसदिसा होति, न सक्का अञ्ञेन सत्तेन आवसितुं वा परिभुञ्जितुं वा, तस्मा बोधिसत्तमाता सत्ताहजाते बोधिसत्ते कालं कत्वा तुसितपुरे निब्बत्ति। यथा पन अञ्ञा इत्थियो दस मासे अप्पत्वापि अतिक्कमित्वापि निसिन्नापि निपन्नापि विजायन्ति, न एवं बोधिसत्तमाता। बोधिसत्तमाता पन बोधिसत्तं दस मासे कुच्छिना परिहरित्वा ठिताव विजायति। अयं बोधिसत्तमातु धम्मता।
Evaṃ gahitapaṭisandhikassa bodhisattassa ceva bodhisattamātuyā ca upaddavanivāraṇatthaṃ khaggahatthā cattāro devaputtā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Bodhisattassa mātu purisesu rāgacittaṃ nuppajji, lābhaggayasaggappattā ca sā ahosi sukhinī akilantakāyā. Bodhisattañca attano kucchigataṃ vippasanne maṇiratane āvutapaṇḍusuttaṃ viya passati. Yasmā bodhisattena vasitakucchi nāma cetiyagabbhasadisā hoti, na sakkā aññena sattena āvasituṃ vā paribhuñjituṃ vā, tasmā bodhisattamātā sattāhajāte bodhisatte kālaṃ katvā tusitapure nibbatti. Yathā pana aññā itthiyo dasa māse appatvāpi atikkamitvāpi nisinnāpi nipannāpi vijāyanti, na evaṃ bodhisattamātā. Bodhisattamātā pana bodhisattaṃ dasa māse kucchinā pariharitvā ṭhitāva vijāyati. Ayaṃ bodhisattamātu dhammatā.
महामायापि देवी दस मासे कुच्छिना बोधिसत्तं परिहरित्वा परिपुण्णगब्भा ञातिघरं गन्तुकामा सुद्धोदनमहाराजस्स आरोचेसि – ‘‘इच्छामहं, महाराज, देवदहनगरं गन्तु’’न्ति। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा कपिलवत्थुतो याव देवदहनगरा अञ्जसं समं कारेत्वा कदलिपुण्णघटकमुकधजपटाकादीहि अलङ्कारापेत्वा नवकनकसिविकाय निसीदापेत्वा महतिया विभूतिया महता परिवारेन पेसेसि। द्विन्नं पन नगरानं अन्तरे उभयनगरवासीनं परिभोगारहं लुम्बिनीवनं नाम मङ्गलसालवनं अत्थि, तं तस्मिं समये मूलतो याव अग्गसाखा सब्बं एकफालिफुल्लं अहोसि। साखन्तरेहि चेव पुप्फन्तरेहि च परमरतिकरमधुरमनोरमविरुताहि मदमुदिताहि अनुभुत्तपञ्चराहि परभतमधुकरवधूहि उपगीयमानसुरनन्दननन्दनवनसदिससोभं वनं दिस्वा देविया सालवनकीळमनुभवितुं चित्तमुप्पज्जि (अप॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा)।
Mahāmāyāpi devī dasa māse kucchinā bodhisattaṃ pariharitvā paripuṇṇagabbhā ñātigharaṃ gantukāmā suddhodanamahārājassa ārocesi – ‘‘icchāmahaṃ, mahārāja, devadahanagaraṃ gantu’’nti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā kapilavatthuto yāva devadahanagarā añjasaṃ samaṃ kāretvā kadalipuṇṇaghaṭakamukadhajapaṭākādīhi alaṅkārāpetvā navakanakasivikāya nisīdāpetvā mahatiyā vibhūtiyā mahatā parivārena pesesi. Dvinnaṃ pana nagarānaṃ antare ubhayanagaravāsīnaṃ paribhogārahaṃ lumbinīvanaṃ nāma maṅgalasālavanaṃ atthi, taṃ tasmiṃ samaye mūlato yāva aggasākhā sabbaṃ ekaphāliphullaṃ ahosi. Sākhantarehi ceva pupphantarehi ca paramaratikaramadhuramanoramavirutāhi madamuditāhi anubhuttapañcarāhi parabhatamadhukaravadhūhi upagīyamānasuranandananandanavanasadisasobhaṃ vanaṃ disvā deviyā sālavanakīḷamanubhavituṃ cittamuppajji (apa. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā; jā. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā).
‘‘विभूसिता बालजनातिचालिनी, विभूसितङ्गी वनितेव मालिनी।
‘‘Vibhūsitā bālajanāticālinī, vibhūsitaṅgī vaniteva mālinī;
सदा जनानं नयनालिमालिनी, विलुम्पिनीवातिविरोचि लुम्बिनी’’॥
Sadā janānaṃ nayanālimālinī, vilumpinīvātiviroci lumbinī’’.
अमच्चा रञ्ञो आरोचेत्वा देविं गहेत्वा तं लुम्बिनीवनं पविसिंसु। सा मङ्गलसालमूलं गन्त्वा तस्स उजुसमवट्टक्खन्धस्स पुप्फफलपल्लवसमलङ्कतस्स यं साखं गण्हितुकामा अहोसि, सा सालसाखा अबला जनहदयलोला सयमेव विलम्बमाना हुत्वा तस्सा करतलस्मिं समुपगता। अथ सा तं सालसाखं तम्बतुङ्गनखुज्जलेन कमलदलवत्तिवट्टङ्गुलिना नवकनककटवलयसोभिना दक्खिणेन परमरतिकरेन करेन अग्गहेसि। सा तं सालसाखं गहेत्वा ठिता असितजलधरविवरगता बालचन्दलेखा विय च अचिरट्ठितिका अच्चिपभा विय च नन्दनवनजाता देवी विय च देवी विरोचित्थ। तावदेव चस्सा कम्मजवाता चलिंसु। अथस्सा साणिपाकारं परिक्खिपित्वा महाजनो पटिक्कमि। सा सालसाखं गहेत्वा तिट्ठमानाय एव तस्सा गब्भवुट्ठानं अहोसि।
Amaccā rañño ārocetvā deviṃ gahetvā taṃ lumbinīvanaṃ pavisiṃsu. Sā maṅgalasālamūlaṃ gantvā tassa ujusamavaṭṭakkhandhassa pupphaphalapallavasamalaṅkatassa yaṃ sākhaṃ gaṇhitukāmā ahosi, sā sālasākhā abalā janahadayalolā sayameva vilambamānā hutvā tassā karatalasmiṃ samupagatā. Atha sā taṃ sālasākhaṃ tambatuṅganakhujjalena kamaladalavattivaṭṭaṅgulinā navakanakakaṭavalayasobhinā dakkhiṇena paramaratikarena karena aggahesi. Sā taṃ sālasākhaṃ gahetvā ṭhitā asitajaladharavivaragatā bālacandalekhā viya ca aciraṭṭhitikā accipabhā viya ca nandanavanajātā devī viya ca devī virocittha. Tāvadeva cassā kammajavātā caliṃsu. Athassā sāṇipākāraṃ parikkhipitvā mahājano paṭikkami. Sā sālasākhaṃ gahetvā tiṭṭhamānāya eva tassā gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi.
तङ्खणंयेव चत्तारो विसुद्धचित्ता महाब्रह्मानो सुवण्णजालं आदाय आगन्त्वा तेन सुवण्णजालेन बोधिसत्तं सम्पटिच्छित्वा मातु पुरतो ठपेत्वा – ‘‘अत्तमना, देवि, होहि, महेसक्खो ते पुत्तो उप्पन्नो’’ति आहंसु। यथा पन अञ्ञे सत्ता मातुकुच्छितो निक्खमन्ता पटिक्कूलेन असुचिना मक्खिता निक्खमन्ति, न एवं बोधिसत्तो। बोधिसत्तो पन द्वे हत्थे द्वे पादे पसारेत्वा ठितकोव मातुकुच्छिसम्भवेन केनचि असुचिना अमक्खितोव सुद्धो विसदो कासिकवत्थे निक्खित्तमणिरतनं विय विरोचमानो मातुकुच्छितो निक्खमि। एवं सन्तेपि बोधिसत्तस्स च बोधिसत्तमातुया च सक्कारत्थं आकासतो द्वे उदकधारा निक्खमित्वा बोधिसत्तस्स च मातुया च सरीरे उतुं गाहापेसुं।
Taṅkhaṇaṃyeva cattāro visuddhacittā mahābrahmāno suvaṇṇajālaṃ ādāya āgantvā tena suvaṇṇajālena bodhisattaṃ sampaṭicchitvā mātu purato ṭhapetvā – ‘‘attamanā, devi, hohi, mahesakkho te putto uppanno’’ti āhaṃsu. Yathā pana aññe sattā mātukucchito nikkhamantā paṭikkūlena asucinā makkhitā nikkhamanti, na evaṃ bodhisatto. Bodhisatto pana dve hatthe dve pāde pasāretvā ṭhitakova mātukucchisambhavena kenaci asucinā amakkhitova suddho visado kāsikavatthe nikkhittamaṇiratanaṃ viya virocamāno mātukucchito nikkhami. Evaṃ santepi bodhisattassa ca bodhisattamātuyā ca sakkāratthaṃ ākāsato dve udakadhārā nikkhamitvā bodhisattassa ca mātuyā ca sarīre utuṃ gāhāpesuṃ.
अथ नं सुवण्णजालेन पटिग्गहेत्वा ठितानं ब्रह्मानं हत्थतो चत्तारो महाराजानो मङ्गलसम्मताय सुखसम्फस्साय अजिनप्पवेणिया गण्हिंसु, तेसं हत्थतो मनुस्सा दुकूलचुम्बटकेन गण्हिंसु, मनुस्सानं हत्थतो मुच्चित्वा पथवियं पतिट्ठाय पुरत्थिमं दिसं ओलोकेसि, अनेकानि चक्कवाळसहस्सानि एकङ्गणानि अहेसुं। तत्थ देवमनुस्सा गन्धपुप्फमालादीहि पूजयमाना – ‘‘महापुरिस, तुम्हेहि सदिसो एत्थ नत्थि, कुतो उत्तरितरो’’ति आहंसु। एवं दस दिसा अनुविलोकेत्वा अत्तना सदिसं अदिस्वा उत्तरदिसाभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन अगमासि। गच्छन्तो च पथविया एव गतो, नाकासेन। अचेलकोव गतो, न सचेलको। दहरोव गतो, न सोळसवस्सुद्देसिको। महाजनस्स पन आकासेन गच्छन्तो विय अलङ्कतपटियत्तो विय च सोळसवस्सुद्देसिको विय च अहोसि। ततो सत्तमे पदे ठत्वा ‘‘अग्गोहमस्मि लोकस्सा’’तिआदिकं (दी॰ नि॰ २.३१; म॰ नि॰ ३.२०७) आसभिं वाचं निच्छारेन्तो सीहनादं नदि।
Atha naṃ suvaṇṇajālena paṭiggahetvā ṭhitānaṃ brahmānaṃ hatthato cattāro mahārājāno maṅgalasammatāya sukhasamphassāya ajinappaveṇiyā gaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena gaṇhiṃsu, manussānaṃ hatthato muccitvā pathaviyaṃ patiṭṭhāya puratthimaṃ disaṃ olokesi, anekāni cakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Tattha devamanussā gandhapupphamālādīhi pūjayamānā – ‘‘mahāpurisa, tumhehi sadiso ettha natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ dasa disā anuviloketvā attanā sadisaṃ adisvā uttaradisābhimukho sattapadavītihārena agamāsi. Gacchanto ca pathaviyā eva gato, nākāsena. Acelakova gato, na sacelako. Daharova gato, na soḷasavassuddesiko. Mahājanassa pana ākāsena gacchanto viya alaṅkatapaṭiyatto viya ca soḷasavassuddesiko viya ca ahosi. Tato sattame pade ṭhatvā ‘‘aggohamasmi lokassā’’tiādikaṃ (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) āsabhiṃ vācaṃ nicchārento sīhanādaṃ nadi.
बोधिसत्तो हि तीसु अत्तभावेसु मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तोव वाचं निच्छारेसि महोसधत्तभावे, वेस्सन्तरत्तभावे, इमस्मिं अत्तभावेति। महोसधत्तभावे किरस्स मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तस्सेव सक्को देवराजा आगन्त्वा चन्दनसारं हत्थे ठपेत्वा गतो, तं मुट्ठियं कत्वाव निक्खन्तो। अथ नं माता – ‘‘तात, त्वं किं गहेत्वा आगतोसी’’ति पुच्छि। ‘‘ओसधं, अम्मा’’ति। इति ओसधं गहेत्वा आगतत्ता ‘‘ओसधकुमारो’’त्वेवस्स नाममकंसु।
Bodhisatto hi tīsu attabhāvesu mātukucchito nikkhantamattova vācaṃ nicchāresi mahosadhattabhāve, vessantarattabhāve, imasmiṃ attabhāveti. Mahosadhattabhāve kirassa mātukucchito nikkhantamattasseva sakko devarājā āgantvā candanasāraṃ hatthe ṭhapetvā gato, taṃ muṭṭhiyaṃ katvāva nikkhanto. Atha naṃ mātā – ‘‘tāta, tvaṃ kiṃ gahetvā āgatosī’’ti pucchi. ‘‘Osadhaṃ, ammā’’ti. Iti osadhaṃ gahetvā āgatattā ‘‘osadhakumāro’’tvevassa nāmamakaṃsu.
वेस्सन्तरत्तभावे पन मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तोव दक्खिणहत्थं पसारेत्वा – ‘‘अत्थि नु खो, अम्म, किञ्चि गेहस्मिं धनं, दानं दस्सामी’’ति वदन्तो निक्खमि। अथस्स माता – ‘‘सधने कुले निब्बत्तोसि, ताता’’ति पुत्तस्स हत्थं अत्तनो हत्थतले कत्वा सहस्सत्थविकं ठपेसि।
Vessantarattabhāve pana mātukucchito nikkhantamattova dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā – ‘‘atthi nu kho, amma, kiñci gehasmiṃ dhanaṃ, dānaṃ dassāmī’’ti vadanto nikkhami. Athassa mātā – ‘‘sadhane kule nibbattosi, tātā’’ti puttassa hatthaṃ attano hatthatale katvā sahassatthavikaṃ ṭhapesi.
इमस्मिं पन अत्तभावे इमं सीहनादं नदीति एवं बोधिसत्तो तीसु अत्तभावेसु मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तोव वाचं निच्छारेसि। जातक्खणेपिस्स द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि पातुरहेसुं। यस्मिं पन समये अम्हाकं बोधिसत्तो लुम्बिनीवने जातो तस्मिंयेव समये राहुलमाता देवी आनन्दो छन्नो काळुदायी अमच्चो कण्डको अस्सराजा महाबोधिरुक्खो चतस्सो निधिकुम्भियो च जाता, तत्थ एको गावुतप्पमाणो एको अड्ढयोजनप्पमाणो एको तिगावुतप्पमाणो एको योजनप्पमाणो अहोसि। इमे सत्त सहजाता नाम होन्ति।
Imasmiṃ pana attabhāve imaṃ sīhanādaṃ nadīti evaṃ bodhisatto tīsu attabhāvesu mātukucchito nikkhantamattova vācaṃ nicchāresi. Jātakkhaṇepissa dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ. Yasmiṃ pana samaye amhākaṃ bodhisatto lumbinīvane jāto tasmiṃyeva samaye rāhulamātā devī ānando channo kāḷudāyī amacco kaṇḍako assarājā mahābodhirukkho catasso nidhikumbhiyo ca jātā, tattha eko gāvutappamāṇo eko aḍḍhayojanappamāṇo eko tigāvutappamāṇo eko yojanappamāṇo ahosi. Ime satta sahajātā nāma honti.
उभयनगरवासिनो महापुरिसं गहेत्वा कपिलवत्थुपुरमेव अगमंसु। तंदिवसमेव – ‘‘कपिलवत्थुनगरे सुद्धोदनमहाराजस्स पुत्तो बोधिमूले निसीदित्वा बुद्धो भविस्सती’’ति तावतिंसभवने हट्ठतुट्ठा देवसङ्घा चेलुक्खेपादीनि पवत्तेन्ता कीळिंसु। तस्मिं समये सुद्धोदनमहाराजस्स कुलूपको अट्ठसमापत्तिलाभी काळदेवलो नाम तापसो भत्तकिच्चं कत्वा दिवाविहारत्थाय तावतिंसभवनं गन्त्वा तत्थ दिवाविहारं निसिन्नो ता देवता तुट्ठमानसा कीळन्तियो दिस्वा ‘‘किंकारणा तुट्ठमानसा पमुदितहदया कीळथ, मय्हं तं कारणं कथेथा’’ति पुच्छि। ततो देवता आहंसु – ‘‘मारिस, सुद्धोदनरञ्ञो पुत्तो जातो, सो बोधिमण्डे निसीदित्वा बुद्धो हुत्वा धम्मचक्कं पवत्तेस्सति, तस्स ‘अनन्तरूपं बुद्धलीळं पस्सितुं लभिस्सामा’ति इमिना कारणेन तुट्ठम्हा’’ति।
Ubhayanagaravāsino mahāpurisaṃ gahetvā kapilavatthupurameva agamaṃsu. Taṃdivasameva – ‘‘kapilavatthunagare suddhodanamahārājassa putto bodhimūle nisīditvā buddho bhavissatī’’ti tāvatiṃsabhavane haṭṭhatuṭṭhā devasaṅghā celukkhepādīni pavattentā kīḷiṃsu. Tasmiṃ samaye suddhodanamahārājassa kulūpako aṭṭhasamāpattilābhī kāḷadevalo nāma tāpaso bhattakiccaṃ katvā divāvihāratthāya tāvatiṃsabhavanaṃ gantvā tattha divāvihāraṃ nisinno tā devatā tuṭṭhamānasā kīḷantiyo disvā ‘‘kiṃkāraṇā tuṭṭhamānasā pamuditahadayā kīḷatha, mayhaṃ taṃ kāraṇaṃ kathethā’’ti pucchi. Tato devatā āhaṃsu – ‘‘mārisa, suddhodanarañño putto jāto, so bodhimaṇḍe nisīditvā buddho hutvā dhammacakkaṃ pavattessati, tassa ‘anantarūpaṃ buddhalīḷaṃ passituṃ labhissāmā’ti iminā kāraṇena tuṭṭhamhā’’ti.
अथ तापसो तासं देवतानं वचनं सुत्वा परमदस्सनीयरतनावलोकतो देवलोकतो ओरुय्ह नरपतिनिवेसनं पविसित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। ततो कतपटिसन्थारं राजानं – ‘‘पुत्तो किर ते, महाराज, जातो, तं पस्सिस्सामा’’ति आह। राजा अलङ्कतपटियत्तं तनयं आहरापेत्वा देवलतापसं वन्दापेतुं अभिहरि। महापुरिसस्स पादा परिवत्तित्वा विज्जुलता विय असितजलधरकूटेसु तापसस्स जटासु पतिट्ठहिंसु। बोधिसत्तेन हि तेनत्तभावेन वन्दितब्बो नाम अञ्ञो नत्थि। ततो तापसो उट्ठायासना बोधिसत्तस्स अञ्जलिं पग्गहेसि। राजा तं अच्छरियं दिस्वा अत्तनो पुत्तं वन्दि। तापसो बोधिसत्तस्स लक्खणसम्पत्तिं दिस्वा – ‘‘भविस्सति नु खो बुद्धो, उदाहु न भविस्सती’’ति आवज्जेत्वा उपधारेन्तो – ‘‘निस्संसयं बुद्धो भविस्सती’’ति अनागतंसञाणेन ञत्वा – ‘‘अच्छरियपुरिसो अय’’न्ति सितं अकासि।
Atha tāpaso tāsaṃ devatānaṃ vacanaṃ sutvā paramadassanīyaratanāvalokato devalokato oruyha narapatinivesanaṃ pavisitvā paññatte āsane nisīdi. Tato katapaṭisanthāraṃ rājānaṃ – ‘‘putto kira te, mahārāja, jāto, taṃ passissāmā’’ti āha. Rājā alaṅkatapaṭiyattaṃ tanayaṃ āharāpetvā devalatāpasaṃ vandāpetuṃ abhihari. Mahāpurisassa pādā parivattitvā vijjulatā viya asitajaladharakūṭesu tāpasassa jaṭāsu patiṭṭhahiṃsu. Bodhisattena hi tenattabhāvena vanditabbo nāma añño natthi. Tato tāpaso uṭṭhāyāsanā bodhisattassa añjaliṃ paggahesi. Rājā taṃ acchariyaṃ disvā attano puttaṃ vandi. Tāpaso bodhisattassa lakkhaṇasampattiṃ disvā – ‘‘bhavissati nu kho buddho, udāhu na bhavissatī’’ti āvajjetvā upadhārento – ‘‘nissaṃsayaṃ buddho bhavissatī’’ti anāgataṃsañāṇena ñatvā – ‘‘acchariyapuriso aya’’nti sitaṃ akāsi.
ततो ‘‘अहं इमं बुद्धभूतं दट्ठुं लभिस्सामि नु खो, नो’’ति उपधारेन्तो – ‘‘न लभिस्सामि, अन्तरायेव कालं कत्वा बुद्धसतेनपि बुद्धसहस्सेनपि गन्त्वा बोधेतुं असक्कुणेय्ये अरूपभवे निब्बत्तिस्सामी’’ति दिस्वा – ‘‘एवरूपं नाम अच्छरियपुरिसं बुद्धभूतं दट्ठुं न लभिस्सामि, महती वत मे जानि भविस्सती’’ति परोदि। मनुस्सा पन दिस्वा – ‘‘अम्हाकं अय्यो इदानेव हसित्वा पुन रोदितुमारभि, किं नु खो, भन्ते, अम्हाकं अय्यपुत्तस्स कोचि अन्तरायो भविस्सती’’ति पुच्छिंसु। तापसो आह – ‘‘नत्थेतस्स अन्तरायो, निस्संसयेन बुद्धो भविस्सती’’ति। ‘‘अथ कस्मा तुम्हे परोदित्था’’ति? ‘‘एवरूपं अच्छरियपुरिसं बुद्धभूतं दट्ठुं न लभिस्सामि, महती वत मे जानि भविस्सतीति अत्तानं अनुसोचन्तो रोदामी’’ति आह।
Tato ‘‘ahaṃ imaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ labhissāmi nu kho, no’’ti upadhārento – ‘‘na labhissāmi, antarāyeva kālaṃ katvā buddhasatenapi buddhasahassenapi gantvā bodhetuṃ asakkuṇeyye arūpabhave nibbattissāmī’’ti disvā – ‘‘evarūpaṃ nāma acchariyapurisaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ na labhissāmi, mahatī vata me jāni bhavissatī’’ti parodi. Manussā pana disvā – ‘‘amhākaṃ ayyo idāneva hasitvā puna roditumārabhi, kiṃ nu kho, bhante, amhākaṃ ayyaputtassa koci antarāyo bhavissatī’’ti pucchiṃsu. Tāpaso āha – ‘‘natthetassa antarāyo, nissaṃsayena buddho bhavissatī’’ti. ‘‘Atha kasmā tumhe paroditthā’’ti? ‘‘Evarūpaṃ acchariyapurisaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ na labhissāmi, mahatī vata me jāni bhavissatīti attānaṃ anusocanto rodāmī’’ti āha.
ततो बोधिसत्तं पञ्चमे दिवसे सीसं न्हापेत्वा – ‘‘नामं गण्हिस्सामा’’ति राजभवनं चतुज्जातिकगन्धेन उपलिम्पित्वा लाजपञ्चमानि कुसुमानि विकिरित्वा असम्भिन्नपायासं पचापेत्वा तिण्णं वेदानं पारङ्गते अट्ठसते ब्राह्मणे निमन्तेत्वा राजभवने निसीदापेत्वा मधुपायासं भोजेत्वा सक्कारं कत्वा – ‘‘किं नु खो भविस्सती’’ति लक्खणानि परिग्गाहापेसुं। तेसु रामादयो अट्ठ ब्राह्मणपण्डिता लक्खणपरिग्गाहका अहेसुं। तेसु सत्त जना द्वे अङ्गुलियो उक्खिपित्वा द्वेधा ब्याकरिंसु – ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्नागतो अगारं अज्झावसन्तो राजा होति चक्कवत्ती, पब्बजमानो बुद्धो’’ति। तेसं पन सब्बदहरो गोत्तेन कोण्डञ्ञो नाम ब्राह्मणो बोधिसत्तस्स लक्खणवरसम्पत्तिं दिस्वा – ‘‘एतस्स अगारमज्झे ठानकारणं नत्थि, एकन्तेनेव विवटच्छदो बुद्धो भविस्सती’’ति एकमेव अङ्गुलिं उक्खिपित्वा एकंसब्याकरणं ब्याकासि। अथस्स नामं गण्हन्ता सब्बलोकत्थसिद्धिकरत्ता सिद्धत्थोति नाममकंसु।
Tato bodhisattaṃ pañcame divase sīsaṃ nhāpetvā – ‘‘nāmaṃ gaṇhissāmā’’ti rājabhavanaṃ catujjātikagandhena upalimpitvā lājapañcamāni kusumāni vikiritvā asambhinnapāyāsaṃ pacāpetvā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāraṅgate aṭṭhasate brāhmaṇe nimantetvā rājabhavane nisīdāpetvā madhupāyāsaṃ bhojetvā sakkāraṃ katvā – ‘‘kiṃ nu kho bhavissatī’’ti lakkhaṇāni pariggāhāpesuṃ. Tesu rāmādayo aṭṭha brāhmaṇapaṇḍitā lakkhaṇapariggāhakā ahesuṃ. Tesu satta janā dve aṅguliyo ukkhipitvā dvedhā byākariṃsu – ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato agāraṃ ajjhāvasanto rājā hoti cakkavattī, pabbajamāno buddho’’ti. Tesaṃ pana sabbadaharo gottena koṇḍañño nāma brāhmaṇo bodhisattassa lakkhaṇavarasampattiṃ disvā – ‘‘etassa agāramajjhe ṭhānakāraṇaṃ natthi, ekanteneva vivaṭacchado buddho bhavissatī’’ti ekameva aṅguliṃ ukkhipitvā ekaṃsabyākaraṇaṃ byākāsi. Athassa nāmaṃ gaṇhantā sabbalokatthasiddhikarattā siddhatthoti nāmamakaṃsu.
अथ ते ब्राह्मणा अत्तनो घरानि गन्त्वा पुत्ते आमन्तेत्वा एवमाहंसु – ‘‘अम्हे महल्लका, सुद्धोदनमहाराजस्स पुत्तं सब्बञ्ञुतं पत्तं सम्भावेय्याम वा नो वा, तुम्हे पन तस्मिं पब्बजित्वा सब्बञ्ञुतं पत्ते तस्स सासने पब्बजथा’’ति। ततो सत्तपि जना यावतायुकं ठत्वा यथाकम्मं गता। कोण्डञ्ञमाणवो अरोगो अहोसि। तदा पन राजा तेसं वचनं सुत्वा – ‘‘किं दिस्वा मम पुत्तो पब्बजिस्सती’’ति ते पुच्छि। ‘‘चत्तारि पुब्बनिमित्तानि, देवा’’ति। ‘‘कतरञ्च कतरञ्चा’’ति? ‘‘जिण्णं ब्याधितं मतं पब्बजित’’न्ति। राजा ‘‘इतो पट्ठाय एवरूपानं मम पुत्तस्स सन्तिकं आगमितुं मा अदत्था’’ति वत्वा कुमारस्स चक्खुपथे जिण्णपुरिसादीनं आगमननिवारणत्थं चतूसु दिसासु गावुतगावुतट्ठाने आरक्खं ठपेसि। तंदिवसं मङ्गलट्ठाने सन्निपतितेसु असीतिया ञातिकुलसहस्सेसु एकमेको एकमेकं पुत्तं पटिजानि – ‘‘अयं बुद्धो वा होतु राजा वा, मयं एकमेकं पुत्तं दस्साम, सचे बुद्धो भविस्सति, खत्तियसमणेहेव परिवुतो विचरिस्सति। सचे राजा चक्कवत्ती भविस्सति, खत्तियकुमारेहेव परिवुतो विचरिस्सती’’ति। अथ राजा महापुरिसस्स परमरूपसम्पन्ना विगतसब्बदोसा चतुसट्ठि धातियो अदासि। बोधिसत्तो अनन्तेन परिवारेन महता सिरिसमुदयेन वड्ढि।
Atha te brāhmaṇā attano gharāni gantvā putte āmantetvā evamāhaṃsu – ‘‘amhe mahallakā, suddhodanamahārājassa puttaṃ sabbaññutaṃ pattaṃ sambhāveyyāma vā no vā, tumhe pana tasmiṃ pabbajitvā sabbaññutaṃ patte tassa sāsane pabbajathā’’ti. Tato sattapi janā yāvatāyukaṃ ṭhatvā yathākammaṃ gatā. Koṇḍaññamāṇavo arogo ahosi. Tadā pana rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā – ‘‘kiṃ disvā mama putto pabbajissatī’’ti te pucchi. ‘‘Cattāri pubbanimittāni, devā’’ti. ‘‘Katarañca katarañcā’’ti? ‘‘Jiṇṇaṃ byādhitaṃ mataṃ pabbajita’’nti. Rājā ‘‘ito paṭṭhāya evarūpānaṃ mama puttassa santikaṃ āgamituṃ mā adatthā’’ti vatvā kumārassa cakkhupathe jiṇṇapurisādīnaṃ āgamananivāraṇatthaṃ catūsu disāsu gāvutagāvutaṭṭhāne ārakkhaṃ ṭhapesi. Taṃdivasaṃ maṅgalaṭṭhāne sannipatitesu asītiyā ñātikulasahassesu ekameko ekamekaṃ puttaṃ paṭijāni – ‘‘ayaṃ buddho vā hotu rājā vā, mayaṃ ekamekaṃ puttaṃ dassāma, sace buddho bhavissati, khattiyasamaṇeheva parivuto vicarissati. Sace rājā cakkavattī bhavissati, khattiyakumāreheva parivuto vicarissatī’’ti. Atha rājā mahāpurisassa paramarūpasampannā vigatasabbadosā catusaṭṭhi dhātiyo adāsi. Bodhisatto anantena parivārena mahatā sirisamudayena vaḍḍhi.
अथेकदिवसं रञ्ञो वप्पमङ्गलं नाम अहोसि। तंदिवसं राजा महतिया विभूतिया महता परिवारेन नगरतो निक्खमन्तो पुत्तम्पि गहेत्वाव अगमासि। कसिकम्मट्ठाने एको जम्बुरुक्खो परमरमणीयो घनसन्दच्छायो अहोसि। तस्स हेट्ठा कुमारस्स सयनं पञ्ञापेत्वा उपरि वरकनकताराखचितं रत्तचेलवितानं बन्धित्वा साणिपाकारेन परिक्खिपापेत्वा आरक्खं ठपेत्वा राजा सब्बालङ्कारं अलङ्करित्वा अमच्चगणपरिवुतो नङ्गलकरणट्ठानमगमासि। तत्थ राजा परममङ्गलं सुवण्णनङ्गलं गण्हाति, अमच्चादयो रजतनङ्गलादीनि गण्हन्ति। तंदिवसं नङ्गलसहस्सं योजीयति। बोधिसत्तं परिवारेत्वा निसिन्ना धातियो – ‘‘रञ्ञो सम्पत्तिं पस्सिस्सामा’’ति अन्तोसाणितो बहि निक्खन्ता।
Athekadivasaṃ rañño vappamaṅgalaṃ nāma ahosi. Taṃdivasaṃ rājā mahatiyā vibhūtiyā mahatā parivārena nagarato nikkhamanto puttampi gahetvāva agamāsi. Kasikammaṭṭhāne eko jamburukkho paramaramaṇīyo ghanasandacchāyo ahosi. Tassa heṭṭhā kumārassa sayanaṃ paññāpetvā upari varakanakatārākhacitaṃ rattacelavitānaṃ bandhitvā sāṇipākārena parikkhipāpetvā ārakkhaṃ ṭhapetvā rājā sabbālaṅkāraṃ alaṅkaritvā amaccagaṇaparivuto naṅgalakaraṇaṭṭhānamagamāsi. Tattha rājā paramamaṅgalaṃ suvaṇṇanaṅgalaṃ gaṇhāti, amaccādayo rajatanaṅgalādīni gaṇhanti. Taṃdivasaṃ naṅgalasahassaṃ yojīyati. Bodhisattaṃ parivāretvā nisinnā dhātiyo – ‘‘rañño sampattiṃ passissāmā’’ti antosāṇito bahi nikkhantā.
अथ बोधिसत्तो इतो चितो च ओलोकेन्तो किञ्चि अदिस्वा सहसा उट्ठाय पल्लङ्कं आभुजित्वा आनापाने परिग्गहेत्वा पठमज्झानं निब्बत्तेसि। धातियो खज्जभोज्जन्तरे विचरन्तियो थोकं चिरायिंसु। सेसरुक्खानं छाया निवत्ता, तस्स पन जम्बुरुक्खस्स छाया परिमण्डला हुत्वा तत्थेव अट्ठासि। धातितो पनस्स ‘‘अय्यपुत्तो एककोवा’’ति वेगेन साणिपाकारं उक्खिपित्वा परियेसन्तियो सिरिसयने पल्लङ्केन निसिन्नं तञ्च पाटिहारियं दिस्वा गन्त्वा तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसुं। राजा वेगेन आगन्त्वा तं पाटिहारियं दिस्वा – ‘‘अयं वो, तात, दुतियवन्दना’’ति पुत्तं वन्दि।
Atha bodhisatto ito cito ca olokento kiñci adisvā sahasā uṭṭhāya pallaṅkaṃ ābhujitvā ānāpāne pariggahetvā paṭhamajjhānaṃ nibbattesi. Dhātiyo khajjabhojjantare vicarantiyo thokaṃ cirāyiṃsu. Sesarukkhānaṃ chāyā nivattā, tassa pana jamburukkhassa chāyā parimaṇḍalā hutvā tattheva aṭṭhāsi. Dhātito panassa ‘‘ayyaputto ekakovā’’ti vegena sāṇipākāraṃ ukkhipitvā pariyesantiyo sirisayane pallaṅkena nisinnaṃ tañca pāṭihāriyaṃ disvā gantvā taṃ pavattiṃ rañño ārocesuṃ. Rājā vegena āgantvā taṃ pāṭihāriyaṃ disvā – ‘‘ayaṃ vo, tāta, dutiyavandanā’’ti puttaṃ vandi.
अथ महापुरिसो अनुक्कमेन सोळसवस्सुद्देसिको अहोसि। राजा बोधिसत्तस्स तिण्णं उतूनं अनुच्छविके रम्म-सुरम्म-सुभनामके तयो पासादे कारेसि। एकं नवभूमिकं एकं सत्तभूमिकं एकं पञ्चभूमिकं। तयोपि पासादा उब्बेधेन समप्पमाणा अहेसुं। भूमिकासु पन नानत्तं अहोसि।
Atha mahāpuriso anukkamena soḷasavassuddesiko ahosi. Rājā bodhisattassa tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavike ramma-suramma-subhanāmake tayo pāsāde kāresi. Ekaṃ navabhūmikaṃ ekaṃ sattabhūmikaṃ ekaṃ pañcabhūmikaṃ. Tayopi pāsādā ubbedhena samappamāṇā ahesuṃ. Bhūmikāsu pana nānattaṃ ahosi.
अथ राजा चिन्तेसि – ‘‘पुत्तो मे वयप्पत्तो छत्तमस्स उस्सापेत्वा रज्जसिरिं पस्सिस्सामी’’ति। सो साकियानं पण्णानि पहिणि ‘‘पुत्तो मे वयप्पत्तो, रज्जे नं पतिट्ठापेस्सामि, सब्बे अत्तनो गेहेसु वयप्पत्ता दारिका इमं गेहं पेसेन्तू’’ति। ते रञ्ञो सासनं सुत्वा – ‘‘कुमारो केवलं रूपसम्पन्नो, न किञ्चि सिप्पं जानाति, दारभरणं कातुं न सक्खिस्सति, न मयं धीतरो दस्सामा’’ति आहंसु। राजा तं पवत्तिं सुत्वा पुत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेसि। बोधिसत्तो – ‘‘किं सिप्पं दस्सेतुं वट्टती’’ति आह। ‘‘सहस्सत्थामं धनुं आरोपेतुं वट्टति, ताता’’ति। ‘‘तेन हि आहरापेथा’’ति आह। राजा आहरापेत्वा अदासि। तं धनुं पुरिससहस्सं आरोपेति, पुरिससहस्सं ओरोपेति। महापुरिसो तं सरासनं आहरापेत्वा पल्लङ्केन निसिन्नोव जियं पादङ्गुट्ठके वेठापेत्वा कड्ढन्तो पादङ्गुट्ठकेनेव धनुं आरोपेत्वा वामेन हत्थेन दण्डे गहेत्वा दक्खिणेन हत्थेन कड्ढित्वा जियं रोपेसि। सकलनगरं उप्पत्तनाकारप्पत्तं अहोसि । ‘‘किं एसो सद्दो’’ति च वुत्ते ‘‘देवो गज्जती’’ति आहंसु। अथञ्ञे ‘‘तुम्हे न जानाथ, न देवो गज्जति, अङ्गीरसस्स कुमारस्स सहस्सत्थामं धनुं आरोपेत्वा जियं पोठेन्तस्स जियप्पहारसद्दो एसो’’ति आहंसु। साकिया तं सुत्वा तावतकेनेव आरद्धचित्ता तुट्ठमानसा अहेसुं।
Atha rājā cintesi – ‘‘putto me vayappatto chattamassa ussāpetvā rajjasiriṃ passissāmī’’ti. So sākiyānaṃ paṇṇāni pahiṇi ‘‘putto me vayappatto, rajje naṃ patiṭṭhāpessāmi, sabbe attano gehesu vayappattā dārikā imaṃ gehaṃ pesentū’’ti. Te rañño sāsanaṃ sutvā – ‘‘kumāro kevalaṃ rūpasampanno, na kiñci sippaṃ jānāti, dārabharaṇaṃ kātuṃ na sakkhissati, na mayaṃ dhītaro dassāmā’’ti āhaṃsu. Rājā taṃ pavattiṃ sutvā puttassa santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesi. Bodhisatto – ‘‘kiṃ sippaṃ dassetuṃ vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Sahassatthāmaṃ dhanuṃ āropetuṃ vaṭṭati, tātā’’ti. ‘‘Tena hi āharāpethā’’ti āha. Rājā āharāpetvā adāsi. Taṃ dhanuṃ purisasahassaṃ āropeti, purisasahassaṃ oropeti. Mahāpuriso taṃ sarāsanaṃ āharāpetvā pallaṅkena nisinnova jiyaṃ pādaṅguṭṭhake veṭhāpetvā kaḍḍhanto pādaṅguṭṭhakeneva dhanuṃ āropetvā vāmena hatthena daṇḍe gahetvā dakkhiṇena hatthena kaḍḍhitvā jiyaṃ ropesi. Sakalanagaraṃ uppattanākārappattaṃ ahosi . ‘‘Kiṃ eso saddo’’ti ca vutte ‘‘devo gajjatī’’ti āhaṃsu. Athaññe ‘‘tumhe na jānātha, na devo gajjati, aṅgīrasassa kumārassa sahassatthāmaṃ dhanuṃ āropetvā jiyaṃ poṭhentassa jiyappahārasaddo eso’’ti āhaṃsu. Sākiyā taṃ sutvā tāvatakeneva āraddhacittā tuṭṭhamānasā ahesuṃ.
अथ महापुरिसो – ‘‘किं कातुं वट्टती’’ति आह। अट्ठङ्गुलबहलं अयोपट्टं कण्डेन विज्झितुं वट्टतीति । तं विज्झित्वा – ‘‘अञ्ञं किं कातुं वट्टती’’ति आह। चतुरङ्गुलबहलं असनफलकं विज्झितुं वट्टतीति। तम्पि विज्झित्वा – ‘‘अञ्ञं किं कातुं वट्टती’’ति आह। विदत्थिबहलं उदुम्बरफलकं विज्झितुं वट्टतीति। तम्पि विज्झित्वा अञ्ञं किं कातुं वट्टतीति। ततो ‘‘वालुकसकटानी’’ति आहंसु। महासत्तो वालुकसकटम्पि पलालसकटम्पि विनिविज्झित्वा उदके एकूसभप्पमाणं कण्डं पेसेसि थले अट्ठउसभप्पमाणं। अथ नं ‘‘वातिङ्गणसञ्ञाय वालं विज्झितुं वट्टती’’ति आहंसु। ‘‘तेन हि योजनमत्तं वातिङ्गणं बन्धापेथा’’ति वत्वा योजनमत्तके वातिङ्गणसञ्ञाय वालं बन्धापेत्वा रत्तन्धकारे मेघपटलेहि छन्नासु दिसासु कण्डं खिपि। तं गन्त्वा योजनमत्तके वालं फालेत्वा पथविं पाविसि। न केवलं एत्तकमेव, तंदिवसं महापुरिसो लोके वत्तमानं सिप्पं सब्बमेव दस्सेसि।
Atha mahāpuriso – ‘‘kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti āha. Aṭṭhaṅgulabahalaṃ ayopaṭṭaṃ kaṇḍena vijjhituṃ vaṭṭatīti . Taṃ vijjhitvā – ‘‘aññaṃ kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti āha. Caturaṅgulabahalaṃ asanaphalakaṃ vijjhituṃ vaṭṭatīti. Tampi vijjhitvā – ‘‘aññaṃ kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti āha. Vidatthibahalaṃ udumbaraphalakaṃ vijjhituṃ vaṭṭatīti. Tampi vijjhitvā aññaṃ kiṃ kātuṃ vaṭṭatīti. Tato ‘‘vālukasakaṭānī’’ti āhaṃsu. Mahāsatto vālukasakaṭampi palālasakaṭampi vinivijjhitvā udake ekūsabhappamāṇaṃ kaṇḍaṃ pesesi thale aṭṭhausabhappamāṇaṃ. Atha naṃ ‘‘vātiṅgaṇasaññāya vālaṃ vijjhituṃ vaṭṭatī’’ti āhaṃsu. ‘‘Tena hi yojanamattaṃ vātiṅgaṇaṃ bandhāpethā’’ti vatvā yojanamattake vātiṅgaṇasaññāya vālaṃ bandhāpetvā rattandhakāre meghapaṭalehi channāsu disāsu kaṇḍaṃ khipi. Taṃ gantvā yojanamattake vālaṃ phāletvā pathaviṃ pāvisi. Na kevalaṃ ettakameva, taṃdivasaṃ mahāpuriso loke vattamānaṃ sippaṃ sabbameva dassesi.
अथ साकिया अत्तनो धीतरो अलङ्करित्वा पेसयिंसु। चत्तालीससहस्सा नाटकित्थियो अहेसुं। राहुलमाता पन देवी अग्गमहेसी अहोसि। महापुरिसो देवकुमारो विय सुरयुवतीहि परिवुतो नरयुवतीहि परिवुतो निप्पुरिसेहि तुरियेहि परिचारियमानो महासम्पत्तिं अनुभवमानो उतुवारेन उतुवारेन तेसु तीसु पासादेसु विहरति। अथेकदिवसं बोधिसत्तो उय्यानभूमिं गन्तुकामो सारथिं आमन्तेत्वा – ‘‘रथं योजेहि उय्यानभूमिं पस्सिस्सामी’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा महारहं वररुचिरथिरकुब्बरवरत्तं थिरतरनेमिनाभिं वरकनकरजतमणिरतनखचितईसामुखं नवकनकरजततारकखचितनेमिपस्सं समोसरितविविधसुरभिकुसुमदामसस्सिरिकं रविरथसदिसदस्सनीयं वररथं समलङ्करित्वा ससिकुमुदसदिसवण्णे अनिलगरुळजवे आजानीये चत्तारो मङ्गलसिन्धवे योजेत्वा बोधिसत्तस्स पटिवेदेसि। बोधिसत्तो देवविमानसदिसं तं रथवरमारुय्ह उय्यानाभिमुखो पायासि।
Atha sākiyā attano dhītaro alaṅkaritvā pesayiṃsu. Cattālīsasahassā nāṭakitthiyo ahesuṃ. Rāhulamātā pana devī aggamahesī ahosi. Mahāpuriso devakumāro viya surayuvatīhi parivuto narayuvatīhi parivuto nippurisehi turiyehi paricāriyamāno mahāsampattiṃ anubhavamāno utuvārena utuvārena tesu tīsu pāsādesu viharati. Athekadivasaṃ bodhisatto uyyānabhūmiṃ gantukāmo sārathiṃ āmantetvā – ‘‘rathaṃ yojehi uyyānabhūmiṃ passissāmī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā mahārahaṃ vararucirathirakubbaravarattaṃ thirataraneminābhiṃ varakanakarajatamaṇiratanakhacitaīsāmukhaṃ navakanakarajatatārakakhacitanemipassaṃ samosaritavividhasurabhikusumadāmasassirikaṃ ravirathasadisadassanīyaṃ vararathaṃ samalaṅkaritvā sasikumudasadisavaṇṇe anilagaruḷajave ājānīye cattāro maṅgalasindhave yojetvā bodhisattassa paṭivedesi. Bodhisatto devavimānasadisaṃ taṃ rathavaramāruyha uyyānābhimukho pāyāsi.
अथ देवता ‘‘सिद्धत्थकुमारस्स अभिसम्बुज्झनकालो आसन्नो, पुब्बनिमित्तमस्स दस्सेस्सामा’’ति एकं देवपुत्तं जराजज्जरसरीरं खण्डदन्तं पलितकेसं वङ्कगत्तं दण्डहत्थं पवेधमानं कत्वा दस्सेसुं। तं बोधिसत्तो चेव सारथि च पस्सन्ति। ततो बोधिसत्तो – ‘‘सारथि को नामेस पुरिसो केसापिस्स न यथा अञ्ञेस’’न्ति महापदानसुत्ते (दी॰ नि॰ २.४३ आदयो) आगतनयेनेव पुच्छित्वा तस्स वचनं सुत्वा – ‘‘धिरत्थु वत, भो, जाति, यत्र हि नाम जातस्स जरा पञ्ञायिस्सती’’ति (दी॰ नि॰ २.४५, ४७) संविग्गहदयो ततोव पटिनिवत्तित्वा पासादमेव अभिरुहि।
Atha devatā ‘‘siddhatthakumārassa abhisambujjhanakālo āsanno, pubbanimittamassa dassessāmā’’ti ekaṃ devaputtaṃ jarājajjarasarīraṃ khaṇḍadantaṃ palitakesaṃ vaṅkagattaṃ daṇḍahatthaṃ pavedhamānaṃ katvā dassesuṃ. Taṃ bodhisatto ceva sārathi ca passanti. Tato bodhisatto – ‘‘sārathi ko nāmesa puriso kesāpissa na yathā aññesa’’nti mahāpadānasutte (dī. ni. 2.43 ādayo) āgatanayeneva pucchitvā tassa vacanaṃ sutvā – ‘‘dhiratthu vata, bho, jāti, yatra hi nāma jātassa jarā paññāyissatī’’ti (dī. ni. 2.45, 47) saṃviggahadayo tatova paṭinivattitvā pāsādameva abhiruhi.
राजा ‘‘किंकारणा मम पुत्तो पटिनिवत्ती’’ति पुच्छि। ‘‘जिण्णपुरिसं दिस्वा, देवा’’ति। ततो कम्पमानमानसो राजा अड्ढयोजने आरक्खं ठपेसि। पुनेकदिवसं बोधिसत्तो उय्यानं गच्छन्तो ताहि एव देवताहि निम्मितं ब्याधितञ्च पुरिसं दिस्वा पुरिमनयेनेव पुच्छित्वा संविग्गहदयो निवत्तित्वा पासादमेव अभिरुहि। राजा पुच्छित्वा नाटकानि विस्सज्जेसि। ‘‘पब्बज्जाय मानसं अस्स भिन्नं करिस्स’’न्ति आरक्खं वड्ढेत्वा समन्ततो तिगावुतप्पमाणे पदेसे आरक्खं ठपेसि।
Rājā ‘‘kiṃkāraṇā mama putto paṭinivattī’’ti pucchi. ‘‘Jiṇṇapurisaṃ disvā, devā’’ti. Tato kampamānamānaso rājā aḍḍhayojane ārakkhaṃ ṭhapesi. Punekadivasaṃ bodhisatto uyyānaṃ gacchanto tāhi eva devatāhi nimmitaṃ byādhitañca purisaṃ disvā purimanayeneva pucchitvā saṃviggahadayo nivattitvā pāsādameva abhiruhi. Rājā pucchitvā nāṭakāni vissajjesi. ‘‘Pabbajjāya mānasaṃ assa bhinnaṃ karissa’’nti ārakkhaṃ vaḍḍhetvā samantato tigāvutappamāṇe padese ārakkhaṃ ṭhapesi.
पुनपि बोधिसत्तो एकदिवसं उय्यानं गच्छन्तो तथेव देवताहि निम्मितं कालङ्कतं दिस्वा पुरिमनयेनेव पुच्छित्वा संविग्गहदयो निवत्तित्वा पासादमभिरुहि। राजा निवत्तनकारणं पुच्छित्वा पुन आरक्खं वड्ढेत्वा योजनप्पमाणे पदेसे आरक्खं ठपेसि।
Punapi bodhisatto ekadivasaṃ uyyānaṃ gacchanto tatheva devatāhi nimmitaṃ kālaṅkataṃ disvā purimanayeneva pucchitvā saṃviggahadayo nivattitvā pāsādamabhiruhi. Rājā nivattanakāraṇaṃ pucchitvā puna ārakkhaṃ vaḍḍhetvā yojanappamāṇe padese ārakkhaṃ ṭhapesi.
पुनपि बोधिसत्तो एकदिवसं उय्यानं गच्छन्तो तथेव देवताहि निम्मितं सुनिवत्थं सुपारुतं पब्बजितं दिस्वा – ‘‘को नामेसो, सम्म, सारथी’’ति सारथिं पुच्छि। सारथि किञ्चापि बुद्धुप्पादस्स अभावा पब्बजितं वा पब्बजितगुणे वा न जानाति, देवतानुभावेन पन ‘‘पब्बजितो नामायं देवा’’ति वत्वा पब्बज्जाय गुणं तस्स वण्णेसि।
Punapi bodhisatto ekadivasaṃ uyyānaṃ gacchanto tatheva devatāhi nimmitaṃ sunivatthaṃ supārutaṃ pabbajitaṃ disvā – ‘‘ko nāmeso, samma, sārathī’’ti sārathiṃ pucchi. Sārathi kiñcāpi buddhuppādassa abhāvā pabbajitaṃ vā pabbajitaguṇe vā na jānāti, devatānubhāvena pana ‘‘pabbajito nāmāyaṃ devā’’ti vatvā pabbajjāya guṇaṃ tassa vaṇṇesi.
ततो बोधिसत्तो पब्बज्जाय रुचिं उप्पादेत्वा तंदिवसं उय्यानं अगमासि। दीघायुका बोधिसत्ता वस्ससते वस्ससते अतिक्कन्ते जिण्णादीसु एकेकं अद्दसंसु। अम्हाकं पन बोधिसत्तो अप्पायुककाले उप्पन्नत्ता चतुन्नं चतुन्नं मासानं अच्चयेन उय्यानं गच्छन्तो अनुक्कमेन एकेकं अद्दस। दीघभाणका पनाहु – ‘‘चत्तारि निमित्तानि एकदिवसेनेव दिस्वा अगमासी’’ति। तत्थ दिवसभागं कीळित्वा उय्यानरसमनुभवित्वा मङ्गलपोक्खरणियं न्हत्वा अत्थङ्गते सूरिये मङ्गलसिलातले निसीदि अत्तानं अलङ्कारापेतुकामो। अथस्स चित्ताचारमञ्ञाय सक्केन देवानमिन्देन आणत्तो विस्सकम्मो नाम देवपुत्तो आगन्त्वा तस्सेव कप्पकसदिसो हुत्वा दिब्बेहि अलङ्कारेहि अलङ्करि। अथस्स सब्बालङ्कारसमलङ्कतस्स सब्बतालावचरेसु सकानि सकानि पटिभानानि दस्सयन्तेसु ब्राह्मणेसु च ‘‘जय नन्दा’’तिआदिवचनेहि सुतमङ्गलिकादीसु नानप्पकारेहि मङ्गलवचनत्थुतिघोसेहि सम्भावेन्तेसु सब्बालङ्कारसमलङ्कतं रथवरं अभिरुहि। तस्मिं समये – ‘‘राहुलमाता पुत्तं विजाता’’ति सुत्वा सुद्धोदनमहाराजा – ‘‘पुत्तस्स मे तुट्ठिं निवेदेथा’’ति सासनं पहिणि। बोधिसत्तो तं सुत्वा – ‘‘राहु जातो, बन्धनं जात’’न्ति आह। राजा – ‘‘किं मे पुत्तो अवचा’’ति पुच्छित्वा तं वचनं सुत्वा ‘‘इतो पट्ठाय मे नत्ता ‘राहुलकुमारो’त्वेव नामं होतू’’ति आह।
Tato bodhisatto pabbajjāya ruciṃ uppādetvā taṃdivasaṃ uyyānaṃ agamāsi. Dīghāyukā bodhisattā vassasate vassasate atikkante jiṇṇādīsu ekekaṃ addasaṃsu. Amhākaṃ pana bodhisatto appāyukakāle uppannattā catunnaṃ catunnaṃ māsānaṃ accayena uyyānaṃ gacchanto anukkamena ekekaṃ addasa. Dīghabhāṇakā panāhu – ‘‘cattāri nimittāni ekadivaseneva disvā agamāsī’’ti. Tattha divasabhāgaṃ kīḷitvā uyyānarasamanubhavitvā maṅgalapokkharaṇiyaṃ nhatvā atthaṅgate sūriye maṅgalasilātale nisīdi attānaṃ alaṅkārāpetukāmo. Athassa cittācāramaññāya sakkena devānamindena āṇatto vissakammo nāma devaputto āgantvā tasseva kappakasadiso hutvā dibbehi alaṅkārehi alaṅkari. Athassa sabbālaṅkārasamalaṅkatassa sabbatālāvacaresu sakāni sakāni paṭibhānāni dassayantesu brāhmaṇesu ca ‘‘jaya nandā’’tiādivacanehi sutamaṅgalikādīsu nānappakārehi maṅgalavacanatthutighosehi sambhāventesu sabbālaṅkārasamalaṅkataṃ rathavaraṃ abhiruhi. Tasmiṃ samaye – ‘‘rāhulamātā puttaṃ vijātā’’ti sutvā suddhodanamahārājā – ‘‘puttassa me tuṭṭhiṃ nivedethā’’ti sāsanaṃ pahiṇi. Bodhisatto taṃ sutvā – ‘‘rāhu jāto, bandhanaṃ jāta’’nti āha. Rājā – ‘‘kiṃ me putto avacā’’ti pucchitvā taṃ vacanaṃ sutvā ‘‘ito paṭṭhāya me nattā ‘rāhulakumāro’tveva nāmaṃ hotū’’ti āha.
बोधिसत्तोपि तं रथवरमारुय्ह महता परिवारेन अतिमनोरमेन सिरिसोभग्गेन नगरं पाविसि। तस्मिं समये रूपसिरिया गुणसम्पत्तिया च अकिसा किसागोतमी नाम खत्तियकञ्ञा उपरिपासादवरतलगता नगरं पविसन्तस्स बोधिसत्तस्स रूपसिरिं दिस्वा सञ्जातपीतिसोमनस्सा हुत्वा –
Bodhisattopi taṃ rathavaramāruyha mahatā parivārena atimanoramena sirisobhaggena nagaraṃ pāvisi. Tasmiṃ samaye rūpasiriyā guṇasampattiyā ca akisā kisāgotamī nāma khattiyakaññā uparipāsādavaratalagatā nagaraṃ pavisantassa bodhisattassa rūpasiriṃ disvā sañjātapītisomanassā hutvā –
‘‘निब्बुता नून सा माता, निब्बुतो नून सो पिता।
‘‘Nibbutā nūna sā mātā, nibbuto nūna so pitā;
निब्बुता नून सा नारी, यस्सायं ईदिसो पती’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.सारिपुत्तत्थेरवत्थु; अप॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा) –
Nibbutā nūna sā nārī, yassāyaṃ īdiso patī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; dha. pa. aṭṭha. 1.sāriputtattheravatthu; apa. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā; jā. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā) –
इमं उदानं उदानेसि।
Imaṃ udānaṃ udānesi.
बोधिसत्तो तं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं मे सुस्सवनं वचनं सावेसि, अहञ्हि निब्बानं गवेसन्तो विचरामि, अज्जेव मया घरावासं छड्डेत्वा निक्खम्म पब्बजित्वा निब्बानं गवेसितुं वट्टती’’ति। ‘‘अयं इमिस्सा आचरियभागो होतू’’ति मुत्ताहारं कण्ठतो ओमुञ्चित्वा किसागोतमिया सतसहस्सग्घनिकं परमरतिकरं मुत्ताहारं पेसेसि। सा ‘‘सिद्धत्थकुमारो मयि पटिबद्धहदयो हुत्वा पण्णाकारं पेसेसी’’ति सोमनस्सजाता अहोसि।
Bodhisatto taṃ sutvā cintesi – ‘‘ayaṃ me sussavanaṃ vacanaṃ sāvesi, ahañhi nibbānaṃ gavesanto vicarāmi, ajjeva mayā gharāvāsaṃ chaḍḍetvā nikkhamma pabbajitvā nibbānaṃ gavesituṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Ayaṃ imissā ācariyabhāgo hotū’’ti muttāhāraṃ kaṇṭhato omuñcitvā kisāgotamiyā satasahassagghanikaṃ paramaratikaraṃ muttāhāraṃ pesesi. Sā ‘‘siddhatthakumāro mayi paṭibaddhahadayo hutvā paṇṇākāraṃ pesesī’’ti somanassajātā ahosi.
बोधिसत्तोपि महता सिरिसमुदयेन परमरमणीयं पासादं अभिरुहित्वा सिरिसयने निपज्जि। तावदेव नं परिपुण्णरजनिकरसदिसरुचिरवरवदना बिम्बफलसदिसदसनवसना सितविमलसमसंहिताविरळवरदसना असितनयनकेसपासा सुजातञ्जनातिनीलकुटिलभमुका सुजातहंससमसंहितपयोधरा रतिकरनवकनकरजतविरचितवरमणिमेखला परिगतविपुलघनजघनतटा करिकरसन्निभोरुयुगला नच्चगीतवादितेसु कुसला सुरयुवतिसदिसरूपसोभा वरयुवतियो मधुररवानि तुरियानि गहेत्वा महापुरिसं सम्परिवारेत्वा रमापयन्तियो नच्चगीतवादितानि पयोजयिंसु। बोधिसत्तो पन किलेसेसु विरत्तचित्तताय नच्चगीतादीसु अनभिरतो मुहुत्तं निद्दं ओक्कमि।
Bodhisattopi mahatā sirisamudayena paramaramaṇīyaṃ pāsādaṃ abhiruhitvā sirisayane nipajji. Tāvadeva naṃ paripuṇṇarajanikarasadisaruciravaravadanā bimbaphalasadisadasanavasanā sitavimalasamasaṃhitāviraḷavaradasanā asitanayanakesapāsā sujātañjanātinīlakuṭilabhamukā sujātahaṃsasamasaṃhitapayodharā ratikaranavakanakarajataviracitavaramaṇimekhalā parigatavipulaghanajaghanataṭā karikarasannibhoruyugalā naccagītavāditesu kusalā surayuvatisadisarūpasobhā varayuvatiyo madhuraravāni turiyāni gahetvā mahāpurisaṃ samparivāretvā ramāpayantiyo naccagītavāditāni payojayiṃsu. Bodhisatto pana kilesesu virattacittatāya naccagītādīsu anabhirato muhuttaṃ niddaṃ okkami.
ता तं दिस्वा ‘‘यस्सत्थाय नच्चादीनि मयं पयोजेम, सो निद्दं उपगतो, इदानि किमत्थं किलमामा’’ति गहितानि तुरियानि अज्झोत्थरित्वा निपज्जिंसु, गन्धतेलप्पदीपा च झायन्ति। बोधिसत्तो पबुज्झित्वा सयनपिट्ठे पल्लङ्केन निसिन्नो अद्दस ता इत्थियो तुरियभण्डानि अवत्थरित्वा निद्दायन्तियो पग्घरितलाला किलिन्नकपोलगत्ता, एकच्चा दन्ते खादन्तियो, एकच्चा काकच्छन्तियो, एकच्चा विप्पलपन्तियो, एकच्चा विवटमुखा, एकच्चा अपगतवसनरसना , पाकटबीभच्छसम्बाधट्ठाना, एकच्चा विमुत्ताकुलसिरोरुहा सुसानरूपरूपं धारयमाना सयिंसु। महासत्तो तासं तं विप्पकारं दिस्वा भिय्योसोमत्ताय कामेसु विरत्तचित्तो अहोसि। तस्स पन अलङ्कतपटियत्तं दससतनयनभवनसदिसं रुचिरसोभम्पि पासादवरतलं अपविद्धमतसरीरकुणपभरितं आमकसुसानमिव परमपटिक्कूलं उपट्ठासि। तयोपि भवा आदित्तभवनसदिसा हुत्वा उपट्ठहिंसु। ‘‘उपद्दुतं वत, भो, उपस्सट्ठं वत भो’’ति च वाचं पवत्तेसि। अतिविय पब्बज्जाय चित्तं नमि।
Tā taṃ disvā ‘‘yassatthāya naccādīni mayaṃ payojema, so niddaṃ upagato, idāni kimatthaṃ kilamāmā’’ti gahitāni turiyāni ajjhottharitvā nipajjiṃsu, gandhatelappadīpā ca jhāyanti. Bodhisatto pabujjhitvā sayanapiṭṭhe pallaṅkena nisinno addasa tā itthiyo turiyabhaṇḍāni avattharitvā niddāyantiyo paggharitalālā kilinnakapolagattā, ekaccā dante khādantiyo, ekaccā kākacchantiyo, ekaccā vippalapantiyo, ekaccā vivaṭamukhā, ekaccā apagatavasanarasanā , pākaṭabībhacchasambādhaṭṭhānā, ekaccā vimuttākulasiroruhā susānarūparūpaṃ dhārayamānā sayiṃsu. Mahāsatto tāsaṃ taṃ vippakāraṃ disvā bhiyyosomattāya kāmesu virattacitto ahosi. Tassa pana alaṅkatapaṭiyattaṃ dasasatanayanabhavanasadisaṃ rucirasobhampi pāsādavaratalaṃ apaviddhamatasarīrakuṇapabharitaṃ āmakasusānamiva paramapaṭikkūlaṃ upaṭṭhāsi. Tayopi bhavā ādittabhavanasadisā hutvā upaṭṭhahiṃsu. ‘‘Upaddutaṃ vata, bho, upassaṭṭhaṃ vata bho’’ti ca vācaṃ pavattesi. Ativiya pabbajjāya cittaṃ nami.
सो ‘‘अज्जेव मया महाभिनिक्खमनं निक्खमितुं वट्टती’’ति सिरिसयनतो उट्ठाय द्वारसमीपं गन्त्वा – ‘‘को एत्था’’ति आह। उम्मारे सीसं कत्वा निपन्नो छन्नो आह – ‘‘अहं, अय्यपुत्त, छन्नो’’ति। अथ महापुरिसो – ‘‘अहं अज्ज महाभिनिक्खमनं निक्खमितुकामो, न कञ्चि पटिवेदित्वा सीघमेकं अतिजयं सिन्धवं कप्पेही’’ति। सो ‘‘साधु, देवा’’ति अस्सभण्डकं गहेत्वा अस्ससालं गन्त्वा गन्धतेलप्पदीपेसु जलन्तेसु सुमनपट्टवितानस्स हेट्ठा परमरमणीये भूमिभागे ठितं अरिमन्थकं कण्डकं तुरङ्गवरं दिस्वा – ‘‘अज्ज मया अय्यपुत्तस्स निक्खमनत्थाय इममेव मङ्गलहयं कप्पेतुं वट्टती’’ति कण्डकं कप्पेसि। सो कप्पियमानोव अञ्ञासि – ‘‘अयं कप्पना अतिगाळ्हा, अञ्ञेसु दिवसेसु उय्यानकीळं गमनकाले कप्पना विय न होति। निस्संसयं अज्जेव अय्यपुत्तो महाभिनिक्खमनं निक्खमिस्सती’’ति। ततो तुट्ठमानसो महाहसितं हसि। सो नादो तं सकलकपिलवत्थुपुरं उन्नादं करेय्य, देवता पन सन्निरुम्भित्वा न कस्सचि सोतुं अदंसु।
So ‘‘ajjeva mayā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamituṃ vaṭṭatī’’ti sirisayanato uṭṭhāya dvārasamīpaṃ gantvā – ‘‘ko etthā’’ti āha. Ummāre sīsaṃ katvā nipanno channo āha – ‘‘ahaṃ, ayyaputta, channo’’ti. Atha mahāpuriso – ‘‘ahaṃ ajja mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitukāmo, na kañci paṭiveditvā sīghamekaṃ atijayaṃ sindhavaṃ kappehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti assabhaṇḍakaṃ gahetvā assasālaṃ gantvā gandhatelappadīpesu jalantesu sumanapaṭṭavitānassa heṭṭhā paramaramaṇīye bhūmibhāge ṭhitaṃ arimanthakaṃ kaṇḍakaṃ turaṅgavaraṃ disvā – ‘‘ajja mayā ayyaputtassa nikkhamanatthāya imameva maṅgalahayaṃ kappetuṃ vaṭṭatī’’ti kaṇḍakaṃ kappesi. So kappiyamānova aññāsi – ‘‘ayaṃ kappanā atigāḷhā, aññesu divasesu uyyānakīḷaṃ gamanakāle kappanā viya na hoti. Nissaṃsayaṃ ajjeva ayyaputto mahābhinikkhamanaṃ nikkhamissatī’’ti. Tato tuṭṭhamānaso mahāhasitaṃ hasi. So nādo taṃ sakalakapilavatthupuraṃ unnādaṃ kareyya, devatā pana sannirumbhitvā na kassaci sotuṃ adaṃsu.
बोधिसत्तो ‘‘पुत्तं ताव पस्सिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ठितट्ठानतो उट्ठाय राहुलमातुया वसनट्ठानं गन्त्वा गब्भद्वारं विवरि। तस्मिं खणे अन्तोगब्भे गन्धतेलप्पदीपो झायति। राहुलमाता सुमनमल्लिकादीनं अम्बणमत्तेन अत्तिप्पकिण्णे वरसयने पुत्तस्स मत्थके हत्थं ठपेत्वा निद्दायति। बोधिसत्तो उम्मारे पादं ठपेत्वा ठितकोव ओलोकेत्वा – ‘‘सचाहं देविया हत्थं अपनेत्वा मम पुत्तं गण्हिस्सामि, देवी पबुज्झिस्सति, एवं मे अभिनिक्खमनस्स अन्तरायो भविस्सति। बुद्धो हुत्वाव आगन्त्वा पुत्तं पस्सिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा पासादतलतो ओतरित्वा अस्सस्स समीपं गन्त्वा एवमाह – ‘‘तात कण्डक, त्वं अज्ज एकरत्तिं मं तारय, अहं तं निस्साय बुद्धो हुत्वा सदेवकं लोकं तारेस्सामी’’ति। ततो उल्लङ्घित्वा कण्डकस्स पिट्ठिं अभिरुहि। कण्डको गीवतो पट्ठाय आयामतो अट्ठारसहत्थो होति तदनुरूपेन उब्बेधेन समन्नागतो रूपग्गजवबलसम्पन्नो सब्बसेतो धोतसङ्खसदिसदस्सनीयवण्णो। ततो बोधिसत्तो वरतुरङ्गपिट्ठिगतो छन्नं अस्सस्स वालधिं गाहापेत्वा अड्ढरत्तसमये नगरस्स महाद्वारं सम्पत्तो।
Bodhisatto ‘‘puttaṃ tāva passissāmī’’ti cintetvā ṭhitaṭṭhānato uṭṭhāya rāhulamātuyā vasanaṭṭhānaṃ gantvā gabbhadvāraṃ vivari. Tasmiṃ khaṇe antogabbhe gandhatelappadīpo jhāyati. Rāhulamātā sumanamallikādīnaṃ ambaṇamattena attippakiṇṇe varasayane puttassa matthake hatthaṃ ṭhapetvā niddāyati. Bodhisatto ummāre pādaṃ ṭhapetvā ṭhitakova oloketvā – ‘‘sacāhaṃ deviyā hatthaṃ apanetvā mama puttaṃ gaṇhissāmi, devī pabujjhissati, evaṃ me abhinikkhamanassa antarāyo bhavissati. Buddho hutvāva āgantvā puttaṃ passissāmī’’ti cintetvā pāsādatalato otaritvā assassa samīpaṃ gantvā evamāha – ‘‘tāta kaṇḍaka, tvaṃ ajja ekarattiṃ maṃ tāraya, ahaṃ taṃ nissāya buddho hutvā sadevakaṃ lokaṃ tāressāmī’’ti. Tato ullaṅghitvā kaṇḍakassa piṭṭhiṃ abhiruhi. Kaṇḍako gīvato paṭṭhāya āyāmato aṭṭhārasahattho hoti tadanurūpena ubbedhena samannāgato rūpaggajavabalasampanno sabbaseto dhotasaṅkhasadisadassanīyavaṇṇo. Tato bodhisatto varaturaṅgapiṭṭhigato channaṃ assassa vāladhiṃ gāhāpetvā aḍḍharattasamaye nagarassa mahādvāraṃ sampatto.
तदा पन राजा पुब्बेव बोधिसत्तस्स गमनपटिसेधनत्थाय द्वीसु द्वारकवाटेसु एकेकं पुरिससहस्सेन विवरितब्बं कारेत्वा तत्थ बहुपुरिसे आरक्खं ठपेसि। बोधिसत्तो किर पुरिसगणनाय कोटिसतसहस्सस्स बलं धारेसि, हत्थिगणनाय कोटिसहस्सस्स। तस्मा सो चिन्तेसि – ‘‘यदि द्वारं न विवरीयति, अज्ज कण्डकस्स पिट्ठे निसिन्नो छन्नं वालधिं गाहापेत्वा तेन सद्धिंयेव कण्डकं ऊरूहि निप्पीळेत्वा अट्ठारसहत्थं पाकारं उप्पतित्वा अतिक्कमेय्य’’न्ति। छन्नो चिन्तेसि – ‘‘सचे द्वारं न उग्घापयति, अहं अय्यपुत्तं खन्धे कत्वा कण्डकं दक्खिणहत्थेन परिक्खिपन्तो उपकच्छके कत्वा उप्पतित्वा पाकारं अतिक्कमिस्सामी’’ति। कण्डको चिन्तेसि – ‘‘अहं द्वारे अविवरियमाने यथानिसिन्नमेव अय्यपुत्तं गहितवालधिना छन्नेन सद्धिं उप्पतित्वा पाकारस्स पुरतो पतिट्ठहिस्सामी’’ति। एवमेव तयो पुरिसा चिन्तयिंसु। द्वारे अधिवत्था देवता महाद्वारं विवरिंसु।
Tadā pana rājā pubbeva bodhisattassa gamanapaṭisedhanatthāya dvīsu dvārakavāṭesu ekekaṃ purisasahassena vivaritabbaṃ kāretvā tattha bahupurise ārakkhaṃ ṭhapesi. Bodhisatto kira purisagaṇanāya koṭisatasahassassa balaṃ dhāresi, hatthigaṇanāya koṭisahassassa. Tasmā so cintesi – ‘‘yadi dvāraṃ na vivarīyati, ajja kaṇḍakassa piṭṭhe nisinno channaṃ vāladhiṃ gāhāpetvā tena saddhiṃyeva kaṇḍakaṃ ūrūhi nippīḷetvā aṭṭhārasahatthaṃ pākāraṃ uppatitvā atikkameyya’’nti. Channo cintesi – ‘‘sace dvāraṃ na ugghāpayati, ahaṃ ayyaputtaṃ khandhe katvā kaṇḍakaṃ dakkhiṇahatthena parikkhipanto upakacchake katvā uppatitvā pākāraṃ atikkamissāmī’’ti. Kaṇḍako cintesi – ‘‘ahaṃ dvāre avivariyamāne yathānisinnameva ayyaputtaṃ gahitavāladhinā channena saddhiṃ uppatitvā pākārassa purato patiṭṭhahissāmī’’ti. Evameva tayo purisā cintayiṃsu. Dvāre adhivatthā devatā mahādvāraṃ vivariṃsu.
तस्मिं खणे मारो पापिमा ‘‘महासत्तं निवत्तेस्सामी’’ति आगन्त्वा गगनतले ठत्वा आह –
Tasmiṃ khaṇe māro pāpimā ‘‘mahāsattaṃ nivattessāmī’’ti āgantvā gaganatale ṭhatvā āha –
‘‘मा निक्खम महावीर, इतो ते सत्तमे दिने।
‘‘Mā nikkhama mahāvīra, ito te sattame dine;
दिब्बं तु चक्करतनं, अद्धा पातु भविस्सति॥ –
Dibbaṃ tu cakkaratanaṃ, addhā pātu bhavissati. –
द्विसहस्सपरित्तदीपपरिवारानं चतुन्नं महादीपानं रज्जं कारेस्ससि, निवत्त, मारिसा’’ति। महापुरिसो आह ‘‘कोसि त्व’’न्ति। अहं वसवत्तीति।
Dvisahassaparittadīpaparivārānaṃ catunnaṃ mahādīpānaṃ rajjaṃ kāressasi, nivatta, mārisā’’ti. Mahāpuriso āha ‘‘kosi tva’’nti. Ahaṃ vasavattīti.
‘‘जानामहं महाराज, मय्हं चक्कस्स सम्भवं।
‘‘Jānāmahaṃ mahārāja, mayhaṃ cakkassa sambhavaṃ;
अनत्थिकोहं रज्जेन, गच्छ त्वं मार मा इध॥
Anatthikohaṃ rajjena, gaccha tvaṃ māra mā idha.
‘‘सकलं दससहस्सम्पि, लोकधातुमहं पन।
‘‘Sakalaṃ dasasahassampi, lokadhātumahaṃ pana;
उन्नादेत्वा भविस्सामि, बुद्धो लोके विनायको’’ति॥ –
Unnādetvā bhavissāmi, buddho loke vināyako’’ti. –
आह। सो तत्थेवन्तरधायि।
Āha. So tatthevantaradhāyi.
महासत्तो एकूनत्तिंसवस्सकाले हत्थगतं चक्कवत्तिरज्जं खेळपिण्डं विय अनपेक्खो छड्डेत्वा चक्कवत्तिसिरिनिवासभूता राजभवना निक्खमित्वा आसाळ्हिपुण्णमाय उत्तरासाळ्हनक्खत्ते वत्तमाने नगरतो निक्खमित्वा नगरं अपलोकेतुकामो अहोसि। वितक्कसमनन्तरमेव चस्स कुलालचक्कं विय सो भूमिप्पदेसो परिवत्ति। यथाठितोव महासत्तो कपिलवत्थुपुरं दिस्वा तस्सिं भूमिप्पदेसे कण्डकनिवत्तनं नाम चेतियट्ठानं दस्सेत्वा गन्तब्बमगाभिमुखंयेव कण्डकं कत्वा पायासि महता सक्कारेन उळारेन सिरिसमुदयेन। तदा महासत्ते गच्छन्ते तस्स पुरतो देवता सट्ठि उक्कासतसहस्सानि धारयिंसु, तथा पच्छतो सट्ठि दक्खिणतो सट्ठि उक्कासतसहस्सानि, तथा वामपस्सतो। अपरा देवता सुरभिकुसुममालादामचन्दनचुण्णचामरधजपटाकाहि सक्करोन्तियो परिवारेत्वा अगमंसु। दिब्बानि सङ्गीतानि अनेकानि च तुरियानि वज्जिंसु।
Mahāsatto ekūnattiṃsavassakāle hatthagataṃ cakkavattirajjaṃ kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍetvā cakkavattisirinivāsabhūtā rājabhavanā nikkhamitvā āsāḷhipuṇṇamāya uttarāsāḷhanakkhatte vattamāne nagarato nikkhamitvā nagaraṃ apaloketukāmo ahosi. Vitakkasamanantarameva cassa kulālacakkaṃ viya so bhūmippadeso parivatti. Yathāṭhitova mahāsatto kapilavatthupuraṃ disvā tassiṃ bhūmippadese kaṇḍakanivattanaṃ nāma cetiyaṭṭhānaṃ dassetvā gantabbamagābhimukhaṃyeva kaṇḍakaṃ katvā pāyāsi mahatā sakkārena uḷārena sirisamudayena. Tadā mahāsatte gacchante tassa purato devatā saṭṭhi ukkāsatasahassāni dhārayiṃsu, tathā pacchato saṭṭhi dakkhiṇato saṭṭhi ukkāsatasahassāni, tathā vāmapassato. Aparā devatā surabhikusumamālādāmacandanacuṇṇacāmaradhajapaṭākāhi sakkarontiyo parivāretvā agamaṃsu. Dibbāni saṅgītāni anekāni ca turiyāni vajjiṃsu.
इमिना सिरिसमुदयेन गच्छन्तो बोधिसत्तो एकरत्तेनेव तीणि रज्जानि अतिक्कम्म तिंसयोजनिकं मग्गं गन्त्वा अनोमानदीतीरं सम्पापुणि। अथ बोधिसत्तो नदीतीरे ठत्वा छन्नं पुच्छि – ‘‘का नामायं नदी’’ति? ‘‘अनोमा नाम, देवा’’ति। ‘‘अम्हाकम्पि पब्बज्जा अनोमा भविस्सती’’ति पण्हिया अस्सं घट्टेन्तो अस्सस्स सञ्ञं अदासि। अस्सो उल्लङ्घित्वा अट्ठउसभवित्थाराय नदिया पारिमतीरे अट्ठासि। बोधिसत्तो अस्सपिट्ठितो ओरुय्ह मुत्तरासिसदिसे वालुकापुलिने ठत्वा छन्नं आमन्तेसि – ‘‘सम्म छन्न, त्वं मय्हं आभरणानि चेव कण्डकञ्च आदाय गच्छ, अहं पब्बजिस्सामी’’ति। छन्नो, ‘‘अहम्पि, देव, पब्बजिस्सामी’’ति। बोधिसत्तो आह – ‘‘न लब्भा तया पब्बजितुं, गच्छेव त्व’’न्ति तिक्खत्तुं निवारेत्वा आभरणानि चेव कण्डकञ्च पटिच्छापेत्वा चिन्तेसि – ‘‘इमे मय्हं केसा समणसारुप्पा न होन्ति, ते खग्गेन छिन्दिस्सामी’’ति दक्खिणेन हत्थेन परमनिसितमसिवरं गहेत्वा वामहत्थेन मोळिया सद्धिं चूळं गहेत्वा छिन्दि, केसा द्वङ्गुलमत्ता हुत्वा दक्खिणतो आवट्टमाना सीसे अल्लीयिंसु। तेसं पन केसानं यावजीवं तदेव पमाणं अहोसि, मस्सु च तदनुरूपं, पुन केसमस्सुओहारणकिच्चम्पिस्स नाहोसि। बोधिसत्तो सह मोळिया चूळं गहेत्वा – ‘‘सचाहं बुद्धो भविस्सामि, आकासे तिट्ठतु, नो चे, भूमियं पततू’’ति आकासे खिपि। तं चूळामणिबन्धनं योजनप्पमाणं ठानं गन्त्वा आकासे अट्ठासि।
Iminā sirisamudayena gacchanto bodhisatto ekaratteneva tīṇi rajjāni atikkamma tiṃsayojanikaṃ maggaṃ gantvā anomānadītīraṃ sampāpuṇi. Atha bodhisatto nadītīre ṭhatvā channaṃ pucchi – ‘‘kā nāmāyaṃ nadī’’ti? ‘‘Anomā nāma, devā’’ti. ‘‘Amhākampi pabbajjā anomā bhavissatī’’ti paṇhiyā assaṃ ghaṭṭento assassa saññaṃ adāsi. Asso ullaṅghitvā aṭṭhausabhavitthārāya nadiyā pārimatīre aṭṭhāsi. Bodhisatto assapiṭṭhito oruyha muttarāsisadise vālukāpuline ṭhatvā channaṃ āmantesi – ‘‘samma channa, tvaṃ mayhaṃ ābharaṇāni ceva kaṇḍakañca ādāya gaccha, ahaṃ pabbajissāmī’’ti. Channo, ‘‘ahampi, deva, pabbajissāmī’’ti. Bodhisatto āha – ‘‘na labbhā tayā pabbajituṃ, gaccheva tva’’nti tikkhattuṃ nivāretvā ābharaṇāni ceva kaṇḍakañca paṭicchāpetvā cintesi – ‘‘ime mayhaṃ kesā samaṇasāruppā na honti, te khaggena chindissāmī’’ti dakkhiṇena hatthena paramanisitamasivaraṃ gahetvā vāmahatthena moḷiyā saddhiṃ cūḷaṃ gahetvā chindi, kesā dvaṅgulamattā hutvā dakkhiṇato āvaṭṭamānā sīse allīyiṃsu. Tesaṃ pana kesānaṃ yāvajīvaṃ tadeva pamāṇaṃ ahosi, massu ca tadanurūpaṃ, puna kesamassuohāraṇakiccampissa nāhosi. Bodhisatto saha moḷiyā cūḷaṃ gahetvā – ‘‘sacāhaṃ buddho bhavissāmi, ākāse tiṭṭhatu, no ce, bhūmiyaṃ patatū’’ti ākāse khipi. Taṃ cūḷāmaṇibandhanaṃ yojanappamāṇaṃ ṭhānaṃ gantvā ākāse aṭṭhāsi.
अथ सक्को देवराजा दिब्बेन चक्खुना ओलोकेन्तो योजनिकेन रतनचङ्कोटकेन तं पटिग्गहेत्वा तावतिंसभवने तियोजनं सत्तरतनमयं चूळामणिचेतियं नाम पतिट्ठापेसि। यथाह –
Atha sakko devarājā dibbena cakkhunā olokento yojanikena ratanacaṅkoṭakena taṃ paṭiggahetvā tāvatiṃsabhavane tiyojanaṃ sattaratanamayaṃ cūḷāmaṇicetiyaṃ nāma patiṭṭhāpesi. Yathāha –
‘‘छेत्वान मोळिं वरगन्धवासितं, वेहायसं उक्खिपि अग्गपुग्गलो।
‘‘Chetvāna moḷiṃ varagandhavāsitaṃ, vehāyasaṃ ukkhipi aggapuggalo;
सहस्सनेत्तो सिरसा पटिग्गहि, सुवण्णचङ्कोटवरेन वासवो’’ति॥ (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२२२; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.१२; अप॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा)।
Sahassanetto sirasā paṭiggahi, suvaṇṇacaṅkoṭavarena vāsavo’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.222; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.12; apa. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā; jā. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā);
पुन बोधिसत्तो चिन्तेसि – ‘‘इमानि कासिकवत्थानि महग्घानि, न मय्हं समणसारुप्पानी’’ति। अथस्स कस्सपबुद्धकाले पुराणसहायको घटिकारमहाब्रह्मा एकं बुद्धन्तरं विनासभावाप्पत्तेन मित्तभावेन चिन्तेसि – ‘‘अज्ज मे सहायको महाभिनिक्खमनं निक्खन्तो, समणपरिक्खारमस्स गहेत्वा गच्छिस्सामी’’ति।
Puna bodhisatto cintesi – ‘‘imāni kāsikavatthāni mahagghāni, na mayhaṃ samaṇasāruppānī’’ti. Athassa kassapabuddhakāle purāṇasahāyako ghaṭikāramahābrahmā ekaṃ buddhantaraṃ vināsabhāvāppattena mittabhāvena cintesi – ‘‘ajja me sahāyako mahābhinikkhamanaṃ nikkhanto, samaṇaparikkhāramassa gahetvā gacchissāmī’’ti.
‘‘तिचीवरञ्च पत्तो च, वासि सूचि च बन्धनं।
‘‘Ticīvarañca patto ca, vāsi sūci ca bandhanaṃ;
परिस्सावनञ्च अट्ठेते, युत्तयोगस्स भिक्खुनो’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२१५; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२९४; २.३४९; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.१९८; पारा॰ अट्ठ॰ १.४५ पदभाजनीयवण्णना; अप॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.अविदूरेनिदानकथा; महानि॰ अट्ठ॰ २०६) –
Parissāvanañca aṭṭhete, yuttayogassa bhikkhuno’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.215; ma. ni. aṭṭha. 1.294; 2.349; a. ni. aṭṭha. 2.4.198; pārā. aṭṭha. 1.45 padabhājanīyavaṇṇanā; apa. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā; jā. aṭṭha. 1.avidūrenidānakathā; mahāni. aṭṭha. 206) –
इमे अट्ठ समणपरिक्खारे आहरित्वा अदासि। महापुरिसो अरहद्धजं निवासेत्वा उत्तमं पब्बज्जावेसं गहेत्वा साटकयुगलं आकासे खिपि। तं महाब्रह्मा पटिग्गहेत्वा ब्रह्मलोके द्वादसयोजनिकं सब्बरतनमयं चेतियं कत्वा तं अन्तो पक्खिपित्वा ठपेसि। अथ नं महासत्तो – ‘‘छन्न, मम वचनेन मातापितूनं आरोग्यं वदेही’’ति वत्वा उय्योजेसि। ततो छन्नो महापुरिसं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि। कण्डको पन छन्नेन सद्धिं मन्तयमानस्स बोधिसत्तस्स वचनं सुणन्तो ठत्वा – ‘‘नत्थि दानि मय्हं पुन सामिनो दस्सन’’न्ति चक्खुपथमस्स विजहन्तो वियोगदुक्खमधिवासेतुं असक्कोन्तो हदयेन फलितेन कालं कत्वा सुररिपुदुरभिभवने तावतिंसभवने कण्डको नाम देवपुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। तस्स उप्पत्ति विमलत्थविलासिनिया विमानवत्थुट्ठकथाय गहेतब्बा। छन्नस्स पठमं एकोव सोको अहोसि। सो कण्डकस्स कालकिरियाय दुतियेन सोकेन पीळियमानो रोदन्तो परिदेवन्तो दुक्खेन अगमासि।
Ime aṭṭha samaṇaparikkhāre āharitvā adāsi. Mahāpuriso arahaddhajaṃ nivāsetvā uttamaṃ pabbajjāvesaṃ gahetvā sāṭakayugalaṃ ākāse khipi. Taṃ mahābrahmā paṭiggahetvā brahmaloke dvādasayojanikaṃ sabbaratanamayaṃ cetiyaṃ katvā taṃ anto pakkhipitvā ṭhapesi. Atha naṃ mahāsatto – ‘‘channa, mama vacanena mātāpitūnaṃ ārogyaṃ vadehī’’ti vatvā uyyojesi. Tato channo mahāpurisaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. Kaṇḍako pana channena saddhiṃ mantayamānassa bodhisattassa vacanaṃ suṇanto ṭhatvā – ‘‘natthi dāni mayhaṃ puna sāmino dassana’’nti cakkhupathamassa vijahanto viyogadukkhamadhivāsetuṃ asakkonto hadayena phalitena kālaṃ katvā suraripudurabhibhavane tāvatiṃsabhavane kaṇḍako nāma devaputto hutvā nibbatti. Tassa uppatti vimalatthavilāsiniyā vimānavatthuṭṭhakathāya gahetabbā. Channassa paṭhamaṃ ekova soko ahosi. So kaṇḍakassa kālakiriyāya dutiyena sokena pīḷiyamāno rodanto paridevanto dukkhena agamāsi.
बोधिसत्तोपि पब्बजित्वा तस्मिंयेव पदेसे अनुपियं नाम अम्बवनं अत्थि, तत्थेव सत्ताहं पब्बज्जासुखेन वीतिनामेत्वा ततो पच्छा सञ्झाप्पभानुरञ्जितसलिलधरसंवुतो सरदसमये परिपुण्णरजनिकरो विय कासाववरसंवुतो एककोपि अनेकजनपरिवुतो विय विरोचमानो तं वनवासिमिगपक्खीनं नयनामतपानमिव करोन्तो एकचरो सीहो विय नरसीहो मत्तमातङ्गविलासगामी समस्सासेन्तो विय वसुन्धरं पादतलेहि एकदिवसेनेव तिंसयोजनिकं मग्गं गन्त्वा उत्तुङ्गतरङ्गभङ्गं असङ्गं गङ्गं नदिं उत्तरित्वा रतनजुतिविसरविराजितवररुचिरराजगहं राजगहं नाम नगरं पाविसि। पविसित्वा च पन सपदानं पिण्डाय चरि। सकलं पन तं नगरं बोधिसत्तस्स रूपदस्सनेन धनपालके पविट्ठे तं नगरं विय असुरिन्दे पविट्ठे देवनगरं विय सङ्खोभमगमासि। पिण्डाय चरन्ते महापुरिसे नगरवासिनो मनुस्सा महासत्तस्स रूपदस्सनेन सञ्जातपीतिसोमनस्सा जातविम्हिता बोधिसत्तस्स रूपदस्सनावज्जितहदया अहेसुं।
Bodhisattopi pabbajitvā tasmiṃyeva padese anupiyaṃ nāma ambavanaṃ atthi, tattheva sattāhaṃ pabbajjāsukhena vītināmetvā tato pacchā sañjhāppabhānurañjitasaliladharasaṃvuto saradasamaye paripuṇṇarajanikaro viya kāsāvavarasaṃvuto ekakopi anekajanaparivuto viya virocamāno taṃ vanavāsimigapakkhīnaṃ nayanāmatapānamiva karonto ekacaro sīho viya narasīho mattamātaṅgavilāsagāmī samassāsento viya vasundharaṃ pādatalehi ekadivaseneva tiṃsayojanikaṃ maggaṃ gantvā uttuṅgataraṅgabhaṅgaṃ asaṅgaṃ gaṅgaṃ nadiṃ uttaritvā ratanajutivisaravirājitavararucirarājagahaṃ rājagahaṃ nāma nagaraṃ pāvisi. Pavisitvā ca pana sapadānaṃ piṇḍāya cari. Sakalaṃ pana taṃ nagaraṃ bodhisattassa rūpadassanena dhanapālake paviṭṭhe taṃ nagaraṃ viya asurinde paviṭṭhe devanagaraṃ viya saṅkhobhamagamāsi. Piṇḍāya carante mahāpurise nagaravāsino manussā mahāsattassa rūpadassanena sañjātapītisomanassā jātavimhitā bodhisattassa rūpadassanāvajjitahadayā ahesuṃ.
तेसं मनुस्सानं अञ्ञतरो अञ्ञतरमेवमाह – ‘‘किन्नु यं, भो, राहुभयेन निगूळ्हकिरणजालो पुण्णचन्दो मनुस्सलोकमागतो’’ति। तमञ्ञो सितं कत्वा एवमाह – ‘‘किं कथेसि, सम्म, कदा नाम तया पुण्णचन्दो मनुस्सलोकमागतो दिट्ठपुब्बो, ननु एस कुसुमकेतुकामदेवो वेसन्तरमादाय अम्हाकं महाराजस्स नागरानञ्च परमलीळाविभूतिं दिस्वा कीळितुमागतो’’ति। तमञ्ञो सितं कत्वा एवमाह – ‘‘किं, भो, त्वं उम्मत्तोसि, ननु कामो इस्सरकोधहुतासनपरिदड्ढसरीरो सुरपतिदससतनयनो एसो अमरपुरसञ्ञाय इधागतो’’ति! तमञ्ञो ईसकं हसित्वा – ‘‘किं वदेसि, भो, ते पुब्बापरविरोधं, कुतो पनस्स दससतनयनानि, कुतो वजिरं, कुतो एरावणो। अद्धा ब्रह्मा एस ब्राह्मणजनं पमत्तं ञत्वा वेदवेदङ्गादीसु नियोजनत्थाय आगतो’’ति। ते सब्बेपि अपसादेत्वा अञ्ञो पण्डितजातिको एवमाह – ‘‘नेवायं पुण्णचन्दो , न च कामदेवो, नापि दससतनयनो, न चापि ब्रह्मा, सब्बलोकनायको सत्था एस अच्छरियमनुस्सो’’ति।
Tesaṃ manussānaṃ aññataro aññataramevamāha – ‘‘kinnu yaṃ, bho, rāhubhayena nigūḷhakiraṇajālo puṇṇacando manussalokamāgato’’ti. Tamañño sitaṃ katvā evamāha – ‘‘kiṃ kathesi, samma, kadā nāma tayā puṇṇacando manussalokamāgato diṭṭhapubbo, nanu esa kusumaketukāmadevo vesantaramādāya amhākaṃ mahārājassa nāgarānañca paramalīḷāvibhūtiṃ disvā kīḷitumāgato’’ti. Tamañño sitaṃ katvā evamāha – ‘‘kiṃ, bho, tvaṃ ummattosi, nanu kāmo issarakodhahutāsanaparidaḍḍhasarīro surapatidasasatanayano eso amarapurasaññāya idhāgato’’ti! Tamañño īsakaṃ hasitvā – ‘‘kiṃ vadesi, bho, te pubbāparavirodhaṃ, kuto panassa dasasatanayanāni, kuto vajiraṃ, kuto erāvaṇo. Addhā brahmā esa brāhmaṇajanaṃ pamattaṃ ñatvā vedavedaṅgādīsu niyojanatthāya āgato’’ti. Te sabbepi apasādetvā añño paṇḍitajātiko evamāha – ‘‘nevāyaṃ puṇṇacando , na ca kāmadevo, nāpi dasasatanayano, na cāpi brahmā, sabbalokanāyako satthā esa acchariyamanusso’’ti.
एवं सल्लपन्तेसु एव नागरेसु राजपुरिसा गन्त्वा तं पवत्तिं रञ्ञो बिम्बिसारस्स आरोचेसुं – ‘‘देव, देवो वा गन्धब्बो वा उदाहु नागराजा वा यक्खो वा को नु वा अम्हाकं नगरे पिण्डाय चरती’’ति। राजा तं सुत्वा उपरिपासादतले ठत्वा महापुरिसं दिस्वा अच्छरियब्भुतचित्तजातो राजपुरिसे आणापेसि – ‘‘गच्छथ, भणे, तं वीमंसथ, सचे अमनुस्सो भविस्सति, नगरा निक्खमित्वा अन्तरधायिस्सति, सचे देवता भविस्सति, आकासेन गमिस्सति, सचे नागराजा भविस्सति, पथवियं निमुज्जित्वा गमिस्सति, सचे मनुस्सो भविस्सति, यथालद्धं भिक्खं परिभुञ्जिस्सती’’ति।
Evaṃ sallapantesu eva nāgaresu rājapurisā gantvā taṃ pavattiṃ rañño bimbisārassa ārocesuṃ – ‘‘deva, devo vā gandhabbo vā udāhu nāgarājā vā yakkho vā ko nu vā amhākaṃ nagare piṇḍāya caratī’’ti. Rājā taṃ sutvā uparipāsādatale ṭhatvā mahāpurisaṃ disvā acchariyabbhutacittajāto rājapurise āṇāpesi – ‘‘gacchatha, bhaṇe, taṃ vīmaṃsatha, sace amanusso bhavissati, nagarā nikkhamitvā antaradhāyissati, sace devatā bhavissati, ākāsena gamissati, sace nāgarājā bhavissati, pathaviyaṃ nimujjitvā gamissati, sace manusso bhavissati, yathāladdhaṃ bhikkhaṃ paribhuñjissatī’’ti.
महापुरिसोपि सन्तिन्द्रियो सन्तमानसो रूपसोभाय महाजनस्स नयनानि आकड्ढेन्तो विय युगमत्तं पेक्खमानो मिस्सकभत्तं यापनमत्तं संहरित्वा पविट्ठद्वारेनेव नगरा निक्खमित्वा पण्डवपब्बतच्छायाय पुरत्थाभिमुखो निसीदित्वा आहारं पच्चवेक्खित्वा निब्बिकारो परिभुञ्जि। ततो राजपुरिसा गन्त्वा तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसुं। ततो दूतवचनं सुत्वा मगधाधिपति राजा बालजनेहि दुरनुसारो मेरुमन्दारसारो सत्तसारो बिम्बिसारो बोधिसत्तस्स गुणस्सवनेनेव सञ्जातदस्सनकुतूहलो वेगेन नगरतो निक्खमित्वा पण्डवपब्बताभिमुखो गन्त्वा याना ओरुय्ह बोधिसत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा तेन कतानुञ्ञो बन्धुजनसिनेहसीतले सिलातले निसीदित्वा बोधिसत्तस्स इरियापथे पसीदित्वा कतपटिसन्थारो नामगोत्तादीनि पुच्छित्वा बोधिसत्तस्स सब्बं इस्सरियं निय्यातेसि। बोधिसत्तो – ‘‘मय्हं, महाराज, वत्थुकामेहि वा किलेसकामेहि वा अत्थो नत्थि। अहञ्हि परमाभिसम्बोधिं पत्थयन्तो निक्खन्तो’’ति आह। राजा अनेकप्पकारेन याचन्तोपि तस्स चित्तं अलभित्वा – ‘‘अद्धा बुद्धो भविस्सति, बुद्धभूतेन पन तया पठमं मम विजितं आगन्तब्ब’’न्ति वत्वा नगरं पविट्ठो।
Mahāpurisopi santindriyo santamānaso rūpasobhāya mahājanassa nayanāni ākaḍḍhento viya yugamattaṃ pekkhamāno missakabhattaṃ yāpanamattaṃ saṃharitvā paviṭṭhadvāreneva nagarā nikkhamitvā paṇḍavapabbatacchāyāya puratthābhimukho nisīditvā āhāraṃ paccavekkhitvā nibbikāro paribhuñji. Tato rājapurisā gantvā taṃ pavattiṃ rañño ārocesuṃ. Tato dūtavacanaṃ sutvā magadhādhipati rājā bālajanehi duranusāro merumandārasāro sattasāro bimbisāro bodhisattassa guṇassavaneneva sañjātadassanakutūhalo vegena nagarato nikkhamitvā paṇḍavapabbatābhimukho gantvā yānā oruyha bodhisattassa santikaṃ gantvā tena katānuñño bandhujanasinehasītale silātale nisīditvā bodhisattassa iriyāpathe pasīditvā katapaṭisanthāro nāmagottādīni pucchitvā bodhisattassa sabbaṃ issariyaṃ niyyātesi. Bodhisatto – ‘‘mayhaṃ, mahārāja, vatthukāmehi vā kilesakāmehi vā attho natthi. Ahañhi paramābhisambodhiṃ patthayanto nikkhanto’’ti āha. Rājā anekappakārena yācantopi tassa cittaṃ alabhitvā – ‘‘addhā buddho bhavissati, buddhabhūtena pana tayā paṭhamaṃ mama vijitaṃ āgantabba’’nti vatvā nagaraṃ paviṭṭho.
‘‘अथ राजगहं वरराजगहं, नरराजवरे नगरं तु गते।
‘‘Atha rājagahaṃ vararājagahaṃ, nararājavare nagaraṃ tu gate;
गिरिराजवरो मुनिराजवरो, मिगराजगतो सुगतोपि गतो’’॥
Girirājavaro munirājavaro, migarājagato sugatopi gato’’.
अथ बोधिसत्तो अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो आळारञ्च कालामं उदकञ्च रामपुत्तं उपसङ्कमित्वा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा – ‘‘नायं मग्गो बोधिया’’ति तं समापत्तिभावनं अनलङ्करित्वा महापधानं पदहितुकामो उरुवेलं गन्त्वा – ‘‘रमणीयो वतायं भूमिभागो’’ति तत्थेव वासं उपगन्त्वा महापधानं पदहि। लक्खणपरिग्गाहकब्राह्मणानं चत्तारो पुत्ता कोण्डञ्ञो ब्राह्मणो चाति इमे पञ्च जना पठमंयेव पब्बजिता गामनिगमराजधानीसु भिक्खाचरियं चरन्ता तत्थ बोधिसत्तं सम्पापुणिंसु। अथ नं छब्बस्सानि महापधानं पदहन्तं – ‘‘इदानि बुद्धो भविस्सति, इदानि बुद्धो भविस्सती’’ति परिवेणसम्मज्जनादिकाय वत्तपटिपत्तिया उपट्ठहमाना सन्तिकावचरावस्स अहेसुं। बोधिसत्तोपि – ‘‘कोटिप्पत्तं दुक्करं करिस्सामी’’ति एकतिलतण्डुलादीहि वीतिनामेसि। सब्बसोपि आहारुपच्छेदं अकासि। देवतापि लोमकूपेहि दिब्बोजं उपहारयमाना पक्खिपिंसु।
Atha bodhisatto anupubbena cārikaṃ caramāno āḷārañca kālāmaṃ udakañca rāmaputtaṃ upasaṅkamitvā aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā – ‘‘nāyaṃ maggo bodhiyā’’ti taṃ samāpattibhāvanaṃ analaṅkaritvā mahāpadhānaṃ padahitukāmo uruvelaṃ gantvā – ‘‘ramaṇīyo vatāyaṃ bhūmibhāgo’’ti tattheva vāsaṃ upagantvā mahāpadhānaṃ padahi. Lakkhaṇapariggāhakabrāhmaṇānaṃ cattāro puttā koṇḍañño brāhmaṇo cāti ime pañca janā paṭhamaṃyeva pabbajitā gāmanigamarājadhānīsu bhikkhācariyaṃ carantā tattha bodhisattaṃ sampāpuṇiṃsu. Atha naṃ chabbassāni mahāpadhānaṃ padahantaṃ – ‘‘idāni buddho bhavissati, idāni buddho bhavissatī’’ti pariveṇasammajjanādikāya vattapaṭipattiyā upaṭṭhahamānā santikāvacarāvassa ahesuṃ. Bodhisattopi – ‘‘koṭippattaṃ dukkaraṃ karissāmī’’ti ekatilataṇḍulādīhi vītināmesi. Sabbasopi āhārupacchedaṃ akāsi. Devatāpi lomakūpehi dibbojaṃ upahārayamānā pakkhipiṃsu.
अथस्स ताय निराहारताय परमकिसभावप्पत्तकायस्स सुवण्णवण्णो कायो काळवण्णो अहोसि, द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणानि पटिच्छन्नानि अहेसुं। अथ बोधिसत्तो दुक्करकारिकाय अन्तं गन्त्वा – ‘‘नायं मग्गो बोधिया’’ति ओळारिकं आहारं आहारेतुं गामनिगमेसु पिण्डाय चरित्वा आहारं आहरि। अथस्स द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणानि पाकतिकानि अहेसुं, कायो सुवण्णवण्णो अहोसि। अथ पञ्चवग्गिया भिक्खू तं दिस्वा – ‘‘अयं छब्बस्सानि दुक्करकारिकं करोन्तोपि सब्बञ्ञुतं पटिविज्झितुं नासक्खि, इदानि गामनिगमराजधानीसु पिण्डाय चरित्वा ओळारिकं आहारं आहरियमानो किं सक्खिस्सति, बाहुल्लिको एस पधानविब्भन्तो, किं नो इमिना’’ति महापुरिसं पहाय बाराणसियं इसिपतनं अगमंसु।
Athassa tāya nirāhāratāya paramakisabhāvappattakāyassa suvaṇṇavaṇṇo kāyo kāḷavaṇṇo ahosi, dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni paṭicchannāni ahesuṃ. Atha bodhisatto dukkarakārikāya antaṃ gantvā – ‘‘nāyaṃ maggo bodhiyā’’ti oḷārikaṃ āhāraṃ āhāretuṃ gāmanigamesu piṇḍāya caritvā āhāraṃ āhari. Athassa dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni pākatikāni ahesuṃ, kāyo suvaṇṇavaṇṇo ahosi. Atha pañcavaggiyā bhikkhū taṃ disvā – ‘‘ayaṃ chabbassāni dukkarakārikaṃ karontopi sabbaññutaṃ paṭivijjhituṃ nāsakkhi, idāni gāmanigamarājadhānīsu piṇḍāya caritvā oḷārikaṃ āhāraṃ āhariyamāno kiṃ sakkhissati, bāhulliko esa padhānavibbhanto, kiṃ no iminā’’ti mahāpurisaṃ pahāya bārāṇasiyaṃ isipatanaṃ agamaṃsu.
अथ महापुरिसो विसाखपुण्णमाय उरुवेलायं सेनानिगमे सेनाकुटुम्बिकस्स गेहे निब्बत्ता सुजाता नाम दारिका अहोसि । ताय सम्पसादनजाताय दिन्नं पक्खित्तदिब्बोजं मधुपायासं परिभुञ्जित्वा सुवण्णपातिं गहेत्वा नेरञ्जराय पटिसोतं खिपित्वा काळनागराजं सुपन्तं बोधेसि। अथ बोधिसत्तो नेरञ्जरातीरे सुरभिकुसुमसमलङ्कते नीलोभासे मनोरमे सालवने दिवाविहारं कत्वा सायन्हसमये देवताहि अलङ्कतेन मग्गेन बोधिरुक्खाभिमुखो पायासि। देवनागयक्खसिद्धादयो दिब्बेहि मालागन्धविलेपनेहि पूजयिंसु। तस्मिं समये सोत्थियो नाम तिणहारको तिणं आदाय पटिपथे आगच्छन्तो महापुरिसस्स आकारं ञत्वा अट्ठ तिणमुट्ठियो अदासि। बोधिसत्तो तिणं गहेत्वा असितञ्जनगिरिसङ्कासं आचरन्तमिव दिनकरजालं सकहदयमिव करुणासीतलं सीतच्छायं विविधविहगगणसम्पातविरहितं मन्दमारुतेरिताय घनसाखाय समलङ्कतं नच्चन्तमिव पीतिया रञ्जमानमिव च तरुगणानं विरोचमानविजयतरुमस्सत्थबोधिरुक्खमूलमुपगन्त्वा अस्सत्थदुमराजं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा पुब्बुत्तरदिसाभागे ठितो तानि तिणानि अग्गे गहेत्वा चालेसि। तावदेव चुद्दसहत्थो पल्लङ्को अहोसि। तानि च तिणानि चित्तकारेन लेखागहितानि विय अहेसुं। बोधिसत्तो तत्थ चुद्दसहत्थे तिणसन्थरे तिसन्धिपल्लङ्कं आभुजित्वा चतुरङ्गसमन्नागतवीरियं अधिट्ठहित्वा सुवण्णपीठे ठपितरजतक्खन्धं विय च पञ्ञासहत्थं बोधिक्खन्धं पिट्ठितो कत्वा उपरि मणिछत्तेन विय बोधिसाखाहि धारियमानो निसीदि। सुवण्णवण्णे पनस्स चीवरे बोधिअङ्कुरा पतमाना सुवण्णपट्टे पवाळा विय निक्खित्ता विरोचयिंसु।
Atha mahāpuriso visākhapuṇṇamāya uruvelāyaṃ senānigame senākuṭumbikassa gehe nibbattā sujātā nāma dārikā ahosi . Tāya sampasādanajātāya dinnaṃ pakkhittadibbojaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā suvaṇṇapātiṃ gahetvā nerañjarāya paṭisotaṃ khipitvā kāḷanāgarājaṃ supantaṃ bodhesi. Atha bodhisatto nerañjarātīre surabhikusumasamalaṅkate nīlobhāse manorame sālavane divāvihāraṃ katvā sāyanhasamaye devatāhi alaṅkatena maggena bodhirukkhābhimukho pāyāsi. Devanāgayakkhasiddhādayo dibbehi mālāgandhavilepanehi pūjayiṃsu. Tasmiṃ samaye sotthiyo nāma tiṇahārako tiṇaṃ ādāya paṭipathe āgacchanto mahāpurisassa ākāraṃ ñatvā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo adāsi. Bodhisatto tiṇaṃ gahetvā asitañjanagirisaṅkāsaṃ ācarantamiva dinakarajālaṃ sakahadayamiva karuṇāsītalaṃ sītacchāyaṃ vividhavihagagaṇasampātavirahitaṃ mandamāruteritāya ghanasākhāya samalaṅkataṃ naccantamiva pītiyā rañjamānamiva ca tarugaṇānaṃ virocamānavijayatarumassatthabodhirukkhamūlamupagantvā assatthadumarājaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā pubbuttaradisābhāge ṭhito tāni tiṇāni agge gahetvā cālesi. Tāvadeva cuddasahattho pallaṅko ahosi. Tāni ca tiṇāni cittakārena lekhāgahitāni viya ahesuṃ. Bodhisatto tattha cuddasahatthe tiṇasanthare tisandhipallaṅkaṃ ābhujitvā caturaṅgasamannāgatavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā suvaṇṇapīṭhe ṭhapitarajatakkhandhaṃ viya ca paññāsahatthaṃ bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā upari maṇichattena viya bodhisākhāhi dhāriyamāno nisīdi. Suvaṇṇavaṇṇe panassa cīvare bodhiaṅkurā patamānā suvaṇṇapaṭṭe pavāḷā viya nikkhittā virocayiṃsu.
बोधिसत्ते पन तत्थ निसिन्नेयेव वसवत्तिमारो देवपुत्तो – ‘‘सिद्धत्थकुमारो मम विसयमतिक्कमितुकामो, न दानाहमतिक्कमितुमस्स दस्सामी’’ति मारबलस्स तमत्थं आरोचेत्वा मारबलमादाय निक्खमि। सा किर मारसेना मारस्स पुरतो द्वादसयोजना अहोसि, तथा दक्खिणतो च वामपस्सतो च, पच्छतो पन चक्कवाळपरियन्तं कत्वा ठिता, उद्धं नवयोजनुब्बेधा अहोसि। यस्सा पन उन्नदन्तिया सद्दो नवयोजनसहस्सतो पट्ठाय पथविउन्द्रियनसद्दो विय सुय्यति। तस्मिं समये सक्को देवराजा विजयुत्तरं नाम सङ्खं धममानो अट्ठासि। सो किर सङ्खो वीसहत्थसतिको अहोसि। पञ्चसिखो गन्धब्बदेवपुत्तो तिगावुतायतं बेळुवपण्डुवीणं आदाय वादयमानो मङ्गलयुत्तानि गीतानि गायमानो अट्ठासि। सुयामो देवराजा तिगावुतायतं सरदसमयरजनिकरसस्सिरिकं दिब्बचामरं गहेत्वा मन्दं मन्दं बीजयमानो अट्ठासि। ब्रह्मा च सहम्पति तियोजनवित्थतं दुतियमिव पुण्णचन्दं सेतच्छत्तं भगवतो उद्धं धारेत्वा अट्ठासि। महाकाळोपि नागराजा असीतिया नागनाटकसहस्सेहि परिवुतो थुतिसङ्गीतानि पवत्तेन्तो महासत्तं नमस्समानो अट्ठासि। दससु चक्कवाळसहस्सेसु देवतायो नानाविधेहि सुरभिकुसुमदामधूपचुण्णादीहि पूजयमाना साधुकारं पवत्तयमाना अट्ठंसु।
Bodhisatte pana tattha nisinneyeva vasavattimāro devaputto – ‘‘siddhatthakumāro mama visayamatikkamitukāmo, na dānāhamatikkamitumassa dassāmī’’ti mārabalassa tamatthaṃ ārocetvā mārabalamādāya nikkhami. Sā kira mārasenā mārassa purato dvādasayojanā ahosi, tathā dakkhiṇato ca vāmapassato ca, pacchato pana cakkavāḷapariyantaṃ katvā ṭhitā, uddhaṃ navayojanubbedhā ahosi. Yassā pana unnadantiyā saddo navayojanasahassato paṭṭhāya pathaviundriyanasaddo viya suyyati. Tasmiṃ samaye sakko devarājā vijayuttaraṃ nāma saṅkhaṃ dhamamāno aṭṭhāsi. So kira saṅkho vīsahatthasatiko ahosi. Pañcasikho gandhabbadevaputto tigāvutāyataṃ beḷuvapaṇḍuvīṇaṃ ādāya vādayamāno maṅgalayuttāni gītāni gāyamāno aṭṭhāsi. Suyāmo devarājā tigāvutāyataṃ saradasamayarajanikarasassirikaṃ dibbacāmaraṃ gahetvā mandaṃ mandaṃ bījayamāno aṭṭhāsi. Brahmā ca sahampati tiyojanavitthataṃ dutiyamiva puṇṇacandaṃ setacchattaṃ bhagavato uddhaṃ dhāretvā aṭṭhāsi. Mahākāḷopi nāgarājā asītiyā nāganāṭakasahassehi parivuto thutisaṅgītāni pavattento mahāsattaṃ namassamāno aṭṭhāsi. Dasasu cakkavāḷasahassesu devatāyo nānāvidhehi surabhikusumadāmadhūpacuṇṇādīhi pūjayamānā sādhukāraṃ pavattayamānā aṭṭhaṃsu.
अथ मारो देवपुत्तो दियड्ढयोजनसतिकं हिमगिरिसिखरसदिसं परमरुचिरदस्सनं गिरिमेखलं नाम रतनखचितवरवारणं अरिवारणवारणं अभिरुहित्वा बाहुसहस्सं मापेत्वा अग्गहितग्गहणेन नानावुधानि अग्गहापेसि। मारपरिसापि असिफरसुसरसत्तिसबला समुस्सितधनुमुसल-फाल-सङ्कु-कुन्त-तोमर-उपल-लगुळ-वलय-कणय-कप्पण-चक्ककटकधारारुरु- सीह-खग्ग-सरभ-वराह-ब्यग्घ-वानरोरग-मज्जारोलूकवदना महिंस-पसद-तुरङ्ग-दिरदादिवदना च नानाभीमविरूपबीभच्छकाया मनुस्सयक्खपिसाचसदिसकाया च महासत्तं बोधिसत्तं बोधिमूले निसिन्नं अज्झोत्थरमाना गन्त्वा परिवारयित्वा मारस्स सन्देसं समुदिक्खमाना अट्ठासि।
Atha māro devaputto diyaḍḍhayojanasatikaṃ himagirisikharasadisaṃ paramaruciradassanaṃ girimekhalaṃ nāma ratanakhacitavaravāraṇaṃ arivāraṇavāraṇaṃ abhiruhitvā bāhusahassaṃ māpetvā aggahitaggahaṇena nānāvudhāni aggahāpesi. Māraparisāpi asipharasusarasattisabalā samussitadhanumusala-phāla-saṅku-kunta-tomara-upala-laguḷa-valaya-kaṇaya-kappaṇa-cakkakaṭakadhārāruru- sīha-khagga-sarabha-varāha-byaggha-vānaroraga-majjārolūkavadanā mahiṃsa-pasada-turaṅga-diradādivadanā ca nānābhīmavirūpabībhacchakāyā manussayakkhapisācasadisakāyā ca mahāsattaṃ bodhisattaṃ bodhimūle nisinnaṃ ajjhottharamānā gantvā parivārayitvā mārassa sandesaṃ samudikkhamānā aṭṭhāsi.
ततो मारबले बोधिमण्डमुपसङ्कमन्तेयेव तेसं सक्कादीनं एकोपि ठातुं नासक्खि। सम्मुखसम्मुखट्ठानेनेव पलायिंसु। सक्को पन देवराजा तं विजयुत्तरसङ्खं पिट्ठियं कत्वा पलायित्वा चक्कवाळमुखवट्टियं अट्ठासि। महाब्रह्मा सेतच्छत्तं चक्कवाळकोटियं ठपेत्वा ब्रह्मलोकमेव अगमासि। काळो नागराजा सब्बनाटकानि छड्डेत्वा पथवियं निमुज्जित्वा पञ्चयोजनसतिकं मञ्जेरिकनागभवनं गन्त्वा हत्थेन मुखं पिदहित्वा निपज्जि। एकदेवतापि तत्थ ठातुं समत्था नाम नाहोसि। महापुरिसो पन सुञ्ञविमाने महाब्रह्मा विय एककोव निसीदि। ‘‘इदानि मारो आगमिस्सती’’ति पठममेव अनेकरूपानि अनिट्ठानि दुन्निमित्तानि पातुरहेसुं।
Tato mārabale bodhimaṇḍamupasaṅkamanteyeva tesaṃ sakkādīnaṃ ekopi ṭhātuṃ nāsakkhi. Sammukhasammukhaṭṭhāneneva palāyiṃsu. Sakko pana devarājā taṃ vijayuttarasaṅkhaṃ piṭṭhiyaṃ katvā palāyitvā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ aṭṭhāsi. Mahābrahmā setacchattaṃ cakkavāḷakoṭiyaṃ ṭhapetvā brahmalokameva agamāsi. Kāḷo nāgarājā sabbanāṭakāni chaḍḍetvā pathaviyaṃ nimujjitvā pañcayojanasatikaṃ mañjerikanāgabhavanaṃ gantvā hatthena mukhaṃ pidahitvā nipajji. Ekadevatāpi tattha ṭhātuṃ samatthā nāma nāhosi. Mahāpuriso pana suññavimāne mahābrahmā viya ekakova nisīdi. ‘‘Idāni māro āgamissatī’’ti paṭhamameva anekarūpāni aniṭṭhāni dunnimittāni pāturahesuṃ.
‘‘पमत्तबन्धुस्स च युद्धकाले, तिलोकबन्धुस्स च वत्तमाने।
‘‘Pamattabandhussa ca yuddhakāle, tilokabandhussa ca vattamāne;
उक्का समन्ता निपतिंसु घोरा, धूमन्धकारा च दिसा अहेसुं॥
Ukkā samantā nipatiṃsu ghorā, dhūmandhakārā ca disā ahesuṃ.
‘‘अचेतनायम्पि सचेतना यथा, गता वियोगं पतिनेव कामिनी।
‘‘Acetanāyampi sacetanā yathā, gatā viyogaṃ patineva kāminī;
लतेव वाताभिहता ससागरा, पकम्पि नानासधरा धरा मही॥
Lateva vātābhihatā sasāgarā, pakampi nānāsadharā dharā mahī.
‘‘अहेसुमुद्धूतजला समुद्दा, वहिंसु नज्जो पटिलोममेव।
‘‘Ahesumuddhūtajalā samuddā, vahiṃsu najjo paṭilomameva;
कूटानि नानातरुसङ्घटानि, भेत्वा गिरीनं पथविं भजिंसु॥
Kūṭāni nānātarusaṅghaṭāni, bhetvā girīnaṃ pathaviṃ bhajiṃsu.
‘‘पवायि वातो फरुसो समन्ता, निघट्टसद्दो तुमुलो अहोसि।
‘‘Pavāyi vāto pharuso samantā, nighaṭṭasaddo tumulo ahosi;
भजित्थ घोरं रविरन्धकारं, कबन्धरूपं गगने चरित्थ॥
Bhajittha ghoraṃ ravirandhakāraṃ, kabandharūpaṃ gagane carittha.
‘‘एवंपकारं असिवं अनिट्ठं, आकासगं भूमिगतञ्च घोरं।
‘‘Evaṃpakāraṃ asivaṃ aniṭṭhaṃ, ākāsagaṃ bhūmigatañca ghoraṃ;
अनेकरूपं किर दुन्निमित्तं, अहोसि मारागमने समन्ता॥
Anekarūpaṃ kira dunnimittaṃ, ahosi mārāgamane samantā.
‘‘तं देवदेवं अभिहन्तुकामं, कामं तु दिस्वा पन देवसङ्घा।
‘‘Taṃ devadevaṃ abhihantukāmaṃ, kāmaṃ tu disvā pana devasaṅghā;
हाहाति सद्दं अनुकम्पमाना, अकंसु सद्धिं अमरङ्गनाहि॥
Hāhāti saddaṃ anukampamānā, akaṃsu saddhiṃ amaraṅganāhi.
‘‘पच्छापि पस्सिंसु सुदन्तरूपं, दिसाविदिसासु पलायमानं।
‘‘Pacchāpi passiṃsu sudantarūpaṃ, disāvidisāsu palāyamānaṃ;
सअन्तकं तं सबलं अनेकं, हत्थे च थरू च पाता तयिंसु॥
Saantakaṃ taṃ sabalaṃ anekaṃ, hatthe ca tharū ca pātā tayiṃsu.
‘‘विहङ्गमानं गरुळोव मज्झे, मज्झे मिगानं परमोव सीहो।
‘‘Vihaṅgamānaṃ garuḷova majjhe, majjhe migānaṃ paramova sīho;
महायसो मारबलस्स मज्झे, विसारदो वीतभयो निसीदि’’॥
Mahāyaso mārabalassa majjhe, visārado vītabhayo nisīdi’’.
अथ मारो – ‘‘सिद्धत्थं भिंसापेत्वा पलापेस्सामी’’ति वातवस्सं पहरणवस्सं पासाणवस्सं पुन अङ्गारकुक्कुळवालुककललन्धकारवुट्ठीहि नवहि मारइद्धीहि बोधिसत्तं पलापेतुं असक्कोन्तो कुद्धमानसो – ‘‘किं, भणे, तिट्ठथ, इमं सिद्धत्थमसिद्धत्थं करोथ, गण्हथ हनथ छिन्दथ बन्धथ न मुञ्चथ पलापेथा’’ति मारपरिसं आणापेत्वा सयञ्च गिरिमेखलस्स खन्धे निसीदित्वा एकेन करेन सरं भमयन्तो बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा – ‘‘भो सिद्धत्थ, उट्ठह पल्लङ्का’’ति आह। मारपरिसापि महासत्तस्स अतिघोरं पीळमकासि। अथ महापुरिसो – ‘‘कदा ते पूरिता, मार, पल्लङ्कत्थाय पारमी’’तिआदीनि वचनानि वत्वा दक्खिणहत्थं पथविं निन्नामेसि। तङ्खणञ्ञेव चुद्दससहस्साधिकानि दससतसहस्सयोजनबहलानि पथविसन्धारकानि वातुदकानि पठमं कम्पेत्वा तदन्तरं चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला अयं महापथवी छधा पकम्पित्थ। उपरि आकासे अनेकसहस्सानि विज्जुलता च असनी च फलिंसु। अथ गिरिमेखलदिरदो जण्णुकेन पति। मारो गिरिमेखलक्खन्धे निसिन्नो भूमियं पति। मारपरिसापि दिसाविदिसासु भुसमुट्ठि विय विकिरिंसु।
Atha māro – ‘‘siddhatthaṃ bhiṃsāpetvā palāpessāmī’’ti vātavassaṃ paharaṇavassaṃ pāsāṇavassaṃ puna aṅgārakukkuḷavālukakalalandhakāravuṭṭhīhi navahi māraiddhīhi bodhisattaṃ palāpetuṃ asakkonto kuddhamānaso – ‘‘kiṃ, bhaṇe, tiṭṭhatha, imaṃ siddhatthamasiddhatthaṃ karotha, gaṇhatha hanatha chindatha bandhatha na muñcatha palāpethā’’ti māraparisaṃ āṇāpetvā sayañca girimekhalassa khandhe nisīditvā ekena karena saraṃ bhamayanto bodhisattaṃ upasaṅkamitvā – ‘‘bho siddhattha, uṭṭhaha pallaṅkā’’ti āha. Māraparisāpi mahāsattassa atighoraṃ pīḷamakāsi. Atha mahāpuriso – ‘‘kadā te pūritā, māra, pallaṅkatthāya pāramī’’tiādīni vacanāni vatvā dakkhiṇahatthaṃ pathaviṃ ninnāmesi. Taṅkhaṇaññeva cuddasasahassādhikāni dasasatasahassayojanabahalāni pathavisandhārakāni vātudakāni paṭhamaṃ kampetvā tadantaraṃ catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā ayaṃ mahāpathavī chadhā pakampittha. Upari ākāse anekasahassāni vijjulatā ca asanī ca phaliṃsu. Atha girimekhaladirado jaṇṇukena pati. Māro girimekhalakkhandhe nisinno bhūmiyaṃ pati. Māraparisāpi disāvidisāsu bhusamuṭṭhi viya vikiriṃsu.
अथ महापुरिसोपि तं समारं मारबलं खन्तिमेत्तावीरियपञ्ञादीनं अत्तनो पारमीनमानुभावेन विद्धंसेत्वा पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्चूससमये सब्बबुद्धानं आचिण्णे पच्चयाकारे ञाणं ओतारेत्वा आनापानचतुत्थज्झानं निब्बत्तेत्वा तमेव पादकं कत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा मग्गपटिपाटिया अधिगतेन चतुत्थमग्गेन सब्बकिलेसे खेपेत्वा सब्बबुद्धगुणे पटिविज्झित्वा सब्बबुद्धाचिण्णं –
Atha mahāpurisopi taṃ samāraṃ mārabalaṃ khantimettāvīriyapaññādīnaṃ attano pāramīnamānubhāvena viddhaṃsetvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā paccūsasamaye sabbabuddhānaṃ āciṇṇe paccayākāre ñāṇaṃ otāretvā ānāpānacatutthajjhānaṃ nibbattetvā tameva pādakaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā maggapaṭipāṭiyā adhigatena catutthamaggena sabbakilese khepetvā sabbabuddhaguṇe paṭivijjhitvā sabbabuddhāciṇṇaṃ –
‘‘अनेकजातिसंसारं, सन्धाविस्सं अनिब्बिसं।
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
गहकारं गवेसन्तो, दुक्खा जाति पुनप्पुनं॥
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘गहकारक दिट्ठोसि, पुन गेहं न काहसि।
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
सब्बा ते फासुका भग्गा, गहकूटं विसङ्खतं।
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
विसङ्खारगतं चित्तं, तण्हानं खयमज्झगा’’ति॥ (ध॰ प॰ १५३-१५४) –
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154) –
उदानं उदानेसि।
Udānaṃ udānesi.
सन्तिकेनिदानकथा
Santikenidānakathā
उदानं उदानेत्वा निसिन्नस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘अहं कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि इमस्स पल्लङ्कस्स कारणा सन्धाविं, अयं मे पल्लङ्को विजयपल्लङ्को मङ्गलपल्लङ्को, एत्थ मे निसिन्नस्स याव सङ्कप्पो न परिपुण्णो, न ताव इतो वुट्ठहिस्सामी’’ति अनेककोटिसतसहस्ससङ्खा समापत्तियो समापज्जन्तो सत्ताहं तत्थेव निसीदि। यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘अथ खो भगवा सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदि विमुत्तिसुखपटिसंवेदी’’ति (महाव॰ १)।
Udānaṃ udānetvā nisinnassa bhagavato etadahosi – ‘‘ahaṃ kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni imassa pallaṅkassa kāraṇā sandhāviṃ, ayaṃ me pallaṅko vijayapallaṅko maṅgalapallaṅko, ettha me nisinnassa yāva saṅkappo na paripuṇṇo, na tāva ito vuṭṭhahissāmī’’ti anekakoṭisatasahassasaṅkhā samāpattiyo samāpajjanto sattāhaṃ tattheva nisīdi. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavā sattāhaṃ ekapallaṅkena nisīdi vimuttisukhapaṭisaṃvedī’’ti (mahāva. 1).
अथेकच्चानं देवतानं – ‘‘अज्जापि ताव नून सिद्धत्थस्स कत्तब्बकिच्चं अत्थि। पल्लङ्कस्मिञ्हि आलयं न विजहती’’ति परिवितक्को उदपादि। अथ सत्था देवतानं वितक्कं ञत्वा तासं वितक्कूपसमनत्थं वेहासं अब्भुग्गन्त्वा यमकपाटिहारियं दस्सेसि। एवं इमिना पाटिहारियेन देवतानं वितक्कं वूपसमेत्वा पल्लङ्कतो ईसकं पाचीननिस्सिते उत्तरदिसाभागे ठत्वा – ‘‘इमस्मिं वत मे पल्लङ्के सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविद्ध’’न्ति चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च पूरितानं पारमीनं फलाधिगमनट्ठानं पल्लङ्कञ्च बोधिरुक्खञ्च अनिमिसेहि अक्खीहि ओलोकयमानो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं अनिमिसचेतियं नाम जातं।
Athekaccānaṃ devatānaṃ – ‘‘ajjāpi tāva nūna siddhatthassa kattabbakiccaṃ atthi. Pallaṅkasmiñhi ālayaṃ na vijahatī’’ti parivitakko udapādi. Atha satthā devatānaṃ vitakkaṃ ñatvā tāsaṃ vitakkūpasamanatthaṃ vehāsaṃ abbhuggantvā yamakapāṭihāriyaṃ dassesi. Evaṃ iminā pāṭihāriyena devatānaṃ vitakkaṃ vūpasametvā pallaṅkato īsakaṃ pācīnanissite uttaradisābhāge ṭhatvā – ‘‘imasmiṃ vata me pallaṅke sabbaññutaññāṇaṃ paṭividdha’’nti cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pūritānaṃ pāramīnaṃ phalādhigamanaṭṭhānaṃ pallaṅkañca bodhirukkhañca animisehi akkhīhi olokayamāno sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ animisacetiyaṃ nāma jātaṃ.
अथ पल्लङ्कस्स च ठितट्ठानस्स च अन्तरा चङ्कमं मापेत्वा पुरत्थिमपच्छिमतो आयते रतनचङ्कमे चङ्कमन्तो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं रतनचङ्कमचेतियं नाम जातं।
Atha pallaṅkassa ca ṭhitaṭṭhānassa ca antarā caṅkamaṃ māpetvā puratthimapacchimato āyate ratanacaṅkame caṅkamanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanacaṅkamacetiyaṃ nāma jātaṃ.
चतुत्थे पन सत्ताहे बोधितो पच्छिमुत्तरदिसाभागे देवता रतनघरं मापयिंसु। तत्थ पल्लङ्केन निसीदित्वा अभिधम्मपिटकं विचिनन्तो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं पन ठानं रतनघरचेतियं नाम जातं।
Catutthe pana sattāhe bodhito pacchimuttaradisābhāge devatā ratanagharaṃ māpayiṃsu. Tattha pallaṅkena nisīditvā abhidhammapiṭakaṃ vicinanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ pana ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātaṃ.
एवं भगवा बोधिसमीपेयेव चत्तारि सत्ताहानि वीतिनामेत्वा पञ्चमे सत्ताहे बोधिरुक्खमूला येन अजपालनिग्रोधो तेनुपसङ्कमि। तत्रापि धम्मं विचिनन्तो विमुत्तिसुखञ्च पटिसंवेदेन्तो निसीदि।
Evaṃ bhagavā bodhisamīpeyeva cattāri sattāhāni vītināmetvā pañcame sattāhe bodhirukkhamūlā yena ajapālanigrodho tenupasaṅkami. Tatrāpi dhammaṃ vicinanto vimuttisukhañca paṭisaṃvedento nisīdi.
सत्था तत्थ सत्ताहं वीतिनामेत्वा मुचलिन्दमूलं अगमासि। तत्थ सत्ताहवद्दलिकाय उप्पन्नाय सीतादिपटिबाहनत्थं मुचलिन्देन नागराजेन सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खित्तो असम्बाधाय गन्धकुटिया विहरन्तो विय विमुत्तिसुखं पटिसंवेदियमानो तत्थ सत्ताहं वीतिनामेत्वा राजायतनमूलं उपसङ्कमि। तत्थपि विमुत्तिसुखं पटिसंवेदियमानोव सत्ताहं निसीदि। एत्तावता सत्त सत्ताहानि परिपुण्णानि। एत्थन्तरे भगवतो नेव मुखधोवनं न सरीरपटिजग्गनं नाहारकिच्चं अहोसि, फलसुखेनेव वीतिवत्तेसि। अथ सत्तसत्ताहमत्थके एकूनपञ्ञासतिमे दिवसे सक्केन देवानमिन्देन उपनीतेन नागलतादन्तकट्ठेन च अनोतत्तदहोदकेन च मुखं धोवित्वा तत्थेव राजायतनमूले निसीदि।
Satthā tattha sattāhaṃ vītināmetvā mucalindamūlaṃ agamāsi. Tattha sattāhavaddalikāya uppannāya sītādipaṭibāhanatthaṃ mucalindena nāgarājena sattakkhattuṃ bhogehi parikkhitto asambādhāya gandhakuṭiyā viharanto viya vimuttisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno tattha sattāhaṃ vītināmetvā rājāyatanamūlaṃ upasaṅkami. Tatthapi vimuttisukhaṃ paṭisaṃvediyamānova sattāhaṃ nisīdi. Ettāvatā satta sattāhāni paripuṇṇāni. Etthantare bhagavato neva mukhadhovanaṃ na sarīrapaṭijagganaṃ nāhārakiccaṃ ahosi, phalasukheneva vītivattesi. Atha sattasattāhamatthake ekūnapaññāsatime divase sakkena devānamindena upanītena nāgalatādantakaṭṭhena ca anotattadahodakena ca mukhaṃ dhovitvā tattheva rājāyatanamūle nisīdi.
तस्मिं समये तपुस्सभल्लिका नाम द्वे वाणिजा ञातिसालोहिताय देवताय सत्थु आहारदाने उस्साहिता मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च आदाय – ‘‘पटिग्गण्हातु भगवा इमं आहारं अनुकम्पं उपादाया’’ति सत्थारं उपसङ्कमित्वा अट्ठंसु। भगवा पायासपटिग्गहणदिवसेयेव देवदत्तियस्स पत्तस्स अन्तरहितत्ता – ‘‘न खो तथागता हत्थेसु आहारं पटिग्गण्हन्ति, किम्हि नु खो अहं इमं पटिग्गण्हेय्य’’न्ति चिन्तेसि। अथस्स भगवतो अज्झासयं विदित्वा चतूहि दिसाहि चत्तारो महाराजानो इन्दनीलमणिमये चत्तारो पत्ते उपनामेसुं। भगवा ते पटिक्खिपि। पुन मुग्गवण्णे सिलामये चत्तारो पत्ते उपनामेसुं। भगवा तेसं चतुन्नम्पि देवपुत्तानं अनुकम्पं उपादाय पटिग्गहेत्वा एकीभावं उपनेत्वा तस्मिं पच्चग्घे सेलमये पत्ते आहारं पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जित्वा अनुमोदनमकासि। ते द्वे भातरो वाणिजा बुद्धञ्च धम्मञ्च सरणं गन्त्वा द्वेवाचिका उपासका अहेसुं।
Tasmiṃ samaye tapussabhallikā nāma dve vāṇijā ñātisālohitāya devatāya satthu āhāradāne ussāhitā manthañca madhupiṇḍikañca ādāya – ‘‘paṭiggaṇhātu bhagavā imaṃ āhāraṃ anukampaṃ upādāyā’’ti satthāraṃ upasaṅkamitvā aṭṭhaṃsu. Bhagavā pāyāsapaṭiggahaṇadivaseyeva devadattiyassa pattassa antarahitattā – ‘‘na kho tathāgatā hatthesu āhāraṃ paṭiggaṇhanti, kimhi nu kho ahaṃ imaṃ paṭiggaṇheyya’’nti cintesi. Athassa bhagavato ajjhāsayaṃ viditvā catūhi disāhi cattāro mahārājāno indanīlamaṇimaye cattāro patte upanāmesuṃ. Bhagavā te paṭikkhipi. Puna muggavaṇṇe silāmaye cattāro patte upanāmesuṃ. Bhagavā tesaṃ catunnampi devaputtānaṃ anukampaṃ upādāya paṭiggahetvā ekībhāvaṃ upanetvā tasmiṃ paccagghe selamaye patte āhāraṃ paṭiggahetvā paribhuñjitvā anumodanamakāsi. Te dve bhātaro vāṇijā buddhañca dhammañca saraṇaṃ gantvā dvevācikā upāsakā ahesuṃ.
अथ सत्था पुन अजपालनिग्रोधमेव गन्त्वा निग्रोधमूले निसीदि। अथस्स तत्थ निसिन्नमत्तस्सेव अधिगतस्स धम्मस्स गम्भीरतं पच्चवेक्खन्तस्स सब्बबुद्धानं आचिण्णो – ‘‘अधिगतो खो म्यायं धम्मो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ २.६४; म॰ नि॰ १.२८१; २.३३७; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ७) परेसं धम्मं अदेसेतुकामताकारप्पत्तो परिवितक्को उदपादि। अथ ब्रह्मा सहम्पति ‘‘नस्सति वत भो लोको, विनस्सति वत भो लोको’’ति (दी॰ नि॰ २.६६; म॰ नि॰ १.२८२; २.३३८; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ८) दससु चक्कवाळसहस्सेसु सक्कसुयामसन्तुसितनिम्मानरतिपरनिम्मितवसवत्तिमहाब्रह्मानो च गहेत्वा सत्थु सन्तिकं आगन्त्वा – ‘‘देसेतु, भन्ते, भगवा धम्म’’न्तिआदिना (दी॰ नि॰ २.६६; म॰ नि॰ १.२८२; २.३३८; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ८) नयेन धम्मदेसनं आयाचि।
Atha satthā puna ajapālanigrodhameva gantvā nigrodhamūle nisīdi. Athassa tattha nisinnamattasseva adhigatassa dhammassa gambhīrataṃ paccavekkhantassa sabbabuddhānaṃ āciṇṇo – ‘‘adhigato kho myāyaṃ dhammo’’tiādinā (dī. ni. 2.64; ma. ni. 1.281; 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7) paresaṃ dhammaṃ adesetukāmatākārappatto parivitakko udapādi. Atha brahmā sahampati ‘‘nassati vata bho loko, vinassati vata bho loko’’ti (dī. ni. 2.66; ma. ni. 1.282; 2.338; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) dasasu cakkavāḷasahassesu sakkasuyāmasantusitanimmānaratiparanimmitavasavattimahābrahmāno ca gahetvā satthu santikaṃ āgantvā – ‘‘desetu, bhante, bhagavā dhamma’’ntiādinā (dī. ni. 2.66; ma. ni. 1.282; 2.338; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) nayena dhammadesanaṃ āyāci.
अथ सत्था तस्स पटिञ्ञं दत्वा – ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति चिन्तेन्तो आळारुदकानं कालङ्कतभावं ञत्वा – ‘‘बहूपकारा खो मे पञ्चवग्गिया भिक्खू’’ति पञ्चवग्गिये आरब्भ मनसिकारं कत्वा – ‘‘कहं नु खो ते एतरहि विहरन्ती’’ति आवज्जेन्तो – ‘‘बाराणसियं इसिपतने मिगदाये’’ति ञत्वा – ‘‘तत्थ गन्त्वा धम्मचक्कं पवत्तेस्सामी’’ति कतिपाहं बोधिमण्डसामन्तेयेव पिण्डाय चरन्तो विहरित्वा आसाळ्हिपुण्णमियं बाराणसिं गमिस्सामी’’ति पत्तचीवरमादाय अट्ठारसयोजनमग्गं पटिपज्जि। अन्तरामग्गे हट्ठतुपगं उपकं नाम आजीवकं दिस्वा तस्स अत्तनो बुद्धभावं आचिक्खित्वा तंदिवसंयेव सायन्हसमये इसिपतनं अगमासि।
Atha satthā tassa paṭiññaṃ datvā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti cintento āḷārudakānaṃ kālaṅkatabhāvaṃ ñatvā – ‘‘bahūpakārā kho me pañcavaggiyā bhikkhū’’ti pañcavaggiye ārabbha manasikāraṃ katvā – ‘‘kahaṃ nu kho te etarahi viharantī’’ti āvajjento – ‘‘bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye’’ti ñatvā – ‘‘tattha gantvā dhammacakkaṃ pavattessāmī’’ti katipāhaṃ bodhimaṇḍasāmanteyeva piṇḍāya caranto viharitvā āsāḷhipuṇṇamiyaṃ bārāṇasiṃ gamissāmī’’ti pattacīvaramādāya aṭṭhārasayojanamaggaṃ paṭipajji. Antarāmagge haṭṭhatupagaṃ upakaṃ nāma ājīvakaṃ disvā tassa attano buddhabhāvaṃ ācikkhitvā taṃdivasaṃyeva sāyanhasamaye isipatanaṃ agamāsi.
पञ्चवग्गिया पन तथागतं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा – ‘‘अयं, आवुसो, समणो गोतमो पच्चयबाहुल्लाय आवत्तो परिपुण्णकायो पीणिन्द्रियो सुवण्णवण्णो हुत्वा आगच्छति, इमस्स अभिवादनादीनि न करिस्साम, आसनमत्तं पन पञ्ञापेय्यामा’’ति कतिकं अकंसु। भगवा तेसं चित्ताचारं ञत्वा सब्बसत्तेसु अनोधिस्सकवसेन फरणसमत्थं मेत्तचित्तं संखिपित्वा ओधिस्सकवसेन मेत्तचित्तेन फरि। ते भगवतो मेत्तचित्तेन फुट्ठा तथागते उपसङ्कमन्ते सकाय कतिकाय सण्ठातुं असक्कोन्ता अभिवादनादीनि सब्बकिच्चानि अकंसु। वित्थारकथा विनयमहावग्गादीसु वुत्तनयेनेव वेदितब्बा।
Pañcavaggiyā pana tathāgataṃ dūratova āgacchantaṃ disvā – ‘‘ayaṃ, āvuso, samaṇo gotamo paccayabāhullāya āvatto paripuṇṇakāyo pīṇindriyo suvaṇṇavaṇṇo hutvā āgacchati, imassa abhivādanādīni na karissāma, āsanamattaṃ pana paññāpeyyāmā’’ti katikaṃ akaṃsu. Bhagavā tesaṃ cittācāraṃ ñatvā sabbasattesu anodhissakavasena pharaṇasamatthaṃ mettacittaṃ saṃkhipitvā odhissakavasena mettacittena phari. Te bhagavato mettacittena phuṭṭhā tathāgate upasaṅkamante sakāya katikāya saṇṭhātuṃ asakkontā abhivādanādīni sabbakiccāni akaṃsu. Vitthārakathā vinayamahāvaggādīsu vuttanayeneva veditabbā.
अथ भगवा अत्तनो बुद्धभावं ते ञापेत्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदित्वा उत्तरासाळ्हनक्खत्तयोगे वत्तमाने अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि परिवुतो पञ्चवग्गिये थेरे आमन्तेत्वा धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तं देसेसि। तेसु अञ्ञासिकोण्डञ्ञो देसनानुसारेन ञाणं पेसेन्तो सुत्तपरियोसाने अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Atha bhagavā attano buddhabhāvaṃ te ñāpetvā paññattavarabuddhāsane nisīditvā uttarāsāḷhanakkhattayoge vattamāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi parivuto pañcavaggiye there āmantetvā dhammacakkappavattanasuttantaṃ desesi. Tesu aññāsikoṇḍañño desanānusārena ñāṇaṃ pesento suttapariyosāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
१.
1.
‘‘अहमेतरहि सम्बुद्धो, गोतमो सक्यवड्ढनो।
‘‘Ahametarahi sambuddho, gotamo sakyavaḍḍhano;
पधानं पदहित्वान, पत्तो सम्बोधिमुत्तमं॥
Padhānaṃ padahitvāna, patto sambodhimuttamaṃ.
२.
2.
‘‘ब्रह्मुना याचितो सन्तो, धम्मचक्कं पवत्तयिं।
‘‘Brahmunā yācito santo, dhammacakkaṃ pavattayiṃ;
अट्ठारसन्नं कोटीनं, पठमाभिसमयो अहू’’ति॥
Aṭṭhārasannaṃ koṭīnaṃ, paṭhamābhisamayo ahū’’ti.
तत्थ अहन्ति अत्तानं निद्दिसति। एतरहीति अस्मिं काले। सक्यवड्ढनोति साकियकुलवड्ढनो। ‘‘सक्यपुङ्गवो’’तिपि पाठो। पधानन्ति वीरियं वुच्चति। पदहित्वानाति घटेत्वा वायमित्वा, दुक्करकारिकं कत्वाति अत्थो। अट्ठारसन्नं कोटीनन्ति बाराणसियं इसिपतने मिगदाये धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तकथाय अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरप्पमुखानं अट्ठारसन्नं ब्रह्मकोटीनं पठमाभिसमयो अहोसीति अत्थो।
Tattha ahanti attānaṃ niddisati. Etarahīti asmiṃ kāle. Sakyavaḍḍhanoti sākiyakulavaḍḍhano. ‘‘Sakyapuṅgavo’’tipi pāṭho. Padhānanti vīriyaṃ vuccati. Padahitvānāti ghaṭetvā vāyamitvā, dukkarakārikaṃ katvāti attho. Aṭṭhārasannaṃ koṭīnanti bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye dhammacakkappavattanasuttantakathāya aññāsikoṇḍaññattherappamukhānaṃ aṭṭhārasannaṃ brahmakoṭīnaṃ paṭhamābhisamayo ahosīti attho.
इदानि भगवा अतीतं कथेत्वा अनागतं अभिसमयं कथेन्तो –
Idāni bhagavā atītaṃ kathetvā anāgataṃ abhisamayaṃ kathento –
३.
3.
‘‘ततो परञ्च देसेन्ते, नरदेवसमागमे।
‘‘Tato parañca desente, naradevasamāgame;
गणनाय न वत्तब्बो, दुतियाभिसमयो अहू’’ति॥ – आदिमाह।
Gaṇanāya na vattabbo, dutiyābhisamayo ahū’’ti. – ādimāha;
तत्थ नरदेवसमागमेति ततो अपरेन समयेन महामङ्गलसमागमे दससु चक्कवाळसहस्सेसु देवमनुस्सानं मज्झे मङ्गलसुत्तपरियोसाने (खु॰ पा॰ ५.१ आदयो; सु॰ नि॰ २६१ आदयो) गणनपथं वीतिवत्तानं नरदेवानं। दुतियाभिसमयो अहूति हेस्सतीति अत्थो। अनागतवचने वत्तब्बे सोतपतितत्ता ‘‘अहू’’ति अतीतवचनं वुत्तं, कालविपरियायवसेन वा। एस नयो इतो परेसु ईदिसेसु वचनेसु च। पुन राहुलोवादसुत्तन्तदेसनाय (म॰ नि॰ ३.४१६ आदयो) गणनपथवीतिवत्ते सत्ते अभिसमयामतपानं पायेसि। अयं ततियाभिसमयो। तेन वुत्तं –
Tattha naradevasamāgameti tato aparena samayena mahāmaṅgalasamāgame dasasu cakkavāḷasahassesu devamanussānaṃ majjhe maṅgalasuttapariyosāne (khu. pā. 5.1 ādayo; su. ni. 261 ādayo) gaṇanapathaṃ vītivattānaṃ naradevānaṃ. Dutiyābhisamayo ahūti hessatīti attho. Anāgatavacane vattabbe sotapatitattā ‘‘ahū’’ti atītavacanaṃ vuttaṃ, kālavipariyāyavasena vā. Esa nayo ito paresu īdisesu vacanesu ca. Puna rāhulovādasuttantadesanāya (ma. ni. 3.416 ādayo) gaṇanapathavītivatte satte abhisamayāmatapānaṃ pāyesi. Ayaṃ tatiyābhisamayo. Tena vuttaṃ –
४.
4.
‘‘इधेवाहं एतरहि, ओवदिं मम अत्रजं।
‘‘Idhevāhaṃ etarahi, ovadiṃ mama atrajaṃ;
गणनाय न वत्तब्बो, ततियाभिसमयो अहू’’ति॥
Gaṇanāya na vattabbo, tatiyābhisamayo ahū’’ti.
भगवतो किर एकोव सावकसन्निपातो अहोसि। उरुवेलकस्सपादीनं जटिलानं सहस्सं, द्विन्नं अग्गसावकानं अड्ढत्तियसतानीति इमेसं अड्ढतेळससतानं सन्निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –
Bhagavato kira ekova sāvakasannipāto ahosi. Uruvelakassapādīnaṃ jaṭilānaṃ sahassaṃ, dvinnaṃ aggasāvakānaṃ aḍḍhattiyasatānīti imesaṃ aḍḍhateḷasasatānaṃ sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
५.
5.
‘‘एकोसि सन्निपातो मे, सावकानं महेसिनं।
‘‘Ekosi sannipāto me, sāvakānaṃ mahesinaṃ;
अड्ढतेळससतानं, भिक्खूनासि समागमो’’ति॥
Aḍḍhateḷasasatānaṃ, bhikkhūnāsi samāgamo’’ti.
तत्थ एकोसीति एकोव आसि। अड्ढतेळससतानन्ति मम सावकानं पञ्ञासाधिकानं द्वादससतानं। भिक्खूनासीति भिक्खूनं आसि । तेसं पन मज्झगतो भगवा चतुरङ्गसन्निपाते पातिमोक्खं उद्दिसि।
Tattha ekosīti ekova āsi. Aḍḍhateḷasasatānanti mama sāvakānaṃ paññāsādhikānaṃ dvādasasatānaṃ. Bhikkhūnāsīti bhikkhūnaṃ āsi . Tesaṃ pana majjhagato bhagavā caturaṅgasannipāte pātimokkhaṃ uddisi.
अथ भगवा अत्तनो पवत्तिं दस्सेन्तो –
Atha bhagavā attano pavattiṃ dassento –
६.
6.
‘‘विरोचमानो विमलो, भिक्खुसङ्घस्स मज्झगो।
‘‘Virocamāno vimalo, bhikkhusaṅghassa majjhago;
ददामि पत्थितं सब्बं, मणीव सब्बकामदो’’ति॥ – आदिमाह।
Dadāmi patthitaṃ sabbaṃ, maṇīva sabbakāmado’’ti. – ādimāha;
तत्थ विरोचमानोति अनन्तबुद्धसिरिया विरोचमानो। विमलोति विगतरागादिकिलेसमलो। मणीव सब्बकामदोति चिन्तामणि विय सब्बकामददो अहम्पि इच्छितं पत्थितं सब्बं लोकियलोकुत्तरसुखविसेसं देमीति अत्थो।
Tattha virocamānoti anantabuddhasiriyā virocamāno. Vimaloti vigatarāgādikilesamalo. Maṇīva sabbakāmadoti cintāmaṇi viya sabbakāmadado ahampi icchitaṃ patthitaṃ sabbaṃ lokiyalokuttarasukhavisesaṃ demīti attho.
इदानि पत्थितपत्थनं दस्सेन्तो –
Idāni patthitapatthanaṃ dassento –
७.
7.
‘‘फलमाकङ्खमानानं, भवच्छन्दजहेसिनं।
‘‘Phalamākaṅkhamānānaṃ, bhavacchandajahesinaṃ;
चतुसच्चं पकासेमि, अनुकम्पाय पाणिन’’न्ति॥ – आदिमाह।
Catusaccaṃ pakāsemi, anukampāya pāṇina’’nti. – ādimāha;
तत्थ फलन्ति सोतापत्तिफलादिकं चतुब्बिधं फलं। भवच्छन्दजहेसिनन्ति भवतण्हापहायिनं, भवतण्हं पजहितुकामानं। अनुकम्पायाति अनुद्दयाय।
Tattha phalanti sotāpattiphalādikaṃ catubbidhaṃ phalaṃ. Bhavacchandajahesinanti bhavataṇhāpahāyinaṃ, bhavataṇhaṃ pajahitukāmānaṃ. Anukampāyāti anuddayāya.
८. इदानि चतुसच्चप्पकासने, अभिसमयं दस्सेन्तो ‘‘दसवीससहस्सान’’न्ति आदिमाह।
8. Idāni catusaccappakāsane, abhisamayaṃ dassento ‘‘dasavīsasahassāna’’nti ādimāha.
तत्थ दसवीससहस्सानन्ति दससहस्सानञ्च वीसतिसहस्सानञ्च। एकद्विन्नन्तिआदिना नयेनाति अत्थो। नवमदसमगाथा उत्तानत्थाव।
Tattha dasavīsasahassānanti dasasahassānañca vīsatisahassānañca. Ekadvinnantiādinā nayenāti attho. Navamadasamagāthā uttānatthāva.
११-१२. एकादसमद्वादसमगाथासु इदानेतरहीति उभोपि एकत्था, वेनेय्यवसेन पुरिसपुग्गला विय वुत्ता। अथ वा इदानीति मयि उप्पन्ने। एतरहीति मयि धम्मं देसेन्ते। अपत्तमानसाति अप्पत्तअरहत्तफला। अरियञ्जसन्ति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं। थोमयन्ताति पसंसन्ता। बुज्झिस्सन्तीति अनागते चतुसच्चधम्मं पटिविज्झिस्सन्तीति अत्थो। संसारसरितन्ति संसारसागरं।
11-12. Ekādasamadvādasamagāthāsu idānetarahīti ubhopi ekatthā, veneyyavasena purisapuggalā viya vuttā. Atha vā idānīti mayi uppanne. Etarahīti mayi dhammaṃ desente. Apattamānasāti appattaarahattaphalā. Ariyañjasanti ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ. Thomayantāti pasaṃsantā. Bujjhissantīti anāgate catusaccadhammaṃ paṭivijjhissantīti attho. Saṃsārasaritanti saṃsārasāgaraṃ.
इदानि अत्तनो जातनगरादिं दस्सेन्तो –
Idāni attano jātanagarādiṃ dassento –
१३.
13.
‘‘नगरं कपिलवत्थु मे, राजा सुद्धोदनो पिता।
‘‘Nagaraṃ kapilavatthu me, rājā suddhodano pitā;
मय्हं जनेत्तिका माता, मायादेवीति वुच्चति॥
Mayhaṃ janettikā mātā, māyādevīti vuccati.
१४.
14.
‘‘एकूनतिंसवस्सानि, अगारं अज्झहं वसिं।
‘‘Ekūnatiṃsavassāni, agāraṃ ajjhahaṃ vasiṃ;
रम्मो सुरम्मो सुभको, तयो पासादमुत्तमा॥
Rammo surammo subhako, tayo pāsādamuttamā.
१५.
15.
‘‘चत्तालीससहस्सानि, नारियो समलङ्कता।
‘‘Cattālīsasahassāni, nāriyo samalaṅkatā;
भद्दकञ्चना नाम नारी, राहुलो नाम अत्रजो॥
Bhaddakañcanā nāma nārī, rāhulo nāma atrajo.
१६.
16.
‘‘निमित्ते चतुरो दिस्वा, अस्सयानेन निक्खमिं।
‘‘Nimitte caturo disvā, assayānena nikkhamiṃ;
छब्बस्सं पधानचारं, अचरिं दुक्करं अहं॥
Chabbassaṃ padhānacāraṃ, acariṃ dukkaraṃ ahaṃ.
१७.
17.
‘‘बाराणसियं इसिपतने, चक्कं पवत्तितं मया।
‘‘Bārāṇasiyaṃ isipatane, cakkaṃ pavattitaṃ mayā;
अहं गोतमसम्बुद्धो, सरणं सब्बपाणिनं॥
Ahaṃ gotamasambuddho, saraṇaṃ sabbapāṇinaṃ.
१८.
18.
‘‘कोलितो उपतिस्सो च, द्वे भिक्खू अग्गसावका।
‘‘Kolito upatisso ca, dve bhikkhū aggasāvakā;
आनन्दो नामुपट्ठाको, सन्तिकावचरो मम।
Ānando nāmupaṭṭhāko, santikāvacaro mama;
खेमा उप्पलवण्णा च, भिक्खुनी अग्गसाविका॥
Khemā uppalavaṇṇā ca, bhikkhunī aggasāvikā.
१९.
19.
‘‘चित्तो हत्थाळवको च, अग्गुपट्ठाकुपासका।
‘‘Citto hatthāḷavako ca, aggupaṭṭhākupāsakā;
नन्दमाता च उत्तरा, अग्गुपट्ठाकुपासिका॥
Nandamātā ca uttarā, aggupaṭṭhākupāsikā.
२०.
20.
‘‘अहं अस्सत्थमूलम्हि, पत्तो सम्बोधिमुत्तमं।
‘‘Ahaṃ assatthamūlamhi, patto sambodhimuttamaṃ;
ब्यामप्पभा सदा मय्हं, सोळसहत्थमुग्गता॥
Byāmappabhā sadā mayhaṃ, soḷasahatthamuggatā.
२१.
21.
‘‘अप्पं वस्ससतं आयु, इदानेतरहि विज्जति।
‘‘Appaṃ vassasataṃ āyu, idānetarahi vijjati;
तावता तिट्ठमानोहं, तारेमि जनतं बहुं॥
Tāvatā tiṭṭhamānohaṃ, tāremi janataṃ bahuṃ.
२२.
22.
‘‘ठपयित्वान धम्मुक्कं, पच्छिमं जनबोधनं।
‘‘Ṭhapayitvāna dhammukkaṃ, pacchimaṃ janabodhanaṃ;
अहम्पि न चिरस्सेव, सद्धिं सावकसङ्घतो।
Ahampi na cirasseva, saddhiṃ sāvakasaṅghato;
इधेव परिनिब्बिस्सं, अग्गीवाहारसङ्खया’’ति॥ – आदिमाह।
Idheva parinibbissaṃ, aggīvāhārasaṅkhayā’’ti. – ādimāha;
मम पन रम्मसुरम्मसुभनामका तयो पासादा नवभूमिकसत्तभूमिकपञ्चभूमिका, चत्तालीससहस्सा नाटकित्थियो, यसोधरा नाम मम अग्गमहेसी , सोहं चत्तारो निमित्ते दिस्वा अस्सयानेन महाभिनिक्खमनं निक्खमिं। ततो छब्बस्सानि पधानं पदहित्वा विसाखपुण्णमाय उरुवेलायं सेनानिगमे सेनाकुटुम्बिकस्स धीताय सम्पसादजाताय सुजाताय नाम दिन्नं मधुपायासं परिभुञ्जित्वा सालवने दिवाविहारं कत्वा सायन्हसमये सोत्थियेन नाम तिणहारकेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा अस्सत्थबोधिरुक्खमूलं उपगन्त्वा तत्थ मारबलं विद्धंसेत्वा सम्बोधिं पत्तोस्मीति सब्बं ब्याकासि।
Mama pana rammasurammasubhanāmakā tayo pāsādā navabhūmikasattabhūmikapañcabhūmikā, cattālīsasahassā nāṭakitthiyo, yasodharā nāma mama aggamahesī , sohaṃ cattāro nimitte disvā assayānena mahābhinikkhamanaṃ nikkhamiṃ. Tato chabbassāni padhānaṃ padahitvā visākhapuṇṇamāya uruvelāyaṃ senānigame senākuṭumbikassa dhītāya sampasādajātāya sujātāya nāma dinnaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā sālavane divāvihāraṃ katvā sāyanhasamaye sotthiyena nāma tiṇahārakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā assatthabodhirukkhamūlaṃ upagantvā tattha mārabalaṃ viddhaṃsetvā sambodhiṃ pattosmīti sabbaṃ byākāsi.
तत्थ सद्धिं सावकसङ्घतोति सद्धिं सावकसङ्घेन। परिनिब्बिस्सन्ति परिनिब्बायिस्सामि। अग्गीवाहारसङ्खयाति अग्गि विय इन्धनक्खयेन यथा अग्गि निरुपादानो निब्बायति, एवं अहम्पि निरुपादानो परिनिब्बायिस्सामीति अत्थो।
Tattha saddhiṃ sāvakasaṅghatoti saddhiṃ sāvakasaṅghena. Parinibbissanti parinibbāyissāmi. Aggīvāhārasaṅkhayāti aggi viya indhanakkhayena yathā aggi nirupādāno nibbāyati, evaṃ ahampi nirupādāno parinibbāyissāmīti attho.
२३-४.
23-4.
तानि च अतुलतेजानीति अग्गसावकयुगादीनि तानि असदिसतेजानि। इमानि च दसबलानीति एतानि च सारीरदसबलानि गुणधारणो देहोति छअसाधारणञाणादिगुणधरो अयं देहो च। तमन्तरहिस्सन्तीति सब्बानि एतानि वुत्तप्पकारानि अन्तरधायिस्सन्ति विनस्सिस्सन्ति। ननु रित्ता सब्बसङ्खाराति एत्थ ननूति अयं अनुमतिअत्थे निपातो। रित्ताति निच्चसारधुवसाररहितत्ता तुच्छा, सब्बमेव पन सङ्खतं खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मं हुत्वा अभावतो अनिच्चं, उप्पादादिपटिपीळितत्ता दुक्खं, अवसवत्तनतो अनत्ता। तस्मा सङ्खारेसु लक्खणत्तयं आरोपेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अमतमसङ्खतं अच्चुतं निब्बानं अधिगच्छथ। अयं वो अम्हाकं अनुसासनी इदं अम्हाकं सासनं अप्पमादेन सम्पादेथाति। देसनापरियोसाने किर देवतानं कोटिसतसहस्सस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तानि विमुच्चिंसु। सेसमग्गफलेसु पतिट्ठिता पन गणनपथं वीतिवत्ता अहेसुं।
Tāni ca atulatejānīti aggasāvakayugādīni tāni asadisatejāni. Imāni cadasabalānīti etāni ca sārīradasabalāni guṇadhāraṇo dehoti chaasādhāraṇañāṇādiguṇadharo ayaṃ deho ca. Tamantarahissantīti sabbāni etāni vuttappakārāni antaradhāyissanti vinassissanti. Nanu rittā sabbasaṅkhārāti ettha nanūti ayaṃ anumatiatthe nipāto. Rittāti niccasāradhuvasārarahitattā tucchā, sabbameva pana saṅkhataṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, uppādādipaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattanato anattā. Tasmā saṅkhāresu lakkhaṇattayaṃ āropetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā amatamasaṅkhataṃ accutaṃ nibbānaṃ adhigacchatha. Ayaṃ vo amhākaṃ anusāsanī idaṃ amhākaṃ sāsanaṃ appamādena sampādethāti. Desanāpariyosāne kira devatānaṃ koṭisatasahassassa anupādāya āsavehi cittāni vimucciṃsu. Sesamaggaphalesu patiṭṭhitā pana gaṇanapathaṃ vītivattā ahesuṃ.
एवं भगवा कप्पनामजातिआदिववत्थितं सकलम्पि बुद्धवंसं आकासे रतनचङ्कमे चङ्कमन्तोव कथेत्वा ञातिजनं वन्दापेत्वा आकासतो ओतरित्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदि। एवं निसिन्ने पन भगवति लोकनाथे सिखाप्पत्तो ञातिसमागमो अहोसि। सब्बे एकग्गचित्ता निसीदिंसु । ततो महामेघो पोक्खरवस्सं वस्सि। तङ्खणे उदकं हेट्ठा विरवन्तं गच्छति। तेमेतुकामोव तेमेति, अतेमितुकामस्स सरीरे एकबिन्दुमत्तम्पि न पतति। तं दिस्वा सब्बे अच्छरियब्भुतचित्तजाता हुत्वा – ‘‘अहो अच्छरियं, अहो अब्भुत’’न्ति कथं समुट्ठापेसुं। तं सुत्वा सत्था – ‘‘न इदानेव मय्हं ञातिसमागमे पोक्खरवस्सं वस्सि, अतीतेपि वस्सी’’ति इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया वेस्सन्तरजातकं (जा॰ २.२२.१६५५ आदयो) कथेसि। सा धम्मदेसना सात्थिका जाता। ततो भगवा उट्ठायासना विहारं पाविसि।
Evaṃ bhagavā kappanāmajātiādivavatthitaṃ sakalampi buddhavaṃsaṃ ākāse ratanacaṅkame caṅkamantova kathetvā ñātijanaṃ vandāpetvā ākāsato otaritvā paññattavarabuddhāsane nisīdi. Evaṃ nisinne pana bhagavati lokanāthe sikhāppatto ñātisamāgamo ahosi. Sabbe ekaggacittā nisīdiṃsu . Tato mahāmegho pokkharavassaṃ vassi. Taṅkhaṇe udakaṃ heṭṭhā viravantaṃ gacchati. Temetukāmova temeti, atemitukāmassa sarīre ekabindumattampi na patati. Taṃ disvā sabbe acchariyabbhutacittajātā hutvā – ‘‘aho acchariyaṃ, aho abbhuta’’nti kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ. Taṃ sutvā satthā – ‘‘na idāneva mayhaṃ ñātisamāgame pokkharavassaṃ vassi, atītepi vassī’’ti imissā aṭṭhuppattiyā vessantarajātakaṃ (jā. 2.22.1655 ādayo) kathesi. Sā dhammadesanā sātthikā jātā. Tato bhagavā uṭṭhāyāsanā vihāraṃ pāvisi.
इति मधुरत्थविलासिनिया बुद्धवंसट्ठकथाय
Iti madhuratthavilāsiniyā buddhavaṃsaṭṭhakathāya
गोतमबुद्धवंसवण्णना निट्ठिता।
Gotamabuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठितो पञ्चवीसतिमो बुद्धवंसो।
Niṭṭhito pañcavīsatimo buddhavaṃso.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / २७. गोतमबुद्धवंसो • 27. Gotamabuddhavaṃso
