Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / അപദാന-അട്ഠകഥാ • Apadāna-aṭṭhakathā

    ഗോതമോ ബുദ്ധോ

    Gotamo buddho

    തത്ഥ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ദീപങ്കരാദീനം ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ അധികാരം കരോന്തോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ആഗതോ. കസ്സപസ്സ പന ഭഗവതോ ഓരഭാഗേ ഠപേത്വാ ഇമം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഞ്ഞോ ബുദ്ധോ നാമ നത്ഥി. ഇതി ദീപങ്കരാദീനം ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ പന ബോധിസത്തോ യേനേന –

    Tattha amhākaṃ bodhisatto dīpaṅkarādīnaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike adhikāraṃ karonto kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni āgato. Kassapassa pana bhagavato orabhāge ṭhapetvā imaṃ sammāsambuddhaṃ añño buddho nāma natthi. Iti dīpaṅkarādīnaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo pana bodhisatto yenena –

    ‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;

    പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;

    അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു॰ വം॰ ൨.൫൯) –

    Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –

    ഇമേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരേന ‘‘ഹന്ദ ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ, വിചിനാമി ഇതോ ചിതോ’’തി ഉസ്സാഹം കത്വാ ‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, പഠമം ദാനപാരമി’’ന്തി ദാനപാരമിതാദയോ ബുദ്ധകാരകധമ്മാ ദിട്ഠാ, പൂരേന്തോയേവ യാവ വേസ്സന്തരത്തഭാവോ ആഗമി. ആഗച്ഛന്തോ ച യേ തേ കതാഭിനീഹാരാനം ബോധിസത്താനം ആനിസംസാ സംവണ്ണിതാ –

    Ime aṭṭha dhamme samodhānetvā dīpaṅkarapādamūle katābhinīhārena ‘‘handa buddhakare dhamme, vicināmi ito cito’’ti ussāhaṃ katvā ‘‘vicinanto tadā dakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapārami’’nti dānapāramitādayo buddhakārakadhammā diṭṭhā, pūrentoyeva yāva vessantarattabhāvo āgami. Āgacchanto ca ye te katābhinīhārānaṃ bodhisattānaṃ ānisaṃsā saṃvaṇṇitā –

    ‘‘ഏവം സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നാ, ബോധിയാ നിയതാ നരാ;

    ‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannā, bodhiyā niyatā narā;

    സംസരം ദീഘമദ്ധാനം, കപ്പകോടിസതേഹിപി.

    Saṃsaraṃ dīghamaddhānaṃ, kappakoṭisatehipi.

    ‘‘അവീചിമ്ഹി നുപ്പജ്ജന്തി, തഥാ ലോകന്തരേസു ച;

    ‘‘Avīcimhi nuppajjanti, tathā lokantaresu ca;

    നിജ്ഝാമതണ്ഹാ ഖുപ്പിപാസാ, ന ഹോന്തി കാലകഞ്ജികാ.

    Nijjhāmataṇhā khuppipāsā, na honti kālakañjikā.

    ‘‘ന ഹോന്തി ഖുദ്ദകാ പാണാ, ഉപ്പജ്ജന്താപി ദുഗ്ഗതിം;

    ‘‘Na honti khuddakā pāṇā, uppajjantāpi duggatiṃ;

    ജായമാനാ മനുസ്സേസു, ജച്ചന്ധാ ന ഭവന്തി തേ.

    Jāyamānā manussesu, jaccandhā na bhavanti te.

    ‘‘സോതവേകല്ലതാ നത്ഥി, ന ഭവന്തി മൂഗപക്ഖികാ;

    ‘‘Sotavekallatā natthi, na bhavanti mūgapakkhikā;

    ഇത്ഥിഭാവം ന ഗച്ഛന്തി, ഉഭതോബ്യഞ്ജനപണ്ഡകാ.

    Itthibhāvaṃ na gacchanti, ubhatobyañjanapaṇḍakā.

    ‘‘ന ഭവന്തി പരിയാപന്നാ, ബോധിയാ നിയതാ നരാ;

    ‘‘Na bhavanti pariyāpannā, bodhiyā niyatā narā;

    മുത്താ ആനന്തരികേഹി, സബ്ബത്ഥ സുദ്ധഗോചരാ.

    Muttā ānantarikehi, sabbattha suddhagocarā.

    ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിം ന സേവന്തി, കമ്മകിരിയദസ്സനാ;

    ‘‘Micchādiṭṭhiṃ na sevanti, kammakiriyadassanā;

    വസമാനാപി സഗ്ഗേസു, അസഞ്ഞം നുപപജ്ജരേ.

    Vasamānāpi saggesu, asaññaṃ nupapajjare.

    ‘‘സുദ്ധാവാസേസു ദേവേസു, ഹേതു നാമ ന വിജ്ജതി;

    ‘‘Suddhāvāsesu devesu, hetu nāma na vijjati;

    നേക്ഖമ്മനിന്നാ സപ്പുരിസാ, വിസംയുത്താ ഭവാഭവേ;

    Nekkhammaninnā sappurisā, visaṃyuttā bhavābhave;

    ചരന്തി ലോകത്ഥചരിയായോ, പൂരേന്തി സബ്ബപാരമീ’’തി.

    Caranti lokatthacariyāyo, pūrenti sabbapāramī’’ti.

    തേ ആനിസംസേ അധിഗന്ത്വാവ ആഗതോ. പാരമിയോ പൂരേന്തസ്സ ചസ്സ അകിത്തിബ്രാഹ്മണകാലേ, സങ്ഖബ്രാഹ്മണകാലേ, ധനഞ്ചയരാജകാലേ, മഹാസുദസ്സനരാജകാലേ, മഹാഗോവിന്ദകാലേ, നിമിമഹാരാജകാലേ, ചന്ദകുമാരകാലേ, വിസയ്ഹസേട്ഠികാലേ, സിവിരാജകാലേ, വേസ്സന്തരരാജകാലേതി ദാനപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സസപണ്ഡിതജാതകേ –

    Te ānisaṃse adhigantvāva āgato. Pāramiyo pūrentassa cassa akittibrāhmaṇakāle, saṅkhabrāhmaṇakāle, dhanañcayarājakāle, mahāsudassanarājakāle, mahāgovindakāle, nimimahārājakāle, candakumārakāle, visayhaseṭṭhikāle, sivirājakāle, vessantararājakāleti dānapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sasapaṇḍitajātake –

    ‘‘ഭിക്ഖായ ഉപഗതം ദിസ്വാ, സകത്താനം പരിച്ചജിം;

    ‘‘Bhikkhāya upagataṃ disvā, sakattānaṃ pariccajiṃ;

    ദാനേന മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ ദാനപാരമീ’’തി. (ചരിയാ॰ ൧.തസ്സുദ്ദാന) –

    Dānena me samo natthi, esā me dānapāramī’’ti. (cariyā. 1.tassuddāna) –

    ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ ദാനപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ സീലവനാഗരാജകാലേ, ചമ്പേയ്യനാഗരാജകാലേ, ഭൂരിദത്തനാഗരാജകാലേ, ഛദ്ദന്തനാഗരാജകാലേ, ജയദ്ദിസരാജപുത്തകാലേ, അലീനസത്തുകുമാരകാലേതി സീലപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സങ്ഖപാലജാതകേ –

    Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa dānapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Tathā sīlavanāgarājakāle, campeyyanāgarājakāle, bhūridattanāgarājakāle, chaddantanāgarājakāle, jayaddisarājaputtakāle, alīnasattukumārakāleti sīlapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa saṅkhapālajātake –

    ‘‘സൂലേഹി വിജ്ഝയന്തോപി, കോട്ടിയന്തോപി സത്തിഭി;

    ‘‘Sūlehi vijjhayantopi, koṭṭiyantopi sattibhi;

    ഭോജപുത്തേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ സീലപാരമീ’’തി. (ചരിയാ॰ ൨.൯൧) –

    Bhojaputte na kuppāmi, esā me sīlapāramī’’ti. (cariyā. 2.91) –

    ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ സീലപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ സോമനസ്സകുമാരകാലേ, ഹത്ഥിപാലകുമാരകാലേ, അയോഘരപണ്ഡിതകാലേതി മഹാരജ്ജം പഹായ നേക്ഖമ്മപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ ചൂളസുതസോമജാതകേ –

    Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa sīlapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Tathā somanassakumārakāle, hatthipālakumārakāle, ayogharapaṇḍitakāleti mahārajjaṃ pahāya nekkhammapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa cūḷasutasomajātake –

    ‘‘മഹാരജ്ജം ഹത്ഥഗതം, ഖേളപിണ്ഡംവ ഛഡ്ഡയിം;

    ‘‘Mahārajjaṃ hatthagataṃ, kheḷapiṇḍaṃva chaḍḍayiṃ;

    ചജതോ ന ഹോതി ലഗ്ഗനം, ഏസാ മേ നേക്ഖമ്മപാരമീ’’തി. –

    Cajato na hoti lagganaṃ, esā me nekkhammapāramī’’ti. –

    ഏവം നിസ്സങ്ഗതായ രജ്ജം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമന്തസ്സ നേക്ഖമ്മപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ വിധുരപണ്ഡിതകാലേ, മഹാഗോവിന്ദപണ്ഡിതകാലേ, കുദ്ദാലപണ്ഡിതകാലേ, അരകപണ്ഡിതകാലേ, ബോധിപരിബ്ബാജകകാലേ, മഹോസധപണ്ഡിതകാലേതി പഞ്ഞാപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സത്തുഭസ്തജാതകേ സേനകപണ്ഡിതകാലേ –

    Evaṃ nissaṅgatāya rajjaṃ chaḍḍetvā nikkhamantassa nekkhammapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Tathā vidhurapaṇḍitakāle, mahāgovindapaṇḍitakāle, kuddālapaṇḍitakāle, arakapaṇḍitakāle, bodhiparibbājakakāle, mahosadhapaṇḍitakāleti paññāpāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sattubhastajātake senakapaṇḍitakāle –

    ‘‘പഞ്ഞായ വിചിനന്തോഹം, ബ്രാഹ്മണം മോചയിം ദുഖാ;

    ‘‘Paññāya vicinantohaṃ, brāhmaṇaṃ mocayiṃ dukhā;

    പഞ്ഞായ മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ പഞ്ഞാപാരമീ’’തി. –

    Paññāya me samo natthi, esā me paññāpāramī’’ti. –

    അന്തോഭസ്തഗതം സപ്പം ദസ്സേന്തസ്സ പഞ്ഞാപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ വീരിയപാരമിതാദീനമ്പി പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ മഹാജനകജാതകേ –

    Antobhastagataṃ sappaṃ dassentassa paññāpāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Tathā vīriyapāramitādīnampi pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa mahājanakajātake –

    ‘‘അതീരദസ്സീ ജലമജ്ഝേ, ഹതാ സബ്ബേവ മാനുസാ;

    ‘‘Atīradassī jalamajjhe, hatā sabbeva mānusā;

    ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥാ നത്ഥി, ഏസാ മേ വീരിയപാരമീ’’തി. –

    Cittassa aññathā natthi, esā me vīriyapāramī’’ti. –

    ഏവം മഹാസമുദ്ദം തരന്തസ്സ വീരിയപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. ഖന്തിവാദിജാതകേ –

    Evaṃ mahāsamuddaṃ tarantassa vīriyapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Khantivādijātake –

    ‘‘അചേതനംവ കോട്ടേന്തേ, തിണ്ഹേന ഫരസുനാ മമം;

    ‘‘Acetanaṃva koṭṭente, tiṇhena pharasunā mamaṃ;

    കാസിരാജേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ ഖന്തിപാരമീ’’തി. –

    Kāsirāje na kuppāmi, esā me khantipāramī’’ti. –

    ഏവം അചേതനഭാവേന വിയ മഹാദുക്ഖം അധിവാസേന്തസ്സ ഖന്തിപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. മഹാസുതസോമജാതകേ –

    Evaṃ acetanabhāvena viya mahādukkhaṃ adhivāsentassa khantipāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Mahāsutasomajātake –

    ‘‘സച്ചവാചം അനുരക്ഖന്തോ, ചജിത്വാ മമ ജീവിതം;

    ‘‘Saccavācaṃ anurakkhanto, cajitvā mama jīvitaṃ;

    മോചേസിം ഏകസതം ഖത്തിയേ, ഏസാ മേ സച്ചപാരമീ’’തി. –

    Mocesiṃ ekasataṃ khattiye, esā me saccapāramī’’ti. –

    ഏവം ജീവിതം ചജിത്വാ സച്ചമനുരക്ഖന്തസ്സ സച്ചപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. മൂഗപക്ഖജാതകേ –

    Evaṃ jīvitaṃ cajitvā saccamanurakkhantassa saccapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Mūgapakkhajātake –

    ‘‘മാതാപിതാ ന മേ ദേസ്സാ, നപി ദേസ്സം മഹായസം;

    ‘‘Mātāpitā na me dessā, napi dessaṃ mahāyasaṃ;

    സബ്ബഞ്ഞുതം പിയം മയ്ഹം, തസ്മാ വതമധിട്ഠഹി’’ന്തി. (ചരിയാ॰ ൩.൬൫) –

    Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā vatamadhiṭṭhahi’’nti. (cariyā. 3.65) –

    ഏവം ജീവിതമ്പി ചജിത്വാ വതം അധിട്ഠഹന്തസ്സ അധിട്ഠാനപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. സുവണ്ണസാമജാതകേ –

    Evaṃ jīvitampi cajitvā vataṃ adhiṭṭhahantassa adhiṭṭhānapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Suvaṇṇasāmajātake –

    ‘‘ന മം കോചി ഉത്തസതി, നപിഹം ഭായാമി കസ്സചി;

    ‘‘Na maṃ koci uttasati, napihaṃ bhāyāmi kassaci;

    മേത്താബലേനുപത്ഥദ്ധോ, രമാമി പവനേ തദാ’’തി. (ചരിയാ॰ ൩.൧൧൩) –

    Mettābalenupatthaddho, ramāmi pavane tadā’’ti. (cariyā. 3.113) –

    ഏവം ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ മേത്തായന്തസ്സ മേത്താപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. ലോമഹംസജാതകേ –

    Evaṃ jīvitampi anoloketvā mettāyantassa mettāpāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Lomahaṃsajātake –

    ‘‘സുസാനേ സേയ്യം കപ്പേമി, ഛവട്ഠികം ഉപനിധായഹം;

    ‘‘Susāne seyyaṃ kappemi, chavaṭṭhikaṃ upanidhāyahaṃ;

    ഗാമണ്ഡലാ ഉപാഗന്ത്വാ, രൂപം ദസ്സേന്തിനപ്പക’’ന്തി. (ചരിയാ॰ ൩.൧൧൯) –

    Gāmaṇḍalā upāgantvā, rūpaṃ dassentinappaka’’nti. (cariyā. 3.119) –

    ഏവം ഗാമദാരകേസു നിട്ഠുഭനാദീഹി ചേവ മാലാഗന്ധൂപഹാരാദീഹി ച സുഖദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തേസുപി ഉപേക്ഖം അനതിവത്തേന്തസ്സ ഉപേക്ഖാപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരതോ പനേസ അത്ഥോ ചരിയാപിടകതോ ഗഹേതബ്ബോതി. ഏവം പാരമിയോ പൂരേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠിതോ –

    Evaṃ gāmadārakesu niṭṭhubhanādīhi ceva mālāgandhūpahārādīhi ca sukhadukkhaṃ uppādentesupi upekkhaṃ anativattentassa upekkhāpāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Ayamettha saṅkhepo. Vitthārato panesa attho cariyāpiṭakato gahetabboti. Evaṃ pāramiyo pūretvā vessantarattabhāve ṭhito –

    ‘‘അചേതനായം പഥവീ, അവിഞ്ഞായ സുഖം ദുഖം;

    ‘‘Acetanāyaṃ pathavī, aviññāya sukhaṃ dukhaṃ;

    സാപി ദാനബലാ മയ്ഹം, സത്തക്ഖത്തും പകമ്പഥാ’’തി. (ചരിയാ॰ ൧.൧൨൪) –

    Sāpi dānabalā mayhaṃ, sattakkhattuṃ pakampathā’’ti. (cariyā. 1.124) –

    ഏവം മഹാപഥവികമ്പനാദീനി മഹാപുഞ്ഞാനി കരിത്വാ ആയുപരിയോസാനേ തതോ ചുതോ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി. ഇതി ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പട്ഠായ യാവ അയം തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തി, ഏത്തകം ഠാനം ദൂരേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

    Evaṃ mahāpathavikampanādīni mahāpuññāni karitvā āyupariyosāne tato cuto tusitabhavane nibbatti. Iti dīpaṅkarapādamūlato paṭṭhāya yāva ayaṃ tusitapure nibbatti, ettakaṃ ṭhānaṃ dūrenidānaṃ nāmāti veditabbaṃ.

    ദൂരേനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

    Dūrenidānakathā niṭṭhitā.

    ൨. അവിദൂരേനിദാനകഥാ

    2. Avidūrenidānakathā

    തുസിതപുരേ വസന്തേയേവ പന ബോധിസത്തേ ബുദ്ധകോലാഹലം നാമ ഉദപാദി. ലോകസ്മിഞ്ഹി തീണി കോലാഹലാനി മഹന്താനി ഉപ്പജ്ജന്തി കപ്പകോലാഹലം, ബുദ്ധകോലാഹലം, ചക്കവത്തികോലാഹലന്തി. തത്ഥ ‘‘വസ്സസതസഹസ്സച്ചയേന കപ്പുട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി ലോകബ്യൂഹാ നാമ കാമാവചരദേവാ മുത്തസിരാ വികിണ്ണകേസാ രുദമുഖാ അസ്സൂനി ഹത്ഥേഹി പുഞ്ഛമാനാ രത്തവത്ഥനിവത്ഥാ അതിവിയ വിരൂപവേസധാരിനോ ഹുത്വാ മനുസ്സപഥേ വിചരന്താ ഏവം ആരോചേന്തി – ‘‘മാരിസാ, ഇതോ വസ്സസതസഹസ്സച്ചയേന കപ്പുട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, അയം ലോകോ വിനസ്സിസ്സതി, മഹാസമുദ്ദോപി സുസ്സിസ്സതി, അയഞ്ച മഹാപഥവീ സിനേരു ച പബ്ബതരാജാ ഉഡ്ഡയ്ഹിസ്സന്തി വിനസ്സിസ്സന്തി, യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ലോകവിനാസോ ഭവിസ്സതി, മേത്തം മാരിസാ, ഭാവേഥ, കരുണം, മുദിതം, ഉപേക്ഖം മാരിസാ, ഭാവേഥ, മാതരം ഉപട്ഠഹഥ, പിതരം ഉപട്ഠഹഥ, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനോ ഹോഥാ’’തി. ഇദം കപ്പകോലാഹലം നാമ. ‘‘വസ്സസഹസ്സച്ചയേന പന സബ്ബുഞ്ഞുബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ലോകപാലദേവതാ ‘‘ഇതോ, മാരിസാ, വസ്സസഹസ്സച്ചയേന സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തിയോ ആഹിണ്ഡന്തി. ഇദം ബുദ്ധകോലാഹലം നാമ. ‘‘വസ്സസതസ്സച്ചയേന ചക്കവത്തിരാജാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ദേവതായോ ‘‘ഇതോ മാരിസാ വസ്സസതച്ചയേന ചക്കവത്തിരാജാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തിയോ ആഹിണ്ഡന്തി. ഇദം ചക്കവത്തികോലാഹലം നാമ. ഇമാനി തീണി കോലാഹലാനി മഹന്താനി ഹോന്തി.

    Tusitapure vasanteyeva pana bodhisatte buddhakolāhalaṃ nāma udapādi. Lokasmiñhi tīṇi kolāhalāni mahantāni uppajjanti kappakolāhalaṃ, buddhakolāhalaṃ, cakkavattikolāhalanti. Tattha ‘‘vassasatasahassaccayena kappuṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti lokabyūhā nāma kāmāvacaradevā muttasirā vikiṇṇakesā rudamukhā assūni hatthehi puñchamānā rattavatthanivatthā ativiya virūpavesadhārino hutvā manussapathe vicarantā evaṃ ārocenti – ‘‘mārisā, ito vassasatasahassaccayena kappuṭṭhānaṃ bhavissati, ayaṃ loko vinassissati, mahāsamuddopi sussissati, ayañca mahāpathavī sineru ca pabbatarājā uḍḍayhissanti vinassissanti, yāva brahmalokā lokavināso bhavissati, mettaṃ mārisā, bhāvetha, karuṇaṃ, muditaṃ, upekkhaṃ mārisā, bhāvetha, mātaraṃ upaṭṭhahatha, pitaraṃ upaṭṭhahatha, kule jeṭṭhāpacāyino hothā’’ti. Idaṃ kappakolāhalaṃ nāma. ‘‘Vassasahassaccayena pana sabbuññubuddho loke uppajjissatī’’ti lokapāladevatā ‘‘ito, mārisā, vassasahassaccayena sabbaññubuddho loke uppajjissatī’’ti ugghosentiyo āhiṇḍanti. Idaṃ buddhakolāhalaṃ nāma. ‘‘Vassasatassaccayena cakkavattirājā uppajjissatī’’ti devatāyo ‘‘ito mārisā vassasataccayena cakkavattirājā loke uppajjissatī’’ti ugghosentiyo āhiṇḍanti. Idaṃ cakkavattikolāhalaṃ nāma. Imāni tīṇi kolāhalāni mahantāni honti.

    തേസു ബുദ്ധകോലാഹലസദ്ദം സുത്വാ സകലദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ ഏകതോ സന്നിപതിത്വാ ‘‘അസുകോ നാമ സത്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ ആയാചന്തി. ആയാചമാനാ ച പുബ്ബനിമിത്തേസു ഉപ്പന്നേസു ആയാചന്തി. തദാ പന സബ്ബാപി താ ഏകേകചക്കവാളേ ചാതുമഹാരാജസക്കസുയാമസന്തുസിതസുനിമ്മിതവസവത്തിമഹാബ്രഹ്മേഹി സദ്ധിം ഏകചക്കവാളേ സന്നിപതിത്വാ തുസിതഭവനേ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘മാരിസ, തുമ്ഹേഹി ദസ പാരമിയോ പൂരേന്തേഹി ന സക്കസമ്പത്തിം, ന മാരബ്രഹ്മചക്കവത്തിസമ്പത്തിം പത്ഥേന്തേഹി പൂരിതാ, ലോകനിത്ഥരണത്ഥായ പന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്ഥേന്തേഹി പൂരിതാ, സോ വോ ദാനി കാലോ, മാരിസ, ബുദ്ധത്തായ, സമയോ, മാരിസ, ബുദ്ധത്തായാ’’തി യാചിംസു.

    Tesu buddhakolāhalasaddaṃ sutvā sakaladasasahassacakkavāḷadevatā ekato sannipatitvā ‘‘asuko nāma satto buddho bhavissatī’’ti ñatvā taṃ upasaṅkamitvā āyācanti. Āyācamānā ca pubbanimittesu uppannesu āyācanti. Tadā pana sabbāpi tā ekekacakkavāḷe cātumahārājasakkasuyāmasantusitasunimmitavasavattimahābrahmehi saddhiṃ ekacakkavāḷe sannipatitvā tusitabhavane bodhisattassa santikaṃ gantvā ‘‘mārisa, tumhehi dasa pāramiyo pūrentehi na sakkasampattiṃ, na mārabrahmacakkavattisampattiṃ patthentehi pūritā, lokanittharaṇatthāya pana sabbaññutaṃ patthentehi pūritā, so vo dāni kālo, mārisa, buddhattāya, samayo, mārisa, buddhattāyā’’ti yāciṃsu.

    അഥ മഹാസത്തോ ദേവതാനം പടിഞ്ഞം അദത്വാവ കാലദീപദേസകുലജനേത്തിആയുപരിച്ഛേദവസേന പഞ്ചമഹാവിലോകനം നാമ വിലോകേസി. തത്ഥ ‘‘കാലോ നു ഖോ, അകാലോ നു ഖോ’’തി പഠമം കാലം വിലോകേസി. തത്ഥ വസ്സസതസഹസ്സതോ ഉദ്ധം വഡ്ഢിതആയുകാലോ കാലോ നാമ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ ഹി സത്താനം ജാതിജരാമരണാനി ന പഞ്ഞായന്തി. ബുദ്ധാനഞ്ച ധമ്മദേസനാ തിലക്ഖണമുത്താ നാമ നത്ഥി. തേസം ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’’തി കഥേന്താനം ‘‘കിം നാമേതം കഥേന്തീ’’തി നേവ സോതബ്ബം ന സദ്ധാതബ്ബം മഞ്ഞന്തി, തതോ അഭിസമയോ ന ഹോതി, തസ്മിം അസതി അനിയ്യാനികം സാസനം ഹോതി. തസ്മാ സോ അകാലോ. വസ്സസതതോ ഊനആയുകാലോപി കാലോ നാമ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ ഹി സത്താ ഉസ്സന്നകിലേസാ ഹോന്തി, ഉസ്സന്നകിലേസാനഞ്ച ദിന്നോ ഓവാദോ ഓവാദട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, ഉദകേ ദണ്ഡരാജി വിയ ഖിപ്പം വിഗച്ഛതി. തസ്മാ സോപി അകാലോ. വസ്സസതസഹസ്സതോ പന പട്ഠായ ഹേട്ഠാ, വസ്സസതതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം ആയുകാലോ കാലോ നാമ. തദാ ച വസ്സസതായുകാലോ, അഥ മഹാസത്തോ ‘‘നിബ്ബത്തിതബ്ബകാലോ’’തി കാലം പസ്സി.

    Atha mahāsatto devatānaṃ paṭiññaṃ adatvāva kāladīpadesakulajanettiāyuparicchedavasena pañcamahāvilokanaṃ nāma vilokesi. Tattha ‘‘kālo nu kho, akālo nu kho’’ti paṭhamaṃ kālaṃ vilokesi. Tattha vassasatasahassato uddhaṃ vaḍḍhitaāyukālo kālo nāma na hoti. Kasmā? Tadā hi sattānaṃ jātijarāmaraṇāni na paññāyanti. Buddhānañca dhammadesanā tilakkhaṇamuttā nāma natthi. Tesaṃ ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti kathentānaṃ ‘‘kiṃ nāmetaṃ kathentī’’ti neva sotabbaṃ na saddhātabbaṃ maññanti, tato abhisamayo na hoti, tasmiṃ asati aniyyānikaṃ sāsanaṃ hoti. Tasmā so akālo. Vassasatato ūnaāyukālopi kālo nāma na hoti. Kasmā? Tadā hi sattā ussannakilesā honti, ussannakilesānañca dinno ovādo ovādaṭṭhāne na tiṭṭhati, udake daṇḍarāji viya khippaṃ vigacchati. Tasmā sopi akālo. Vassasatasahassato pana paṭṭhāya heṭṭhā, vassasatato paṭṭhāya uddhaṃ āyukālo kālo nāma. Tadā ca vassasatāyukālo, atha mahāsatto ‘‘nibbattitabbakālo’’ti kālaṃ passi.

    തതോ ദീപം വിലോകേന്തോ സപരിവാരേ ചത്താരോ ദീപേ ഓലോകേത്വാ ‘‘തീസു ദീപേസു ബുദ്ധാ ന നിബ്ബത്തന്തി, ജമ്ബുദീപേയേവ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ദീപം പസ്സി.

    Tato dīpaṃ vilokento saparivāre cattāro dīpe oloketvā ‘‘tīsu dīpesu buddhā na nibbattanti, jambudīpeyeva nibbattantī’’ti dīpaṃ passi.

    തതോ ‘‘ജമ്ബുദീപോ നാമ മഹാ, ദസയോജനസഹസ്സപരിമാണോ, കതരസ്മിം നു ഖോ പദേസേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ഓകാസം വിലോകേന്തോ മജ്ഝിമദേസം പസ്സി. മജ്ഝിമദേസോ നാമ ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഗജങ്ഗലം നാമ നിഗമോ, തസ്സ പരേന മഹാസാലാ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പുരത്ഥിമദക്ഖിണായ ദിസായ സല്ലവതീ നാമ നദീ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ദക്ഖിണായ ദിസായ സേതകണ്ണികം നാമ നിഗമോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പച്ഛിമായ ദിസായ ഥൂണം നാമ ബ്രാഹ്മണഗാമോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ഉത്തരായ ദിസായ ഉസീരദ്ധജോ നാമ പബ്ബതോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ’’തി ഏവം വിനയേ (മഹാവ॰ ൨൫൯) വുത്തോ പദേസോ . സോ ആയാമതോ തീണി യോജനസതാനി, വിത്ഥാരതോ അഡ്ഢതേയ്യാനി, പരിക്ഖേപതോ നവ യോജനസതാനീതി ഏതസ്മിം പദേസേ ബുദ്ധാ, പച്ചേകബുദ്ധാ, അഗ്ഗസാവകാ, അസീതി മഹാസാവകാ, ചക്കവത്തിരാജാനോ, അഞ്ഞേ ച മഹേസക്ഖാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതിമഹാസാലാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഇദഞ്ചേത്ഥ കപിലവത്ഥു നാമ നഗരം, തത്ഥ മയാ നിബ്ബത്തിതബ്ബന്തി നിട്ഠം അഗമാസി.

    Tato ‘‘jambudīpo nāma mahā, dasayojanasahassaparimāṇo, katarasmiṃ nu kho padese buddhā nibbattantī’’ti okāsaṃ vilokento majjhimadesaṃ passi. Majjhimadeso nāma ‘‘puratthimāya disāya gajaṅgalaṃ nāma nigamo, tassa parena mahāsālā, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe. Puratthimadakkhiṇāya disāya sallavatī nāma nadī, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe. Dakkhiṇāya disāya setakaṇṇikaṃ nāma nigamo, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe. Pacchimāya disāya thūṇaṃ nāma brāhmaṇagāmo, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe. Uttarāya disāya usīraddhajo nāma pabbato, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe’’ti evaṃ vinaye (mahāva. 259) vutto padeso . So āyāmato tīṇi yojanasatāni, vitthārato aḍḍhateyyāni, parikkhepato nava yojanasatānīti etasmiṃ padese buddhā, paccekabuddhā, aggasāvakā, asīti mahāsāvakā, cakkavattirājāno, aññe ca mahesakkhā khattiyabrāhmaṇagahapatimahāsālā uppajjanti. Idañcettha kapilavatthu nāma nagaraṃ, tattha mayā nibbattitabbanti niṭṭhaṃ agamāsi.

    തതോ കുലം വിലോകേന്തോ ‘‘ബുദ്ധാ നാമ വേസ്സകുലേ വാ സുദ്ദകുലേ വാ ന നിബ്ബത്തന്തി. ലോകസമ്മതേ പന ഖത്തിയകുലേ വാ ബ്രാഹ്മണകുലേ വാതി ദ്വീസുയേവ കുലേസു നിബ്ബത്തന്തി. ഇദാനി ച ഖത്തിയകുലം ലോകസമ്മതം, തത്ഥ നിബ്ബത്തിസ്സാമി. സുദ്ധോദനോ നാമ രാജാ മേ പിതാ ഭവിസ്സതീ’’തി കുലം പസ്സി.

    Tato kulaṃ vilokento ‘‘buddhā nāma vessakule vā suddakule vā na nibbattanti. Lokasammate pana khattiyakule vā brāhmaṇakule vāti dvīsuyeva kulesu nibbattanti. Idāni ca khattiyakulaṃ lokasammataṃ, tattha nibbattissāmi. Suddhodano nāma rājā me pitā bhavissatī’’ti kulaṃ passi.

    തതോ മാതരം വിലോകേന്തോ ‘‘ബുദ്ധമാതാ നാമ ലോലാ സുരാധുത്താ ന ഹോതി, കപ്പസതസഹസ്സം പന പൂരിതപാരമീ ജാതിതോ പട്ഠായ അഖണ്ഡപഞ്ചസീലായേവ ഹോതി. അയഞ്ച മഹാമായാ നാമ ദേവീ ഏദിസീ, അയം മേ മാതാ ഭവിസ്സതി. കിത്തകം പനസ്സാ ആയൂതി ദസന്നം മാസാനം ഉപരി സത്ത ദിവസാനീ’’തി പസ്സി.

    Tato mātaraṃ vilokento ‘‘buddhamātā nāma lolā surādhuttā na hoti, kappasatasahassaṃ pana pūritapāramī jātito paṭṭhāya akhaṇḍapañcasīlāyeva hoti. Ayañca mahāmāyā nāma devī edisī, ayaṃ me mātā bhavissati. Kittakaṃ panassā āyūti dasannaṃ māsānaṃ upari satta divasānī’’ti passi.

    ഇതി ഇമം പഞ്ചമഹാവിലോകനം വിലോകേത്വാ ‘‘കാലോ മേ, മാരിസാ, ബുദ്ധഭാവായാ’’തി ദേവതാനം സങ്ഗഹം കരോന്തോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, തുമ്ഹേ’’തി താ ദേവതാ ഉയ്യോജേത്വാ തുസിതദേവതാഹി പരിവുതോ തുസിതപുരേ നന്ദനവനം പാവിസി. സബ്ബദേവലോകേസു ഹി നന്ദനവനം അത്ഥിയേവ. തത്ഥ നം ദേവതാ ‘‘ഇതോ ചുതോ സുഗതിം ഗച്ഛ, ഇതോ ചുതോ സുഗതിം ഗച്ഛാ’’തി പുബ്ബേ കതകുസലകമ്മോകാസം സാരയമാനാ വിചരന്തി. സോ ഏവം ദേവതാഹി കുസലം സാരയമാനാഹി പരിവുതോ തത്ഥ വിചരന്തോയേവ ചവിത്വാ മഹാമായായ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി.

    Iti imaṃ pañcamahāvilokanaṃ viloketvā ‘‘kālo me, mārisā, buddhabhāvāyā’’ti devatānaṃ saṅgahaṃ karonto paṭiññaṃ datvā ‘‘gacchatha, tumhe’’ti tā devatā uyyojetvā tusitadevatāhi parivuto tusitapure nandanavanaṃ pāvisi. Sabbadevalokesu hi nandanavanaṃ atthiyeva. Tattha naṃ devatā ‘‘ito cuto sugatiṃ gaccha, ito cuto sugatiṃ gacchā’’ti pubbe katakusalakammokāsaṃ sārayamānā vicaranti. So evaṃ devatāhi kusalaṃ sārayamānāhi parivuto tattha vicarantoyeva cavitvā mahāmāyāya deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi.

    തസ്സ ആവിഭാവത്ഥം അയം അനുപുബ്ബികഥാ – തദാ കിര കപിലവത്ഥുനഗരേ ആസാള്ഹിനക്ഖത്തം സങ്ഘുട്ഠം അഹോസി, മഹാജനോ നക്ഖത്തം കീളതി. മഹാമായാപി ദേവീ പുരേ പുണ്ണമായ സത്തമദിവസതോ പട്ഠായ വിഗതസുരാപാനം മാലാഗന്ധവിഭൂതിസമ്പന്നം നക്ഖത്തകീളം അനുഭവമാനാ സത്തമേ ദിവസേ പാതോവ ഉട്ഠായ ഗന്ധോദകേന ന്ഹായിത്വാ ചത്താരി സതസഹസ്സാനി വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതാ വരഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ അലങ്കതപടിയത്തം സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ സിരിസയനേ നിപന്നാ നിദ്ദം ഓക്കമമാനാ ഇമം സുപിനം അദ്ദസ – ചത്താരോ കിര നം മഹാരാജാനോ സയനേനേവ സദ്ധിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഹിമവന്തം നേത്വാ സട്ഠിയോജനികേ മനോസിലാതലേ സത്തയോജനികസ്സ മഹാസാലരുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠാ ഠപേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. അഥ നേസം ദേവിയോ ആഗന്ത്വാ ദേവിം അനോതത്തദഹം നേത്വാ മനുസ്സമലഹരണത്ഥം ന്ഹാപേത്വാ ദിബ്ബവത്ഥം നിവാസാപേത്വാ ഗന്ധേഹി വിലിമ്പാപേത്വാ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി പിളന്ധാപേത്വാ തതോ അവിദൂരേ ഏകോ രജതപബ്ബതോ അത്ഥി, തസ്സ അന്തോ കനകവിമാനം അത്ഥി, തത്ഥ പാചീനസീസകം ദിബ്ബസയനം പഞ്ഞാപേത്വാ നിപജ്ജാപേസും. അഥ ബോധിസത്തോ സേതവരവാരണോ ഹുത്വാ തതോ അവിദൂരേ ഏകോ സുവണ്ണപബ്ബതോ അത്ഥി, തത്ഥ വിചരിത്വാ തതോ ഓരുയ്ഹ രജതപബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ ഉത്തരദിസതോ ആഗമ്മ രജതദാമവണ്ണായ സോണ്ഡായ സേതപദുമം ഗഹേത്വാ കോഞ്ചനാദം നദിത്വാ കനകവിമാനം പവിസിത്വാ മാതുസയനം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ദക്ഖിണപസ്സം ഫാലേത്വാ കുച്ഛിം പവിട്ഠസദിസോ അഹോസീതി. ഏവം ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേന പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി.

    Tassa āvibhāvatthaṃ ayaṃ anupubbikathā – tadā kira kapilavatthunagare āsāḷhinakkhattaṃ saṅghuṭṭhaṃ ahosi, mahājano nakkhattaṃ kīḷati. Mahāmāyāpi devī pure puṇṇamāya sattamadivasato paṭṭhāya vigatasurāpānaṃ mālāgandhavibhūtisampannaṃ nakkhattakīḷaṃ anubhavamānā sattame divase pātova uṭṭhāya gandhodakena nhāyitvā cattāri satasahassāni vissajjetvā mahādānaṃ datvā sabbālaṅkāravibhūsitā varabhojanaṃ bhuñjitvā uposathaṅgāni adhiṭṭhāya alaṅkatapaṭiyattaṃ sirigabbhaṃ pavisitvā sirisayane nipannā niddaṃ okkamamānā imaṃ supinaṃ addasa – cattāro kira naṃ mahārājāno sayaneneva saddhiṃ ukkhipitvā himavantaṃ netvā saṭṭhiyojanike manosilātale sattayojanikassa mahāsālarukkhassa heṭṭhā ṭhapetvā ekamantaṃ aṭṭhaṃsu. Atha nesaṃ deviyo āgantvā deviṃ anotattadahaṃ netvā manussamalaharaṇatthaṃ nhāpetvā dibbavatthaṃ nivāsāpetvā gandhehi vilimpāpetvā dibbapupphāni piḷandhāpetvā tato avidūre eko rajatapabbato atthi, tassa anto kanakavimānaṃ atthi, tattha pācīnasīsakaṃ dibbasayanaṃ paññāpetvā nipajjāpesuṃ. Atha bodhisatto setavaravāraṇo hutvā tato avidūre eko suvaṇṇapabbato atthi, tattha vicaritvā tato oruyha rajatapabbataṃ abhiruhitvā uttaradisato āgamma rajatadāmavaṇṇāya soṇḍāya setapadumaṃ gahetvā koñcanādaṃ naditvā kanakavimānaṃ pavisitvā mātusayanaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā dakkhiṇapassaṃ phāletvā kucchiṃ paviṭṭhasadiso ahosīti. Evaṃ uttarāsāḷhanakkhattena paṭisandhiṃ gaṇhi.

    പുനദിവസേ പബുദ്ധാ ദേവീ തം സുപിനം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ചതുസട്ഠിമത്തേ ബ്രാഹ്മണപാമോക്ഖേ പക്കോസാപേത്വാ ഗോമയഹരിതൂപലിത്തായ ലാജാദീഹി കതമങ്ഗലസക്കാരായ ഭൂമിയാ മഹാരഹാനി ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ തത്ഥ നിസിന്നാനം ബ്രാഹ്മണാനം സപ്പിമധുസക്ഖരാഭിസങ്ഖതസ്സ വരപായാസസ്സ സുവണ്ണരജതപാതിയോ പൂരേത്വാ സുവണ്ണരജതപാതീഹിയേവ പടികുജ്ജിത്വാ അദാസി, അഞ്ഞേഹി ച അഹതവത്ഥകപിലഗാവിദാനാദീഹി തേ സന്തപ്പേസി. അഥ നേസം സബ്ബകാമേഹി സന്തപ്പിതാനം ബ്രാഹ്മണാനം സുപിനം ആരോചാപേത്വാ ‘‘കിം ഭവിസ്സതീ’’തി പുച്ഛി. ബ്രാഹ്മണാ ആഹംസു – ‘‘മാ ചിന്തയി, മഹാരാജ, ദേവിയാ തേ കുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠിതോ, സോ ച ഖോ പുരിസഗബ്ഭോ, ന ഇത്ഥിഗബ്ഭോ, പുത്തോ തേ ഭവിസ്സതി, സോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സതി, രാജാ ഭവിസ്സതി ചക്കവത്തീ. സചേ അഗാരാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി ലോകേ വിവടച്ഛദോ’’തി.

    Punadivase pabuddhā devī taṃ supinaṃ rañño ārocesi. Rājā catusaṭṭhimatte brāhmaṇapāmokkhe pakkosāpetvā gomayaharitūpalittāya lājādīhi katamaṅgalasakkārāya bhūmiyā mahārahāni āsanāni paññāpetvā tattha nisinnānaṃ brāhmaṇānaṃ sappimadhusakkharābhisaṅkhatassa varapāyāsassa suvaṇṇarajatapātiyo pūretvā suvaṇṇarajatapātīhiyeva paṭikujjitvā adāsi, aññehi ca ahatavatthakapilagāvidānādīhi te santappesi. Atha nesaṃ sabbakāmehi santappitānaṃ brāhmaṇānaṃ supinaṃ ārocāpetvā ‘‘kiṃ bhavissatī’’ti pucchi. Brāhmaṇā āhaṃsu – ‘‘mā cintayi, mahārāja, deviyā te kucchimhi gabbho patiṭṭhito, so ca kho purisagabbho, na itthigabbho, putto te bhavissati, so sace agāraṃ ajjhāvasissati, rājā bhavissati cakkavattī. Sace agārā nikkhamma pabbajissati, buddho bhavissati loke vivaṭacchado’’ti.

    ബോധിസത്തസ്സ പന മാതുകുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണക്ഖണേയേവ ഏകപ്പഹാരേനേവ സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി. ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും – ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു അപ്പമാണോ ഓഭാസോ ഫരി. തസ്സ തം സിരിം ദട്ഠുകാമാ വിയ അന്ധാ ചക്ഖൂനി പടിലഭിംസു, ബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു, മൂഗാ സമാലപിംസു, ഖുജ്ജാ ഉജുഗത്താ അഹേസും, പങ്ഗുലാ പദസാ ഗമനം പടിലഭിംസു, ബന്ധനഗതാ സബ്ബസത്താ അന്ദുബന്ധനാദീഹി മുച്ചിംസു, സബ്ബനിരയേസു അഗ്ഗീ നിബ്ബായിംസു, പേത്തിവിസയേസു ഖുപ്പിപാസാ വൂപസമിംസു, തിരച്ഛാനാനം ഭയം നാഹോസി, സബ്ബസത്താനം രോഗോ വൂപസമി, സബ്ബസത്താ പിയംവദാ അഹേസും, മധുരേനാകാരേന അസ്സാ ഹസിംസു, വാരണാ ഗജ്ജിംസു, സബ്ബതൂരിയാനി സകം സകം നിന്നാദം മുഞ്ചിംസു, അഘട്ടിതാനിയേവ മനുസ്സാനം ഹത്ഥൂപഗാദീനി ആഭരണാനി വിരവിംസു, സബ്ബാ ദിസാ വിപ്പസന്നാ അഹേസും, സത്താനം സുഖം ഉപ്പാദയമാനോ മുദുസീതലോ വാതോ വായി, അകാലമേഘോ വസ്സി, പഥവിതോപി ഉദകം ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ വിസ്സന്ദി, പക്ഖിനോ ആകാസഗമനം വിജഹിംസു, നദിയോ അസന്ദമാനാ അട്ഠംസു, മഹാസമുദ്ദോ മധുരോദകോ അഹോസി, സബ്ബത്ഥകമേവ പഞ്ചവണ്ണേഹി പദുമേഹി സഞ്ഛന്നതലോ അഹോസി, ഥലജജലജാദീനി സബ്ബപുപ്ഫാനി പുപ്ഫിംസു, രുക്ഖാനം ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി, സാഖാസു സാഖാപദുമാനി, ലതാസു ലതാപദുമാനി പുപ്ഫിംസു, ഘനസിലാതലാനി ഭിന്ദിത്വാ ഉപരൂപരി സതപത്താനി ഹുത്വാ ദണ്ഡപദുമാനി നാമ നിക്ഖമിംസു, ആകാസേ ഓലമ്ബകപദുമാനി നാമ നിബ്ബത്തിംസു, സമന്തതോ പുപ്ഫവസ്സാനി വസ്സിംസു. ആകാസേ ദിബ്ബതൂരിയാനി വജ്ജിംസു, സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമാലാഗുളോ വിയ, ഉപ്പീളേത്വാ ബദ്ധമാലാകലാപോ വിയ, അലങ്കതപടിയത്തമാലാസനം വിയ ച ഏകമാലാമാലിനീ വിപ്ഫുരന്തവാളബീജനീ പുപ്ഫധൂപഗന്ധപരിവാസിതാ പരമസോഭഗ്ഗപ്പത്താ അഹോസി.

    Bodhisattassa pana mātukucchimhi paṭisandhiggahaṇakkhaṇeyeva ekappahāreneva sakaladasasahassī lokadhātu saṅkampi sampakampi sampavedhi. Dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ – dasasu cakkavāḷasahassesu appamāṇo obhāso phari. Tassa taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya andhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu, mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanirayesu aggī nibbāyiṃsu, pettivisayesu khuppipāsā vūpasamiṃsu, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakaṃ sakaṃ ninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāniyeva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni viraviṃsu, sabbā disā vippasannā ahesuṃ, sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalo vāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamuddo madhurodako ahosi, sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhāpadumāni, latāsu latāpadumāni pupphiṃsu, ghanasilātalāni bhinditvā uparūpari satapattāni hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nāma nibbattiṃsu, samantato pupphavassāni vassiṃsu. Ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassī lokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷo viya, uppīḷetvā baddhamālākalāpo viya, alaṅkatapaṭiyattamālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūpagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi.

    ഏവം ഗഹിതപടിസന്ധികസ്സ ബോധിസത്തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണകാലതോ പട്ഠായ ബോധിസത്തസ്സ ചേവ ബോധിസത്തമാതുയാ ച ഉപദ്ദവനിവാരണത്ഥം ഖഗ്ഗഹത്ഥാ ചത്താരോ ദേവപുത്താ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. ബോധിസത്തസ്സ മാതുയാ പുരിസേസു രാഗചിത്തം നുപ്പജ്ജി, ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്താ ച അഹോസി സുഖിനീ അകിലന്തകായാ. ബോധിസത്തഞ്ച അന്തോകുച്ഛിഗതം വിപ്പസന്നേ മണിരതനേ ആവുതപണ്ഡുസുത്തം വിയ പസ്സതി. യസ്മാ ച ബോധിസത്തേന വസിതകുച്ഛി നാമ ചേതിയഗബ്ഭസദിസാ ഹോതി, ന സക്കാ അഞ്ഞേന സത്തേന ആവസിതും വാ പരിഭുഞ്ജിതും വാ, തസ്മാ ബോധിസത്തമാതാ സത്താഹജാതേ ബോധിസത്തേ കാലം കത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തി. യഥാ ച അഞ്ഞാ ഇത്ഥിയോ ദസമാസേ അപ്പത്വാപി അതിക്കമിത്വാപി നിസിന്നാപി നിപന്നാപി വിജായന്തി, ന ഏവം ബോധിസത്തമാതാ. സാ പന ബോധിസത്തം ദസമാസേ കുച്ഛിനാ പരിഹരിത്വാ ഠിതാവ വിജായതി. അയം ബോധിസത്തമാതുധമ്മതാ.

    Evaṃ gahitapaṭisandhikassa bodhisattassa paṭisandhiggahaṇakālato paṭṭhāya bodhisattassa ceva bodhisattamātuyā ca upaddavanivāraṇatthaṃ khaggahatthā cattāro devaputtā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Bodhisattassa mātuyā purisesu rāgacittaṃ nuppajji, lābhaggayasaggappattā ca ahosi sukhinī akilantakāyā. Bodhisattañca antokucchigataṃ vippasanne maṇiratane āvutapaṇḍusuttaṃ viya passati. Yasmā ca bodhisattena vasitakucchi nāma cetiyagabbhasadisā hoti, na sakkā aññena sattena āvasituṃ vā paribhuñjituṃ vā, tasmā bodhisattamātā sattāhajāte bodhisatte kālaṃ katvā tusitapure nibbatti. Yathā ca aññā itthiyo dasamāse appatvāpi atikkamitvāpi nisinnāpi nipannāpi vijāyanti, na evaṃ bodhisattamātā. Sā pana bodhisattaṃ dasamāse kucchinā pariharitvā ṭhitāva vijāyati. Ayaṃ bodhisattamātudhammatā.

    മഹാമായാപി ദേവീ പത്തേന തേലം വിയ ദസമാസേ കുച്ഛിനാ ബോധിസത്തം പരിഹരിത്വാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ഞാതിഘരം ഗന്തുകാമാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ആരോചേസി – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ദേവ, കുലസന്തകം ദേവദഹനഗരം ഗന്തു’’ന്തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ കപിലവത്ഥുതോ യാവ ദേവദഹനഗരാ മഗ്ഗം സമം കാരേത്വാ കദലിപുണ്ണഘടധജപടാകാദീഹി അലങ്കാരേഹി അലങ്കാരാപേത്വാ ദേവിം സോവണ്ണസിവികായ നിസീദാപേത്വാ അമച്ചസഹസ്സേന ഉക്ഖിപാപേത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന പേസേസി. ദ്വിന്നം പന നഗരാനം അന്തരേ ഉഭയനഗരവാസീനമ്പി ലുമ്ബിനീവനം നാമ മങ്ഗലസാലവനം അത്ഥി. തസ്മിം സമയേ മൂലതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗസാഖാ സബ്ബം ഏകപാലിഫുല്ലം അഹോസി, സാഖന്തരേഹി ചേവ പുപ്ഫന്തരേഹി ച പഞ്ചവണ്ണാ ഭമരഗണാ നാനപ്പകാരാ ച സകുണസങ്ഘാ മധുരസ്സരേന വികൂജന്താ വിചരന്തി. സകലം ലുമ്ബിനീവനം ചിത്തലതാവനസദിസം, മഹാനുഭാവസ്സ രഞ്ഞോ സുസജ്ജിതആപാനമണ്ഡലം വിയ അഹോസി. ദേവിയാ തം ദിസ്വാ സാലവനേ കീളിതുകാമതാ ഉദപാദി. അമച്ചാ ദേവിം ഗഹേത്വാ സാലവനം പവിസിംസു. സാ മങ്ഗലസാലമൂലം ഉപഗന്ത്വാ സാലസാഖം ഗണ്ഹിതുകാമാ അഹോസി, സാലസാഖാ സുസേദിതവേത്തഗ്ഗം വിയ ഓണമിത്വാ ദേവിയാ ഹത്ഥസമീപം ഉപഗഞ്ഛി. സാ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ സാഖം അഗ്ഗഹേസി. താവദേവ ച ദേവിയാ കമ്മജവാതാ ചലിംസു, അഥസ്സാ സാണിം പരിക്ഖിപാപേത്വാ മഹാജനോ പടിക്കമി, സാലസാഖം ഗഹേത്വാ തിട്ഠമാനായ ഏവ ചസ്സാ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ ചത്താരോ വിസുദ്ധചിത്താ മഹാബ്രഹ്മാനോ സുവണ്ണജാലം ആദായ സമ്പത്താ. തേ തേന സുവണ്ണജാലേന ബോധിസത്തം സമ്പടിച്ഛിത്വാ മാതു പുരതോ ഠത്വാ ‘‘അത്തമനാ, ദേവി, ഹോഹി, മഹേസക്ഖോ തേ പുത്തോ ഉപ്പന്നോ’’തി ആഹംസു.

    Mahāmāyāpi devī pattena telaṃ viya dasamāse kucchinā bodhisattaṃ pariharitvā paripuṇṇagabbhā ñātigharaṃ gantukāmā suddhodanamahārājassa ārocesi – ‘‘icchāmahaṃ, deva, kulasantakaṃ devadahanagaraṃ gantu’’nti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā kapilavatthuto yāva devadahanagarā maggaṃ samaṃ kāretvā kadalipuṇṇaghaṭadhajapaṭākādīhi alaṅkārehi alaṅkārāpetvā deviṃ sovaṇṇasivikāya nisīdāpetvā amaccasahassena ukkhipāpetvā mahantena parivārena pesesi. Dvinnaṃ pana nagarānaṃ antare ubhayanagaravāsīnampi lumbinīvanaṃ nāma maṅgalasālavanaṃ atthi. Tasmiṃ samaye mūlato paṭṭhāya yāva aggasākhā sabbaṃ ekapāliphullaṃ ahosi, sākhantarehi ceva pupphantarehi ca pañcavaṇṇā bhamaragaṇā nānappakārā ca sakuṇasaṅghā madhurassarena vikūjantā vicaranti. Sakalaṃ lumbinīvanaṃ cittalatāvanasadisaṃ, mahānubhāvassa rañño susajjitaāpānamaṇḍalaṃ viya ahosi. Deviyā taṃ disvā sālavane kīḷitukāmatā udapādi. Amaccā deviṃ gahetvā sālavanaṃ pavisiṃsu. Sā maṅgalasālamūlaṃ upagantvā sālasākhaṃ gaṇhitukāmā ahosi, sālasākhā suseditavettaggaṃ viya oṇamitvā deviyā hatthasamīpaṃ upagañchi. Sā hatthaṃ pasāretvā sākhaṃ aggahesi. Tāvadeva ca deviyā kammajavātā caliṃsu, athassā sāṇiṃ parikkhipāpetvā mahājano paṭikkami, sālasākhaṃ gahetvā tiṭṭhamānāya eva cassā gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi. Taṅkhaṇaññeva cattāro visuddhacittā mahābrahmāno suvaṇṇajālaṃ ādāya sampattā. Te tena suvaṇṇajālena bodhisattaṃ sampaṭicchitvā mātu purato ṭhatvā ‘‘attamanā, devi, hohi, mahesakkho te putto uppanno’’ti āhaṃsu.

    യഥാ പന അഞ്ഞേ സത്താ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്താ പടികൂലേന അസുചിനാ മക്ഖിതാ നിക്ഖമന്തി, ന ഏവം ബോധിസത്തോ. സോ പന ധമ്മാസനതോ ഓതരന്തോ ധമ്മകഥികോ വിയ, നിസ്സേണിതോ ഓതരന്തോ പുരിസോ വിയ ച ദ്വേ ഹത്ഥേ ദ്വേ ച പാദേ പസാരേത്വാ ഠിതകോവ മാതുകുച്ഛിസമ്ഭവേന കേനചി അസുചിനാ അമക്ഖിതോ സുദ്ധോ വിസദോ കാസികവത്ഥേ നിക്ഖിത്തമണിരതനം വിയ ജോതേന്തോ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമി. ഏവം സന്തേപി ബോധിസത്തസ്സ ച ബോധിസത്തമാതുയാ ച സക്കാരത്ഥം ആകാസതോ ദ്വേ ഉദകധാരാ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ച ബോധിസത്തമാതുയാ ച സരീരേ ഉതും ഗാഹാപേസും.

    Yathā pana aññe sattā mātukucchito nikkhamantā paṭikūlena asucinā makkhitā nikkhamanti, na evaṃ bodhisatto. So pana dhammāsanato otaranto dhammakathiko viya, nisseṇito otaranto puriso viya ca dve hatthe dve ca pāde pasāretvā ṭhitakova mātukucchisambhavena kenaci asucinā amakkhito suddho visado kāsikavatthe nikkhittamaṇiratanaṃ viya jotento mātukucchito nikkhami. Evaṃ santepi bodhisattassa ca bodhisattamātuyā ca sakkāratthaṃ ākāsato dve udakadhārā nikkhamitvā bodhisattassa ca bodhisattamātuyā ca sarīre utuṃ gāhāpesuṃ.

    അഥ നം സുവണ്ണജാലേന പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഠിതാനം ബ്രഹ്മാനം ഹത്ഥതോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ മങ്ഗലസമ്മതായ സുഖസമ്ഫസ്സായ അജിനപ്പവേണിയാ ഗണ്ഹിംസു, തേസം ഹത്ഥതോ മനുസ്സാ ദുകൂലചുമ്ബടകേന ഗണ്ഹിംസു, മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠായ പുരത്ഥിമദിസം ഓലോകേസി, അനേകാനി ചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകങ്ഗണാനി അഹേസും. തത്ഥ ദേവമനുസ്സാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജയമാനാ ‘‘മഹാപുരിസ, ഇധ തുമ്ഹേഹി സദിസോ അഞ്ഞോ നത്ഥി, കുതേത്ഥ ഉത്തരിതരോ’’തി ആഹംസു. ഏവം ചതസ്സോ ദിസാ , ചതസ്സോ അനുദിസാ ച ഹേട്ഠാ, ഉപരീതി ദസപി ദിസാ അനുവിലോകേത്വാ അത്തനാ സദിസം കഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അയം ഉത്തരാദിസാ’’തി സത്തപദവീതിഹാരേന അഗമാസി മഹാബ്രഹ്മുനാ സേതച്ഛത്തം ധാരയമാനേന, സുയാമേന വാളബീജനിം, അഞ്ഞാഹി ച ദേവതാഹി സേസരാജകകുധഭണ്ഡഹത്ഥാഹി അനുഗമ്മമാനോ. തതോ സത്തമപദേ ഠിതോ ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സാ’’തിആദികം ആസഭിം വാചം നിച്ഛാരേന്തോ സീഹനാദം നദി.

    Atha naṃ suvaṇṇajālena paṭiggahetvā ṭhitānaṃ brahmānaṃ hatthato cattāro mahārājāno maṅgalasammatāya sukhasamphassāya ajinappaveṇiyā gaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena gaṇhiṃsu, manussānaṃ hatthato muccitvā pathaviyaṃ patiṭṭhāya puratthimadisaṃ olokesi, anekāni cakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā ‘‘mahāpurisa, idha tumhehi sadiso añño natthi, kutettha uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā , catasso anudisā ca heṭṭhā, uparīti dasapi disā anuviloketvā attanā sadisaṃ kañci adisvā ‘‘ayaṃ uttarādisā’’ti sattapadavītihārena agamāsi mahābrahmunā setacchattaṃ dhārayamānena, suyāmena vāḷabījaniṃ, aññāhi ca devatāhi sesarājakakudhabhaṇḍahatthāhi anugammamāno. Tato sattamapade ṭhito ‘‘aggohamasmi lokassā’’tiādikaṃ āsabhiṃ vācaṃ nicchārento sīhanādaṃ nadi.

    ബോധിസത്തോ ഹി തീസു അത്തഭാവേസു മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തോവ വാചം നിച്ഛാരേസി മഹോസധത്തഭാവേ, വേസ്സന്തരത്തഭാവേ, ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ ചാതി. മഹോസധത്തഭാവേ കിരസ്സ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്തസ്സേവ സക്കോ ദേവരാജാ ആഗന്ത്വാ ചന്ദനസാരം ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ ഗതോ. സോ തം മുട്ഠിയം കത്വാവ നിക്ഖന്തോ. അഥ നം മാതാ ‘‘താത, കിം ഗഹേത്വാ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഓസധം, അമ്മാ’’തി. ഇതി ഓസധം ഗഹേത്വാ ആഗതത്താ ‘‘ഓസധദാരകോ’’ത്വേവസ്സ നാമം അകംസു. തം ഓസധം ഗഹേത്വാ ചാടിയം പക്ഖിപിംസു, ആഗതാഗതാനം അന്ധബധിരാദീനം തദേവ സബ്ബരോഗവൂപസമായ ഭേസജ്ജം അഹോസി. തതോ ‘‘മഹന്തം ഇദം ഓസധം, മഹന്തം ഇദം ഓസധ’’ന്തി ഉപ്പന്നവചനം ഉപാദായ ‘‘മഹോസധോ’’ത്വേവസ്സ നാമം ജാതം. വേസ്സന്തരത്തഭാവേ പന മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്തോ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാവ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, അമ്മ, കിഞ്ചി ഗേഹസ്മിം, ദാനം ദസ്സാമീ’’തി വദന്തോ നിക്ഖമി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘സധനേ കുലേ നിബ്ബത്തോസി, താതാ’’തി പുത്തസ്സ ഹത്ഥം അത്തനോ ഹത്ഥതലേ കത്വാ സഹസ്സത്ഥവികം ഠപാപേസി. ഇമസ്മിം പന അത്തഭാവേ ഇമം സീഹനാദം നദീതി ഏവം ബോധിസത്തോ തീസു അത്തഭാവേസു മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തോവ വാചം നിച്ഛാരേസി. യഥാ ച പടിസന്ധിഗ്ഗഹണക്ഖണേ തഥാ ജാതിക്ഖണേപിസ്സ ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും. യസ്മിം പന സമയേ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ലുമ്ബിനീവനേ ജാതോ, തസ്മിംയേവ സമയേ രാഹുലമാതാദേവീ, ആനന്ദത്ഥേരോ ,ഛന്നോ അമച്ചോ, കാളുദായീ അമച്ചോ, കണ്ഡകോ അസ്സരാജാ, മഹാബോധിരുക്ഖോ, ചതസ്സോ നിധികുമ്ഭിയോ ച ജാതാ. തത്ഥ ഏകാ നിധികുമ്ഭീ ഗാവുതപ്പമാണാ, ഏകാ അഡ്ഢയോജനപ്പമാണാ, ഏകാ തിഗാവുതപ്പമാണാ, ഏകാ യോജനപ്പമാണാ. ഗമ്ഭീരതോ പഥവീപരിയന്താ ഏവ അഹോസീതി. ഇമേ സത്ത സഹജാതാ നാമ.

    Bodhisatto hi tīsu attabhāvesu mātukucchito nikkhantamattova vācaṃ nicchāresi mahosadhattabhāve, vessantarattabhāve, imasmiṃ attabhāve cāti. Mahosadhattabhāve kirassa mātukucchito nikkhamantasseva sakko devarājā āgantvā candanasāraṃ hatthe ṭhapetvā gato. So taṃ muṭṭhiyaṃ katvāva nikkhanto. Atha naṃ mātā ‘‘tāta, kiṃ gahetvā āgatosī’’ti pucchi. ‘‘Osadhaṃ, ammā’’ti. Iti osadhaṃ gahetvā āgatattā ‘‘osadhadārako’’tvevassa nāmaṃ akaṃsu. Taṃ osadhaṃ gahetvā cāṭiyaṃ pakkhipiṃsu, āgatāgatānaṃ andhabadhirādīnaṃ tadeva sabbarogavūpasamāya bhesajjaṃ ahosi. Tato ‘‘mahantaṃ idaṃ osadhaṃ, mahantaṃ idaṃ osadha’’nti uppannavacanaṃ upādāya ‘‘mahosadho’’tvevassa nāmaṃ jātaṃ. Vessantarattabhāve pana mātukucchito nikkhamanto dakkhiṇahatthaṃ pasāretvāva ‘‘atthi nu kho, amma, kiñci gehasmiṃ, dānaṃ dassāmī’’ti vadanto nikkhami. Athassa mātā ‘‘sadhane kule nibbattosi, tātā’’ti puttassa hatthaṃ attano hatthatale katvā sahassatthavikaṃ ṭhapāpesi. Imasmiṃ pana attabhāve imaṃ sīhanādaṃ nadīti evaṃ bodhisatto tīsu attabhāvesu mātukucchito nikkhantamattova vācaṃ nicchāresi. Yathā ca paṭisandhiggahaṇakkhaṇe tathā jātikkhaṇepissa dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ. Yasmiṃ pana samaye amhākaṃ bodhisatto lumbinīvane jāto, tasmiṃyeva samaye rāhulamātādevī, ānandatthero,channo amacco, kāḷudāyī amacco, kaṇḍako assarājā, mahābodhirukkho, catasso nidhikumbhiyo ca jātā. Tattha ekā nidhikumbhī gāvutappamāṇā, ekā aḍḍhayojanappamāṇā, ekā tigāvutappamāṇā, ekā yojanappamāṇā. Gambhīrato pathavīpariyantā eva ahosīti. Ime satta sahajātā nāma.

    ഉഭയനഗരവാസിനോ ബോധിസത്തം ഗഹേത്വാ കപിലവത്ഥുനഗരമേവ അഗമംസു. തം ദിവസംയേവ ച ‘‘കപിലവത്ഥുനഗരേ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുത്തോ ജാതോ, അയം കുമാരോ ബോധിമൂലേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി താവതിംസഭവനേ ഹട്ഠതുട്ഠാ ദേവസങ്ഘാ ചേലുക്ഖേപാദീനി പവത്തേന്താ കീളിംസു. തസ്മിം സമയേ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ കുലൂപകോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ കാലദേവലോ നാമ താപസോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ദിവാവിഹാരത്ഥായ താവതിംസഭവനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ദിവാവിഹാരം നിസിന്നോ താ ദേവതാ തഥാ കീളമാനാ ദിസ്വാ ‘‘കിം കാരണാ തുമ്ഹേ ഏവം തുട്ഠമാനസാ കീളഥ, മയ്ഹമ്പേതം കാരണം കഥേഥാ’’തി പുച്ഛി. ദേവതാ ആഹംസു – ‘‘മാരിസ, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുത്തോ ജാതോ, സോ ബോധിമണ്ഡേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തേസ്സതി, ‘തസ്സ അനന്തം ബുദ്ധലീളം ദട്ഠും, ധമ്മഞ്ച സോതും ലച്ഛാമാ’തി ഇമിനാ കാരണേന തുട്ഠാമ്ഹാ’’തി. താപസോ താസം വചനം സുത്വാ ഖിപ്പം ദേവലോകതോ ഓരുയ്ഹ രാജനിവേസനം പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസിന്നോ ‘‘പുത്തോ കിര തേ, മഹാരാജ, ജാതോ, പസ്സിസ്സാമി ന’’ന്തി ആഹ. രാജാ അലങ്കതപടിയത്തം കുമാരം ആഹരാപേത്വാ താപസം വന്ദാപേതും അഭിഹരി. ബോധിസത്തസ്സ പാദാ പരിവത്തിത്വാ താപസസ്സ ജടാസു പതിട്ഠഹിംസു. ബോധിസത്തസ്സ ഹി തേനത്തഭാവേന വന്ദിതബ്ബയുത്തകോ നാമ അഞ്ഞോ നത്ഥി. സചേ ഹി അജാനന്താ ബോധിസത്തസ്സ സീസം താപസസ്സ പാദമൂലേ ഠപേയ്യും, സത്തധാ തസ്സ മുദ്ധാ ഫലേയ്യ. താപസോ ‘‘ന മേ അത്താനം നാസേതും യുത്ത’’ന്തി ഉട്ഠായാസനാ ബോധിസത്തസ്സ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേസി. രാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അത്തനോ പുത്തം വന്ദി.

    Ubhayanagaravāsino bodhisattaṃ gahetvā kapilavatthunagarameva agamaṃsu. Taṃ divasaṃyeva ca ‘‘kapilavatthunagare suddhodanamahārājassa putto jāto, ayaṃ kumāro bodhimūle nisīditvā buddho bhavissatī’’ti tāvatiṃsabhavane haṭṭhatuṭṭhā devasaṅghā celukkhepādīni pavattentā kīḷiṃsu. Tasmiṃ samaye suddhodanamahārājassa kulūpako aṭṭhasamāpattilābhī kāladevalo nāma tāpaso bhattakiccaṃ katvā divāvihāratthāya tāvatiṃsabhavanaṃ gantvā tattha divāvihāraṃ nisinno tā devatā tathā kīḷamānā disvā ‘‘kiṃ kāraṇā tumhe evaṃ tuṭṭhamānasā kīḷatha, mayhampetaṃ kāraṇaṃ kathethā’’ti pucchi. Devatā āhaṃsu – ‘‘mārisa, suddhodanamahārājassa putto jāto, so bodhimaṇḍe nisīditvā buddho hutvā dhammacakkaṃ pavattessati, ‘tassa anantaṃ buddhalīḷaṃ daṭṭhuṃ, dhammañca sotuṃ lacchāmā’ti iminā kāraṇena tuṭṭhāmhā’’ti. Tāpaso tāsaṃ vacanaṃ sutvā khippaṃ devalokato oruyha rājanivesanaṃ pavisitvā paññattāsane nisinno ‘‘putto kira te, mahārāja, jāto, passissāmi na’’nti āha. Rājā alaṅkatapaṭiyattaṃ kumāraṃ āharāpetvā tāpasaṃ vandāpetuṃ abhihari. Bodhisattassa pādā parivattitvā tāpasassa jaṭāsu patiṭṭhahiṃsu. Bodhisattassa hi tenattabhāvena vanditabbayuttako nāma añño natthi. Sace hi ajānantā bodhisattassa sīsaṃ tāpasassa pādamūle ṭhapeyyuṃ, sattadhā tassa muddhā phaleyya. Tāpaso ‘‘na me attānaṃ nāsetuṃ yutta’’nti uṭṭhāyāsanā bodhisattassa añjaliṃ paggahesi. Rājā taṃ acchariyaṃ disvā attano puttaṃ vandi.

    താപസോ അതീതേ ചത്താലീസ കപ്പേ, അനാഗതേ ചത്താലീസാതി അസീതി കപ്പേ അനുസ്സരതി. ബോധിസത്തസ്സ ലക്ഖണസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഭവിസ്സതി നു ഖോ ബുദ്ധോ, ഉദാഹു നോ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ഉപധാരേന്തോ ‘‘നിസ്സംസയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘അച്ഛരിയപുരിസോ അയ’’ന്തി സിതം അകാസി. തതോ ‘‘അഹം ഇമം അച്ഛരിയപുരിസം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ലഭിസ്സാമി നു ഖോ, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ന ലഭിസ്സാമി, അന്തരായേവ കാലം കത്വാ ബുദ്ധസതേനപി ബുദ്ധസഹസ്സേനപി ഗന്ത്വാ ബോധേതും അസക്കുണേയ്യേ അരൂപഭവേ നിബ്ബത്തിസ്സാമീ’’തി ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപം നാമ അച്ഛരിയപുരിസം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സാമി, മഹതീ വത മേ ജാനി ഭവിസ്സതീ’’തി പരോദി.

    Tāpaso atīte cattālīsa kappe, anāgate cattālīsāti asīti kappe anussarati. Bodhisattassa lakkhaṇasampattiṃ disvā ‘‘bhavissati nu kho buddho, udāhu no’’ti āvajjetvā upadhārento ‘‘nissaṃsayena buddho bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘acchariyapuriso aya’’nti sitaṃ akāsi. Tato ‘‘ahaṃ imaṃ acchariyapurisaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ labhissāmi nu kho, no’’ti upadhārento ‘‘na labhissāmi, antarāyeva kālaṃ katvā buddhasatenapi buddhasahassenapi gantvā bodhetuṃ asakkuṇeyye arūpabhave nibbattissāmī’’ti disvā ‘‘evarūpaṃ nāma acchariyapurisaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ na labhissāmi, mahatī vata me jāni bhavissatī’’ti parodi.

    മനുസ്സാ ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം അയ്യോ ഇദാനേവ ഹസിത്വാ പുന പരോദിത്വാ പതിട്ഠിതോ, കിം നു ഖോ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അയ്യപുത്തസ്സ കോചി അന്തരായോ ഭവിസ്സതീ’’തി തം പുച്ഛിംസു. ‘‘നത്ഥേതസ്സ അന്തരായോ, നിസ്സംസയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ, ഭന്തേ, പരോദിത്ഥാ’’തി? ‘‘ഏവരൂപം പുരിസം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സാമി, ‘മഹതീ വത മേ ജാനി ഭവിസ്സതീ’തി അത്താനം അനുസോചന്തോ രോദാമീ’’തി ആഹ. തതോ സോ ‘‘കിം നു ഖോ മേ ഞാതകേസു കോചി ഏകം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ലഭിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യം നാലകദാരകം അദ്ദസ. സോ ഭഗിനിയാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘കഹം തേ പുത്തോ നാലകോ’’തി? ‘‘അത്ഥി ഗേഹേ, അയ്യാ’’തി. ‘‘പക്കോസാഹി ന’’ന്തി പക്കോസാപേത്വാ അത്തനോ സന്തികം ആഗതം കുമാരം ആഹ – ‘‘താത, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ കുലേ പുത്തോ ജാതോ, ബുദ്ധങ്കുരോ ഏസോ, പഞ്ചതിംസ വസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ത്വം ഏതം ദട്ഠും ലഭിസ്സസി, അജ്ജേവ പബ്ബജാഹീ’’തി. സത്താസീതികോടിധനേ കുലേ നിബ്ബത്തദാരകോപി ‘‘ന മം മാതുലോ അനത്ഥേ നിയോജേസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ താവദേവ അന്തരാപണതോ കാസായാനി ചേവ മത്തികാപത്തഞ്ച ആഹരാപേത്വാ കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ ‘‘യോ ലോകേ ഉത്തമപുഗ്ഗലോ, തം ഉദ്ദിസ്സ മയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ’’തി ബോധിസത്താഭിമുഖം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പത്തം ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ അംസകൂടേ ഓലഗ്ഗേത്വാ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ സമണധമ്മം അകാസി. സോ പരമാഭിസമ്ബോധിപ്പത്തം തഥാഗതം ഉപസങ്കമിത്വാ നാലകപടിപദം കഥാപേത്വാ പുന ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ഉക്കട്ഠപടിപദം പടിപന്നോ സത്തേവ മാസേ ആയും പാലേത്വാ ഏകം സുവണ്ണപബ്ബതം നിസ്സായ ഠിതകോവ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി.

    Manussā disvā ‘‘amhākaṃ ayyo idāneva hasitvā puna paroditvā patiṭṭhito, kiṃ nu kho, bhante, amhākaṃ ayyaputtassa koci antarāyo bhavissatī’’ti taṃ pucchiṃsu. ‘‘Natthetassa antarāyo, nissaṃsayena buddho bhavissatī’’ti. ‘‘Atha kasmā, bhante, paroditthā’’ti? ‘‘Evarūpaṃ purisaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ na labhissāmi, ‘mahatī vata me jāni bhavissatī’ti attānaṃ anusocanto rodāmī’’ti āha. Tato so ‘‘kiṃ nu kho me ñātakesu koci ekaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ labhissatī’’ti upadhārento attano bhāgineyyaṃ nālakadārakaṃ addasa. So bhaginiyā gehaṃ gantvā ‘‘kahaṃ te putto nālako’’ti? ‘‘Atthi gehe, ayyā’’ti. ‘‘Pakkosāhi na’’nti pakkosāpetvā attano santikaṃ āgataṃ kumāraṃ āha – ‘‘tāta, suddhodanamahārājassa kule putto jāto, buddhaṅkuro eso, pañcatiṃsa vassāni atikkamitvā buddho bhavissati, tvaṃ etaṃ daṭṭhuṃ labhissasi, ajjeva pabbajāhī’’ti. Sattāsītikoṭidhane kule nibbattadārakopi ‘‘na maṃ mātulo anatthe niyojessatī’’ti cintetvā tāvadeva antarāpaṇato kāsāyāni ceva mattikāpattañca āharāpetvā kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādetvā ‘‘yo loke uttamapuggalo, taṃ uddissa mayhaṃ pabbajjā’’ti bodhisattābhimukhaṃ añjaliṃ paggayha pañcapatiṭṭhitena vanditvā pattaṃ thavikāya pakkhipitvā aṃsakūṭe olaggetvā himavantaṃ pavisitvā samaṇadhammaṃ akāsi. So paramābhisambodhippattaṃ tathāgataṃ upasaṅkamitvā nālakapaṭipadaṃ kathāpetvā puna himavantaṃ pavisitvā arahattaṃ patvā ukkaṭṭhapaṭipadaṃ paṭipanno satteva māse āyuṃ pāletvā ekaṃ suvaṇṇapabbataṃ nissāya ṭhitakova anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi.

    ബോധിസത്തമ്പി ഖോ പഞ്ചമദിവസേ സീസം ന്ഹാപേത്വാ ‘‘നാമഗ്ഗഹണം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി രാജഭവനം ചതുജ്ജാതിയഗന്ധേഹി വിലിമ്പേത്വാ ലാജപഞ്ചമകാനി പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ അസമ്ഭിന്നപായാസം സമ്പാദേത്വാ തിണ്ണം വേദാനം പാരങ്ഗതേ അട്ഠസതം ബ്രാഹ്മണേ നിമന്തേത്വാ രാജഭവനേ നിസീദാപേത്വാ സുഭോജനം ഭോജാപേത്വാ മഹാസക്കാരം കത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ലക്ഖണാനി പരിഗ്ഗഹാപേസും. തേസു –

    Bodhisattampi kho pañcamadivase sīsaṃ nhāpetvā ‘‘nāmaggahaṇaṃ gaṇhissāmā’’ti rājabhavanaṃ catujjātiyagandhehi vilimpetvā lājapañcamakāni pupphāni vikiritvā asambhinnapāyāsaṃ sampādetvā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāraṅgate aṭṭhasataṃ brāhmaṇe nimantetvā rājabhavane nisīdāpetvā subhojanaṃ bhojāpetvā mahāsakkāraṃ katvā ‘‘kiṃ nu kho bhavissatī’’ti lakkhaṇāni pariggahāpesuṃ. Tesu –

    ‘‘രാമോ ധജോ ലക്ഖണോ ചാപി മന്തീ, യഞ്ഞോ സുഭോജോ സുയാമോ സുദത്തോ;

    ‘‘Rāmo dhajo lakkhaṇo cāpi mantī, yañño subhojo suyāmo sudatto;

    ഏതേ തദാ അട്ഠ അഹേസും ബ്രാഹ്മണാ, ഛളങ്ഗവാ മന്തം വിയാകരിംസൂ’’തി. (മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൨൮൪) –

    Ete tadā aṭṭha ahesuṃ brāhmaṇā, chaḷaṅgavā mantaṃ viyākariṃsū’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.284) –

    ഇമേ അട്ഠേവ ബ്രാഹ്മണാ ലക്ഖണപരിഗ്ഗാഹകാ അഹേസും. പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ സുപിനോപി ഏതേഹേവ പരിഗ്ഗഹിതോ . തേസു സത്ത ജനാ ദ്വേ അങ്ഗുലിയോ ഉക്ഖിപിത്വാ ദ്വിധാ നം ബ്യാകരിംസു – ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സതി, രാജാ ഭവിസ്സതി ചക്കവത്തീ, സചേ പബ്ബജിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി സബ്ബം ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ സിരിവിഭവം ആചിക്ഖിംസു. തേസം പന സബ്ബദഹരോ ഗോത്തതോ കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ മാണവോ ബോധിസത്തസ്സ വരലക്ഖണസമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഇമസ്സ അഗാരമജ്ഝേ ഠാനകാരണം നത്ഥി, ഏകന്തേനേസ വിവടച്ഛദോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏകമേവ അങ്ഗുലിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഏകംസബ്യാകരണം ബ്യാകാസി. അയഞ്ഹി കതാധികാരോ പച്ഛിമഭവികസത്തോ പഞ്ഞായ ഇതരേ സത്ത ജനേ അഭിഭവിത്വാ ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതസ്സ ബോധിസത്തസ്സ ഏകന്തബുദ്ധഭാവസങ്ഖാതം ഏകമേവ ഗഹിം അദ്ദസ, തസ്മാ ഏകം അങ്ഗുലിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഏവം ബ്യാകാസി. അഥസ്സ നാമം ഗണ്ഹന്താ സബ്ബലോകസ്സ അത്ഥസിദ്ധികരത്താ ‘‘സിദ്ധത്ഥോ’’തി നാമം അകംസു.

    Ime aṭṭheva brāhmaṇā lakkhaṇapariggāhakā ahesuṃ. Paṭisandhiggahaṇadivase supinopi eteheva pariggahito . Tesu satta janā dve aṅguliyo ukkhipitvā dvidhā naṃ byākariṃsu – ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato sace agāraṃ ajjhāvasissati, rājā bhavissati cakkavattī, sace pabbajissati, buddho bhavissatī’’ti sabbaṃ cakkavattirañño sirivibhavaṃ ācikkhiṃsu. Tesaṃ pana sabbadaharo gottato koṇḍañño nāma māṇavo bodhisattassa varalakkhaṇasampattiṃ oloketvā ‘‘imassa agāramajjhe ṭhānakāraṇaṃ natthi, ekantenesa vivaṭacchado buddho bhavissatī’’ti ekameva aṅguliṃ ukkhipitvā ekaṃsabyākaraṇaṃ byākāsi. Ayañhi katādhikāro pacchimabhavikasatto paññāya itare satta jane abhibhavitvā imehi lakkhaṇehi samannāgatassa bodhisattassa ekantabuddhabhāvasaṅkhātaṃ ekameva gahiṃ addasa, tasmā ekaṃ aṅguliṃ ukkhipitvā evaṃ byākāsi. Athassa nāmaṃ gaṇhantā sabbalokassa atthasiddhikarattā ‘‘siddhattho’’ti nāmaṃ akaṃsu.

    അഥ ഖോ തേ ബ്രാഹ്മണാ അത്തനോ അത്തനോ ഘരാനി ഗന്ത്വാ പുത്തേ ആമന്തയിംസു – ‘‘താതാ, അമ്ഹേ മഹല്ലകാ, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുത്തം സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തം മയം സമ്ഭാവേയ്യാമ വാ നോ വാ, തുമ്ഹേ തസ്മിം കുമാരേ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തേ തസ്സ സാസനേ പബ്ബജേയ്യാഥാ’’തി. തേ സത്തപി ജനാ യാവതായുകം ഠത്വാ യഥാകമ്മം ഗതാ, കോണ്ഡഞ്ഞമാണവോയേവ പന അരോഗോ അഹോസി. സോ മഹാസത്തേ വുദ്ധിമന്വായ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അനക്കമേന ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ ‘‘രമണീയോ വത അയം ഭൂമിഭാഗോ, അലം വതിദം പധാനത്ഥികസ്സ കുലപുത്തസ്സ പധാനായാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ തത്ഥ വാസം ഉപഗതേ ‘‘മഹാപുരിസോ പബ്ബജിതോ’’തി സുത്വാ തേസം ബ്രാഹ്മണാനം പുത്തേ ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ കിര പബ്ബജിതോ, സോ നിസ്സംസയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി. സചേ തുമ്ഹാകം പിതരോ അരോഗാ അസ്സു, അജ്ജ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജേയ്യും. സചേ തുമ്ഹേപി ഇച്ഛേയ്യാഥ, ഏഥ, മയം തം മഹാപുരിസം അനുപബ്ബജിസ്സാമാ’’തി. തേ സബ്ബേ ഏകച്ഛന്ദാ ഭവിതും നാസക്ഖിംസു, തേസു തയോ ജനാ ന പബ്ബജിംസു, കോണ്ഡഞ്ഞബ്രാഹ്മണം ജേട്ഠകം കത്വാ ഇതരേ ചത്താരോ പബ്ബജിംസു. തേ പഞ്ചപി ജനാ പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരാ നാമ ജാതാ.

    Atha kho te brāhmaṇā attano attano gharāni gantvā putte āmantayiṃsu – ‘‘tātā, amhe mahallakā, suddhodanamahārājassa puttaṃ sabbaññutaṃ pattaṃ mayaṃ sambhāveyyāma vā no vā, tumhe tasmiṃ kumāre sabbaññutaṃ patte tassa sāsane pabbajeyyāthā’’ti. Te sattapi janā yāvatāyukaṃ ṭhatvā yathākammaṃ gatā, koṇḍaññamāṇavoyeva pana arogo ahosi. So mahāsatte vuddhimanvāya mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā pabbajitvā anakkamena uruvelaṃ gantvā ‘‘ramaṇīyo vata ayaṃ bhūmibhāgo, alaṃ vatidaṃ padhānatthikassa kulaputtassa padhānāyā’’ti cittaṃ uppādetvā tattha vāsaṃ upagate ‘‘mahāpuriso pabbajito’’ti sutvā tesaṃ brāhmaṇānaṃ putte upasaṅkamitvā evamāha – ‘‘siddhatthakumāro kira pabbajito, so nissaṃsayena buddho bhavissati. Sace tumhākaṃ pitaro arogā assu, ajja nikkhamitvā pabbajeyyuṃ. Sace tumhepi iccheyyātha, etha, mayaṃ taṃ mahāpurisaṃ anupabbajissāmā’’ti. Te sabbe ekacchandā bhavituṃ nāsakkhiṃsu, tesu tayo janā na pabbajiṃsu, koṇḍaññabrāhmaṇaṃ jeṭṭhakaṃ katvā itare cattāro pabbajiṃsu. Te pañcapi janā pañcavaggiyattherā nāma jātā.

    തദാ പന സുദ്ധോദനരാജാ – ‘‘കിം ദിസ്വാ മയ്ഹം പുത്തോ പബ്ബജിസ്സതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ചത്താരി പുബ്ബനിമിത്താനീ’’തി. ‘‘കതരഞ്ച കതരഞ്ചാ’’തി? ‘‘ജരാജിണ്ണം, ബ്യാധിതം, മതം, പബ്ബജിത’’ന്തി. രാജാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഏവരൂപാനം മമ പുത്തസ്സ സന്തികം ഉപസങ്കമിതും മാ അദത്ഥ, മയ്ഹം പുത്തസ്സ ബുദ്ധഭാവേന കമ്മം നത്ഥി, അഹം മമ പുത്തം ദ്വിസഹസ്സദീപപരിവാരാനം, ചതുന്നം മഹാദീപാനം, ഇസ്സരിയാധിപച്ചം ചക്കവത്തിരജ്ജം കരോന്തം ഛത്തിംസയോജനപരിമണ്ഡലായ പരിസായ പരിവുതം ഗഗനതലേ വിചരമാനം പസ്സിതുകാമോ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഇമേസം ചതുപ്പകാരാനം നിമിത്താനം കുമാരസ്സ ചക്ഖുപഥേ ആഗമനനിവാരണത്ഥം ചതൂസു ദിസാസു ഗാവുതേ ഗാവുതേ ആരക്ഖം ഠപേസി. തം ദിവസഞ്ച മങ്ഗലട്ഠാനേ സന്നിപതിതേസു അസീതിയാ ഞാതികുലസഹസ്സേസു ഏകമേകോ ഏകമേകം പുത്തം പടിജാനി – ‘‘അയം ബുദ്ധോ വാ ഹോതു രാജാ വാ, മയം ഏകമേതം പുത്തം ദസ്സാമ. സചേപി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ഖത്തിയസമണഗണേഹേവ പരിവാരിതോ വിചരിസ്സതി. സചേപി രാജാ ഭവിസ്സതി, ഖത്തിയകുമാരേഹേവ പുരക്ഖതപരിവാരിതോ വിചരിസ്സതീ’’തി. രാജാപി ബോധിസത്തസ്സ ഉത്തമരൂപസമ്പന്നാ വിഗതസബ്ബദോസാ ധാതിയോ പച്ചുപട്ഠാപേസി. ബോധിസത്തോ മഹന്തേന പരിവാരേന മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന വഡ്ഢതി.

    Tadā pana suddhodanarājā – ‘‘kiṃ disvā mayhaṃ putto pabbajissatī’’ti pucchi. ‘‘Cattāri pubbanimittānī’’ti. ‘‘Katarañca katarañcā’’ti? ‘‘Jarājiṇṇaṃ, byādhitaṃ, mataṃ, pabbajita’’nti. Rājā ‘‘ito paṭṭhāya evarūpānaṃ mama puttassa santikaṃ upasaṅkamituṃ mā adattha, mayhaṃ puttassa buddhabhāvena kammaṃ natthi, ahaṃ mama puttaṃ dvisahassadīpaparivārānaṃ, catunnaṃ mahādīpānaṃ, issariyādhipaccaṃ cakkavattirajjaṃ karontaṃ chattiṃsayojanaparimaṇḍalāya parisāya parivutaṃ gaganatale vicaramānaṃ passitukāmo’’ti. Evañca pana vatvā imesaṃ catuppakārānaṃ nimittānaṃ kumārassa cakkhupathe āgamananivāraṇatthaṃ catūsu disāsu gāvute gāvute ārakkhaṃ ṭhapesi. Taṃ divasañca maṅgalaṭṭhāne sannipatitesu asītiyā ñātikulasahassesu ekameko ekamekaṃ puttaṃ paṭijāni – ‘‘ayaṃ buddho vā hotu rājā vā, mayaṃ ekametaṃ puttaṃ dassāma. Sacepi buddho bhavissati, khattiyasamaṇagaṇeheva parivārito vicarissati. Sacepi rājā bhavissati, khattiyakumāreheva purakkhataparivārito vicarissatī’’ti. Rājāpi bodhisattassa uttamarūpasampannā vigatasabbadosā dhātiyo paccupaṭṭhāpesi. Bodhisatto mahantena parivārena mahantena sirisobhaggena vaḍḍhati.

    അഥേകദിവസം രഞ്ഞോ വപ്പമങ്ഗലം നാമ അഹോസി. തം ദിവസം സകലനഗരം ദേവനഗരം വിയ അലങ്കരോന്തി, സബ്ബേ ദാസകമ്മകരാദയോ അഹതവത്ഥനിവത്ഥാ ഗന്ധമാലാദിപടിമണ്ഡിതാ രാജകുലേ സന്നിപതന്തി, രഞ്ഞോ കമ്മന്തേ നങ്ഗലസഹസ്സം യോജയന്തി, തസ്മിം പന ദിവസേ ഏകേനൂനഅട്ഠസതനങ്ഗലാനി സദ്ധിം ബലിബദ്ദരസ്മിയോത്തേഹി രജതപരിക്ഖതാനി ഹോന്തി. രഞ്ഞോ ആലമ്ബനനങ്ഗലം പന രത്തസുവണ്ണപരിക്ഖതം ഹോതി. ബലിബദ്ദാനം സിങ്ഗരസ്മിപതോദാപി സുവണ്ണപരിക്ഖതാവ ഹോന്തി. രാജാ മഹാപരിവാരേന നിക്ഖമന്തോ പുത്തം ഗഹേത്വാവ അഗമാസി. കമ്മന്തട്ഠാനേ ഏകോ ജമ്ബുരുക്ഖോ ബഹലപലാസോ സന്ദച്ഛായോ അഹോസി. തസ്സ ഹേട്ഠാ കുമാരസ്സ സയനം പഞ്ഞാപേത്വാ ഉപരി സുവണ്ണതാരകഖചിതവിതാനം ബന്ധാപേത്വാ സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപാപേത്വാ ആരക്ഖം ഠപേത്വാ രാജാ സബ്ബാലങ്കാരം അലങ്കരിത്വാ അമച്ചഗണപരിവുതോ നങ്ഗലകരണട്ഠാനം അഗമാസി. തത്ഥ രാജാ സുവണ്ണനങ്ഗലം ഗണ്ഹാതി, അമച്ചാ ഏകേനൂനഅട്ഠസതരജതനങ്ഗലാനി, കസ്സകാ സേസനങ്ഗലാനി. തേ താനി ഗഹേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച കസന്തി. രാജാ പന ഓരതോ വാ പാരം ഗച്ഛതി, പാരതോ വാ ഓരം ആഗച്ഛതി.

    Athekadivasaṃ rañño vappamaṅgalaṃ nāma ahosi. Taṃ divasaṃ sakalanagaraṃ devanagaraṃ viya alaṅkaronti, sabbe dāsakammakarādayo ahatavatthanivatthā gandhamālādipaṭimaṇḍitā rājakule sannipatanti, rañño kammante naṅgalasahassaṃ yojayanti, tasmiṃ pana divase ekenūnaaṭṭhasatanaṅgalāni saddhiṃ balibaddarasmiyottehi rajataparikkhatāni honti. Rañño ālambananaṅgalaṃ pana rattasuvaṇṇaparikkhataṃ hoti. Balibaddānaṃ siṅgarasmipatodāpi suvaṇṇaparikkhatāva honti. Rājā mahāparivārena nikkhamanto puttaṃ gahetvāva agamāsi. Kammantaṭṭhāne eko jamburukkho bahalapalāso sandacchāyo ahosi. Tassa heṭṭhā kumārassa sayanaṃ paññāpetvā upari suvaṇṇatārakakhacitavitānaṃ bandhāpetvā sāṇipākārena parikkhipāpetvā ārakkhaṃ ṭhapetvā rājā sabbālaṅkāraṃ alaṅkaritvā amaccagaṇaparivuto naṅgalakaraṇaṭṭhānaṃ agamāsi. Tattha rājā suvaṇṇanaṅgalaṃ gaṇhāti, amaccā ekenūnaaṭṭhasatarajatanaṅgalāni, kassakā sesanaṅgalāni. Te tāni gahetvā ito cito ca kasanti. Rājā pana orato vā pāraṃ gacchati, pārato vā oraṃ āgacchati.

    ഏതസ്മിം ഠാനേ മഹാസമ്പത്തി അഹോസി. ബോധിസത്തം പരിവാരേത്വാ നിസിന്നാ ധാതിയോ ‘‘രഞ്ഞോ സമ്പത്തിം പസ്സാമാ’’തി അന്തോസാണിതോ ബഹി നിക്ഖന്താ. ബോധിസത്തോ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ കഞ്ചി അദിസ്വാവ വേഗേന ഉട്ഠായ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ആനാപാനേ പരിഗ്ഗഹേത്വാ പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേസി. ധാതിയോ ഖജ്ജഭോജ്ജന്തരേ വിചരമാനാ ഥോകം ചിരായിംസു. സേസരുക്ഖാനം ഛായാ വീതിവത്താ, തസ്സ പന ജമ്ബുരുക്ഖസ്സ ഛായാ പരിമണ്ഡലാ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. ധാതിയോ ‘‘അയ്യപുത്തോ ഏകകോ’’തി വേഗേന സാണിം ഉക്ഖിപിത്വാ അന്തോ പവിസമാനാ ബോധിസത്തം സയനേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തഞ്ച പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘ദേവ, കുമാരോ ഏവം നിസിന്നോ, അഞ്ഞേസം രുക്ഖാനം ഛായാ വീതിവത്താ, ജമ്ബുരുക്ഖസ്സ പന ഛായാ പരിമണ്ഡലാ ഠിതാ’’തി. രാജാ വേഗേനാഗന്ത്വാ പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ‘‘അയം തേ, താത, ദുതിയവന്ദനാ’’തി പുത്തം വന്ദി.

    Etasmiṃ ṭhāne mahāsampatti ahosi. Bodhisattaṃ parivāretvā nisinnā dhātiyo ‘‘rañño sampattiṃ passāmā’’ti antosāṇito bahi nikkhantā. Bodhisatto ito cito ca olokento kañci adisvāva vegena uṭṭhāya pallaṅkaṃ ābhujitvā ānāpāne pariggahetvā paṭhamajjhānaṃ nibbattesi. Dhātiyo khajjabhojjantare vicaramānā thokaṃ cirāyiṃsu. Sesarukkhānaṃ chāyā vītivattā, tassa pana jamburukkhassa chāyā parimaṇḍalā hutvā aṭṭhāsi. Dhātiyo ‘‘ayyaputto ekako’’ti vegena sāṇiṃ ukkhipitvā anto pavisamānā bodhisattaṃ sayane pallaṅkena nisinnaṃ tañca pāṭihāriyaṃ disvā gantvā rañño ārocesuṃ – ‘‘deva, kumāro evaṃ nisinno, aññesaṃ rukkhānaṃ chāyā vītivattā, jamburukkhassa pana chāyā parimaṇḍalā ṭhitā’’ti. Rājā vegenāgantvā pāṭihāriyaṃ disvā ‘‘ayaṃ te, tāta, dutiyavandanā’’ti puttaṃ vandi.

    അഥ അനുക്കമേന ബോധിസത്തോ സോളസവസ്സുദ്ദേസികോ ജാതോ. രാജാ ബോധിസത്തസ്സ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേ തയോ പാസാദേ കാരേസി – ഏകം നവഭൂമികം, ഏകം സത്തഭൂമികം, ഏകം പഞ്ചഭൂമികം, ചത്താലീസസഹസ്സാ ച നാടകിത്ഥിയോ ഉപട്ഠാപേസി. ബോധിസത്തോ ദേവോ വിയ അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതോ അലങ്കതനാടകിത്ഥീഹി പരിവുതോ നിപ്പുരിസേഹി തൂരിയേഹി പരിചാരിയമാനോ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ഉതുവാരേന തീസു പാസാദേസു വിഹാസി. രാഹുലമാതാ പനസ്സ ദേവീ അഗ്ഗമഹേസീ അഹോസി.

    Atha anukkamena bodhisatto soḷasavassuddesiko jāto. Rājā bodhisattassa tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavike tayo pāsāde kāresi – ekaṃ navabhūmikaṃ, ekaṃ sattabhūmikaṃ, ekaṃ pañcabhūmikaṃ, cattālīsasahassā ca nāṭakitthiyo upaṭṭhāpesi. Bodhisatto devo viya accharāsaṅghaparivuto alaṅkatanāṭakitthīhi parivuto nippurisehi tūriyehi paricāriyamāno mahāsampattiṃ anubhavanto utuvārena tīsu pāsādesu vihāsi. Rāhulamātā panassa devī aggamahesī ahosi.

    തസ്സേവം മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവന്തസ്സ ഏകദിവസം ഞാതിസങ്ഘസ്സ അബ്ഭന്തരേ അയം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘സിദ്ധത്ഥോ കീളാപസുതോവ വിചരതി, ന കിഞ്ചി സിപ്പം സിക്ഖതി, സങ്ഗാമേ പച്ചുപട്ഠിതേ കിം കരിസ്സതീ’’തി? രാജാ ബോധിസത്തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘താത, തവ ഞാതകാ ‘സിദ്ധത്ഥോ കിഞ്ചി സിപ്പം അസിക്ഖിത്വാ കീളാപസുതോവ വിചരതീ’തി വദന്തി, ഏത്ഥ കിം സത്തു പത്തകാലേ മഞ്ഞസീ’’തി? ‘‘ദേവ, മമ സിപ്പം സിക്ഖനകിച്ചം നത്ഥി, നഗരേ മമ സിപ്പദസ്സനത്ഥം ഭേരിം ചരാപേഥ ‘ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഞാതകാനം സിപ്പം ദസ്സേസ്സാമീ’’’തി. രാജാ തഥാ അകാസി. ബോധിസത്തോ അക്ഖണവേധിവാലവേധിധനുഗ്ഗഹേ സന്നിപാതാപേത്വാ മഹാജനസ്സ മജ്ഝേ അഞ്ഞേഹി ധനുഗ്ഗഹേഹി അസാധാരണം ഞാതകാനം ദ്വാദസവിധം സിപ്പം ദസ്സേസി. തം സരഭങ്ഗജാതകേ ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തദാ തസ്സ ഞാതിസങ്ഘോ നിക്കങ്ഖോ അഹോസി.

    Tassevaṃ mahāsampattiṃ anubhavantassa ekadivasaṃ ñātisaṅghassa abbhantare ayaṃ kathā udapādi – ‘‘siddhattho kīḷāpasutova vicarati, na kiñci sippaṃ sikkhati, saṅgāme paccupaṭṭhite kiṃ karissatī’’ti? Rājā bodhisattaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, tava ñātakā ‘siddhattho kiñci sippaṃ asikkhitvā kīḷāpasutova vicaratī’ti vadanti, ettha kiṃ sattu pattakāle maññasī’’ti? ‘‘Deva, mama sippaṃ sikkhanakiccaṃ natthi, nagare mama sippadassanatthaṃ bheriṃ carāpetha ‘ito sattame divase ñātakānaṃ sippaṃ dassessāmī’’’ti. Rājā tathā akāsi. Bodhisatto akkhaṇavedhivālavedhidhanuggahe sannipātāpetvā mahājanassa majjhe aññehi dhanuggahehi asādhāraṇaṃ ñātakānaṃ dvādasavidhaṃ sippaṃ dassesi. Taṃ sarabhaṅgajātake āgatanayeneva veditabbaṃ. Tadā tassa ñātisaṅgho nikkaṅkho ahosi.

    അഥേകദിവസം ബോധിസത്തോ ഉയ്യാനഭൂമിം ഗന്തുകാമോ സാരഥിം ആമന്തേത്വാ ‘‘രഥം യോജേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ മഹാരഹം ഉത്തമരഥം സബ്ബാലങ്കാരേന അലങ്കരിത്വാ കുമുദപത്തവണ്ണേ ചത്താരോ മങ്ഗലസിന്ധവേ യോജേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പടിവേദേസി. ബോധിസത്തോ ദേവവിമാനസദിസം രഥം അഭിരുഹിത്വാ ഉയ്യാനാഭിമുഖോ അഗമാസി. ദേവതാ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ അഭിസമ്ബുജ്ഝനകാലോ ആസന്നോ, പുബ്ബനിമിത്തം ദസ്സേസ്സാമാ’’തി ഏകം ദേവപുത്തം ജരാജിണ്ണം ഖണ്ഡദന്തം പലിതകേസം വങ്കം ഓഭഗ്ഗസരീരം ദണ്ഡഹത്ഥം പവേധമാനം കത്വാ ദസ്സേസും. തം ബോധിസത്തോ ചേവ സാരഥി ച പസ്സന്തി. തതോ ബോധിസത്തോ, ‘‘സമ്മ, കോ നാമേസ പുരിസോ, കേസാപിസ്സ ന യഥാ അഞ്ഞേസ’’ന്തി മഹാപദാനേ (ദീ॰ നി॰ ൨.൪൫) ആഗതനയേന സാരഥിം പുച്ഛിത്വാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ധിരത്ഥു വത, ഭോ, ജാതി , യത്ര ഹി നാമ ജാതസ്സ ജരാ പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി സംവിഗ്ഗഹദയോ തതോവ പടിനിവത്തിത്വാ പാസാദമേവ അഭിരുഹി. രാജാ ‘‘കിം കാരണാ മമ പുത്തോ ഖിപ്പം പടിനിവത്തീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ജിണ്ണപുരിസം ദിസ്വാ, ദേവാ’’തി. ‘‘ജിണ്ണകം ദിസ്വാ പബ്ബജിസ്സതീതി ആഹംസു, കസ്മാ മം നാസേഥ, സീഘം പുത്തസ്സ നാടകാനി സജ്ജേഥ, സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ പബ്ബജ്ജായ സതിം ന കരിസ്സതീ’’തി വത്വാ ആരക്ഖം വഡ്ഢേത്വാ സബ്ബദിസാസു അദ്ധയോജനേ അദ്ധയോജനേ ആരക്ഖം ഠപേസി.

    Athekadivasaṃ bodhisatto uyyānabhūmiṃ gantukāmo sārathiṃ āmantetvā ‘‘rathaṃ yojehī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā mahārahaṃ uttamarathaṃ sabbālaṅkārena alaṅkaritvā kumudapattavaṇṇe cattāro maṅgalasindhave yojetvā bodhisattassa paṭivedesi. Bodhisatto devavimānasadisaṃ rathaṃ abhiruhitvā uyyānābhimukho agamāsi. Devatā ‘‘siddhatthakumārassa abhisambujjhanakālo āsanno, pubbanimittaṃ dassessāmā’’ti ekaṃ devaputtaṃ jarājiṇṇaṃ khaṇḍadantaṃ palitakesaṃ vaṅkaṃ obhaggasarīraṃ daṇḍahatthaṃ pavedhamānaṃ katvā dassesuṃ. Taṃ bodhisatto ceva sārathi ca passanti. Tato bodhisatto, ‘‘samma, ko nāmesa puriso, kesāpissa na yathā aññesa’’nti mahāpadāne (dī. ni. 2.45) āgatanayena sārathiṃ pucchitvā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘dhiratthu vata, bho, jāti , yatra hi nāma jātassa jarā paññāyissatī’’ti saṃviggahadayo tatova paṭinivattitvā pāsādameva abhiruhi. Rājā ‘‘kiṃ kāraṇā mama putto khippaṃ paṭinivattī’’ti pucchi. ‘‘Jiṇṇapurisaṃ disvā, devā’’ti. ‘‘Jiṇṇakaṃ disvā pabbajissatīti āhaṃsu, kasmā maṃ nāsetha, sīghaṃ puttassa nāṭakāni sajjetha, sampattiṃ anubhavanto pabbajjāya satiṃ na karissatī’’ti vatvā ārakkhaṃ vaḍḍhetvā sabbadisāsu addhayojane addhayojane ārakkhaṃ ṭhapesi.

    പുനേകദിവസം ബോധിസത്തോ തഥേവ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ ദേവതാഭിനിമ്മിതം ബ്യാധിതം പുരിസം ദിസ്വാ പുരിമനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ സംവിഗ്ഗഹദയോ നിവത്തിത്വാ പാസാദം അഭിരുഹി. രാജാപി പുച്ഛിത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ സംവിദഹിത്വാ പുന വഡ്ഢേത്വാ സമന്താ തിഗാവുതപ്പമാണേ പദേസേ ആരക്ഖം ഠപേസി. അപരമ്പി ഏകദിവസം ബോധിസത്തോ തഥേവ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ ദേവതാഭിനിമ്മിതം കാലങ്കതം ദിസ്വാ പുരിമനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ സംവിഗ്ഗഹദയോ പുന നിവത്തിത്വാ പാസാദം അഭിരുഹി. രാജാപി പുച്ഛിത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ സംവിദഹിത്വാ പുന വഡ്ഢേത്വാ സമന്തതോ യോജനപ്പമാണേ പദേസേ ആരക്ഖം ഠപേസി. അപരം പനേകദിവസം ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ തഥേവ ദേവതാഭിനിമ്മിതം സുനിവത്ഥം സുപാരുതം പബ്ബജിതം ദിസ്വാ ‘‘കോ നാമേസോ സമ്മാ’’ഹി സാരഥിം പുച്ഛി. സാരഥി കിഞ്ചാപി ബുദ്ധുപ്പാദസ്സ അഭാവാ പബ്ബജിതം വാ പബ്ബജിതഗുണേ വാ ന ജാനാതി, ദേവതാനുഭാവേന പന ‘‘പബ്ബജിതോ നാമായം, ദേവാ’’തി വത്വാ പബ്ബജ്ജായ ഗുണേ വണ്ണേസി. ബോധിസത്തോ പബ്ബജ്ജായ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ തം ദിവസം ഉയ്യാനം അഗമാസി. ദീഘഭാണകാ പനാഹു – ‘‘ചത്താരിപി നിമിത്താനി ഏകദിവസേനേവ ദിസ്വാ അഗമാസീ’’തി.

    Punekadivasaṃ bodhisatto tatheva uyyānaṃ gacchanto devatābhinimmitaṃ byādhitaṃ purisaṃ disvā purimanayeneva pucchitvā saṃviggahadayo nivattitvā pāsādaṃ abhiruhi. Rājāpi pucchitvā heṭṭhā vuttanayeneva saṃvidahitvā puna vaḍḍhetvā samantā tigāvutappamāṇe padese ārakkhaṃ ṭhapesi. Aparampi ekadivasaṃ bodhisatto tatheva uyyānaṃ gacchanto devatābhinimmitaṃ kālaṅkataṃ disvā purimanayeneva pucchitvā saṃviggahadayo puna nivattitvā pāsādaṃ abhiruhi. Rājāpi pucchitvā heṭṭhā vuttanayeneva saṃvidahitvā puna vaḍḍhetvā samantato yojanappamāṇe padese ārakkhaṃ ṭhapesi. Aparaṃ panekadivasaṃ uyyānaṃ gacchanto tatheva devatābhinimmitaṃ sunivatthaṃ supārutaṃ pabbajitaṃ disvā ‘‘ko nāmeso sammā’’hi sārathiṃ pucchi. Sārathi kiñcāpi buddhuppādassa abhāvā pabbajitaṃ vā pabbajitaguṇe vā na jānāti, devatānubhāvena pana ‘‘pabbajito nāmāyaṃ, devā’’ti vatvā pabbajjāya guṇe vaṇṇesi. Bodhisatto pabbajjāya ruciṃ uppādetvā taṃ divasaṃ uyyānaṃ agamāsi. Dīghabhāṇakā panāhu – ‘‘cattāripi nimittāni ekadivaseneva disvā agamāsī’’ti.

    സോ തത്ഥ ദിവസഭാഗം കീളിത്വാ മങ്ഗലപോക്ഖരണിയം ന്ഹായിത്വാ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ മങ്ഗലസിലാപട്ടേ നിസീദി അത്താനം അലങ്കാരാപേതുകാമോ, അഥസ്സ പരിചാരകപുരിസാ നാനാവണ്ണാനി ദുസ്സാനി നാനപ്പകാരാ ആഭരണവികതിയോ മാലാഗന്ധവിലേപനാനി ച ആദായ സമന്താ പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. തസ്മിം ഖണേ സക്കസ്സ നിസിന്നാസനം ഉണ്ഹം അഹോസി. സോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഇമമ്ഹാ ഠാനാ ചാവേതുകാമോസീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ബോധിസത്തസ്സ അലങ്കാരേതുകാമതം ഞത്വാ വിസ്സകമ്മം ആമന്തേസി – ‘‘സമ്മ വിസ്സകമ്മ, സിദ്ധത്ഥകുമാരോ അജ്ജ അഡ്ഢരത്തസമയേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിസ്സതി, അയമസ്സ പച്ഛിമോ അലങ്കാരോ, ത്വം ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ മഹാപുരിസം ദിബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരോഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ദേവാനുഭാവേന തങ്ഖണഞ്ഞേവ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ തസ്സേവ കപ്പകസദിസോ ഹുത്വാ ദിബ്ബദുസ്സേന ബോധിസത്തസ്സ സീസം വേഠേസി. ബോധിസത്തോ ഹത്ഥസമ്ഫസ്സേനേവ ‘‘നാമം മനുസ്സോ, ദേവപുത്തോ അയ’’ന്തി അഞ്ഞാസി. വേഠനേന വേഠിതമത്തേ സീസേ മോളിയം മണിരതനാകാരേന ദുസ്സസഹസ്സം അബ്ഭുഗ്ഗഞ്ഛി, പുന വേഠേന്തസ്സ ദുസ്സസഹസ്സന്തി ദസക്ഖത്തും വേഠേന്തസ്സ ദസ ദുസ്സസഹസ്സാനി അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛിംസു. ‘‘സീസം ഖുദ്ദകം, ദുസ്സാനി ബഹൂനി , കഥം അബ്ഭുഗ്ഗതാനീ’’തി ന ചിന്തേതബ്ബം. തേസു ഹി സബ്ബമഹന്തം ആമലകപുപ്ഫപ്പമാണം, അവസേസാനി കദമ്ബകപുപ്ഫപ്പമാണാനി അഹേസും. ബോധിസത്തസ്സ സീസം കിഞ്ജക്ഖഗവച്ഛിതം വിയ കുയ്യകപുപ്ഫം അഹോസി.

    So tattha divasabhāgaṃ kīḷitvā maṅgalapokkharaṇiyaṃ nhāyitvā atthaṅgate sūriye maṅgalasilāpaṭṭe nisīdi attānaṃ alaṅkārāpetukāmo, athassa paricārakapurisā nānāvaṇṇāni dussāni nānappakārā ābharaṇavikatiyo mālāgandhavilepanāni ca ādāya samantā parivāretvā aṭṭhaṃsu. Tasmiṃ khaṇe sakkassa nisinnāsanaṃ uṇhaṃ ahosi. So ‘‘ko nu kho maṃ imamhā ṭhānā cāvetukāmosī’’ti upadhārento bodhisattassa alaṅkāretukāmataṃ ñatvā vissakammaṃ āmantesi – ‘‘samma vissakamma, siddhatthakumāro ajja aḍḍharattasamaye mahābhinikkhamanaṃ nikkhamissati, ayamassa pacchimo alaṅkāro, tvaṃ uyyānaṃ gantvā mahāpurisaṃ dibbālaṅkārehi alaṅkarohī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā devānubhāvena taṅkhaṇaññeva bodhisattaṃ upasaṅkamitvā tasseva kappakasadiso hutvā dibbadussena bodhisattassa sīsaṃ veṭhesi. Bodhisatto hatthasamphasseneva ‘‘nāmaṃ manusso, devaputto aya’’nti aññāsi. Veṭhanena veṭhitamatte sīse moḷiyaṃ maṇiratanākārena dussasahassaṃ abbhuggañchi, puna veṭhentassa dussasahassanti dasakkhattuṃ veṭhentassa dasa dussasahassāni abbhuggacchiṃsu. ‘‘Sīsaṃ khuddakaṃ, dussāni bahūni , kathaṃ abbhuggatānī’’ti na cintetabbaṃ. Tesu hi sabbamahantaṃ āmalakapupphappamāṇaṃ, avasesāni kadambakapupphappamāṇāni ahesuṃ. Bodhisattassa sīsaṃ kiñjakkhagavacchitaṃ viya kuyyakapupphaṃ ahosi.

    അഥസ്സ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതസ്സ സബ്ബതാലാവചരേസു സകാനി സകാനി പടിഭാനാനി ദസ്സയന്തേസു, ബ്രാഹ്മണേസു ‘‘ജയനന്ദാ’’തിആദിവചനേഹി, സുതമങ്ഗലികാദീസു ച നാനപ്പകാരേഹി മങ്ഗലവചനത്ഥുതിഘോസേഹി സമ്ഭാവേന്തേസു സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം തം രഥവരം അഭിരുഹി. തസ്മിം സമയേ ‘‘രാഹുലമാതാ പുത്തം വിജാതാ’’തി സുത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘പുത്തസ്സ മേ തുട്ഠിം നിവേദേഥാ’’തി സാസനം പഹിണി. ബോധിസത്തോ തം സുത്വാ ‘‘രാഹു ജാതോ, ബന്ധനം ജാത’’ന്തി ആഹ. രാജാ ‘‘കിം മേ പുത്തോ അവചാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തം വചനം സുത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ മേ നത്താ ‘രാഹുലകുമാരോ’ത്വേവ നാമ ഹോതൂ’’തി ആഹ.

    Athassa sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitassa sabbatālāvacaresu sakāni sakāni paṭibhānāni dassayantesu, brāhmaṇesu ‘‘jayanandā’’tiādivacanehi, sutamaṅgalikādīsu ca nānappakārehi maṅgalavacanatthutighosehi sambhāventesu sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ taṃ rathavaraṃ abhiruhi. Tasmiṃ samaye ‘‘rāhulamātā puttaṃ vijātā’’ti sutvā suddhodanamahārājā ‘‘puttassa me tuṭṭhiṃ nivedethā’’ti sāsanaṃ pahiṇi. Bodhisatto taṃ sutvā ‘‘rāhu jāto, bandhanaṃ jāta’’nti āha. Rājā ‘‘kiṃ me putto avacā’’ti pucchitvā taṃ vacanaṃ sutvā ‘‘ito paṭṭhāya me nattā ‘rāhulakumāro’tveva nāma hotū’’ti āha.

    ബോധിസത്തോപി ഖോ രഥവരം ആരുയ്ഹ അതിമഹന്തേന യസേന അതിമനോരമേന സിരിസോഭഗ്ഗേന നഗരം പാവിസി. തസ്മിം സമയേ കിസാഗോതമീ നാമ ഖത്തിയകഞ്ഞാ ഉപരിപാസാദവരതലഗതാ നഗരം പദക്ഖിണം കുരുമാനസ്സ ബോധിസത്തസ്സ രൂപസിരിം ദിസ്വാ പീതിസോമനസ്സജാതാ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

    Bodhisattopi kho rathavaraṃ āruyha atimahantena yasena atimanoramena sirisobhaggena nagaraṃ pāvisi. Tasmiṃ samaye kisāgotamī nāma khattiyakaññā uparipāsādavaratalagatā nagaraṃ padakkhiṇaṃ kurumānassa bodhisattassa rūpasiriṃ disvā pītisomanassajātā imaṃ udānaṃ udānesi –

    ‘‘നിബ്ബുതാ നൂന സാ മാതാ, നിബ്ബുതോ നൂന സോ പിതാ;

    ‘‘Nibbutā nūna sā mātā, nibbuto nūna so pitā;

    നിബ്ബുതാ നൂന സാ നാരീ, യസ്സായം ഈദിസോ പതീ’’തി. (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ നിദാനകഥാ); –

    Nibbutā nūna sā nārī, yassāyaṃ īdiso patī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā); –

    ബോധിസത്തോ തം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഏവമാഹ – ‘ഏവരൂപം അത്തഭാവം പസ്സന്തിയാ മാതു ഹദയം നിബ്ബായതി, പിതു ഹദയം നിബ്ബായതി, പജാപതിയാ ഹദയം നിബ്ബായതീ’തി. കിസ്മിം നു ഖോ നിബ്ബുതേ ഹദയം നിബ്ബുതം നാമ ഹോതീ’’തി. അഥസ്സ കിലേസേസു വിരത്തമനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘രാഗഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, ദോസഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, മോഹഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, മാനദിട്ഠിആദീസു സബ്ബകിലേസദരഥേസു നിബ്ബുതേസു നിബ്ബുതം നാമ ഹോതീ’’തി. ‘‘അയം മേ സുസ്സവനം സാവേതി, അഹഞ്ഹി നിബ്ബാനം ഗവേസന്തോ വിചരാമി, അജ്ജേവ മയാ ഘരാവാസം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിത്വാ നിബ്ബാനം ഗവേസിതും വട്ടതി, അയം ഇമിസ്സാ ആചരിയഭാഗോ ഹോതൂ’’തി കണ്ഠതോ ഓമുഞ്ചിത്വാ കിസാഗോതമിയാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം മുത്താഹാരം പേസേസി. സാ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ മയി പടിബദ്ധചിത്തോ ഹുത്വാ പണ്ണാകാരം പേസേതീ’’തി സോമനസ്സജാതാ അഹോസി.

    Bodhisatto taṃ sutvā cintesi – ‘‘ayaṃ evamāha – ‘evarūpaṃ attabhāvaṃ passantiyā mātu hadayaṃ nibbāyati, pitu hadayaṃ nibbāyati, pajāpatiyā hadayaṃ nibbāyatī’ti. Kismiṃ nu kho nibbute hadayaṃ nibbutaṃ nāma hotī’’ti. Athassa kilesesu virattamanassa etadahosi – ‘‘rāgaggimhi nibbute nibbutaṃ nāma hoti, dosaggimhi nibbute nibbutaṃ nāma hoti, mohaggimhi nibbute nibbutaṃ nāma hoti, mānadiṭṭhiādīsu sabbakilesadarathesu nibbutesu nibbutaṃ nāma hotī’’ti. ‘‘Ayaṃ me sussavanaṃ sāveti, ahañhi nibbānaṃ gavesanto vicarāmi, ajjeva mayā gharāvāsaṃ chaḍḍetvā nikkhamma pabbajitvā nibbānaṃ gavesituṃ vaṭṭati, ayaṃ imissā ācariyabhāgo hotū’’ti kaṇṭhato omuñcitvā kisāgotamiyā satasahassagghanakaṃ muttāhāraṃ pesesi. Sā ‘‘siddhatthakumāro mayi paṭibaddhacitto hutvā paṇṇākāraṃ pesetī’’ti somanassajātā ahosi.

    ബോധിസത്തോപി മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന അത്തനോ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ സിരിസയനേ നിപജ്ജി. താവദേവ ച നം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ നച്ചഗീതാദീസു സുസിക്ഖിതാ ദേവകഞ്ഞാ വിയ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്താ നാടകിത്ഥിയോ നാനാതൂരിയാനി ഗഹേത്വാ സമ്പരിവാരേത്വാ അഭിരമാപേന്തിയോ നച്ചഗീതവാദിതാനി പയോജയിംസു. ബോധിസത്തോ കിലേസേസു വിരത്തചിത്തതായ നച്ചാദീസു അനഭിരതോ മുഹുത്തം നിദ്ദം ഓക്കമി. താപി ഇത്ഥിയോ ‘‘യസ്സത്ഥായ മയം നച്ചാദീനി പയോജേമ, സോ നിദ്ദം ഉപഗതോ, ഇദാനി കിമത്ഥം കിലമിസ്സാമാ’’തി ഗഹിതഗഹിതാനി തൂരിയാനി അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ നിപജ്ജിംസു, ഗന്ധതേലപ്പദീപാ ഝായന്തി. ബോധിസത്തോ പബുജ്ഝിത്വാ സയനപിട്ഠേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നോ അദ്ദസ താ ഇത്ഥിയോ തൂരിയഭണ്ഡാനി അവത്ഥരിത്വാ നിദ്ദായന്തിയോ – ഏകച്ചാ പഗ്ഘരിതഖേളാ, കിലിന്നഗത്താ, ഏകച്ചാ ദന്തേ ഖാദന്തിയോ, ഏകച്ചാ കാകച്ഛന്തിയോ, ഏകച്ചാ വിപ്പലപന്തിയോ, ഏകച്ചാ വിവടമുഖീ, ഏകച്ചാ അപഗതവത്ഥാ പാകടബീഭച്ഛസമ്ബാധട്ഠാനാ. സോ താസം തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ കാമേസു വിരത്തചിത്തോ അഹോസി. തസ്സ അലങ്കതപടിയത്തം സക്കഭവനസദിസമ്പി തം മഹാതലം വിവിധനാനാകുണപഭരിതം ആമകസുസാനം വിയ ഉപട്ഠാസി, തയോ ഭവാ ആദിത്തഗേഹസദിസാ ഖാദിംസു – ‘‘ഉപദ്ദുതം വത, ഭോ, ഉപസ്സട്ഠം വത, ഭോ’’തി ഉദാനം പവത്തേസി, അതിവിയസ്സ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം നമി.

    Bodhisattopi mahantena sirisobhaggena attano pāsādaṃ abhiruhitvā sirisayane nipajji. Tāvadeva ca naṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā naccagītādīsu susikkhitā devakaññā viya rūpasobhaggappattā nāṭakitthiyo nānātūriyāni gahetvā samparivāretvā abhiramāpentiyo naccagītavāditāni payojayiṃsu. Bodhisatto kilesesu virattacittatāya naccādīsu anabhirato muhuttaṃ niddaṃ okkami. Tāpi itthiyo ‘‘yassatthāya mayaṃ naccādīni payojema, so niddaṃ upagato, idāni kimatthaṃ kilamissāmā’’ti gahitagahitāni tūriyāni ajjhottharitvā nipajjiṃsu, gandhatelappadīpā jhāyanti. Bodhisatto pabujjhitvā sayanapiṭṭhe pallaṅkena nisinno addasa tā itthiyo tūriyabhaṇḍāni avattharitvā niddāyantiyo – ekaccā paggharitakheḷā, kilinnagattā, ekaccā dante khādantiyo, ekaccā kākacchantiyo, ekaccā vippalapantiyo, ekaccā vivaṭamukhī, ekaccā apagatavatthā pākaṭabībhacchasambādhaṭṭhānā. So tāsaṃ taṃ vippakāraṃ disvā bhiyyosomattāya kāmesu virattacitto ahosi. Tassa alaṅkatapaṭiyattaṃ sakkabhavanasadisampi taṃ mahātalaṃ vividhanānākuṇapabharitaṃ āmakasusānaṃ viya upaṭṭhāsi, tayo bhavā ādittagehasadisā khādiṃsu – ‘‘upaddutaṃ vata, bho, upassaṭṭhaṃ vata, bho’’ti udānaṃ pavattesi, ativiyassa pabbajjāya cittaṃ nami.

    സോ ‘‘അജ്ജേവ മയാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതും വട്ടതീ’’തി സയനാ വുട്ഠായ ദ്വാരസമീപം ഗന്ത്വാ ‘‘കോ ഏത്ഥാ’’തി ആഹ. ഉമ്മാരേ സീസം കത്വാ നിപന്നോ ഛന്നോ – ‘‘അഹം, അയ്യപുത്ത, ഛന്നോ’’തി ആഹ. ‘‘അജ്ജാഹം മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതുകാമോ, ഏകം മേ അസ്സം കപ്പേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി അസ്സഭണ്ഡകം ഗഹേത്വാ അസ്സസാലം ഗന്ത്വാ ഗന്ധതേലപ്പദീപേസു ജലന്തേസു സുമനപട്ടവിതാനസ്സ ഹേട്ഠാ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ ഠിതം കണ്ഡകം അസ്സരാജാനം ദിസ്വാ ‘‘അജ്ജ മയാ ഇമമേവ കപ്പേതും വട്ടതീ’’തി കണ്ഡകം കപ്പേസി. സോ കപ്പിയമാനോവ അഞ്ഞാസി ‘‘അയം കപ്പനാ അതിവിയ ഗാള്ഹാ, അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഉയ്യാനകീളാദിഗമനകാലേ കപ്പനാ വിയ ന ഹോതി , മയ്ഹം അയ്യപുത്തോ അജ്ജ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതുകാമോ ഭവിസ്സതീ’’തി. തതോ തുട്ഠമാനസോ മഹാഹസിതം ഹസി, സോ സദ്ദോ സകലനഗരം പത്ഥരിത്വാ ഗച്ഛേയ്യ. ദേവതാ പന നം സന്നിരുമ്ഭിത്വാ ന കസ്സചി സോതും അദംസു.

    So ‘‘ajjeva mayā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamituṃ vaṭṭatī’’ti sayanā vuṭṭhāya dvārasamīpaṃ gantvā ‘‘ko etthā’’ti āha. Ummāre sīsaṃ katvā nipanno channo – ‘‘ahaṃ, ayyaputta, channo’’ti āha. ‘‘Ajjāhaṃ mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitukāmo, ekaṃ me assaṃ kappehī’’ti āha. So ‘‘sādhu, devā’’ti assabhaṇḍakaṃ gahetvā assasālaṃ gantvā gandhatelappadīpesu jalantesu sumanapaṭṭavitānassa heṭṭhā ramaṇīye bhūmibhāge ṭhitaṃ kaṇḍakaṃ assarājānaṃ disvā ‘‘ajja mayā imameva kappetuṃ vaṭṭatī’’ti kaṇḍakaṃ kappesi. So kappiyamānova aññāsi ‘‘ayaṃ kappanā ativiya gāḷhā, aññesu divasesu uyyānakīḷādigamanakāle kappanā viya na hoti , mayhaṃ ayyaputto ajja mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitukāmo bhavissatī’’ti. Tato tuṭṭhamānaso mahāhasitaṃ hasi, so saddo sakalanagaraṃ pattharitvā gaccheyya. Devatā pana naṃ sannirumbhitvā na kassaci sotuṃ adaṃsu.

    ബോധിസത്തോപി ഖോ ഛന്നം പേസേത്വാവ ‘‘പുത്തം താവ പസ്സിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നിസിന്നപല്ലങ്കതോ ഉട്ഠായ രാഹുലമാതുയാ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഗബ്ഭദ്വാരം വിവരി. തസ്മിം ഖണേ അന്തോഗബ്ഭേ ഗന്ധതേലപ്പദീപോ ഝായതി, രാഹുലമാതാ സുമനമല്ലികാദീനം പുപ്ഫാനം അമ്ബണമത്തേന അഭിപ്പകിണ്ണേ സയനേ പുത്തസ്സ മത്ഥകേ ഹത്ഥം ഠപേത്വാ നിദ്ദായതി. ബോധിസത്തോ ഉമ്മാരേ പാദം ഠപേത്വാ ഠിതകോവ ഓലോകേത്വാ ‘‘സചാഹം ദേവിയാ ഹത്ഥം അപനേത്വാ മമ പുത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമി, ദേവീ പബുജ്ഝിസ്സതി, ഏവം മേ ഗമനന്തരായോ ഭവിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഹുത്വാവ ആഗന്ത്വാ പുത്തം പസ്സിസ്സാമീ’’തി പാസാദതലതോ ഓതരി. യം പന ജാതകട്ഠകഥായം ‘‘തദാ സത്താഹജാതോ രാഹുലകുമാരോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം സേസട്ഠകഥാസു നത്ഥി, തസ്മാ ഇദമേവ ഗഹേതബ്ബം.

    Bodhisattopi kho channaṃ pesetvāva ‘‘puttaṃ tāva passissāmī’’ti cintetvā nisinnapallaṅkato uṭṭhāya rāhulamātuyā vasanaṭṭhānaṃ gantvā gabbhadvāraṃ vivari. Tasmiṃ khaṇe antogabbhe gandhatelappadīpo jhāyati, rāhulamātā sumanamallikādīnaṃ pupphānaṃ ambaṇamattena abhippakiṇṇe sayane puttassa matthake hatthaṃ ṭhapetvā niddāyati. Bodhisatto ummāre pādaṃ ṭhapetvā ṭhitakova oloketvā ‘‘sacāhaṃ deviyā hatthaṃ apanetvā mama puttaṃ gaṇhissāmi, devī pabujjhissati, evaṃ me gamanantarāyo bhavissati, buddho hutvāva āgantvā puttaṃ passissāmī’’ti pāsādatalato otari. Yaṃ pana jātakaṭṭhakathāyaṃ ‘‘tadā sattāhajāto rāhulakumāro hotī’’ti vuttaṃ, taṃ sesaṭṭhakathāsu natthi, tasmā idameva gahetabbaṃ.

    ഏവം ബോധിസത്തോ പാസാദതലാ ഓതരിത്വാ അസ്സസമീപം ഗന്ത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘താത കണ്ഡക, ത്വം അജ്ജ ഏകരത്തിം മം താരയ, അഹം തം നിസ്സായ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സദേവകം ലോകം താരയിസ്സാമീ’’തി. തതോ ഉല്ലങ്ഘിത്വാ കണ്ഡകസ്സ പിട്ഠിം അഭിരുഹി. കണ്ഡകോ ഗീവതോ പട്ഠായ ആയാമേന അട്ഠാരസഹത്ഥോ ഹോതി, തദനുച്ഛവികേന ഉബ്ബേധേന സമന്നാഗതോ ഥാമജവസമ്പന്നോ സബ്ബസേതോ ധോതസങ്ഖസദിസോ. സോ സചേ ഹസേയ്യ വാ പദസദ്ദം വാ കരേയ്യ, സദ്ദോ സകലനഗരം അവത്ഥരേയ്യ, തസ്മാ ദേവതാ അത്തനോ ആനുഭാവേന തസ്സ യഥാ ന കോചി സുണാതി, ഏവം ഹസിതസദ്ദം സന്നിരുമ്ഭിത്വാ അക്കമനഅക്കമനപദവാരേ ഹത്ഥതലാനി ഉപനാമേസും. ബോധിസത്തോ അസ്സവരസ്സ പിട്ഠിവേമജ്ഝഗതോ ഛന്നം അസ്സസ്സ വാലധിം ഗാഹാപേത്വാ അഡ്ഢരത്തസമയേ മഹാദ്വാരസമീപം പത്തോ. തദാ പന രാജാ ‘‘ഏവം മമ പുത്തോ യായ കായചി വേലായ നഗരദ്വാരം വിവരിത്വാ നിക്ഖമിതും ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി ദ്വീസു ദ്വാരകവാടേസു ഏകേകം പുരിസസഹസ്സേന വിവരിതബ്ബം കാരേസി. ബോധിസത്തോ പന ഥാമബലസമ്പന്നോ ഹത്ഥിഗണനായ കോടിസഹസ്സഹത്ഥീനം ബലം ധാരേസി, പുരിസഗണനായ ദസകോടിസഹസ്സപുരിസാനം ബലം ധാരേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരിയ്യതി, അജ്ജ കണ്ഡകസ്സ പിട്ഠേ നിസിന്നോവ വാലധിം ഗഹേത്വാ ഠിതേന ഛന്നേന സദ്ധിംയേവ കണ്ഡകം ഊരുഹി നിപ്പീളേത്വാ അട്ഠാരസഹത്ഥുബ്ബേധം പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. ഛന്നോപി ചിന്തേസി – ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരിയ്യതി, അഹം അത്തനോ സാമികം അയ്യപുത്തം ഖന്ധേ നിസീദാപേത്വാ കണ്ഡകം ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന കുച്ഛിയം പരിക്ഖിപന്തോ ഉപകച്ഛന്തരേ കത്വാ പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. കണ്ഡകോപി ചിന്തേസി – ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരിയ്യതി, അഹം അത്തനോ സാമികം പിട്ഠേ യഥാനിസിന്നമേവ ഛന്നേന വാലധിം ഗഹേത്വാ ഠിതേന സദ്ധിംയേവ ഉക്ഖിപിത്വാ പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. സചേ ദ്വാരം ന വിവരേയ്യ, യഥാചിന്തിതമേവ തേസു തീസു ജനേസു അഞ്ഞതരോ സമ്പാദേയ്യ. ദ്വാരേ പന അധിവത്ഥാ ദേവതാ ദ്വാരം വിവരി.

    Evaṃ bodhisatto pāsādatalā otaritvā assasamīpaṃ gantvā evamāha – ‘‘tāta kaṇḍaka, tvaṃ ajja ekarattiṃ maṃ tāraya, ahaṃ taṃ nissāya buddho hutvā sadevakaṃ lokaṃ tārayissāmī’’ti. Tato ullaṅghitvā kaṇḍakassa piṭṭhiṃ abhiruhi. Kaṇḍako gīvato paṭṭhāya āyāmena aṭṭhārasahattho hoti, tadanucchavikena ubbedhena samannāgato thāmajavasampanno sabbaseto dhotasaṅkhasadiso. So sace haseyya vā padasaddaṃ vā kareyya, saddo sakalanagaraṃ avatthareyya, tasmā devatā attano ānubhāvena tassa yathā na koci suṇāti, evaṃ hasitasaddaṃ sannirumbhitvā akkamanaakkamanapadavāre hatthatalāni upanāmesuṃ. Bodhisatto assavarassa piṭṭhivemajjhagato channaṃ assassa vāladhiṃ gāhāpetvā aḍḍharattasamaye mahādvārasamīpaṃ patto. Tadā pana rājā ‘‘evaṃ mama putto yāya kāyaci velāya nagaradvāraṃ vivaritvā nikkhamituṃ na sakkhissatī’’ti dvīsu dvārakavāṭesu ekekaṃ purisasahassena vivaritabbaṃ kāresi. Bodhisatto pana thāmabalasampanno hatthigaṇanāya koṭisahassahatthīnaṃ balaṃ dhāresi, purisagaṇanāya dasakoṭisahassapurisānaṃ balaṃ dhāresi. So cintesi – ‘‘sace dvāraṃ na vivariyyati, ajja kaṇḍakassa piṭṭhe nisinnova vāladhiṃ gahetvā ṭhitena channena saddhiṃyeva kaṇḍakaṃ ūruhi nippīḷetvā aṭṭhārasahatthubbedhaṃ pākāraṃ uppatitvā atikkamissāmī’’ti. Channopi cintesi – ‘‘sace dvāraṃ na vivariyyati, ahaṃ attano sāmikaṃ ayyaputtaṃ khandhe nisīdāpetvā kaṇḍakaṃ dakkhiṇena hatthena kucchiyaṃ parikkhipanto upakacchantare katvā pākāraṃ uppatitvā atikkamissāmī’’ti. Kaṇḍakopi cintesi – ‘‘sace dvāraṃ na vivariyyati, ahaṃ attano sāmikaṃ piṭṭhe yathānisinnameva channena vāladhiṃ gahetvā ṭhitena saddhiṃyeva ukkhipitvā pākāraṃ uppatitvā atikkamissāmī’’ti. Sace dvāraṃ na vivareyya, yathācintitameva tesu tīsu janesu aññataro sampādeyya. Dvāre pana adhivatthā devatā dvāraṃ vivari.

    തസ്മിംയേവ ഖണേ മാരോ പാപിമാ ‘‘ബോധിസത്തം നിവത്തേസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠിതോ ആഹ – ‘‘മാരിസ, മാ നിക്ഖമി, ഇതോ തേ സത്തമേ ദിവസേ ചക്കരതനം പാതുഭവിസ്സതി, ദ്വിസഹസ്സപരിത്തദീപപരിവാരാനം ചതുന്നം മഹാദീപാനം രജ്ജം കാരേസ്സസി, നിവത്ത, മാരിസാ’’തി. ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘അഹം വസവത്തീ’’തി. ‘‘മാര, ജാനാമഹം മയ്ഹം ചക്കരതനസ്സ പാതുഭാവം, അനത്ഥികോഹം രജ്ജേന, ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ആഹ. മാരോ ‘‘ഇതോ ദാനി തേ പട്ഠായ കാമവിതക്കം വാ ബ്യാപാദവിതക്കം വാ വിഹിംസാവിതക്കം വാ ചിന്തിതകാലേ ജാനിസ്സാമീ’’തി ഓതാരാപേക്ഖോ ഛായാ വിയ അനുഗച്ഛന്തോ അനുബന്ധി.

    Tasmiṃyeva khaṇe māro pāpimā ‘‘bodhisattaṃ nivattessāmī’’ti āgantvā ākāse ṭhito āha – ‘‘mārisa, mā nikkhami, ito te sattame divase cakkaratanaṃ pātubhavissati, dvisahassaparittadīpaparivārānaṃ catunnaṃ mahādīpānaṃ rajjaṃ kāressasi, nivatta, mārisā’’ti. ‘‘Kosi tva’’nti? ‘‘Ahaṃ vasavattī’’ti. ‘‘Māra, jānāmahaṃ mayhaṃ cakkaratanassa pātubhāvaṃ, anatthikohaṃ rajjena, dasasahassilokadhātuṃ unnādetvā buddho bhavissāmī’’ti āha. Māro ‘‘ito dāni te paṭṭhāya kāmavitakkaṃ vā byāpādavitakkaṃ vā vihiṃsāvitakkaṃ vā cintitakāle jānissāmī’’ti otārāpekkho chāyā viya anugacchanto anubandhi.

    ബോധിസത്തോപി ഹത്ഥഗതം ചക്കവത്തിരജ്ജം ഖേളപിണ്ഡം വിയ അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡേത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന നഗരാ നിക്ഖമി. ആസാള്ഹിപുണ്ണമായ ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേ വത്തമാനേ, നിക്ഖമിത്വാ ച പുന നഗരം അപലോകേതുകാമോ ജാതോ. ഏവഞ്ച പനസ്സ ചിത്തേ ഉപ്പന്നമത്തേയേവ – ‘‘മഹാപുരിസ, ന തയാ നിവത്തേത്വാ ഓലോകനകമ്മം കത’’ന്തി വദമാനാ വിയ മഹാപഥവീ കുലാലചക്കം വിയ ഛിജ്ജിത്വാ പരിവത്തി. ബോധിസത്തോ നഗരാഭിമുഖോ ഠത്വാ നഗരം ഓലോകേത്വാ തസ്മിം പഥവിപ്പദേസേ കണ്ഡകനിവത്തനചേതിയട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ഗന്തബ്ബമഗ്ഗാഭിമുഖം കണ്ഡകം കത്വാ പായാസി മഹന്തേന സക്കാരേന ഉളാരേന സിരിസോഭഗ്ഗേന. തദാ കിരസ്സ ദേവതാ പുരതോ സട്ഠി ഉക്കാസഹസ്സാനി ധാരയിംസു, പച്ഛതോ സട്ഠി , ദക്ഖിണപസ്സതോ സട്ഠി, വാമപസ്സതോ സട്ഠീതി. അപരാ ദേവതാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അപരിമാണാ ഉക്കാ ധാരയിംസു. അപരാ ദേവതാ ച നാഗസുപണ്ണാദയോ ച ദിബ്ബേഹി ഗന്ധേഹി മാലാഹി ചുണ്ണേഹി ധൂപേഹി പൂജയമാനാ ഗച്ഛന്തി, പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫേഹി ചേവ മന്ദാരവപുപ്ഫേഹി ച ഘനമേഘവുട്ഠികാലേ ധാരാഹി വിയ നഭം നിരന്തരം അഹോസി, ദിബ്ബാനി സംഗീതാനി പവത്തിംസു , സമന്തതോ അട്ഠ തൂരിയാനി, സട്ഠി തൂരിയാനീതി അട്ഠസട്ഠി തൂരിയസതസഹസ്സാനി പവത്തയിംസു. തേസം സദ്ദോ സമുദ്ദകുച്ഛിയം മേഘധനിതകാലോ വിയ, യുഗന്ധരകുച്ഛിയം സാഗരനിഗ്ഘോസകാലോ വിയ ച വത്തതി.

    Bodhisattopi hatthagataṃ cakkavattirajjaṃ kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍetvā mahantena sakkārena nagarā nikkhami. Āsāḷhipuṇṇamāya uttarāsāḷhanakkhatte vattamāne, nikkhamitvā ca puna nagaraṃ apaloketukāmo jāto. Evañca panassa citte uppannamatteyeva – ‘‘mahāpurisa, na tayā nivattetvā olokanakammaṃ kata’’nti vadamānā viya mahāpathavī kulālacakkaṃ viya chijjitvā parivatti. Bodhisatto nagarābhimukho ṭhatvā nagaraṃ oloketvā tasmiṃ pathavippadese kaṇḍakanivattanacetiyaṭṭhānaṃ dassetvā gantabbamaggābhimukhaṃ kaṇḍakaṃ katvā pāyāsi mahantena sakkārena uḷārena sirisobhaggena. Tadā kirassa devatā purato saṭṭhi ukkāsahassāni dhārayiṃsu, pacchato saṭṭhi , dakkhiṇapassato saṭṭhi, vāmapassato saṭṭhīti. Aparā devatā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ aparimāṇā ukkā dhārayiṃsu. Aparā devatā ca nāgasupaṇṇādayo ca dibbehi gandhehi mālāhi cuṇṇehi dhūpehi pūjayamānā gacchanti, pāricchattakapupphehi ceva mandāravapupphehi ca ghanameghavuṭṭhikāle dhārāhi viya nabhaṃ nirantaraṃ ahosi, dibbāni saṃgītāni pavattiṃsu , samantato aṭṭha tūriyāni, saṭṭhi tūriyānīti aṭṭhasaṭṭhi tūriyasatasahassāni pavattayiṃsu. Tesaṃ saddo samuddakucchiyaṃ meghadhanitakālo viya, yugandharakucchiyaṃ sāgaranigghosakālo viya ca vattati.

    ഇമിനാ സിരിസോഭഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ ബോധിസത്തോ ഏകരത്തേനേവ തീണി രജ്ജാനി അതിക്കമ്മ തിംസയോജനമത്ഥകേ അനോമാനദീതീരം പാപുണി. കിം പന അസ്സോ തതോ പരം ഗന്തും ന സക്കോതീതി? നോ ന സക്കോതി. സോ ഹി ഏകം ചക്കവാളഗബ്ഭം നാഭിയാ ഠിതചക്കസ്സ നേമിവട്ടിം മദ്ദന്തോ വിയ അന്തന്തേന ചരിത്വാ പുരേപാതരാസമേവ ആഗന്ത്വാ അത്തനോ സമ്പാദിതം ഭത്തം ഭുഞ്ജിതും സമത്ഥോ. തദാ പന ദേവനാഗസുപണ്ണാദീഹി ആകാസേ ഠത്വാ ഓസ്സട്ഠേഹി ഗന്ധമാലാദീഹി യാവ ഊരുപ്പദേസാ സഞ്ഛന്നസരീരം ആകഡ്ഢിത്വാ ഗന്ധമാലാജടം ഛിന്ദന്തസ്സ അതിപപഞ്ചോ അഹോസി, തസ്മാ തിംസയോജനമത്തമേവ അഗമാസി. അഥ ബോധിസത്തോ നദീതീരേ ഠത്വാ ഛന്നം പുച്ഛി – ‘‘കാ നാമ അയം നദീ’’തി? ‘‘അനോമാ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകമ്പി പബ്ബജ്ജാ അനോമാ ഭവിസ്സതീ’’തി പണ്ഹിയാ ഘട്ടേന്തോ അസ്സസ്സ സഞ്ഞം അദാസി. അസ്സോ ച ഉപ്പതിത്വാ അട്ഠുസഭവിത്ഥാരായ നദിയാ പാരിമതീരേ അട്ഠാസി.

    Iminā sirisobhaggena gacchanto bodhisatto ekaratteneva tīṇi rajjāni atikkamma tiṃsayojanamatthake anomānadītīraṃ pāpuṇi. Kiṃ pana asso tato paraṃ gantuṃ na sakkotīti? No na sakkoti. So hi ekaṃ cakkavāḷagabbhaṃ nābhiyā ṭhitacakkassa nemivaṭṭiṃ maddanto viya antantena caritvā purepātarāsameva āgantvā attano sampāditaṃ bhattaṃ bhuñjituṃ samattho. Tadā pana devanāgasupaṇṇādīhi ākāse ṭhatvā ossaṭṭhehi gandhamālādīhi yāva ūruppadesā sañchannasarīraṃ ākaḍḍhitvā gandhamālājaṭaṃ chindantassa atipapañco ahosi, tasmā tiṃsayojanamattameva agamāsi. Atha bodhisatto nadītīre ṭhatvā channaṃ pucchi – ‘‘kā nāma ayaṃ nadī’’ti? ‘‘Anomā nāma, devā’’ti. ‘‘Amhākampi pabbajjā anomā bhavissatī’’ti paṇhiyā ghaṭṭento assassa saññaṃ adāsi. Asso ca uppatitvā aṭṭhusabhavitthārāya nadiyā pārimatīre aṭṭhāsi.

    ബോധിസത്തോ അസ്സപിട്ഠിതോ ഓരുയ്ഹ രജതപട്ടസദിസേ വാളുകാപുലിനേ ഠത്വാ ഛന്നം ആമന്തേസി – ‘‘സമ്മ ഛന്ന, ത്വം മയ്ഹം ആഭരണാനി ചേവ കണ്ഡകഞ്ച ആദായ ഗച്ഛ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഹമ്പി, ദേവ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ബോധിസത്തോ ‘‘ന ലബ്ഭാ തയാ പബ്ബജിതും, ഗച്ഛേവ ത്വ’’ന്തി തിക്ഖത്തും പടിബാഹിത്വാ ആഭരണാനി ചേവ കണ്ഡകഞ്ച പടിച്ഛാപേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ മയ്ഹം കേസാ സമണസാരുപ്പാ ന ഹോന്തി, അഞ്ഞോ ബോധിസത്തസ്സ കേസേ ഛിന്ദിതും യുത്തരൂപോ നത്ഥീ’’തി. തതോ ‘‘സയമേവ ഖഗ്ഗേന ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന അസിം ഗഹേത്വാ വാമഹത്ഥേന മോളിയാ സദ്ധിം ചൂളം ഗഹേത്വാ ഛിന്ദി. കേസാ ദ്വങ്ഗുലമത്താ ഹുത്വാ ദക്ഖിണതോ ആവട്ടമാനാ സീസം അല്ലീയിംസു. തേസം യാവജീവം തദേവ പമാണം അഹോസി, മസ്സു ച തദനുരൂപം, പുന കേസമസ്സുഓഹാരണകിച്ചം നാമ നാഹോസി. ബോധിസത്തോ സഹ മോളിയാ ചൂളം ഗഹേത്വാ ‘‘സചാഹം സമ്ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, ആകാസേ തിട്ഠതു. നോ ചേ, ഭൂമിയം പതതൂ’’തി അന്തലിക്ഖേ ഖിപി. സാ ചൂളാ യോജനപ്പമാണം ഠാനം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ആകാസേ അട്ഠാസി. സക്കോ ദേവരാജാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാ യോജനിയരതനചങ്കോടകേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ താവതിംസഭവനേ ചൂളാമണിചേതിയം നാമ പതിട്ഠാപേസി.

    Bodhisatto assapiṭṭhito oruyha rajatapaṭṭasadise vāḷukāpuline ṭhatvā channaṃ āmantesi – ‘‘samma channa, tvaṃ mayhaṃ ābharaṇāni ceva kaṇḍakañca ādāya gaccha, ahaṃ pabbajissāmī’’ti. ‘‘Ahampi, deva, pabbajissāmī’’ti. Bodhisatto ‘‘na labbhā tayā pabbajituṃ, gaccheva tva’’nti tikkhattuṃ paṭibāhitvā ābharaṇāni ceva kaṇḍakañca paṭicchāpetvā cintesi – ‘‘ime mayhaṃ kesā samaṇasāruppā na honti, añño bodhisattassa kese chindituṃ yuttarūpo natthī’’ti. Tato ‘‘sayameva khaggena chindissāmī’’ti dakkhiṇena hatthena asiṃ gahetvā vāmahatthena moḷiyā saddhiṃ cūḷaṃ gahetvā chindi. Kesā dvaṅgulamattā hutvā dakkhiṇato āvaṭṭamānā sīsaṃ allīyiṃsu. Tesaṃ yāvajīvaṃ tadeva pamāṇaṃ ahosi, massu ca tadanurūpaṃ, puna kesamassuohāraṇakiccaṃ nāma nāhosi. Bodhisatto saha moḷiyā cūḷaṃ gahetvā ‘‘sacāhaṃ sambuddho bhavissāmi, ākāse tiṭṭhatu. No ce, bhūmiyaṃ patatū’’ti antalikkhe khipi. Sā cūḷā yojanappamāṇaṃ ṭhānaṃ abbhuggantvā ākāse aṭṭhāsi. Sakko devarājā dibbacakkhunā oloketvā yojaniyaratanacaṅkoṭakena sampaṭicchitvā tāvatiṃsabhavane cūḷāmaṇicetiyaṃ nāma patiṭṭhāpesi.

    ‘‘ഛേത്വാന മോളിം വരഗന്ധവാസിതം, വേഹായസം ഉക്ഖിപി സക്യപുങ്ഗവോ;

    ‘‘Chetvāna moḷiṃ varagandhavāsitaṃ, vehāyasaṃ ukkhipi sakyapuṅgavo;

    സഹസ്സനേത്തോ സിരസാ പടിഗ്ഗഹി, രതനചങ്കോടവരേന വാസവോ’’തി. (മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൨൨൨);

    Sahassanetto sirasā paṭiggahi, ratanacaṅkoṭavarena vāsavo’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.222);

    പുന ബോധിസത്തോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമാനി കാസികവത്ഥാനി മയ്ഹം ന സമണസാരുപ്പാനീ’’തി. അഥസ്സ കസ്സപബുദ്ധകാലേ പുരാണസഹായകോ ഘടികാരമഹാബ്രഹ്മാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ജരം അപ്പത്തേന മിത്തഭാവേന ചിന്തേസി – ‘‘അജ്ജ മേ സഹായകോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോ, സമണപരിക്ഖാരമസ്സ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി.

    Puna bodhisatto cintesi – ‘‘imāni kāsikavatthāni mayhaṃ na samaṇasāruppānī’’ti. Athassa kassapabuddhakāle purāṇasahāyako ghaṭikāramahābrahmā ekaṃ buddhantaraṃ jaraṃ appattena mittabhāvena cintesi – ‘‘ajja me sahāyako mahābhinikkhamanaṃ nikkhanto, samaṇaparikkhāramassa gahetvā gacchissāmī’’ti.

    ‘‘തിചീവരഞ്ച പത്തോ ച, വാസീ സൂചി ച ബന്ധനം;

    ‘‘Ticīvarañca patto ca, vāsī sūci ca bandhanaṃ;

    പരിസ്സാവനേന അട്ഠേതേ, യുത്തയോഗസ്സ ഭിക്ഖൂനോ’’തി. –

    Parissāvanena aṭṭhete, yuttayogassa bhikkhūno’’ti. –

    ഇമേ അട്ഠ പരിക്ഖാരേ ആഹരിത്വാ അദാസി. ബോധിസതോ അരഹദ്ധജം നിവാസേത്വാ ഉത്തമപബ്ബജിതവേസം ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘ഛന്ന, ത്വം മമ വചനേന മാതാപിതൂനം ആരോഗ്യം വദേഹീ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. ഛന്നോ ബോധിസത്തം വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി. കണ്ഡകോ പന ഛന്നേന സദ്ധിം മന്തയമാനസ്സ ബോധിസത്തസ്സ വചനം സുണന്തോവ ‘‘നത്ഥി ദാനി മയ്ഹം പുന സാമിനോ ദസ്സന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ചക്ഖുപഥം വിജഹന്തോ സോകം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഹദയേന ഫലിതേന കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ കണ്ഡകോ നാമ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഛന്നസ്സ പഠമം ഏകോവ സോകോ അഹോസി, കണ്ഡകസ്സ പന കാലകിരിയായ ദുതിയേന സോകേന പീളിതോ രോദന്തോ പരിദേവന്തോ നഗരം അഗമാസി.

    Ime aṭṭha parikkhāre āharitvā adāsi. Bodhisato arahaddhajaṃ nivāsetvā uttamapabbajitavesaṃ gaṇhitvā ‘‘channa, tvaṃ mama vacanena mātāpitūnaṃ ārogyaṃ vadehī’’ti vatvā uyyojesi. Channo bodhisattaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. Kaṇḍako pana channena saddhiṃ mantayamānassa bodhisattassa vacanaṃ suṇantova ‘‘natthi dāni mayhaṃ puna sāmino dassana’’nti cintetvā cakkhupathaṃ vijahanto sokaṃ adhivāsetuṃ asakkonto hadayena phalitena kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane kaṇḍako nāma devaputto hutvā nibbatti. Channassa paṭhamaṃ ekova soko ahosi, kaṇḍakassa pana kālakiriyāya dutiyena sokena pīḷito rodanto paridevanto nagaraṃ agamāsi.

    ബോധിസത്തോ പബ്ബജിത്വാ തസ്മിംയേവ പദേസേ അനുപിയം നാമ അമ്ബവനം അത്ഥി, തത്ഥ സത്താഹം പബ്ബജ്ജാസുഖേന വീതിനാമേത്വാ ഏകദിവസേനേവ തിംസയോജനമഗ്ഗം പദസാ ഗന്ത്വാ രാജഗഹം പാവിസി. പവിസിത്വാ ച സപദാനം പിണ്ഡായ ചരി. സകലനഗരം ബോധിസത്തസ്സ രൂപദസ്സനേനേവ ധനപാലകേ പവിട്ഠേ രാജഗഹം വിയ ച, അസുരിന്ദേ പവിട്ഠേ ദേവനഗരം വിയ ച സങ്ഖോഭം അഗമാസി. രാജപുരിസാ ഗന്ത്വാ ‘‘ദേവ, ഏവരൂപോ നാമ സത്തോ നഗരേ പിണ്ഡായ ചരതി, ‘ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ നാഗോ വാ സുപണ്ണോ വാ അസുകോ നാമ ഏസോ’തി ന ജാനാമാ’’തി ആരോചേസും. രാജാ പാസാദതലേ ഠത്വാ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തോ പുരിസേ ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ , വീമംസഥ, സചേ അമനുസ്സോ ഭവിസ്സതി, നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ അന്തരധായിസ്സതി, സചേ ദേവതാ ഭവിസ്സതി, ആകാസേന ഗച്ഛിസ്സതി, സചേ നാഗോ ഭവിസ്സതി, പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ ഗമിസ്സതി, സചേ മനുസ്സോ ഭവിസ്സതി, യഥാലദ്ധം ഭിക്ഖം പരിഭുഞ്ജിസ്സതീ’’തി.

    Bodhisatto pabbajitvā tasmiṃyeva padese anupiyaṃ nāma ambavanaṃ atthi, tattha sattāhaṃ pabbajjāsukhena vītināmetvā ekadivaseneva tiṃsayojanamaggaṃ padasā gantvā rājagahaṃ pāvisi. Pavisitvā ca sapadānaṃ piṇḍāya cari. Sakalanagaraṃ bodhisattassa rūpadassaneneva dhanapālake paviṭṭhe rājagahaṃ viya ca, asurinde paviṭṭhe devanagaraṃ viya ca saṅkhobhaṃ agamāsi. Rājapurisā gantvā ‘‘deva, evarūpo nāma satto nagare piṇḍāya carati, ‘devo vā manusso vā nāgo vā supaṇṇo vā asuko nāma eso’ti na jānāmā’’ti ārocesuṃ. Rājā pāsādatale ṭhatvā mahāpurisaṃ disvā acchariyabbhutacitto purise āṇāpesi – ‘‘gacchatha, bhaṇe , vīmaṃsatha, sace amanusso bhavissati, nagarā nikkhamitvā antaradhāyissati, sace devatā bhavissati, ākāsena gacchissati, sace nāgo bhavissati, pathaviyaṃ nimujjitvā gamissati, sace manusso bhavissati, yathāladdhaṃ bhikkhaṃ paribhuñjissatī’’ti.

    മഹാപുരിസോപി ഖോ മിസ്സകഭത്തം സംഹരിത്വാ ‘‘അലം മേ ഏത്തകം യാപനായാ’’തി ഞത്വാ പവിട്ഠദ്വാരേനേവ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ പണ്ഡവപബ്ബതച്ഛായായം പുരത്ഥിമാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജിതും ആരദ്ധോ. അഥസ്സ അന്താനി പരിവത്തിത്വാ മുഖേന നിക്ഖമനാകാരപ്പത്താനി അഹേസും. തതോ സോ തേന അത്തഭാവേന ഏവരൂപസ്സ ആഹാരസ്സ ചക്ഖുനാപി അദിട്ഠപുബ്ബതായ തേന പടികൂലാഹാരേന അട്ടീയമാനോപി ഏവം അത്തനാ ഏവ അത്താനം ഓവദി – ‘‘സിദ്ധത്ഥ, ത്വം സുലഭഅന്നപാനേ കുലേ തിവസ്സികഗന്ധസാലിഭോജനം നാനഗ്ഗരസേഹി ഭുഞ്ജനട്ഠാനേ നിബ്ബത്തിത്വാപി ഏകം പംസുകൂലികം ദിസ്വാ ‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി ഏവരൂപോ ഹുത്വാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമി, ഭവിസ്സതി നു ഖോ മേ സോ കാലോ’തി ചിന്തേത്വാ നിക്ഖന്തോ, ഇദാനി കിന്നാമേതം കരോസീ’’തി ഏവം അത്താനം ഓവദിത്വാ നിബ്ബികാരോ ഹുത്വാ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജി.

    Mahāpurisopi kho missakabhattaṃ saṃharitvā ‘‘alaṃ me ettakaṃ yāpanāyā’’ti ñatvā paviṭṭhadvāreneva nagarā nikkhamitvā paṇḍavapabbatacchāyāyaṃ puratthimābhimukho nisīditvā āhāraṃ paribhuñjituṃ āraddho. Athassa antāni parivattitvā mukhena nikkhamanākārappattāni ahesuṃ. Tato so tena attabhāvena evarūpassa āhārassa cakkhunāpi adiṭṭhapubbatāya tena paṭikūlāhārena aṭṭīyamānopi evaṃ attanā eva attānaṃ ovadi – ‘‘siddhattha, tvaṃ sulabhaannapāne kule tivassikagandhasālibhojanaṃ nānaggarasehi bhuñjanaṭṭhāne nibbattitvāpi ekaṃ paṃsukūlikaṃ disvā ‘kadā nu kho ahampi evarūpo hutvā piṇḍāya caritvā bhuñjissāmi, bhavissati nu kho me so kālo’ti cintetvā nikkhanto, idāni kinnāmetaṃ karosī’’ti evaṃ attānaṃ ovaditvā nibbikāro hutvā āhāraṃ paribhuñji.

    രാജപുരിസാ തം പവത്തിം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ദൂതവചനം സുത്വാ വേഗേന നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഇരിയാപഥസ്മിംയേവ പസീദിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സബ്ബം ഇസ്സരിയം നിയ്യാതേസി. ബോധിസത്തോ ‘‘മയ്ഹം, മഹാരാജ, വത്ഥുകാമേഹി വാ കിലേസകാമേഹി വാ അത്ഥോ നത്ഥി, അഹം പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്ഥയന്തോ നിക്ഖന്തോ’’തി ആഹ. രാജാ അനേകപ്പകാരം യാചന്തോപി തസ്സ ചിത്തം അലഭിത്വാ ‘‘അദ്ധാ ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി , ബുദ്ധഭൂതേന പന തയാ പഠമം മമ വിജിതം ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ‘‘പബ്ബജ്ജം കിത്തയിസ്സാമി, യഥാ പബ്ബജി ചക്ഖുമാ’’തി ഇമം പബ്ബജ്ജാസുത്തം (സു॰ നി॰ ൪൦൭) സദ്ധിം അട്ഠകഥായ ഓലോകേത്വാ വേദിതബ്ബോ.

    Rājapurisā taṃ pavattiṃ disvā gantvā rañño ārocesuṃ. Rājā dūtavacanaṃ sutvā vegena nagarā nikkhamitvā bodhisattassa santikaṃ gantvā iriyāpathasmiṃyeva pasīditvā bodhisattassa sabbaṃ issariyaṃ niyyātesi. Bodhisatto ‘‘mayhaṃ, mahārāja, vatthukāmehi vā kilesakāmehi vā attho natthi, ahaṃ paramābhisambodhiṃ patthayanto nikkhanto’’ti āha. Rājā anekappakāraṃ yācantopi tassa cittaṃ alabhitvā ‘‘addhā tvaṃ buddho bhavissasi , buddhabhūtena pana tayā paṭhamaṃ mama vijitaṃ āgantabba’’nti paṭiññaṃ gaṇhi. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana ‘‘pabbajjaṃ kittayissāmi, yathā pabbaji cakkhumā’’ti imaṃ pabbajjāsuttaṃ (su. ni. 407) saddhiṃ aṭṭhakathāya oloketvā veditabbo.

    ബോധിസത്തോപി ഖോ രഞ്ഞോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ ആളാരഞ്ച കാലാമം ഉദകഞ്ച രാമപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘നായം മഗ്ഗോ ബോധായാ’’തി തമ്പി സമാപത്തിഭാവനം അനലങ്കരിത്വാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അത്തനോ ഥാമവീരിയസന്ദസ്സനത്ഥം മഹാപധാനം പദഹിതുകാമോ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ ‘‘രമണീയോ വതായം ഭൂമിഭാഗോ’’തി തത്ഥേവ വാസം ഉപഗന്ത്വാ മഹാപധാനം പദഹി. തേപി ഖോ കോണ്ഡഞ്ഞപ്പമുഖാ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ഭിക്ഖായ ചരന്താ തത്ഥ ബോധിസത്തം സമ്പാപുണിംസു. അഥ നം ഛബ്ബസ്സാനി മഹാപധാനം പദഹന്തം ‘‘ഇദാനി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ഇദാനി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി പരിവേണസമ്മജ്ജനാദികായ വത്തപടിപത്തിയാ ഉപട്ഠഹമാനാ സന്തികാവചരാ അഹേസും. ബോധിസത്തോപി ഖോ ‘‘കോടിപ്പത്തം ദുക്കരകാരികം കരിസ്സാമീ’’തി ഏകതിലതണ്ഡുലാദീഹിപി വീതിനാമേസി, സബ്ബസോപി ആഹാരുപച്ഛേദനം അകാസി. ദേവതാപി ലോമകൂപേഹി ഓജം ഉപസംഹരമാനാ പക്ഖിപിംസു.

    Bodhisattopi kho rañño paṭiññaṃ datvā anupubbena cārikaṃ caramāno āḷārañca kālāmaṃ udakañca rāmaputtaṃ upasaṅkamitvā samāpattiyo nibbattetvā ‘‘nāyaṃ maggo bodhāyā’’ti tampi samāpattibhāvanaṃ analaṅkaritvā sadevakassa lokassa attano thāmavīriyasandassanatthaṃ mahāpadhānaṃ padahitukāmo uruvelaṃ gantvā ‘‘ramaṇīyo vatāyaṃ bhūmibhāgo’’ti tattheva vāsaṃ upagantvā mahāpadhānaṃ padahi. Tepi kho koṇḍaññappamukhā pañcavaggiyā gāmanigamarājadhānīsu bhikkhāya carantā tattha bodhisattaṃ sampāpuṇiṃsu. Atha naṃ chabbassāni mahāpadhānaṃ padahantaṃ ‘‘idāni buddho bhavissati, idāni buddho bhavissatī’’ti pariveṇasammajjanādikāya vattapaṭipattiyā upaṭṭhahamānā santikāvacarā ahesuṃ. Bodhisattopi kho ‘‘koṭippattaṃ dukkarakārikaṃ karissāmī’’ti ekatilataṇḍulādīhipi vītināmesi, sabbasopi āhārupacchedanaṃ akāsi. Devatāpi lomakūpehi ojaṃ upasaṃharamānā pakkhipiṃsu.

    അഥസ്സ തായ നിരാഹാരതായ പരമകസിരപ്പത്തതായ സുവണ്ണവണ്ണോപി കായോ കാളവണ്ണോ അഹോസി, ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാനി പടിച്ഛന്നാനി അഹേസും. അപ്പേകദാ ആനാപാനകജ്ഝാനം ഝായന്തോ മഹാവേദനാഭിതുന്നോ വിസഞ്ഞീഭൂതോ ചങ്കമനകോടിയം പതതി. അഥ നം ഏകച്ചാ ദേവതാ ‘‘കാലങ്കതോ സമണോ ഗോതമോ’’തി വദന്തി. ഏകച്ചാ ‘‘വിഹാരോത്വേവേസോ അരഹത’’ന്തി ച ആഹംസു. തത്ഥ യാസം ‘‘കാലങ്കതോ’’തി സഞ്ഞാ അഹോസി, താ ഗന്ത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ആരോചേസും – ‘‘തുമ്ഹാകം പുത്തോ കാലങ്കതോ’’തി. ‘‘മമ പുത്തോ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ കാലങ്കതോ, അഹുത്വാ’’തി? ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിതും നാസക്ഖി, പധാനഭൂമിയംയേവ പതിത്വാ കാലങ്കതോ’’തി. ഇദം സുത്വാ രാജാ – ‘‘നാഹം സദ്ദഹാമി, മമ പുത്തസ്സ ബോധിം അപ്പത്വാ കാലകിരിയാ നാമ നത്ഥീ’’തി പടിക്ഖിപി. ‘‘കസ്മാ പന രാജാ ന സദ്ദഹതീ’’തി? കാലദേവലതാപസവന്ദാപനദിവസേ ജമ്ബുരുക്ഖമൂലേ ച പാടിഹാരിയാനം ദിട്ഠത്താ.

    Athassa tāya nirāhāratāya paramakasirappattatāya suvaṇṇavaṇṇopi kāyo kāḷavaṇṇo ahosi, dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni paṭicchannāni ahesuṃ. Appekadā ānāpānakajjhānaṃ jhāyanto mahāvedanābhitunno visaññībhūto caṅkamanakoṭiyaṃ patati. Atha naṃ ekaccā devatā ‘‘kālaṅkato samaṇo gotamo’’ti vadanti. Ekaccā ‘‘vihārotveveso arahata’’nti ca āhaṃsu. Tattha yāsaṃ ‘‘kālaṅkato’’ti saññā ahosi, tā gantvā suddhodanamahārājassa ārocesuṃ – ‘‘tumhākaṃ putto kālaṅkato’’ti. ‘‘Mama putto buddho hutvā kālaṅkato, ahutvā’’ti? ‘‘Buddho bhavituṃ nāsakkhi, padhānabhūmiyaṃyeva patitvā kālaṅkato’’ti. Idaṃ sutvā rājā – ‘‘nāhaṃ saddahāmi, mama puttassa bodhiṃ appatvā kālakiriyā nāma natthī’’ti paṭikkhipi. ‘‘Kasmā pana rājā na saddahatī’’ti? Kāladevalatāpasavandāpanadivase jamburukkhamūle ca pāṭihāriyānaṃ diṭṭhattā.

    പുന ബോധിസത്തേ സഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ ഉട്ഠിതേ താ ദേവതാ ഗന്ത്വാ ‘‘അരോഗോ തേ, മഹാരാജ, പുത്തോ’’തി ആരോചേസും. രാജാ ‘‘ജാനാമഹം മമ പുത്തസ്സ അമരണഭാവ’’ന്തി വദതി. മഹാസത്തസ്സ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കരോന്തസ്സേവ ആകാസേ ഗണ്ഠികരണകാലോ വിയ അഹോസി. സോ ‘‘അയം ദുക്കരകാരികാ നാമ ബോധായ മഗ്ഗോ ന ഹോതീ’’തി ഓളാരികം ആഹാരം ആഹാരേതും ഗാമനിഗമേസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ആഹാരം ആഹരി. അഥസ്സ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാനി പാകതികാനി അഹേസും, കായോപി സുവണ്ണവണ്ണോ അഹോസി. പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കരോന്തോപി സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിജ്ഝിതും നാസക്ഖി, ഇദാനി ഗാമനിഗമാദീസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഓളാരികം ആഹാരം ആഹരമാനോ കിം സക്ഖിസ്സതി, ബാഹുലികോ ഏസ പധാനവിബ്ഭന്തോ, സീസം ന്ഹായിതുകാമസ്സ ഉസ്സാവബിന്ദുതക്കനം വിയ അമ്ഹാകം ഏതസ്സ സന്തികാ വിസേസതക്കനം, കിം നോ ഇമിനാ’’തി മഹാപുരിസം പഹായ അത്തനോ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഇസിപതനം പവിസിംസു.

    Puna bodhisatte saññaṃ paṭilabhitvā uṭṭhite tā devatā gantvā ‘‘arogo te, mahārāja, putto’’ti ārocesuṃ. Rājā ‘‘jānāmahaṃ mama puttassa amaraṇabhāva’’nti vadati. Mahāsattassa chabbassāni dukkarakārikaṃ karontasseva ākāse gaṇṭhikaraṇakālo viya ahosi. So ‘‘ayaṃ dukkarakārikā nāma bodhāya maggo na hotī’’ti oḷārikaṃ āhāraṃ āhāretuṃ gāmanigamesu piṇḍāya caritvā āhāraṃ āhari. Athassa dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni pākatikāni ahesuṃ, kāyopi suvaṇṇavaṇṇo ahosi. Pañcavaggiyā bhikkhū ‘‘ayaṃ chabbassāni dukkarakārikaṃ karontopi sabbaññutaṃ paṭivijjhituṃ nāsakkhi, idāni gāmanigamādīsu piṇḍāya caritvā oḷārikaṃ āhāraṃ āharamāno kiṃ sakkhissati, bāhuliko esa padhānavibbhanto, sīsaṃ nhāyitukāmassa ussāvabindutakkanaṃ viya amhākaṃ etassa santikā visesatakkanaṃ, kiṃ no iminā’’ti mahāpurisaṃ pahāya attano attano pattacīvaraṃ gahetvā aṭṭhārasayojanamaggaṃ gantvā isipatanaṃ pavisiṃsu.

    തേന ഖോ പന സമയേന ഉരുവേലായം സേനാനിഗമേ സേനാനികുടുമ്ബികസ്സ ഗേഹേ നിബ്ബത്താ സുജാതാ നാമ ദാരികാ വയപ്പത്താ ഏകസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ പത്ഥനം അകാസി – ‘‘സചാഹം സമജാതികം കുലഘരം ഗന്ത്വാ പഠമഗബ്ഭേ പുത്തം ലഭിസ്സാമി, അനുസംവച്ഛരം തേ സതസഹസ്സപരിച്ചാഗേന ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി. തസ്സാ സാ പത്ഥനാ സമിജ്ഝി. സാ മഹാസത്തസ്സ ദുക്കരകാരികം കരോന്തസ്സ ഛട്ഠേ വസ്സേ പരിപുണ്ണേ വിസാഖാപുണ്ണമായം ബലികമ്മം കാതുകാമാ ഹുത്വാ പുരേതരംയേവ ധേനുസഹസ്സം ലട്ഠിമധുകവനേ ചരാപേത്വാ, താസം ഖീരം പഞ്ച ധേനുസതാനി പായേത്വാ, താസം ഖീരം അഡ്ഢതിയാനി ച സതാനീതി ഏവം യാവ സോളസന്നം ധേനൂനം ഖീരം അട്ഠ ധേനുയോ പിവന്തി, താവ ഖീരസ്സ ബഹലതഞ്ച മധുരതഞ്ച ഓജവന്തതഞ്ച പത്ഥയമാനാ ഖീരപരിവത്തനം നാമ അകാസി. സാ വിസാഖാപുണ്ണമദിവസേ ‘‘പാതോവ ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി രത്തിയാ പച്ചൂസസമയം പച്ചുട്ഠായ താ അട്ഠ ധേനുയോ ദുഹാപേസി. വച്ഛകാ ധേനൂനം ഥനമൂലം ന ആഗമംസു, ഥനമൂലേ പന നവഭാജനേസു ഉപനീതമത്തേസു അത്തനോ ധമ്മതായ ഖീരധാരാ പഗ്ഘരിംസു. തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ സുജാതാ സഹത്ഥേനേവ ഖീരം ഗഹേത്വാ നവഭാജനേ പക്ഖിപിത്വാ സഹത്ഥേനേവ അഗ്ഗിം കത്വാ പചിതും ആരഭി.

    Tena kho pana samayena uruvelāyaṃ senānigame senānikuṭumbikassa gehe nibbattā sujātā nāma dārikā vayappattā ekasmiṃ nigrodharukkhe patthanaṃ akāsi – ‘‘sacāhaṃ samajātikaṃ kulagharaṃ gantvā paṭhamagabbhe puttaṃ labhissāmi, anusaṃvaccharaṃ te satasahassapariccāgena balikammaṃ karissāmī’’ti. Tassā sā patthanā samijjhi. Sā mahāsattassa dukkarakārikaṃ karontassa chaṭṭhe vasse paripuṇṇe visākhāpuṇṇamāyaṃ balikammaṃ kātukāmā hutvā puretaraṃyeva dhenusahassaṃ laṭṭhimadhukavane carāpetvā, tāsaṃ khīraṃ pañca dhenusatāni pāyetvā, tāsaṃ khīraṃ aḍḍhatiyāni ca satānīti evaṃ yāva soḷasannaṃ dhenūnaṃ khīraṃ aṭṭha dhenuyo pivanti, tāva khīrassa bahalatañca madhuratañca ojavantatañca patthayamānā khīraparivattanaṃ nāma akāsi. Sā visākhāpuṇṇamadivase ‘‘pātova balikammaṃ karissāmī’’ti rattiyā paccūsasamayaṃ paccuṭṭhāya tā aṭṭha dhenuyo duhāpesi. Vacchakā dhenūnaṃ thanamūlaṃ na āgamaṃsu, thanamūle pana navabhājanesu upanītamattesu attano dhammatāya khīradhārā pagghariṃsu. Taṃ acchariyaṃ disvā sujātā sahattheneva khīraṃ gahetvā navabhājane pakkhipitvā sahattheneva aggiṃ katvā pacituṃ ārabhi.

    തസ്മിം പായാസേ പച്ചമാനേ മഹന്താ മഹന്താ പുബ്ബുളാ ഉട്ഠഹിത്വാ ദക്ഖിണാവട്ടാ ഹുത്വാ സഞ്ചരന്തി. ഏകഫുസിതമ്പി ബഹി ന ഉപ്പതതി, ഉദ്ധനതോ അപ്പമത്തകോപി ധൂമോ ന ഉട്ഠഹതി. തസ്മിം സമയേ ചത്താരോ ലോകപാലാ ആഗന്ത്വാ ഉദ്ധനേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു, മഹാബ്രഹ്മാ ഛത്തം ധാരേസി, സക്കോ അലാതാനി സമാനേന്തോ അഗ്ഗിം ജാലേസി. ദേവതാ ദ്വിസഹസ്സദീപപരിവാരേസു ചതൂസു മഹാദീപേസു ദേവമനുസ്സാനം ഉപകപ്പനഓജം അത്തനോ ദേവാനുഭാവേന ദണ്ഡകബദ്ധം മധുപടലം പീളേത്വാ മധും ഗണ്ഹമാനാ വിയ സംഹരിത്വാ തത്ഥ പക്ഖിപിംസു . അഞ്ഞേസു ഹി കാലേസു ദേവതാ കബളേ കബളേ ഓജം പക്ഖിപിംസു, സമ്ബോധിപ്പത്തദിവസേ ച പരിനിബ്ബാനദിവസേ ച ഉക്ഖലിയംയേവ പക്ഖിപിംസു . സുജാതാ ഏകദിവസേയേവ തത്ഥ അത്തനോ പാകടാനി അനേകാനി അച്ഛരിയാനി ദിസ്വാ പുണ്ണം നാമ ദാസിം ആമന്തേസി – ‘‘അമ്മ പുണ്ണേ, അജ്ജ അമ്ഹാകം ദേവതാ അതിവിയ പസന്നാ, മയാ ഹി ഏത്തകേ കാലേ ഏവരൂപം അച്ഛരിയം നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബം, വേഗേന ഗന്ത്വാ ദേവട്ഠാനം പടിജഗ്ഗാഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധു, അയ്യേ’’തി തസ്സാ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ തുരിതതുരിതാ രുക്ഖമൂലം അഗമാസി.

    Tasmiṃ pāyāse paccamāne mahantā mahantā pubbuḷā uṭṭhahitvā dakkhiṇāvaṭṭā hutvā sañcaranti. Ekaphusitampi bahi na uppatati, uddhanato appamattakopi dhūmo na uṭṭhahati. Tasmiṃ samaye cattāro lokapālā āgantvā uddhane ārakkhaṃ gaṇhiṃsu, mahābrahmā chattaṃ dhāresi, sakko alātāni samānento aggiṃ jālesi. Devatā dvisahassadīpaparivāresu catūsu mahādīpesu devamanussānaṃ upakappanaojaṃ attano devānubhāvena daṇḍakabaddhaṃ madhupaṭalaṃ pīḷetvā madhuṃ gaṇhamānā viya saṃharitvā tattha pakkhipiṃsu . Aññesu hi kālesu devatā kabaḷe kabaḷe ojaṃ pakkhipiṃsu, sambodhippattadivase ca parinibbānadivase ca ukkhaliyaṃyeva pakkhipiṃsu . Sujātā ekadivaseyeva tattha attano pākaṭāni anekāni acchariyāni disvā puṇṇaṃ nāma dāsiṃ āmantesi – ‘‘amma puṇṇe, ajja amhākaṃ devatā ativiya pasannā, mayā hi ettake kāle evarūpaṃ acchariyaṃ nāma na diṭṭhapubbaṃ, vegena gantvā devaṭṭhānaṃ paṭijaggāhī’’ti. Sā ‘‘sādhu, ayye’’ti tassā vacanaṃ sampaṭicchitvā turitaturitā rukkhamūlaṃ agamāsi.

    ബോധിസത്തോപി ഖോ തസ്മിം രത്തിഭാഗേ പഞ്ച മഹാസുപിനേ (അ॰ നി॰ ൫.൧൯൬) ദിസ്വാ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ‘‘നിസ്സംസയം അജ്ജാഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി കതസന്നിട്ഠാനോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന കതസരീരപടിജഗ്ഗനോ ഭിക്ഖാചാരകാലം ആഗമയമാനോ പാതോവ ആഗന്ത്വാ തസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി, അത്തനോ പഭായ സകലം രുക്ഖമൂലം ഓഭാസയമാനോ. അഥ ഖോ സാ പുണ്ണാ ആഗന്ത്വാ അദ്ദസ ബോധിസത്തം രുക്ഖമൂലേ പാചീനലോകധാതും ഓലോകയമാനം നിസിന്നം, സരീരതോ ചസ്സ നിക്ഖന്താഹി പഭാഹി സകലരുക്ഖം സുവണ്ണവണ്ണം. ദിസ്വാനസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘അജ്ജ അമ്ഹാകം ദേവതാ രുക്ഖതോ ഓരുയ്ഹ സഹത്ഥേനേവ ബലികമ്മം സമ്പടിച്ഛിതും നിസിന്നാ മഞ്ഞേ’’തി ഉബ്ബേഗപ്പത്താ ഹുത്വാ വേഗേന ആഗന്ത്വാ സുജാതായ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി.

    Bodhisattopi kho tasmiṃ rattibhāge pañca mahāsupine (a. ni. 5.196) disvā pariggaṇhanto ‘‘nissaṃsayaṃ ajjāhaṃ buddho bhavissāmī’’ti katasanniṭṭhāno tassā rattiyā accayena katasarīrapaṭijaggano bhikkhācārakālaṃ āgamayamāno pātova āgantvā tasmiṃ rukkhamūle nisīdi, attano pabhāya sakalaṃ rukkhamūlaṃ obhāsayamāno. Atha kho sā puṇṇā āgantvā addasa bodhisattaṃ rukkhamūle pācīnalokadhātuṃ olokayamānaṃ nisinnaṃ, sarīrato cassa nikkhantāhi pabhāhi sakalarukkhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ. Disvānassā etadahosi – ‘‘ajja amhākaṃ devatā rukkhato oruyha sahattheneva balikammaṃ sampaṭicchituṃ nisinnā maññe’’ti ubbegappattā hutvā vegena āgantvā sujātāya etamatthaṃ ārocesi.

    സുജാതാ തസ്സാ വചനം സുത്വാ തുട്ഠമാനസാ ഹുത്വാ ‘‘അജ്ജ ദാനി പട്ഠായ മമ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ തിട്ഠാഹീ’’തി ധീതു അനുച്ഛവികം സബ്ബാലങ്കാരം അദാസി. യസ്മാ പന ബുദ്ധഭാവം പാപുണനദിവസേ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ ഏകാ സുവണ്ണപാതി ലദ്ധും വട്ടതി, തസ്മാ സാ ‘‘സുവണ്ണപാതിയം പായാസം പക്ഖിപിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം നീഹരാപേത്വാ തത്ഥ പായാസം പക്ഖിപിതുകാമാ പക്കഭാജനം ആവജ്ജേസി. സബ്ബോ പായാസോ പദുമപത്തതോ ഉദകം വിയ വത്തിത്വാ പാതിയം പതിട്ഠാസി, ഏകപാതിപൂരമത്തോവ അഹോസി. സാ തം പാതിം അഞ്ഞായ പാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ ഓദാതവത്ഥേന വേഠേത്വാ സയം സബ്ബാലങ്കാരേഹി അത്തഭാവം അലങ്കരിത്വാ തം പാതിം അത്തനോ സീസേ ഠപേത്വാ മഹന്തേന ആനുഭാവേന നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം ദിസ്വാ ബലവസോമനസ്സജാതാ ‘‘രുക്ഖദേവതാ’’തി സഞ്ഞായ ദിട്ഠട്ഠാനതോ പട്ഠായ ഓനതോനതാ ഗന്ത്വാ സീസതോ പാതിം ഓതാരേത്വാ വിവരിത്വാ സുവണ്ണഭിങ്ഗാരേന ഗന്ധപുപ്ഫവാസിതം ഉദകം ഗഹേത്വാ ബോധിസത്തം ഉപഗന്ത്വാ അട്ഠാസി. ഘടികാരമഹാബ്രഹ്മുനാ ദിന്നോ മത്തികാപത്തോ ഏത്തകം കാലം ബോധിസത്തം അവിജഹിത്വാ തസ്മിം ഖണേ അദസ്സനം ഗതോ, ബോധിസത്തോ പത്തം അപസ്സന്തോ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ഉദകം സമ്പടിച്ഛി . സുജാതാ സഹേവ പാതിയാ പായാസം മഹാപുരിസസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി, മഹാപുരിസോ സുജാതം ഓലോകേസി. സാ ആകാരം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘അയ്യ, മയാ തുമ്ഹാകം പരിച്ചത്താ, തം ഗണ്ഹിത്വാ യഥാരുചി കരോഥാ’’തി വന്ദിത്വാ ‘‘യഥാ മയ്ഹം മനോരഥോ നിപ്ഫന്നോ, ഏവം തുമ്ഹാകമ്പി നിപ്ഫജ്ജതൂ’’തി വത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികമ്പി സുവണ്ണപാതിം പുരാണകപണ്ണം വിയ പരിച്ചജിത്വാ അനപേക്ഖാവ പക്കാമി.

    Sujātā tassā vacanaṃ sutvā tuṭṭhamānasā hutvā ‘‘ajja dāni paṭṭhāya mama jeṭṭhadhītuṭṭhāne tiṭṭhāhī’’ti dhītu anucchavikaṃ sabbālaṅkāraṃ adāsi. Yasmā pana buddhabhāvaṃ pāpuṇanadivase satasahassagghanikā ekā suvaṇṇapāti laddhuṃ vaṭṭati, tasmā sā ‘‘suvaṇṇapātiyaṃ pāyāsaṃ pakkhipissāmī’’ti cittaṃ uppādetvā satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ nīharāpetvā tattha pāyāsaṃ pakkhipitukāmā pakkabhājanaṃ āvajjesi. Sabbo pāyāso padumapattato udakaṃ viya vattitvā pātiyaṃ patiṭṭhāsi, ekapātipūramattova ahosi. Sā taṃ pātiṃ aññāya pātiyā paṭikujjitvā odātavatthena veṭhetvā sayaṃ sabbālaṅkārehi attabhāvaṃ alaṅkaritvā taṃ pātiṃ attano sīse ṭhapetvā mahantena ānubhāvena nigrodharukkhamūlaṃ gantvā bodhisattaṃ disvā balavasomanassajātā ‘‘rukkhadevatā’’ti saññāya diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya onatonatā gantvā sīsato pātiṃ otāretvā vivaritvā suvaṇṇabhiṅgārena gandhapupphavāsitaṃ udakaṃ gahetvā bodhisattaṃ upagantvā aṭṭhāsi. Ghaṭikāramahābrahmunā dinno mattikāpatto ettakaṃ kālaṃ bodhisattaṃ avijahitvā tasmiṃ khaṇe adassanaṃ gato, bodhisatto pattaṃ apassanto dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā udakaṃ sampaṭicchi . Sujātā saheva pātiyā pāyāsaṃ mahāpurisassa hatthe ṭhapesi, mahāpuriso sujātaṃ olokesi. Sā ākāraṃ sallakkhetvā ‘‘ayya, mayā tumhākaṃ pariccattā, taṃ gaṇhitvā yathāruci karothā’’ti vanditvā ‘‘yathā mayhaṃ manoratho nipphanno, evaṃ tumhākampi nipphajjatū’’ti vatvā satasahassagghanikampi suvaṇṇapātiṃ purāṇakapaṇṇaṃ viya pariccajitvā anapekkhāva pakkāmi.

    ബോധിസത്തോപി ഖോ നിസിന്നട്ഠാനാ വുട്ഠായ രുക്ഖം പദക്ഖിണം കത്വാ പാതിം ആദായ നേരഞ്ജരായ തീരം ഗന്ത്വാ അനേകേസം ബോധിസത്തസതസഹസ്സാനം അഭിസമ്ബുജ്ഝനദിവസേ ഓതരിത്വാ ന്ഹാനട്ഠാനം സുപതിട്ഠിതം നാമ അത്ഥി, തസ്സാ തീരേ പാതിം ഠപേത്വാ സുപതിട്ഠിതതിത്ഥേ ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ അനേകബുദ്ധസതസഹസ്സാനം നിവാസനം അരഹദ്ധജം നിവാസേത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ ഏകട്ഠിതാലപക്കപ്പമാണേ ഏകൂനപണ്ണാസപിണ്ഡേ കത്വാ സബ്ബം അപ്പോദകമധുപായാസം പരിഭുഞ്ജി. സോയേവസ്സ ബുദ്ധഭൂതസ സത്തസത്താഹം ബോധിമണ്ഡേ വസന്തസ്സ ഏകൂനപണ്ണാസദിവസാനി ആഹാരോ അഹോസി. ഏത്തകം കാലം അഞ്ഞോ ആഹാരോ നത്ഥി, ന ന്ഹാനം, ന മുഖധോവനം, ന സരീരവളഞ്ജോ, ഝാനസുഖേന ഫലസമാപത്തിസുഖേന ച വീതിനാമേസി. തം പന പായാസം ഭുഞ്ജിത്വാ സുവണ്ണപാതിം ഗഹേത്വാ ‘‘സചാഹം അജ്ജ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, അയം പാതി പടിസോതം ഗച്ഛതു, നോ ചേ ഭവിസ്സാമി, അനുസോതം ഗച്ഛതൂ’’തി വത്വാ നദീസോതേ പക്ഖിപി. സാ സോതം ഛിന്ദമാനാ നദീമജ്ഝം ഗന്ത്വാ മജ്ഝട്ഠാനേനേവ ജവസമ്പന്നോ അസ്സോ വിയ അസീതിഹത്ഥമത്തട്ഠാനം പടിസോതം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ആവട്ടേ നിമുജ്ജിത്വാ കാളനാഗരാജഭവനം ഗന്ത്വാ തിണ്ണം ബുദ്ധാനം പരിഭോഗപാതിയോ ‘‘കിലി കിലീ’’തി രവം കാരയമാനാ പഹരിത്വാ താസം സബ്ബഹേട്ഠിമാ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. കാളോ നാഗരാജാ ത സദ്ദം സുത്വാ ‘‘ഹിയ്യോ ഏകോ ബുദ്ധോ നിബ്ബത്തി, പുന അജ്ജ ഏകോ നിബ്ബത്തോ’’തി വത്വാ അനേകേഹി പദസതേഹി ഥുതിയോ വദമാനോ ഉട്ഠാസി. തസ്സ കിര മഹാപഥവിയാ ഏകയോജനതിഗാവുതപ്പമാണം നഭം പൂരേത്വാ ആരോഹനകാലോ അജ്ജ വാ ഹിയ്യോ വാ സദിസോ അഹോസി.

    Bodhisattopi kho nisinnaṭṭhānā vuṭṭhāya rukkhaṃ padakkhiṇaṃ katvā pātiṃ ādāya nerañjarāya tīraṃ gantvā anekesaṃ bodhisattasatasahassānaṃ abhisambujjhanadivase otaritvā nhānaṭṭhānaṃ supatiṭṭhitaṃ nāma atthi, tassā tīre pātiṃ ṭhapetvā supatiṭṭhitatitthe otaritvā nhatvā anekabuddhasatasahassānaṃ nivāsanaṃ arahaddhajaṃ nivāsetvā puratthābhimukho nisīditvā ekaṭṭhitālapakkappamāṇe ekūnapaṇṇāsapiṇḍe katvā sabbaṃ appodakamadhupāyāsaṃ paribhuñji. Soyevassa buddhabhūtasa sattasattāhaṃ bodhimaṇḍe vasantassa ekūnapaṇṇāsadivasāni āhāro ahosi. Ettakaṃ kālaṃ añño āhāro natthi, na nhānaṃ, na mukhadhovanaṃ, na sarīravaḷañjo, jhānasukhena phalasamāpattisukhena ca vītināmesi. Taṃ pana pāyāsaṃ bhuñjitvā suvaṇṇapātiṃ gahetvā ‘‘sacāhaṃ ajja buddho bhavissāmi, ayaṃ pāti paṭisotaṃ gacchatu, no ce bhavissāmi, anusotaṃ gacchatū’’ti vatvā nadīsote pakkhipi. Sā sotaṃ chindamānā nadīmajjhaṃ gantvā majjhaṭṭhāneneva javasampanno asso viya asītihatthamattaṭṭhānaṃ paṭisotaṃ gantvā ekasmiṃ āvaṭṭe nimujjitvā kāḷanāgarājabhavanaṃ gantvā tiṇṇaṃ buddhānaṃ paribhogapātiyo ‘‘kili kilī’’ti ravaṃ kārayamānā paharitvā tāsaṃ sabbaheṭṭhimā hutvā aṭṭhāsi. Kāḷo nāgarājā ta saddaṃ sutvā ‘‘hiyyo eko buddho nibbatti, puna ajja eko nibbatto’’ti vatvā anekehi padasatehi thutiyo vadamāno uṭṭhāsi. Tassa kira mahāpathaviyā ekayojanatigāvutappamāṇaṃ nabhaṃ pūretvā ārohanakālo ajja vā hiyyo vā sadiso ahosi.

    ബോധിസത്തോപി നദീതീരമ്ഹി സുപുപ്ഫിതസാലവനേ ദിവാവിഹാരം കത്വാ സായന്ഹസമയം പുപ്ഫാനം വണ്ടതോ മുച്ചനകാലേ ദേവതാഹി അലങ്കതേന അട്ഠൂസഭവിത്ഥാരേന മഗ്ഗേന സീഹോ വിയ വിജമ്ഭമാനോ ബോധിരുക്ഖാഭിമുഖോ പായാസി. നാഗയക്ഖസുപണ്ണാദയോ ദിബ്ബേഹി ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജയിംസു, ദിബ്ബസംഗീതാദീനി പവത്തയിംസു, ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകഗന്ധാ ഏകമാലാ ഏകസാധുകാരാ അഹോസി. തസ്മിം സമയേ സോത്ഥിയോ നാമ തിണഹാരകോ തിണം ആദായ പടിപഥേ ആഗച്ഛന്തോ മഹാപുരിസസ്സ ആകാരം ഞത്വാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ അദാസി. ബോധിസത്തോ തിണം ഗഹേത്വാ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേ ഉത്തരാഭിമുഖോ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ ദക്ഖിണചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി. ഉത്തരചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദം സമ്ബോധിപാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം കരോന്തോ പച്ഛിമദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ പുരത്ഥിമാഭിമുഖോ അട്ഠാസി, തതോ പച്ഛിമചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി, പുരത്ഥിമചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ഠിതട്ഠിതട്ഠാനേ കിരസ്സ നേമിവട്ടിപരിയന്തേ അക്കന്തം നാഭിയാ പതിട്ഠിതമഹാസകടചക്കം വിയ മഹാപഥവീ ഓനതുന്നതാ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദമ്പി സമ്ബോധിപാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം കരോന്തോ ഉത്തരദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ ദക്ഖിണാഭിമുഖോ അട്ഠാസി. തതോ ഉത്തരചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി, ദക്ഖിണചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദമ്പി സമ്ബോധിപാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം കരോന്തോ പുരത്ഥിമദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ പച്ഛിമാഭിമുഖോ അട്ഠാസി. പുരത്ഥിമദിസാഭാഗേ പന സബ്ബബുദ്ധാനം പല്ലങ്കട്ഠാനം അഹോസി, തം നേവ ഛമ്ഭതി, ന കമ്പതി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദം സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതം അചലട്ഠാനം കിലേസപഞ്ജരവിദ്ധംസനട്ഠാന’’ന്തി ഞത്വാ താനി തിണാനി അഗ്ഗേ ഗഹേത്വാ ചാലേസി, താവദേവ ചുദ്ദസഹത്ഥോ പല്ലങ്കോ അഹോസി. താനിപി ഖോ തിണാനി തഥാരൂപേന സണ്ഠാനേന സണ്ഠഹിംസു, യഥാരൂപം സുകുസലോ ചിത്തകാരോ വാ പോത്ഥകാരോ വാ ആലിഖിതുമ്പി സമത്ഥോ നത്ഥി. ബോധിസത്തോ ബോധിക്ഖന്ധം പിട്ഠിതോ കത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ ദള്ഹമാനസോ ഹുത്വാ –

    Bodhisattopi nadītīramhi supupphitasālavane divāvihāraṃ katvā sāyanhasamayaṃ pupphānaṃ vaṇṭato muccanakāle devatāhi alaṅkatena aṭṭhūsabhavitthārena maggena sīho viya vijambhamāno bodhirukkhābhimukho pāyāsi. Nāgayakkhasupaṇṇādayo dibbehi gandhapupphādīhi pūjayiṃsu, dibbasaṃgītādīni pavattayiṃsu, dasasahassī lokadhātu ekagandhā ekamālā ekasādhukārā ahosi. Tasmiṃ samaye sotthiyo nāma tiṇahārako tiṇaṃ ādāya paṭipathe āgacchanto mahāpurisassa ākāraṃ ñatvā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo adāsi. Bodhisatto tiṇaṃ gahetvā bodhimaṇḍaṃ āruyha dakkhiṇadisābhāge uttarābhimukho aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe dakkhiṇacakkavāḷaṃ osīditvā heṭṭhā avīcisampattaṃ viya ahosi. Uttaracakkavāḷaṃ ullaṅghitvā upari bhavaggappattaṃ viya ahosi. Bodhisatto ‘‘idaṃ sambodhipāpuṇanaṭṭhānaṃ na bhavissati maññe’’ti padakkhiṇaṃ karonto pacchimadisābhāgaṃ gantvā puratthimābhimukho aṭṭhāsi, tato pacchimacakkavāḷaṃ osīditvā heṭṭhā avīcisampattaṃ viya ahosi, puratthimacakkavāḷaṃ ullaṅghitvā upari bhavaggappattaṃ viya ahosi. Ṭhitaṭṭhitaṭṭhāne kirassa nemivaṭṭipariyante akkantaṃ nābhiyā patiṭṭhitamahāsakaṭacakkaṃ viya mahāpathavī onatunnatā ahosi. Bodhisatto ‘‘idampi sambodhipāpuṇanaṭṭhānaṃ na bhavissati maññe’’ti padakkhiṇaṃ karonto uttaradisābhāgaṃ gantvā dakkhiṇābhimukho aṭṭhāsi. Tato uttaracakkavāḷaṃ osīditvā heṭṭhā avīcisampattaṃ viya ahosi, dakkhiṇacakkavāḷaṃ ullaṅghitvā upari bhavaggappattaṃ viya ahosi. Bodhisatto ‘‘idampi sambodhipāpuṇanaṭṭhānaṃ na bhavissati maññe’’ti padakkhiṇaṃ karonto puratthimadisābhāgaṃ gantvā pacchimābhimukho aṭṭhāsi. Puratthimadisābhāge pana sabbabuddhānaṃ pallaṅkaṭṭhānaṃ ahosi, taṃ neva chambhati, na kampati. Bodhisatto ‘‘idaṃ sabbabuddhānaṃ avijahitaṃ acalaṭṭhānaṃ kilesapañjaraviddhaṃsanaṭṭhāna’’nti ñatvā tāni tiṇāni agge gahetvā cālesi, tāvadeva cuddasahattho pallaṅko ahosi. Tānipi kho tiṇāni tathārūpena saṇṭhānena saṇṭhahiṃsu, yathārūpaṃ sukusalo cittakāro vā potthakāro vā ālikhitumpi samattho natthi. Bodhisatto bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā puratthābhimukho daḷhamānaso hutvā –

    ‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ച, അട്ഠി ച അവസിസ്സതു;

    ‘‘Kāmaṃ taco ca nhāru ca, aṭṭhi ca avasissatu;

    ഉപസുസ്സതു നിസ്സേസം, സരീരേ മംസലോഹിതം. (അ॰ നി॰ ൨.൫; മ॰ നി॰ ൨.൧൮൪) –

    Upasussatu nissesaṃ, sarīre maṃsalohitaṃ. (a. ni. 2.5; ma. ni. 2.184) –

    ‘ന ത്വേവാഹം സമ്മാസമ്ബോധിം അപ്പത്വാ ഇമം പല്ലങ്കം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’’തി അസനിസതസന്നിപാതേനപി അഭേജ്ജരൂപം അപരാജിതപല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി.

    ‘Na tvevāhaṃ sammāsambodhiṃ appatvā imaṃ pallaṅkaṃ bhindissāmī’’’ti asanisatasannipātenapi abhejjarūpaṃ aparājitapallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi.

    തസ്മിം സമയേ മാരോ പാപിമാ – ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ മയ്ഹം വസം അതിക്കമിതുകാമോ, ന ദാനിസ്സ അതിക്കമിതും ദസ്സാമീ’’തി മാരബലസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേത്വാ മാരഘോസനം നാമ ഘോസാപേത്വാ മാരബലം ആദായ നിക്ഖമി. സാ മാരസേനാ മാരസ്സ പുരതോ ദ്വാദസയോജനാ ഹോതി, ദക്ഖിണതോ ച വാമതോ ച ദ്വാദസയോജനാ, പച്ഛതോ ചക്കവാളപരിയന്തം കത്വാ ഠിതാ, ഉദ്ധം നവയോജനുബ്ബേധാ ഹോതി, യസ്സാ ഉന്നദന്തിയാ ഉന്നാദസദ്ദോ യോജനസഹസ്സതോ പട്ഠായ പഥവിഉന്ദ്രിയനസദ്ദോവിയ സൂയതി. അഥ മാരോ ദേവപുത്തോ ദിയഡ്ഢയോജനസതികം ഗിരിമേഖലം നാമ ഹത്ഥിം അഭിരുഹിത്വാ ബാഹുസഹസ്സം മാപേത്വാ നാനാവുധാനി അഗ്ഗഹേസി. അവസേസായപി മാരപരിസായ ദ്വേ ജനാ ഏകസദിസാ ഏകസദിസം ആവുധം ഗണ്ഹന്താ നാഹേസും. നാനാവണ്ണാ നാനപ്പകാരമുഖാ ഹുത്വാ നാനാവുധാനി ഗണ്ഹന്താ ബോധിസത്തം അജ്ഝോത്ഥരമാനാ ആഗമംസു.

    Tasmiṃ samaye māro pāpimā – ‘‘siddhatthakumāro mayhaṃ vasaṃ atikkamitukāmo, na dānissa atikkamituṃ dassāmī’’ti mārabalassa santikaṃ gantvā etamatthaṃ ārocetvā māraghosanaṃ nāma ghosāpetvā mārabalaṃ ādāya nikkhami. Sā mārasenā mārassa purato dvādasayojanā hoti, dakkhiṇato ca vāmato ca dvādasayojanā, pacchato cakkavāḷapariyantaṃ katvā ṭhitā, uddhaṃ navayojanubbedhā hoti, yassā unnadantiyā unnādasaddo yojanasahassato paṭṭhāya pathaviundriyanasaddoviya sūyati. Atha māro devaputto diyaḍḍhayojanasatikaṃ girimekhalaṃ nāma hatthiṃ abhiruhitvā bāhusahassaṃ māpetvā nānāvudhāni aggahesi. Avasesāyapi māraparisāya dve janā ekasadisā ekasadisaṃ āvudhaṃ gaṇhantā nāhesuṃ. Nānāvaṇṇā nānappakāramukhā hutvā nānāvudhāni gaṇhantā bodhisattaṃ ajjhottharamānā āgamaṃsu.

    ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ പന മഹാസത്തസ്സ ഥുതിയോ വദമാനാ അട്ഠംസു. സക്കോ ദേവരാജാ വിജയുത്തരസങ്ഖം ധമമാനോ അട്ഠാസി. സോ കിര സങ്ഖോ വീസഹത്ഥസതികോ ഹോതി, സകിം വാതം ഗാഹാപേത്വാ ധമിയമാനോ ചത്താരോ മാസേ സദ്ദം കരിത്വാ നിസ്സദ്ദോ ഹോതി. മഹാകാളനാഗരാജാ അതിരേകപദസതേന വണ്ണം വണ്ണേന്തോവ അട്ഠാസി, മഹാബ്രഹ്മാ സേതച്ഛത്തം ധാരയമാനോ അട്ഠാസി. മാരബലേ പന ബോധിമണ്ഡം ഉപസങ്കമന്തേ തേസം ഏകോപി ഠാതും നാസക്ഖി, സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ പലായിംസു. കാളോ നാമ നാഗരാജാപി പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ പഞ്ചയോജനസതികം മഞ്ജേരികനാഗഭവനം ഗന്ത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി മുഖം പിദഹിത്വാ നിപന്നോ. സക്കോ ദേവരാജാപി വിജയുത്തരസങ്ഖം പിട്ഠിയം കത്വാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അട്ഠാസി, മഹാബ്രഹ്മാ സേതച്ഛത്തം കോടിയം ഗഹേത്വാ ബ്രഹ്മലോകമേവ അഗമാസി. ഏകദേവതാപി ഠാതും സമത്ഥാ നാമ നാഹോസി. മഹാപുരിസോ പന ഏകകോവ നിസീദി.

    Dasasahassacakkavāḷadevatā pana mahāsattassa thutiyo vadamānā aṭṭhaṃsu. Sakko devarājā vijayuttarasaṅkhaṃ dhamamāno aṭṭhāsi. So kira saṅkho vīsahatthasatiko hoti, sakiṃ vātaṃ gāhāpetvā dhamiyamāno cattāro māse saddaṃ karitvā nissaddo hoti. Mahākāḷanāgarājā atirekapadasatena vaṇṇaṃ vaṇṇentova aṭṭhāsi, mahābrahmā setacchattaṃ dhārayamāno aṭṭhāsi. Mārabale pana bodhimaṇḍaṃ upasaṅkamante tesaṃ ekopi ṭhātuṃ nāsakkhi, sammukhasammukhaṭṭhāneneva palāyiṃsu. Kāḷo nāma nāgarājāpi pathaviyaṃ nimujjitvā pañcayojanasatikaṃ mañjerikanāgabhavanaṃ gantvā ubhohi hatthehi mukhaṃ pidahitvā nipanno. Sakko devarājāpi vijayuttarasaṅkhaṃ piṭṭhiyaṃ katvā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ aṭṭhāsi, mahābrahmā setacchattaṃ koṭiyaṃ gahetvā brahmalokameva agamāsi. Ekadevatāpi ṭhātuṃ samatthā nāma nāhosi. Mahāpuriso pana ekakova nisīdi.

    മാരോപി അത്തനോ പരിസം ആഹ – ‘‘താതാ, സുദ്ധോദനപുത്തേന സിദ്ധത്ഥേന സദിസോ അഞ്ഞോ പുരിസോ നാമ നത്ഥി, മയം സമ്മുഖാ യുദ്ധം ദാതും ന സക്ഖിസ്സാമ, പച്ഛാഭാഗേന ദസ്സാമാ’’തി. മഹാപുരിസോപി തീണി പസ്സാനി ഓലോകേത്വാ സബ്ബദേവതാനം പലാതത്താ സുഞ്ഞാനി അദ്ദസ. പുന ഉത്തരപസ്സേന മാരബലം അജ്ഝോത്ഥരമാനം ദിസ്വാ ‘‘അയം ഏത്തകോ ജനോ മം ഏകകം സന്ധായ മഹന്തം വായാമം കരോതി, ഇമസ്മിം ഠാനേ മയ്ഹം മാതാ വാ പിതാ വാ ഭാതാ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി ഞാതകോ നത്ഥി, ഇമാ പന ദസ പാരമിയോവ മയ്ഹം ദീഘരത്തം പുട്ഠപരിജനസദിസാ. തസ്മാ മയാ പാരമിയോവ ബലഗ്ഗം കത്വാ പാരമിസത്ഥേനേവ പഹരിത്വാ ഇമം ബലകായം വിദ്ധംസേതും വട്ടതീ’’തി ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജമാനോ നിസീദി.

    Māropi attano parisaṃ āha – ‘‘tātā, suddhodanaputtena siddhatthena sadiso añño puriso nāma natthi, mayaṃ sammukhā yuddhaṃ dātuṃ na sakkhissāma, pacchābhāgena dassāmā’’ti. Mahāpurisopi tīṇi passāni oloketvā sabbadevatānaṃ palātattā suññāni addasa. Puna uttarapassena mārabalaṃ ajjhottharamānaṃ disvā ‘‘ayaṃ ettako jano maṃ ekakaṃ sandhāya mahantaṃ vāyāmaṃ karoti, imasmiṃ ṭhāne mayhaṃ mātā vā pitā vā bhātā vā añño vā koci ñātako natthi, imā pana dasa pāramiyova mayhaṃ dīgharattaṃ puṭṭhaparijanasadisā. Tasmā mayā pāramiyova balaggaṃ katvā pāramisattheneva paharitvā imaṃ balakāyaṃ viddhaṃsetuṃ vaṭṭatī’’ti dasa pāramiyo āvajjamāno nisīdi.

    അഥ ഖോ മാരോ ദേവപുത്തോ – ‘‘വാതേനേവ സിദ്ധത്ഥം പലാപേസ്സാമീ’’തി വാതമണ്ഡലം സമുട്ഠാപേസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ പുരത്ഥിമാദിഭേദാവാതാ സമുട്ഠഹിത്വാ അദ്ധയോജനയോജനദ്വിയോജനതിയോജനപ്പമാണാനി പബ്ബതകൂടാനി പദാലേത്വാ വനഗച്ഛരുക്ഖാദീനി ഉദ്ധംമൂലാനി കത്വാ സമന്താ ഗാമനിഗമേ ചുണ്ണവിചുണ്ണേ കാതും സമത്ഥാപി മഹാപുരിസസ്സ പുഞ്ഞതേജേന വിഹതാനുഭാവാ ബോധിസത്തം പത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ചീവരകണ്ണമത്തമ്പി ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. തതോ – ‘‘ഉദകേന നം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി മഹാവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. തസ്സാനുഭാവേന ഉപരൂപരി സതപടലസഹസ്സപടലാദിഭേദാ വലാഹകാ ഉട്ഠഹിത്വാ വസ്സിംസു. വുട്ഠിധാരാവേഗേന പഥവീ ഛിദ്ദാവഛിദ്ദാ അഹോസി . വനരുക്ഖാദീനം ഉപരിഭാഗേന മഹാമേഘോ ആഗന്ത്വാ മഹാസത്തസ്സ ചീവരേ ഉസ്സാവബിന്ദുഗഹണമത്തമ്പി തേമേതും നാസക്ഖി. തതോ പാസാണവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. മഹന്താനി മഹന്താനി പബ്ബതകൂടാനി ധൂമായന്താനി പജ്ജലന്താനി ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ ദിബ്ബമാലാഗുളഭാവം ആപജ്ജിംസു. തതോ പഹരണവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. ഏകതോധാരാ ഉഭതോധാരാ അസിസത്തിഖുരപ്പാദയോ ധൂമായന്താ പജ്ജലന്താ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി അഹേസും. തതോ അങ്ഗാരവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. കിംസുകവണ്ണാ അങ്ഗാരാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി ഹുത്വാ വികിരിംസു. തതോ കുക്കുളവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. അച്ചുണ്ഹോ അഗ്ഗിവണ്ണോ കുക്കുളോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ചന്ദനചുണ്ണം ഹുത്വാ നിപതതി. തതോ വാലുകാവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. അതിസുഖുമാ വാലുകാ ധൂമായന്താ പജ്ജലന്താ ആകാസേനാഗന്ത്വാ മഹാസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി ഹുത്വാ നിപതിംസു. തതോ കലലവസ്സം സമുട്ഠാപേസി, തം കലലം ധൂമായന്തം പജ്ജലന്തം ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബവിലേപനം ഹുത്വാ നിപതതി. തതോ ‘‘ഇമിനാ ഭിംസേത്വാ സിദ്ധത്ഥം പലാപേസ്സാമീ’’തി അന്ധകാരം സമുട്ഠാപേസി. തം ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം അന്ധകാരം വിയ മഹാതമം ഹുത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ സൂരിയപ്പഭാവിഹതം വിയ അന്ധകാരം അന്തരധായി.

    Atha kho māro devaputto – ‘‘vāteneva siddhatthaṃ palāpessāmī’’ti vātamaṇḍalaṃ samuṭṭhāpesi. Taṅkhaṇaññeva puratthimādibhedāvātā samuṭṭhahitvā addhayojanayojanadviyojanatiyojanappamāṇāni pabbatakūṭāni padāletvā vanagaccharukkhādīni uddhaṃmūlāni katvā samantā gāmanigame cuṇṇavicuṇṇe kātuṃ samatthāpi mahāpurisassa puññatejena vihatānubhāvā bodhisattaṃ patvā bodhisattassa cīvarakaṇṇamattampi cāletuṃ nāsakkhiṃsu. Tato – ‘‘udakena naṃ ajjhottharitvā māressāmī’’ti mahāvassaṃ samuṭṭhāpesi. Tassānubhāvena uparūpari satapaṭalasahassapaṭalādibhedā valāhakā uṭṭhahitvā vassiṃsu. Vuṭṭhidhārāvegena pathavī chiddāvachiddā ahosi . Vanarukkhādīnaṃ uparibhāgena mahāmegho āgantvā mahāsattassa cīvare ussāvabindugahaṇamattampi temetuṃ nāsakkhi. Tato pāsāṇavassaṃ samuṭṭhāpesi. Mahantāni mahantāni pabbatakūṭāni dhūmāyantāni pajjalantāni ākāsenāgantvā bodhisattaṃ patvā dibbamālāguḷabhāvaṃ āpajjiṃsu. Tato paharaṇavassaṃ samuṭṭhāpesi. Ekatodhārā ubhatodhārā asisattikhurappādayo dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā bodhisattaṃ patvā dibbapupphāni ahesuṃ. Tato aṅgāravassaṃ samuṭṭhāpesi. Kiṃsukavaṇṇā aṅgārā ākāsenāgantvā bodhisattassa pādamūle dibbapupphāni hutvā vikiriṃsu. Tato kukkuḷavassaṃ samuṭṭhāpesi. Accuṇho aggivaṇṇo kukkuḷo ākāsenāgantvā bodhisattassa pādamūle candanacuṇṇaṃ hutvā nipatati. Tato vālukāvassaṃ samuṭṭhāpesi. Atisukhumā vālukā dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā mahāsattassa pādamūle dibbapupphāni hutvā nipatiṃsu. Tato kalalavassaṃ samuṭṭhāpesi, taṃ kalalaṃ dhūmāyantaṃ pajjalantaṃ ākāsenāgantvā bodhisattassa pādamūle dibbavilepanaṃ hutvā nipatati. Tato ‘‘iminā bhiṃsetvā siddhatthaṃ palāpessāmī’’ti andhakāraṃ samuṭṭhāpesi. Taṃ caturaṅgasamannāgataṃ andhakāraṃ viya mahātamaṃ hutvā bodhisattaṃ patvā sūriyappabhāvihataṃ viya andhakāraṃ antaradhāyi.

    ഏവം സോ മാരോ ഇമാഹി നവഹി വാതവസ്സപാസാണപഹരണഅങ്ഗാരകുക്കുളവാലുകാകലലന്ധകാരവുട്ഠീഹി ബോധിസത്തം പലാപേതും അസക്കോന്തോ – ‘‘കിം, ഭണേ, തിട്ഠഥ, ഇമം സിദ്ധത്ഥകുമാരം ഗണ്ഹഥ ഹനഥ പലാപേഥാ’’തി അത്തനോ പരിസം ആണാപേത്വാ സയമ്പി ഗിരിമേഖലസ്സ ഹത്ഥിനോ ഖന്ധേ നിസിന്നോ ചക്കാവുധം ആദായ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സിദ്ധത്ഥ, ഉട്ഠേഹി ഏതസ്മാ പല്ലങ്കാ, നായം തുയ്ഹം പാപുണാതി, മയ്ഹം ഏസ പാപുണാതീ’’തി ആഹ. മഹാസത്തോ തസ്സ വചനം സുത്വാ അവോച – ‘‘മാര, നേവ തയാ ദസ പാരമിയോ പൂരിതാ, ന ഉപപാരമിയോ, ന പരമത്ഥപാരമിയോ, നാപി പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗാ പരിച്ചത്താ, ന ഞാതത്ഥചരിയാ, ന ലോകത്ഥചരിയാ, ന ബുദ്ധത്ഥചരിയാ പൂരിതാ, സബ്ബാ താ മയായേവ പൂരിതാ, തസ്മാ നായം പല്ലങ്കോ തുയ്ഹം പാപുണാതി, മയ്ഹേവേസോ പാപുണാതീ’’തി.

    Evaṃ so māro imāhi navahi vātavassapāsāṇapaharaṇaaṅgārakukkuḷavālukākalalandhakāravuṭṭhīhi bodhisattaṃ palāpetuṃ asakkonto – ‘‘kiṃ, bhaṇe, tiṭṭhatha, imaṃ siddhatthakumāraṃ gaṇhatha hanatha palāpethā’’ti attano parisaṃ āṇāpetvā sayampi girimekhalassa hatthino khandhe nisinno cakkāvudhaṃ ādāya bodhisattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘siddhattha, uṭṭhehi etasmā pallaṅkā, nāyaṃ tuyhaṃ pāpuṇāti, mayhaṃ esa pāpuṇātī’’ti āha. Mahāsatto tassa vacanaṃ sutvā avoca – ‘‘māra, neva tayā dasa pāramiyo pūritā, na upapāramiyo, na paramatthapāramiyo, nāpi pañca mahāpariccāgā pariccattā, na ñātatthacariyā, na lokatthacariyā, na buddhatthacariyā pūritā, sabbā tā mayāyeva pūritā, tasmā nāyaṃ pallaṅko tuyhaṃ pāpuṇāti, mayheveso pāpuṇātī’’ti.

    മാരോ കുദ്ധോ കോധവേഗം അസഹന്തോ മഹാപുരിസസ്സ ചക്കാവുധം വിസ്സജ്ജേസി. തം തസ്സ ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജേന്തസ്സേവ ഉപരിഭാഗേ മാലാവിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠാസി. തം കിര ഖുരധാരം ചക്കാവുധം അഞ്ഞദാ കുദ്ധേന വിസ്സട്ഠം ഏകഗ്ഘനപാസാണത്ഥമ്ഭേ വംസകളീരേ വിയ ഛിന്ദന്തം ഗച്ഛതി. ഇദാനി പന തസ്മിം മാലാവിതാനം ഹുത്വാ ഠിതേ അവസേസാ മാരപരിസാ ‘‘ഇദാനി സിദ്ധത്ഥോ പല്ലങ്കതോ വുട്ഠായ പലായിസ്സതീ’’തി മഹന്തമഹന്താനി സേലകൂടാനി വിസ്സജ്ജേസും, താനിപി മഹാപുരിസസ്സ ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജേന്തസ്സ മാലാഗുളഭാവം ആപജ്ജിത്വാ ഭൂമിയം പതിംസു. ദേവതാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഠിതാ ഗീവം പസാരേത്വാ സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘നട്ഠോ വത, ഭോ, സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ രൂപഗ്ഗപ്പത്തോ അത്തഭാവോ, കിം നു ഖോ സോ കരിസ്സതീ’’തി ഓലോകേന്തി.

    Māro kuddho kodhavegaṃ asahanto mahāpurisassa cakkāvudhaṃ vissajjesi. Taṃ tassa dasa pāramiyo āvajjentasseva uparibhāge mālāvitānaṃ hutvā aṭṭhāsi. Taṃ kira khuradhāraṃ cakkāvudhaṃ aññadā kuddhena vissaṭṭhaṃ ekagghanapāsāṇatthambhe vaṃsakaḷīre viya chindantaṃ gacchati. Idāni pana tasmiṃ mālāvitānaṃ hutvā ṭhite avasesā māraparisā ‘‘idāni siddhattho pallaṅkato vuṭṭhāya palāyissatī’’ti mahantamahantāni selakūṭāni vissajjesuṃ, tānipi mahāpurisassa dasa pāramiyo āvajjentassa mālāguḷabhāvaṃ āpajjitvā bhūmiyaṃ patiṃsu. Devatā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ṭhitā gīvaṃ pasāretvā sīsaṃ ukkhipitvā ‘‘naṭṭho vata, bho, siddhatthakumārassa rūpaggappatto attabhāvo, kiṃ nu kho so karissatī’’ti olokenti.

    തതോ ബോധിസത്തോ ‘‘പൂരിതപാരമീനം ബോധിസത്താനം സമ്ബുജ്ഝനദിവസേ പത്തപല്ലങ്കോ മയ്ഹം പാപുണാതീ’’തി വത്വാ ഠിതം മാരം ആഹ – ‘‘മാര, തുയ്ഹം ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ കോ സക്ഖീ’’തി. മാരോ ‘‘ഇമേ ഏത്തകാവ ജനാ സക്ഖിനോ’’തി മാരബലാഭിമുഖം ഹത്ഥം പസാരേസി. തസ്മിം ഖണേ മാരപരിസായ ‘‘അഹം സക്ഖി, അഹം സക്ഖീ’’തി പവത്തസദ്ദോ പഥവിഉന്ദ്രിയനസദ്ദസദിസോ അഹോസി. അഥ മാരോ മഹാപുരിസം ആഹ – ‘‘സിദ്ധത്ഥ, തുയ്ഹം ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ കോ സക്ഖീ’’തി. മഹാപുരിസോ ‘‘തുയ്ഹം താവ ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ സചേതനാ സക്ഖിനോ, മയ്ഹം പന ഇമസ്മിം ഠാനേ സചേതനോ കോചി സക്ഖി നാമ നത്ഥി, തിട്ഠതു താവ മേ അവസേസഅത്തഭാവേസു ദിന്നദാനം, വേസ്സന്തരത്തഭാവേ പന ഠത്വാ മയ്ഹം സത്തസതകമഹാദാനസ്സ താവ ദിന്നഭാവേ അചേതനാപി അയം ഘനമഹാപഥവീ സക്ഖീ’’തി ചീവരഗബ്ഭന്തരതോ ദക്ഖിണഹത്ഥം അഭിനീഹരിത്വാ ‘‘വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠത്വാ മയ്ഹം സത്തസതകമഹാദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ ത്വം സക്ഖി, ന സക്ഖീ’’തി മഹാപഥവിയാഭിമുഖം ഹത്ഥം പസാരേസി. മഹാപഥവീ ‘‘അഹം തേ തദാ സക്ഖീ’’തി വിരവസതേന വിരവസഹസ്സേന വിരവസതസഹസ്സേന മാരബലം അവത്ഥരമാനാ വിയ ഉന്നദി.

    Tato bodhisatto ‘‘pūritapāramīnaṃ bodhisattānaṃ sambujjhanadivase pattapallaṅko mayhaṃ pāpuṇātī’’ti vatvā ṭhitaṃ māraṃ āha – ‘‘māra, tuyhaṃ dānassa dinnabhāve ko sakkhī’’ti. Māro ‘‘ime ettakāva janā sakkhino’’ti mārabalābhimukhaṃ hatthaṃ pasāresi. Tasmiṃ khaṇe māraparisāya ‘‘ahaṃ sakkhi, ahaṃ sakkhī’’ti pavattasaddo pathaviundriyanasaddasadiso ahosi. Atha māro mahāpurisaṃ āha – ‘‘siddhattha, tuyhaṃ dānassa dinnabhāve ko sakkhī’’ti. Mahāpuriso ‘‘tuyhaṃ tāva dānassa dinnabhāve sacetanā sakkhino, mayhaṃ pana imasmiṃ ṭhāne sacetano koci sakkhi nāma natthi, tiṭṭhatu tāva me avasesaattabhāvesu dinnadānaṃ, vessantarattabhāve pana ṭhatvā mayhaṃ sattasatakamahādānassa tāva dinnabhāve acetanāpi ayaṃ ghanamahāpathavī sakkhī’’ti cīvaragabbhantarato dakkhiṇahatthaṃ abhinīharitvā ‘‘vessantarattabhāve ṭhatvā mayhaṃ sattasatakamahādānassa dinnabhāve tvaṃ sakkhi, na sakkhī’’ti mahāpathaviyābhimukhaṃ hatthaṃ pasāresi. Mahāpathavī ‘‘ahaṃ te tadā sakkhī’’ti viravasatena viravasahassena viravasatasahassena mārabalaṃ avattharamānā viya unnadi.

    തതോ മഹാപുരിസേ ‘‘ദിന്നം തേ, സിദ്ധത്ഥ, മഹാദാനം ഉത്തമദാന’’ന്തി വേസ്സന്തരദാനം സമ്മസന്തേ ദിയഡ്ഢയോജനസതികോ ഗിരിമേഖലഹത്ഥീ ജണ്ണുകേഹി പഥവിയം പതിട്ഠാസി, മാരപരിസാ ദിസാവിദിസാ പലായിംസു, ദ്വേ ഏകമഗ്ഗേന ഗതാ നാമ നത്ഥി, സീസാഭരണാനി ചേവ നിവത്ഥവസനാനി ച ഛഡ്ഡേത്വാ സമ്മുഖസമ്മുഖദിസാഹിയേവ പലായിംസു. തതോ ദേവസങ്ഘാ പലായമാനം മാരബലം ദിസ്വാ ‘‘മാരസ്സ പരാജയോ ജാതോ, സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ ജയോ ജാതോ, ജയപൂജം കരിസ്സാമാ’’തി ദേവതാ ദേവതാനം, നാഗാ നാഗാനം, സുപണ്ണാ സുപണ്ണാനം, ബ്രഹ്മാനോ ബ്രഹ്മാനം ഘോസേത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ മഹാപുരിസസ്സ സന്തികം ബോധിപല്ലങ്കം ആഗമംസു.

    Tato mahāpurise ‘‘dinnaṃ te, siddhattha, mahādānaṃ uttamadāna’’nti vessantaradānaṃ sammasante diyaḍḍhayojanasatiko girimekhalahatthī jaṇṇukehi pathaviyaṃ patiṭṭhāsi, māraparisā disāvidisā palāyiṃsu, dve ekamaggena gatā nāma natthi, sīsābharaṇāni ceva nivatthavasanāni ca chaḍḍetvā sammukhasammukhadisāhiyeva palāyiṃsu. Tato devasaṅghā palāyamānaṃ mārabalaṃ disvā ‘‘mārassa parājayo jāto, siddhatthakumārassa jayo jāto, jayapūjaṃ karissāmā’’ti devatā devatānaṃ, nāgā nāgānaṃ, supaṇṇā supaṇṇānaṃ, brahmāno brahmānaṃ ghosetvā gandhamālādihatthā mahāpurisassa santikaṃ bodhipallaṅkaṃ āgamaṃsu.

    ഏവം ഗതേസു പന തേസു –

    Evaṃ gatesu pana tesu –

    ‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

    ‘‘Jayo hi buddhassa sirīmato ayaṃ, mārassa ca pāpimato parājayo;

    ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ ദേവഗണാ മഹേസിനോ.

    Ugghosayuṃ bodhimaṇḍe pamoditā, jayaṃ tadā devagaṇā mahesino.

    ‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

    ‘‘Jayo hi buddhassa sirīmato ayaṃ, mārassa ca pāpimato parājayo;

    ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ നാഗഗണാ മഹേസിനോ.

    Ugghosayuṃ bodhimaṇḍe pamoditā, jayaṃ tadā nāgagaṇā mahesino.

    ‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

    ‘‘Jayo hi buddhassa sirīmato ayaṃ, mārassa ca pāpimato parājayo;

    ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ സുപണ്ണസങ്ഘാപി മഹേസിനോ.

    Ugghosayuṃ bodhimaṇḍe pamoditā, jayaṃ tadā supaṇṇasaṅghāpi mahesino.

    ‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

    ‘‘Jayo hi buddhassa sirīmato ayaṃ, mārassa ca pāpimato parājayo;

    ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ ബ്രഹ്മഗണാ മഹേസിനോ’’തി. –

    Ugghosayuṃ bodhimaṇḍe pamoditā, jayaṃ tadā brahmagaṇā mahesino’’ti. –

    അവസേസാ ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ദേവതാ മാലാഗന്ധവിലേപനേഹി പൂജയമാനാ നാനപ്പകാരാ ച ഥുതിയോ വദമാനാ അട്ഠംസു. ഏവം ധരമാനേയേവ സൂരിയേ മഹാപുരിസോ മാരബലം വിധമിത്വാ ചീവരൂപരി പതമാനേഹി ബോധിരുക്ഖങ്കുരേഹി രത്തപവാളദലേഹി വിയ പൂജിയമാനോ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ പടിച്ചസമുപ്പാദേ ഞാണം ഓതാരേസി. അഥസ്സ ദ്വാദസപദികം പച്ചയാകാരം വട്ടവിവട്ടവസേന അനുലോമപടിലോമതോ സമ്മസന്തസ്സ ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഉദകപരിയന്തം കത്വാ ദ്വാദസക്ഖത്തും സങ്കമ്പി.

    Avasesā dasasu cakkavāḷasahassesu devatā mālāgandhavilepanehi pūjayamānā nānappakārā ca thutiyo vadamānā aṭṭhaṃsu. Evaṃ dharamāneyeva sūriye mahāpuriso mārabalaṃ vidhamitvā cīvarūpari patamānehi bodhirukkhaṅkurehi rattapavāḷadalehi viya pūjiyamāno paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāresi. Athassa dvādasapadikaṃ paccayākāraṃ vaṭṭavivaṭṭavasena anulomapaṭilomato sammasantassa dasasahassī lokadhātu udakapariyantaṃ katvā dvādasakkhattuṃ saṅkampi.

    മഹാപുരിസേ പന ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേത്വാ അരുണുഗ്ഗമനവേലായ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝന്തേ സകലാ ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു അലങ്കതപടിയത്താ അഹോസി. പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിം പഹരന്തി, തഥാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിം പഹരന്തി, ദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ ഉത്തരചക്കവാളമുഖവട്ടിം പഹരന്തി, ഉത്തരചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ ദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിം പഹരന്തി, പഥവിതലേ ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ ബ്രഹ്മലോകം ആഹച്ച അട്ഠംസു, ബ്രഹ്മലോകേ ബദ്ധാനം ധജാനം പടാകാ പഥവിതലേ പതിട്ഠഹിംസു, ദസസഹസ്സേസു ചക്കവാളേസു പുപ്ഫൂപഗാ രുക്ഖാ പുപ്ഫം ഗണ്ഹിംസു, ഫലൂപഗാ രുക്ഖാ ഫലപിണ്ഡിഭാരസഹിതാ അഹേസും. ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി പുപ്ഫിംസു, സാഖാസു സാഖാപദുമാനി, ലതാസു ലതാപദുമാനി, ആകാസേ ഓലമ്ബകപദുമാനി, ഘനസിലാതലാനി ഭിന്ദിത്വാ ഉപരൂപരി സതപത്താനി ഹുത്വാ ദണ്ഡകപദുമാനി ഉട്ഠഹിംസു. ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമാലാഗുളാ വിയ സുസന്ഥതപുപ്ഫസന്ഥാരോ വിയ ച പുപ്ഫാഭികിണ്ണാ അഹോസി. ചക്കവാളന്തരേസു അട്ഠയോജനസഹസ്സാ ലോകന്തരികനിരയാ സത്തസൂരിയപ്പഭാഹിപിഅനോഭാസിതപുബ്ബാ തദാ ഏകോഭാസാ അഹേസും. ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരോ മഹാസമുദ്ദോ മധുരോദകോ അഹോസി, നദിയോ ന പവത്തിംസു, ജച്ചന്ധാ രൂപാനി പസ്സിംസു, ജാതിബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു, ജാതിപീഠസപ്പിനോ പദസാ ഗച്ഛിംസു, അന്ദുബന്ധനാദീനി ഛിജ്ജിത്വാ പതിംസു.

    Mahāpurise pana dasasahassilokadhātuṃ unnādetvā aruṇuggamanavelāya sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhante sakalā dasasahassī lokadhātu alaṅkatapaṭiyattā ahosi. Pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ussāpitānaṃ dhajānaṃ paṭākā pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ paharanti, tathā pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ussāpitānaṃ dhajānaṃ paṭākā pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ paharanti, dakkhiṇacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ussāpitānaṃ dhajānaṃ paṭākā uttaracakkavāḷamukhavaṭṭiṃ paharanti, uttaracakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ussāpitānaṃ dhajānaṃ paṭākā dakkhiṇacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ paharanti, pathavitale ussāpitānaṃ dhajānaṃ paṭākā brahmalokaṃ āhacca aṭṭhaṃsu, brahmaloke baddhānaṃ dhajānaṃ paṭākā pathavitale patiṭṭhahiṃsu, dasasahassesu cakkavāḷesu pupphūpagā rukkhā pupphaṃ gaṇhiṃsu, phalūpagā rukkhā phalapiṇḍibhārasahitā ahesuṃ. Khandhesu khandhapadumāni pupphiṃsu, sākhāsu sākhāpadumāni, latāsu latāpadumāni, ākāse olambakapadumāni, ghanasilātalāni bhinditvā uparūpari satapattāni hutvā daṇḍakapadumāni uṭṭhahiṃsu. Dasasahassī lokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷā viya susanthatapupphasanthāro viya ca pupphābhikiṇṇā ahosi. Cakkavāḷantaresu aṭṭhayojanasahassā lokantarikanirayā sattasūriyappabhāhipianobhāsitapubbā tadā ekobhāsā ahesuṃ. Caturāsītiyojanasahassagambhīro mahāsamuddo madhurodako ahosi, nadiyo na pavattiṃsu, jaccandhā rūpāni passiṃsu, jātibadhirā saddaṃ suṇiṃsu, jātipīṭhasappino padasā gacchiṃsu, andubandhanādīni chijjitvā patiṃsu.

    ഏവം അപരിമാണേന സിരിവിഭവേന പൂജിയമാനോ മഹാപുരിസോ അനേകപ്പകാരേസു അച്ഛരിയധമ്മേസു പാതുഭൂതേസു സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിജ്ഝിത്വാ സബ്ബബുദ്ധേഹി അവിജഹിതം ഉദാനം ഉദാനേസി –

    Evaṃ aparimāṇena sirivibhavena pūjiyamāno mahāpuriso anekappakāresu acchariyadhammesu pātubhūtesu sabbaññutaṃ paṭivijjhitvā sabbabuddhehi avijahitaṃ udānaṃ udānesi –

    ‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

    ‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;

    ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

    Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.

    ‘‘ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

    ‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;

    സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

    Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;

    വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൧൫൩-൧൫൪);

    Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154);

    ഇതി തുസിതഭവനതോ പട്ഠായ യാവ അയം ബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തി, ഏത്തകം ഠാനം അവിദൂരേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

    Iti tusitabhavanato paṭṭhāya yāva ayaṃ bodhimaṇḍe sabbaññutappatti, ettakaṃ ṭhānaṃ avidūrenidānaṃ nāmāti veditabbaṃ.

    അവിദൂരേനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

    Avidūrenidānakathā niṭṭhitā.

    ൩. സന്തികേനിദാനകഥാ

    3. Santikenidānakathā

    ‘‘സന്തികേനിദാനം പന ‘ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’. ‘വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായ’ന്തി ച ഏവം തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേയേവ ലബ്ഭതീ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി ഏവം വുത്തം, അഥ ഖോ പന തമ്പി ആദിതോ പട്ഠായ ഏവം വേദിതബ്ബം – ഉദാനഞ്ഹി ഉദാനേത്വാ ജയപല്ലങ്കേ നിസിന്നസ്സ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘അഹം കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ഇമസ്സ പല്ലങ്കസ്സ കാരണാ സന്ധാവിം, ഏത്തകം മേ കാലം ഇമസ്സേവ പല്ലങ്കസ്സ കാരണാ അലങ്കതസീസം ഗീവായ ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം, സുഅഞ്ജിതാനി അക്ഖീനി ഹദയമംസഞ്ച ഉപ്പാടേവാ ദിന്നം, ജാലീകുമാരസദിസാ പുത്താ, കണ്ഹാജിനകുമാരിസദിസാ ധീതരോ, മദ്ദീദേവിസദിസാ ഭരിയായോ ച പരേസം ദാസത്ഥായ ദിന്നാ. അയം മേ പല്ലങ്കോ ജയപല്ലങ്കോ ഥിരപല്ലങ്കോ, ഏത്ഥ മേ നിസിന്നസ്സ സങ്കപ്പാ പരിപുണ്ണാ, ന താവ ഇതോ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി അനേകകോടിസതസഹസ്സസമാപത്തിയോ സമാപജ്ജന്തോ സത്താഹം തത്ഥേവ നിസീദി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ സത്താഹം ഏകപല്ലങ്കേന നിസീദി വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദീ’’തി (മഹാവ॰ ൧; ഉദാ॰ ൧).

    ‘‘Santikenidānaṃ pana ‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’. ‘Vesāliyaṃ viharati mahāvane kūṭāgārasālāya’nti ca evaṃ tasmiṃ tasmiṃ ṭhāneyeva labbhatī’’ti vuttaṃ. Kiñcāpi evaṃ vuttaṃ, atha kho pana tampi ādito paṭṭhāya evaṃ veditabbaṃ – udānañhi udānetvā jayapallaṅke nisinnassa bhagavato etadahosi – ‘‘ahaṃ kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni imassa pallaṅkassa kāraṇā sandhāviṃ, ettakaṃ me kālaṃ imasseva pallaṅkassa kāraṇā alaṅkatasīsaṃ gīvāya chinditvā dinnaṃ, suañjitāni akkhīni hadayamaṃsañca uppāṭevā dinnaṃ, jālīkumārasadisā puttā, kaṇhājinakumārisadisā dhītaro, maddīdevisadisā bhariyāyo ca paresaṃ dāsatthāya dinnā. Ayaṃ me pallaṅko jayapallaṅko thirapallaṅko, ettha me nisinnassa saṅkappā paripuṇṇā, na tāva ito vuṭṭhahissāmī’’ti anekakoṭisatasahassasamāpattiyo samāpajjanto sattāhaṃ tattheva nisīdi. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavā sattāhaṃ ekapallaṅkena nisīdi vimuttisukhapaṭisaṃvedī’’ti (mahāva. 1; udā. 1).

    അഥ ഏകച്ചാനം ദേവതാനം ‘‘അജ്ജാപി നൂന സിദ്ധത്ഥസ്സ കത്തബ്ബകിച്ചം അത്ഥി, പല്ലങ്കസ്മിഞ്ഹി ആലയം ന വിജഹതീ’’തി പരിവിതക്കോ ഉദപാദി. സത്ഥാ ദേവതാനം പരിവിതക്കം ഞത്വാ താസം വിതക്കവൂപസമത്ഥം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേസി. മഹാബോധിമണ്ഡേ ഹി കതപാടിഹാരിയഞ്ച ഞാതിസമാഗമേ കതപാടിഹാരിയഞ്ച പാഥികപുത്തസമാഗമേ കതപാടിഹാരിയഞ്ച സബ്ബം കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ കതയമകപാടിഹാരിയസദിസം അഹോസി.

    Atha ekaccānaṃ devatānaṃ ‘‘ajjāpi nūna siddhatthassa kattabbakiccaṃ atthi, pallaṅkasmiñhi ālayaṃ na vijahatī’’ti parivitakko udapādi. Satthā devatānaṃ parivitakkaṃ ñatvā tāsaṃ vitakkavūpasamatthaṃ vehāsaṃ abbhuggantvā yamakapāṭihāriyaṃ dassesi. Mahābodhimaṇḍe hi katapāṭihāriyañca ñātisamāgame katapāṭihāriyañca pāthikaputtasamāgame katapāṭihāriyañca sabbaṃ kaṇḍambarukkhamūle katayamakapāṭihāriyasadisaṃ ahosi.

    ഏവം സത്ഥാ ഇമിനാ പാടിഹാരിയേന ദേവതാനം വിതക്കം വൂപസമേത്വാ പല്ലങ്കതോ ഈസകം പാചീനനിസ്സിതേ ഉത്തരദിസാഭാഗേ ഠത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം വത മേ പല്ലങ്കേ സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിദ്ധ’’ന്തി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പൂരിതാനം പാരമീനം ബലാധിഗമട്ഠാനം പല്ലങ്കം ബോധിരുക്ഖഞ്ച അനിമിസേഹി അക്ഖീഹി ഓലോകയമാനോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം അനിമിസചേതിയം നാമ ജാതം. അഥ സത്ഥാ പല്ലങ്കസ്സ ച ഠിതട്ഠാനസ്സ ച അന്തരാ ചങ്കമം മാപേത്വാ പുരത്ഥിമപച്ഛിമതോ ആയതേ രതനചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി. തം ഠാനം രതനചങ്കമചേതിയം നാമ ജാതം.

    Evaṃ satthā iminā pāṭihāriyena devatānaṃ vitakkaṃ vūpasametvā pallaṅkato īsakaṃ pācīnanissite uttaradisābhāge ṭhatvā ‘‘imasmiṃ vata me pallaṅke sabbaññutaṃ paṭividdha’’nti cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pūritānaṃ pāramīnaṃ balādhigamaṭṭhānaṃ pallaṅkaṃ bodhirukkhañca animisehi akkhīhi olokayamāno sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ animisacetiyaṃ nāma jātaṃ. Atha satthā pallaṅkassa ca ṭhitaṭṭhānassa ca antarā caṅkamaṃ māpetvā puratthimapacchimato āyate ratanacaṅkame caṅkamanto sattāhaṃ vītināmesi. Taṃ ṭhānaṃ ratanacaṅkamacetiyaṃ nāma jātaṃ.

    ചതുത്ഥേ പന സത്താഹേ ബോധിതോ പച്ഛിമുത്തരദിസാഭാഗേ ദേവതാ രതനഘരം മാപയിംസു. തത്ഥ ഭഗവാ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ അഭിധമ്മപിടകം വിസേസതോ ചേത്ഥ അനന്തനയസമന്തപട്ഠാനം വിചിനന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി. ആഭിധമ്മികാ പനാഹു – ‘‘രതനഘരം നാമ ന സത്തരതനമയം ഗേഹം, സത്തന്നം പന പകരണാനം സമ്മസിതട്ഠാനം ‘രതനഘര’ന്തി വുച്ചതീ’’തി. യസ്മാ പനേത്ഥ ഉഭോപേതേ പരിയായേന യുജ്ജന്തി, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതം ഗഹേതബ്ബമേവ. തതോ പട്ഠായ പന തം ഠാനം രതനഘരചേതിയം നാമ ജാതം. ഏവം സത്ഥാ ബോധിസമീപേയേവ ചത്താരി സത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ പഞ്ചമേ സത്താഹേ ബോധിരുക്ഖമൂലാ യേന അജപാലനിഗ്രോധോ തേനുപസങ്കമി. തത്രാപി ധമ്മം വിചിനന്തോ വിമുത്തിസുഖഞ്ച പടിസംവേദേന്തോ നിസീദി.

    Catutthe pana sattāhe bodhito pacchimuttaradisābhāge devatā ratanagharaṃ māpayiṃsu. Tattha bhagavā pallaṅkena nisīditvā abhidhammapiṭakaṃ visesato cettha anantanayasamantapaṭṭhānaṃ vicinanto sattāhaṃ vītināmesi. Ābhidhammikā panāhu – ‘‘ratanagharaṃ nāma na sattaratanamayaṃ gehaṃ, sattannaṃ pana pakaraṇānaṃ sammasitaṭṭhānaṃ ‘ratanaghara’nti vuccatī’’ti. Yasmā panettha ubhopete pariyāyena yujjanti, tasmā ubhayampetaṃ gahetabbameva. Tato paṭṭhāya pana taṃ ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātaṃ. Evaṃ satthā bodhisamīpeyeva cattāri sattāhāni vītināmetvā pañcame sattāhe bodhirukkhamūlā yena ajapālanigrodho tenupasaṅkami. Tatrāpi dhammaṃ vicinanto vimuttisukhañca paṭisaṃvedento nisīdi.

    തസ്മിം സമയേ മാരോ പാപിമാ ‘‘ഏത്തകം കാലം അനുബന്ധന്തോ ഓതാരാപേക്ഖോപി ഇമസ്സ ന കിഞ്ചി ഖലിതം അദ്ദസം, അതിക്കന്തോദാനി ഏസ മമ വസ’’ന്തി ദോമനസ്സപ്പത്തോ മഹാമഗ്ഗേ നിസീദിത്വാ സോളസ കാരണാനി ചിന്തേന്തോ ഭൂമിയം സോളസ ലേഖാ ആകഡ്ഢി – ‘‘അഹം ഏസോ വിയ ദാനപാരമിം ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ഏകം ലേഖം ആകഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ സീലപാരമിം…പേ॰… നേക്ഖമ്മപാരമിം, പഞ്ഞാപാരമിം, വീരിയപാരമിം, ഖന്തിപാരമിം, സച്ചപാരമിം, അധിട്ഠാനപാരമിം, മേത്താപാരമിം, ഉപേക്ഖാപാരമിം ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ദസമം ലേഖം ആകഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ അസാധാരണസ്സ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണസ്സ പടിവേധായ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ദസ പാരമിയോ ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ഏകാദസമം ലേഖം ആകഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ അസാധാരണസ്സ ആസയാനുസയഞാണസ്സ…പേ॰… മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണസ്സ, യമകപാടിഹാരിയഞാണസ്സ, അനാവരണഞാണസ്സ, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിവേധായ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ദസ പാരമിയോ ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി സോളസമം ലേഖം ആകഡ്ഢി. ഏവം മാരോ ഇമേഹി കാരണേഹി മഹാമഗ്ഗേ സോളസ ലേഖാ ആകഡ്ഢിത്വാ നിസീദി.

    Tasmiṃ samaye māro pāpimā ‘‘ettakaṃ kālaṃ anubandhanto otārāpekkhopi imassa na kiñci khalitaṃ addasaṃ, atikkantodāni esa mama vasa’’nti domanassappatto mahāmagge nisīditvā soḷasa kāraṇāni cintento bhūmiyaṃ soḷasa lekhā ākaḍḍhi – ‘‘ahaṃ eso viya dānapāramiṃ na pūresiṃ, tenamhi iminā sadiso na jāto’’ti ekaṃ lekhaṃ ākaḍḍhi. Tathā ‘‘ahaṃ eso viya sīlapāramiṃ…pe… nekkhammapāramiṃ, paññāpāramiṃ, vīriyapāramiṃ, khantipāramiṃ, saccapāramiṃ, adhiṭṭhānapāramiṃ, mettāpāramiṃ, upekkhāpāramiṃ na pūresiṃ, tenamhi iminā sadiso na jāto’’ti dasamaṃ lekhaṃ ākaḍḍhi. Tathā ‘‘ahaṃ eso viya asādhāraṇassa indriyaparopariyattañāṇassa paṭivedhāya upanissayabhūtā dasa pāramiyo na pūresiṃ, tenamhi iminā sadiso na jāto’’ti ekādasamaṃ lekhaṃ ākaḍḍhi. Tathā ‘‘ahaṃ eso viya asādhāraṇassa āsayānusayañāṇassa…pe… mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa, yamakapāṭihāriyañāṇassa, anāvaraṇañāṇassa, sabbaññutaññāṇassa paṭivedhāya upanissayabhūtā dasa pāramiyo na pūresiṃ, tenamhi iminā sadiso na jāto’’ti soḷasamaṃ lekhaṃ ākaḍḍhi. Evaṃ māro imehi kāraṇehi mahāmagge soḷasa lekhā ākaḍḍhitvā nisīdi.

    തസ്മിഞ്ച സമയേ തണ്ഹാ, അരതി, രഗാ ചാതി തിസ്സോ മാരധീതരോ (സം॰ നി॰ ൧.൧൬൧) ‘‘പിതാ നോ ന പഞ്ഞായതി, കഹം നു ഖോ ഏതരഹീ’’തി ഓലോകയമാനാ തം ദോമനസ്സപ്പത്തം ഭൂമിം ലേഖമാനം നിസിന്നം ദിസ്വാ പിതു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കസ്മാ, താത, ത്വം ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അമ്മാ, അയം മഹാസമണോ മയ്ഹം വസം അതിക്കന്തോ, ഏത്തകം കാലം ഓലോകേന്തോ ഓതാരമസ്സ ദട്ഠും നാസക്ഖിം, തേനമ്ഹി ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ’’തി. ‘‘യദി ഏവം മാ ചിന്തയിത്ഥ, മയമേതം അത്തനോ വസേ കത്വാ ആദായ ആഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹംസു. ‘‘ന സക്കാ, അമ്മാ, ഏസ കേനചി വസേ കാതും, അചലായ സദ്ധായ പതിട്ഠിതോ ഏസ പുരിസോ’’തി. ‘‘താത, മയം ഇത്ഥിയോ നാമ, ഇദാനേവ നം രാഗപാസാദീഹി ബന്ധിത്വാ ആനേസ്സാമ, തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി വത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ , പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. ഭഗവാ നേവ താസം വചനം മനസി അകാസി, ന അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ഓലോകേസി, അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേ വിമുത്തിയാ വിവേകസുഖഞ്ഞേവ അനുഭവന്തോ നിസീദി.

    Tasmiñca samaye taṇhā, arati, ragā cāti tisso māradhītaro (saṃ. ni. 1.161) ‘‘pitā no na paññāyati, kahaṃ nu kho etarahī’’ti olokayamānā taṃ domanassappattaṃ bhūmiṃ lekhamānaṃ nisinnaṃ disvā pitu santikaṃ gantvā ‘‘kasmā, tāta, tvaṃ dukkhī dummano’’ti pucchiṃsu. ‘‘Ammā, ayaṃ mahāsamaṇo mayhaṃ vasaṃ atikkanto, ettakaṃ kālaṃ olokento otāramassa daṭṭhuṃ nāsakkhiṃ, tenamhi dukkhī dummano’’ti. ‘‘Yadi evaṃ mā cintayittha, mayametaṃ attano vase katvā ādāya āgamissāmā’’ti āhaṃsu. ‘‘Na sakkā, ammā, esa kenaci vase kātuṃ, acalāya saddhāya patiṭṭhito esa puriso’’ti. ‘‘Tāta, mayaṃ itthiyo nāma, idāneva naṃ rāgapāsādīhi bandhitvā ānessāma, tumhe mā cintayitthā’’ti vatvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ‘‘pāde te, samaṇa , paricāremā’’ti āhaṃsu. Bhagavā neva tāsaṃ vacanaṃ manasi akāsi, na akkhīni ummīletvā olokesi, anuttare upadhisaṅkhaye vimuttiyā vivekasukhaññeva anubhavanto nisīdi.

    പുന മാരധീതരോ ‘‘ഉച്ചാവചാ ഖോ പുരിസാനം അധിപ്പായാ, കേസഞ്ചി കുമാരികാസു പേമം ഹോതി, കേസഞ്ചി പഠമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി മജ്ഝിമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി പച്ഛിമവയേ ഠിതാസു, യംനൂന മയം നാനപ്പകാരേഹി രൂപേഹി പലോഭേത്വാ ഗണ്ഹേയ്യാമാ’’തി ഏകമേകാ കുമാരികവണ്ണാദിവസേന സകം സകം അത്തഭാവം അഭിനിമ്മിനിത്വാ കുമാരികാ, അവിജാതാ, സകിംവിജാതാ, ദുവിജാതാ, മജ്ഝിമിത്ഥിയോ, മഹിത്ഥിയോ ച ഹുത്വാ ഛക്ഖത്തും ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ, പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. തമ്പി ഭഗവാ ന മനസാകാസി, യഥാ തം അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേ വിമുത്തോ. കേചി പനാചരിയാ വദന്തി – ‘‘താ മഹിത്ഥിഭാവേന ഉപഗതാ ദിസ്വാ ഭഗവാ – ‘ഏതാ ഖണ്ഡദന്താ പലിതകേസാ ഹോന്തൂ’തി അധിട്ഠാസീ’’തി. തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ഭഗവാ ഏവരൂപം അധിട്ഠാനം അകാസി. ഭഗവാ പന ‘‘അപേഥ തുമ്ഹേ, കിം ദിസ്വാ ഏവം വായമഥ, ഏവരൂപം നാമ അവീതരാഗാദീനം പുരതോ കാതും വട്ടതി. തഥാഗതസ്സ പന രാഗോ പഹീനോ, ദോസോ പഹീനോ, മോഹോ പഹീനോ’’തി അത്തനോ കിലേസപ്പഹാനം ആരബ്ഭ –

    Puna māradhītaro ‘‘uccāvacā kho purisānaṃ adhippāyā, kesañci kumārikāsu pemaṃ hoti, kesañci paṭhamavaye ṭhitāsu, kesañci majjhimavaye ṭhitāsu, kesañci pacchimavaye ṭhitāsu, yaṃnūna mayaṃ nānappakārehi rūpehi palobhetvā gaṇheyyāmā’’ti ekamekā kumārikavaṇṇādivasena sakaṃ sakaṃ attabhāvaṃ abhinimminitvā kumārikā, avijātā, sakiṃvijātā, duvijātā, majjhimitthiyo, mahitthiyo ca hutvā chakkhattuṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ‘‘pāde te, samaṇa, paricāremā’’ti āhaṃsu. Tampi bhagavā na manasākāsi, yathā taṃ anuttare upadhisaṅkhaye vimutto. Keci panācariyā vadanti – ‘‘tā mahitthibhāvena upagatā disvā bhagavā – ‘etā khaṇḍadantā palitakesā hontū’ti adhiṭṭhāsī’’ti. Taṃ na gahetabbaṃ. Na hi bhagavā evarūpaṃ adhiṭṭhānaṃ akāsi. Bhagavā pana ‘‘apetha tumhe, kiṃ disvā evaṃ vāyamatha, evarūpaṃ nāma avītarāgādīnaṃ purato kātuṃ vaṭṭati. Tathāgatassa pana rāgo pahīno, doso pahīno, moho pahīno’’ti attano kilesappahānaṃ ārabbha –

    ‘‘യസ്സ ജിതം നാവജീയതി, ജിതമസ്സ നോയാതി കോചി ലോകേ;

    ‘‘Yassa jitaṃ nāvajīyati, jitamassa noyāti koci loke;

    തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം, അപദം കേന പദേന നേസ്സഥ.

    Taṃ buddhamanantagocaraṃ, apadaṃ kena padena nessatha.

    ‘‘യസ്സ ജാലിനീ വിസത്തികാ, തണ്ഹാ നത്ഥി കുഹിഞ്ചി നേതവേ;

    ‘‘Yassa jālinī visattikā, taṇhā natthi kuhiñci netave;

    തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം, അപദം കേന പദേന നേസ്സഥാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൧൭൯-൧൮൦) –

    Taṃ buddhamanantagocaraṃ, apadaṃ kena padena nessathā’’ti. (dha. pa. 179-180) –

    ഇമാ ധമ്മപദേ ബുദ്ധവഗ്ഗേ ദ്വേ ഗാഥാ വദന്തോ ധമ്മം ദേസേസി. താ ‘‘സച്ചം കിര നോ പിതാ അവോച, ‘അരഹം സുഗതോ ലോകേ, ന രാഗേന സുവാനയോ’’’തിആദീനി (സം॰ നി॰ ൧.൧൬൧) വത്വാ പിതു സന്തികം ആഗമിംസു.

    Imā dhammapade buddhavagge dve gāthā vadanto dhammaṃ desesi. Tā ‘‘saccaṃ kira no pitā avoca, ‘arahaṃ sugato loke, na rāgena suvānayo’’’tiādīni (saṃ. ni. 1.161) vatvā pitu santikaṃ āgamiṃsu.

    ഭഗവാപി തത്ഥേവ സത്താഹം വീതിനാമേത്വാ തതോ മുചലിന്ദമൂലം അഗമാസി. തത്ഥ സത്താഹവദ്ദലികായ ഉപ്പന്നായ സീതാദിപടിബാഹനത്ഥം മുചലിന്ദേന നാമ നാഗരാജേന സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിത്തോ അസമ്ബാധായ ഗന്ധകുടിയം വിഹരന്തോ വിയ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോ സത്താഹം വീതിനാമേത്വാ രാജായതനം ഉപസങ്കമിത്വാ തത്ഥപി വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോയേവ സത്താഹം വീതിനാമേസി. ഏത്താവതാ സത്ത സത്താഹാനി പരിപുണ്ണാനി. ഏത്ഥന്തരേ നേവ മുഖധോവനം, ന സരീരപടിജഗ്ഗനം , ന ആഹാരകിച്ചം അഹോസി, ഝാനസുഖഫലസുഖേനേവ ച വീതിനാമേസി.

    Bhagavāpi tattheva sattāhaṃ vītināmetvā tato mucalindamūlaṃ agamāsi. Tattha sattāhavaddalikāya uppannāya sītādipaṭibāhanatthaṃ mucalindena nāma nāgarājena sattakkhattuṃ bhogehi parikkhitto asambādhāya gandhakuṭiyaṃ viharanto viya vimuttisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno sattāhaṃ vītināmetvā rājāyatanaṃ upasaṅkamitvā tatthapi vimuttisukhaṃ paṭisaṃvediyamānoyeva sattāhaṃ vītināmesi. Ettāvatā satta sattāhāni paripuṇṇāni. Etthantare neva mukhadhovanaṃ, na sarīrapaṭijagganaṃ , na āhārakiccaṃ ahosi, jhānasukhaphalasukheneva ca vītināmesi.

    അഥസ്സ തസ്മിം സത്തസത്താഹമത്ഥകേ ഏകൂനപഞ്ഞാസതിമേ ദിവസേ തത്ഥ നിസിന്നസ്സ ‘‘മുഖം ധോവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉദപാദി. സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ അഗദഹരീതകം ആഹരിത്വാ അദാസി, സത്ഥാ തം പരിഭുഞ്ജി, തേനസ്സ സരീരവളഞ്ജോ അഹോസി. അഥസ്സ സക്കോയേവ നാഗലതാദന്തകട്ഠഞ്ചേവ മുഖധോവനോദകഞ്ച അദാസി. സത്ഥാ തം ദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാവ അനോതത്തദഹോദകേന മുഖം ധോവിത്വാ തത്ഥേവ രാജായതനമൂലേ നിസീദി.

    Athassa tasmiṃ sattasattāhamatthake ekūnapaññāsatime divase tattha nisinnassa ‘‘mukhaṃ dhovissāmī’’ti cittaṃ udapādi. Sakko devānamindo agadaharītakaṃ āharitvā adāsi, satthā taṃ paribhuñji, tenassa sarīravaḷañjo ahosi. Athassa sakkoyeva nāgalatādantakaṭṭhañceva mukhadhovanodakañca adāsi. Satthā taṃ dantakaṭṭhaṃ khāditvāva anotattadahodakena mukhaṃ dhovitvā tattheva rājāyatanamūle nisīdi.

    തസ്മിം സമയേ തപുസ്സ ഭല്ലികാ നാമ ദ്വേ വാണിജാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഉക്കലാ ജനപദാ മജ്ഝിമദേസം ഗച്ഛന്താ പുബ്ബേ അത്തനോ ഞാതിസാലോഹിതായ ദേവതായ സകടാനി സന്നിരുമ്ഭിത്വാ സത്ഥു ആഹാരസമ്പാദനേ ഉസ്സാഹിതാ മന്ഥഞ്ച മധുപിണ്ഡികഞ്ച ആദായ – ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു നോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഇമം ആഹാരം അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി സത്ഥാരം ഉപനാമേത്വാ അട്ഠംസു. ഭഗവാ പായാസപടിഗ്ഗഹണദിവസേയേവ പത്തസ്സ അന്തരഹിതത്താ ‘‘ന ഖോ തഥാഗതാ ഹത്ഥേസു പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി, കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേസി. അഥസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ ചതൂഹി ദിസാഹി ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ഇന്ദനീലമണിമയേ പത്തേ ഉപനാമേസും, ഭഗവാ തേ പടിക്ഖിപി. പുന മുഗ്ഗവണ്ണസേലമയേ ചത്താരോ പത്തേ ഉപനാമേസും. ഭഗവാ ചതുന്നമ്പി മഹാരാജാനം സദ്ധാനുരക്ഖണത്ഥായ ചത്താരോപി പത്തേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഉപരൂപരി ഠപേത്വാ ‘‘ഏകോ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. ചത്താരോപി മുഖവട്ടിയം പഞ്ഞായമാനലേഖാ ഹുത്വാ മജ്ഝിമപ്പമാണേന ഏകത്തം ഉപഗമിംസു. ഭഗവാ തസ്മിം പച്ചഗ്ഘേ സേലമയേ പത്തേ ആഹാരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ അനുമോദനം അകാസി. തേ ദ്വേ ഭാതരോ വാണിജാ ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച സരണം ഗന്ത്വാ ദ്വേവാചികാ ഉപാസകാ അഹേസും. അഥ നേസം ‘‘ഏകം നോ, ഭന്തേ, പരിചരിതബ്ബട്ഠാനം ദേഥാ’’തി വദന്താനം ദക്ഖിണഹത്ഥേന അത്തനോ സീസം പരാമസിത്വാ കേസധാതുയോ അദാസി. തേ അത്തനോ നഗരേ താ ധാതുയോ സുവണ്ണസമുഗ്ഗസ്സ അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ ചേതിയം പതിട്ഠാപേസും.

    Tasmiṃ samaye tapussa bhallikā nāma dve vāṇijā pañcahi sakaṭasatehi ukkalā janapadā majjhimadesaṃ gacchantā pubbe attano ñātisālohitāya devatāya sakaṭāni sannirumbhitvā satthu āhārasampādane ussāhitā manthañca madhupiṇḍikañca ādāya – ‘‘paṭiggaṇhātu no, bhante, bhagavā imaṃ āhāraṃ anukampaṃ upādāyā’’ti satthāraṃ upanāmetvā aṭṭhaṃsu. Bhagavā pāyāsapaṭiggahaṇadivaseyeva pattassa antarahitattā ‘‘na kho tathāgatā hatthesu paṭiggaṇhanti, kimhi nu kho ahaṃ paṭiggaṇheyya’’nti cintesi. Athassa cittaṃ ñatvā catūhi disāhi cattāro mahārājāno indanīlamaṇimaye patte upanāmesuṃ, bhagavā te paṭikkhipi. Puna muggavaṇṇaselamaye cattāro patte upanāmesuṃ. Bhagavā catunnampi mahārājānaṃ saddhānurakkhaṇatthāya cattāropi patte paṭiggahetvā uparūpari ṭhapetvā ‘‘eko hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Cattāropi mukhavaṭṭiyaṃ paññāyamānalekhā hutvā majjhimappamāṇena ekattaṃ upagamiṃsu. Bhagavā tasmiṃ paccagghe selamaye patte āhāraṃ paṭiggahetvā paribhuñjitvā anumodanaṃ akāsi. Te dve bhātaro vāṇijā buddhañca dhammañca saraṇaṃ gantvā dvevācikā upāsakā ahesuṃ. Atha nesaṃ ‘‘ekaṃ no, bhante, paricaritabbaṭṭhānaṃ dethā’’ti vadantānaṃ dakkhiṇahatthena attano sīsaṃ parāmasitvā kesadhātuyo adāsi. Te attano nagare tā dhātuyo suvaṇṇasamuggassa anto pakkhipitvā cetiyaṃ patiṭṭhāpesuṃ.

    സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന തതോ വുട്ഠായ പുന അജപാലനിഗ്രോധമേവ ഗന്ത്വാ നിഗ്രോധമൂലേ നിസീദി. അഥസ്സ തത്ഥ നിസിന്നമത്തസ്സേവ അത്തനാ അധിഗതധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരതം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണോ – ‘‘കിച്ഛേന അധിഗതോ ഖോ മ്യായം ധമ്മോ’’തി പരേസം അദേസേതുകാമതാകാരപ്പത്തോ വിതക്കോ ഉദപാദി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ‘‘നസ്സതി വത ഭോ ലോകോ, വിനസ്സതി വത ഭോ ലോകോ’’തി ദസഹി ചക്കവാളസഹസ്സേഹി സക്കസുയാമസന്തുസിതനിമ്മാനരതിവസവത്തിമഹാബ്രഹ്മാനോ ആദായ സത്ഥു സന്തികം ആഗന്ത്വാ ‘‘ദേസേതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധമ്മ’’ന്തിആദിനാ നയേന ധമ്മദേസനം ആയാചി.

    Sammāsambuddho pana tato vuṭṭhāya puna ajapālanigrodhameva gantvā nigrodhamūle nisīdi. Athassa tattha nisinnamattasseva attanā adhigatadhammassa gambhīrataṃ paccavekkhantassa sabbabuddhānaṃ āciṇṇo – ‘‘kicchena adhigato kho myāyaṃ dhammo’’ti paresaṃ adesetukāmatākārappatto vitakko udapādi. Atha kho brahmā sahampati ‘‘nassati vata bho loko, vinassati vata bho loko’’ti dasahi cakkavāḷasahassehi sakkasuyāmasantusitanimmānarativasavattimahābrahmāno ādāya satthu santikaṃ āgantvā ‘‘desetu, bhante, bhagavā dhamma’’ntiādinā nayena dhammadesanaṃ āyāci.

    സത്ഥാ തസ്സ പടിഞ്ഞം ദത്വാ ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ ‘‘ആളാരോ പണ്ഡിതോ, സോ ഇമം ധമ്മം ഖിപ്പം ആജാനിസ്സതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ പുന ഓലോകേന്തോ തസ്സ സത്താഹകാലങ്കതഭാവം ഞത്വാ ഉദകം ആവജ്ജേസി. തസ്സാപി അഭിദോസകാലങ്കതഭാവം ഞത്വാ ‘‘ബഹൂപകാരാ ഖോ മേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ’’തി പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ആരബ്ഭ മനസി കത്വാ ‘‘കഹം നു ഖോ തേ ഏതരഹി വിഹരന്തീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ’’തി ഞത്വാ കതിപാഹം ബോധിമണ്ഡസാമന്തായേവ പിണ്ഡായ ചരന്തോ വിഹരിത്വാ ‘‘ആസാള്ഹിപുണ്ണമായം ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തേസ്സാമീ’’തി പക്ഖസ്സ ചാതുദ്ദസിയം പച്ചൂസസമയേ പച്ചുട്ഠായ പഭാതായ രത്തിയാ കാലസ്സേവ പത്തചീവരമാദായ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം പടിപന്നോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകം നാമ ആജീവകം ദിസ്വാ തസ്സ അത്തനോ ബുദ്ധഭാവം ആചിക്ഖിത്വാ തം ദിവസമേവ സായന്ഹസമയേ ഇസിപതനം സമ്പാപുണി.

    Satthā tassa paṭiññaṃ datvā ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti cintento ‘‘āḷāro paṇḍito, so imaṃ dhammaṃ khippaṃ ājānissatī’’ti cittaṃ uppādetvā puna olokento tassa sattāhakālaṅkatabhāvaṃ ñatvā udakaṃ āvajjesi. Tassāpi abhidosakālaṅkatabhāvaṃ ñatvā ‘‘bahūpakārā kho me pañcavaggiyā bhikkhū’’ti pañcavaggiye ārabbha manasi katvā ‘‘kahaṃ nu kho te etarahi viharantī’’ti āvajjento ‘‘bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye’’ti ñatvā katipāhaṃ bodhimaṇḍasāmantāyeva piṇḍāya caranto viharitvā ‘‘āsāḷhipuṇṇamāyaṃ bārāṇasiṃ gantvā dhammacakkaṃ pavattessāmī’’ti pakkhassa cātuddasiyaṃ paccūsasamaye paccuṭṭhāya pabhātāya rattiyā kālasseva pattacīvaramādāya aṭṭhārasayojanamaggaṃ paṭipanno antarāmagge upakaṃ nāma ājīvakaṃ disvā tassa attano buddhabhāvaṃ ācikkhitvā taṃ divasameva sāyanhasamaye isipatanaṃ sampāpuṇi.

    പഞ്ചവഗ്ഗിയാ തഥാഗതം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം ആവുസോ, സമണോ ഗോതമോ പച്ചയബാഹുല്ലായ ആവത്തിത്വാ പരിപുണ്ണകായോ പീണിന്ദ്രിയോ സുവണ്ണവണ്ണോ ഹുത്വാ ആഗച്ഛതി. ഇമസ്സ വന്ദനാദീനി ന കരിസ്സാമ, മഹാകുലപ്പസുതോ ഖോ പനേസ ആസനാഭിഹാരം അരഹതി, തേനസ്സ ആസനമത്തം പഞ്ഞാപേസ്സാമാ’’തി കതികം അകംസു. ഭഗവാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ചിത്താചാരജാനനസമത്ഥേന ഞാണേന ‘‘കിം നു ഖോ ഇമേ ചിന്തയിംസൂ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ചിത്തം അഞ്ഞാസി. അഥ തേസു സബ്ബദേവമനുസ്സേസു അനോദിസ്സകവസേന ഫരണസമത്ഥം മേത്തചിത്തം സങ്ഖിപിത്വാ ഓദിസ്സകവസേന മേത്തചിത്തേന ഫരി. തേ ഭഗവതാ മേത്തചിത്തേന സംഫുട്ഠാ തഥാഗതേ ഉപസങ്കമന്തേ സകായ കതികായ സണ്ഠാതും അസക്കോന്താ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ അഭിവാദനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി അകംസു. സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവം പനസ്സ അജാനന്താ കേവലം നാമേന ച ആവുസോവാദേന ച സമുദാചരിംസു.

    Pañcavaggiyā tathāgataṃ dūratova āgacchantaṃ disvā ‘‘ayaṃ āvuso, samaṇo gotamo paccayabāhullāya āvattitvā paripuṇṇakāyo pīṇindriyo suvaṇṇavaṇṇo hutvā āgacchati. Imassa vandanādīni na karissāma, mahākulappasuto kho panesa āsanābhihāraṃ arahati, tenassa āsanamattaṃ paññāpessāmā’’ti katikaṃ akaṃsu. Bhagavā sadevakassa lokassa cittācārajānanasamatthena ñāṇena ‘‘kiṃ nu kho ime cintayiṃsū’’ti āvajjetvā cittaṃ aññāsi. Atha tesu sabbadevamanussesu anodissakavasena pharaṇasamatthaṃ mettacittaṃ saṅkhipitvā odissakavasena mettacittena phari. Te bhagavatā mettacittena saṃphuṭṭhā tathāgate upasaṅkamante sakāya katikāya saṇṭhātuṃ asakkontā paccuggantvā abhivādanādīni sabbakiccāni akaṃsu. Sammāsambuddhabhāvaṃ panassa ajānantā kevalaṃ nāmena ca āvusovādena ca samudācariṃsu.

    അഥ നേ ഭഗവാ – ‘‘മാ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതം നാമേന ച ആവുസോവാദേന ച സമുദാചരഥ. അരഹം, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി അത്തനോ ബുദ്ധഭാവം ഞാപേത്വാ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തയോഗേ വത്തമാനേ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി പരിവുതോ പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരേ ആമന്തേത്വാ തിപരിവട്ടം ദ്വാദസാകാരം ഛഞാണവിജമ്ഭനം അനുത്തരം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തം (മഹാവ॰ ൧൩ ആദയോ; സം॰ നി॰ ൫.൧൦൮൧) ദേസേസി. തേസു കോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേന്തോ സുത്തപരിയോസാനേ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. സത്ഥാ തത്ഥേവ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പുനദിവസേ വപ്പത്ഥേരം ഓവദന്തോ വിഹാരേയേവ നിസീദി, സേസാ ചത്താരോപി പിണ്ഡായ ചരിംസു. വപ്പത്ഥേരോ പുബ്ബണ്ഹേയേവ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി . ഏതേനേവുപായേന പുനദിവസേ ഭദ്ദിയത്ഥേരം, പുനദിവസേ മഹാനാമത്ഥേരം, പുനദിവസേ അസ്സജിത്ഥേരന്തി സബ്ബേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ പഞ്ചമിയം പക്ഖസ്സ പഞ്ചപി ഥേരേ സന്നിപാതേത്വാ അനത്തലക്ഖണസുത്തന്തം (മഹാവ॰ ൨൦ ആദയോ; സം॰ നി॰ ൩.൫൯) ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ പഞ്ചപി ഥേരാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു. അഥ സത്ഥാ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ തം രത്തിഭാഗേ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ ഗേഹം പഹായ നിക്ഖന്തം ‘‘ഏഹി യസാ’’തി പക്കോസിത്വാ തസ്മിംയേവ രത്തിഭാഗേ സോതാപത്തിഫലേ, പുനദിവസേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ, അപരേപി തസ്സ സഹായകേ ചതുപഞ്ഞാസജനേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അരഹത്തം പാപേസി.

    Atha ne bhagavā – ‘‘mā, bhikkhave, tathāgataṃ nāmena ca āvusovādena ca samudācaratha. Arahaṃ, bhikkhave, tathāgato sammāsambuddho’’ti attano buddhabhāvaṃ ñāpetvā paññattavarabuddhāsane nisinno uttarāsāḷhanakkhattayoge vattamāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi parivuto pañcavaggiyatthere āmantetvā tiparivaṭṭaṃ dvādasākāraṃ chañāṇavijambhanaṃ anuttaraṃ dhammacakkappavattanasuttantaṃ (mahāva. 13 ādayo; saṃ. ni. 5.1081) desesi. Tesu koṇḍaññatthero desanānusārena ñāṇaṃ pesento suttapariyosāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Satthā tattheva vassaṃ upagantvā punadivase vappattheraṃ ovadanto vihāreyeva nisīdi, sesā cattāropi piṇḍāya cariṃsu. Vappatthero pubbaṇheyeva sotāpattiphalaṃ pāpuṇi . Etenevupāyena punadivase bhaddiyattheraṃ, punadivase mahānāmattheraṃ, punadivase assajittheranti sabbe sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā pañcamiyaṃ pakkhassa pañcapi there sannipātetvā anattalakkhaṇasuttantaṃ (mahāva. 20 ādayo; saṃ. ni. 3.59) desesi. Desanāpariyosāne pañcapi therā arahatte patiṭṭhahiṃsu. Atha satthā yasassa kulaputtassa upanissayaṃ disvā taṃ rattibhāge nibbijjitvā gehaṃ pahāya nikkhantaṃ ‘‘ehi yasā’’ti pakkositvā tasmiṃyeva rattibhāge sotāpattiphale, punadivase arahatte patiṭṭhāpetvā, aparepi tassa sahāyake catupaññāsajane ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā arahattaṃ pāpesi.

    ഏവം ലോകേ ഏകസട്ഠിയാ അരഹന്തേസു ജാതേസു സത്ഥാ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ ‘‘ചരഥ ഭിക്ഖവേ ചാരിക’’ന്തി സട്ഠിഭിക്ഖൂ ദിസാസു പേസേത്വാ സയം ഉരുവേലം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കപ്പാസികവനസണ്ഡേ തിംസഭദ്ദവഗ്ഗിയകുമാരേ വിനേസി. തേസു സബ്ബപച്ഛിമകോ സോതാപന്നോ, സബ്ബുത്തമോ അനാഗാമീ അഹോസി. തേപി സബ്ബേ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബാജേത്വാ ദിസാസു പേസേത്വാ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ അഡ്ഢുഡ്ഢപാടിഹാരിയസഹസ്സാനി ദസ്സേത്വാ ഉരുവേലകസ്സപാദയോ സഹസ്സജടിലപരിവാരേ തേഭാതികജടിലേ വിനേത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബാജേത്വാ ഗയാസീസേ നിസീദാപേത്വാ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (മഹാവ॰ ൫൪) അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ തേന അരഹന്തസഹസ്സേന പരിവുതോ ‘‘ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ ദിന്നപടിഞ്ഞം മോചേസ്സാമീ’’തി രാജഗഹനഗരൂപചാരേ ലട്ഠിവനുയ്യാനം അഗമാസി. രാജാ ഉയ്യാനപാലസ്സ സന്തികാ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ ദ്വാദസനഹുതേഹി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേഹി പരിവുതോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ചക്കവിചിത്തതലേസു സുവണ്ണപട്ടവിതാനം വിയ പഭാസമുദയം വിസ്സജ്ജേന്തേസു തഥാഗതസ്സ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സദ്ധിം പരിസായ.

    Evaṃ loke ekasaṭṭhiyā arahantesu jātesu satthā vuṭṭhavasso pavāretvā ‘‘caratha bhikkhave cārika’’nti saṭṭhibhikkhū disāsu pesetvā sayaṃ uruvelaṃ gacchanto antarāmagge kappāsikavanasaṇḍe tiṃsabhaddavaggiyakumāre vinesi. Tesu sabbapacchimako sotāpanno, sabbuttamo anāgāmī ahosi. Tepi sabbe ehibhikkhubhāveneva pabbājetvā disāsu pesetvā uruvelaṃ gantvā aḍḍhuḍḍhapāṭihāriyasahassāni dassetvā uruvelakassapādayo sahassajaṭilaparivāre tebhātikajaṭile vinetvā ehibhikkhubhāvena pabbājetvā gayāsīse nisīdāpetvā ādittapariyāyadesanāya (mahāva. 54) arahatte patiṭṭhāpetvā tena arahantasahassena parivuto ‘‘bimbisārarañño dinnapaṭiññaṃ mocessāmī’’ti rājagahanagarūpacāre laṭṭhivanuyyānaṃ agamāsi. Rājā uyyānapālassa santikā ‘‘satthā āgato’’ti sutvā dvādasanahutehi brāhmaṇagahapatikehi parivuto satthāraṃ upasaṅkamitvā cakkavicittatalesu suvaṇṇapaṭṭavitānaṃ viya pabhāsamudayaṃ vissajjentesu tathāgatassa pādesu sirasā nipatitvā ekamantaṃ nisīdi saddhiṃ parisāya.

    അഥ ഖോ തേസം ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാനം ഏതദഹോസി – ‘‘കിം നു ഖോ മഹാസമണോ ഉരുവേലകസ്സപേ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി, ഉദാഹു ഉരുവേലകസ്സപോ മഹാസമണേ’’തി. ഭഗവാ തേസം ചേതസ്സാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഉരുവേലകസ്സപം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –

    Atha kho tesaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ etadahosi – ‘‘kiṃ nu kho mahāsamaṇo uruvelakassape brahmacariyaṃ carati, udāhu uruvelakassapo mahāsamaṇe’’ti. Bhagavā tesaṃ cetassā cetoparivitakkamaññāya uruvelakassapaṃ gāthāya ajjhabhāsi –

    ‘‘കിമേവ ദിസ്വാ ഉരുവേലവാസി, പഹാസി അഗ്ഗിം കിസകോവദാനോ;

    ‘‘Kimeva disvā uruvelavāsi, pahāsi aggiṃ kisakovadāno;

    പുച്ഛാമി തം കസ്സപ ഏതമത്ഥം, കഥം പഹീനം തവ അഗ്ഗിഹുത്ത’’ന്തി. –

    Pucchāmi taṃ kassapa etamatthaṃ, kathaṃ pahīnaṃ tava aggihutta’’nti. –

    ഥേരോപി ഭഗവതോ അധിപ്പായം വിദിത്വാ –

    Theropi bhagavato adhippāyaṃ viditvā –

    ‘‘രൂപേ ച സദ്ദേ ച അഥോ രസേ ച, കാമിത്ഥിയോ ചാഭിവദന്തി യഞ്ഞാ;

    ‘‘Rūpe ca sadde ca atho rase ca, kāmitthiyo cābhivadanti yaññā;

    ഏതം മലന്തീ ഉപധീസു ഞത്വാ, തസ്മാ ന യിട്ഠേ ന ഹുതേ അരഞ്ജി’’ന്തി. (മഹാവ॰ ൫൫) –

    Etaṃ malantī upadhīsu ñatvā, tasmā na yiṭṭhe na hute arañji’’nti. (mahāva. 55) –

    ഇമം ഗാഥം വത്വാ അത്തനോ സാവകഭാവപ്പകാസനത്ഥം തഥാഗതസ്സ പാദപിട്ഠേ സീസം ഠപേത്വാ ‘‘സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി വത്വാ ഏകതാലം ദ്വിതാലം തിതാലന്തി യാവ സത്തതാലപ്പമാണം സത്തക്ഖത്തും വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഓരുയ്ഹ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ മഹാജനോ ‘‘അഹോ മഹാനുഭാവാ ബുദ്ധാ, ഏവഞ്ഹി ഥാമഗതദിട്ഠികോ നാമ ‘അരഹാ’തി മഞ്ഞമാനോ ഉരുവേലകസ്സപോപി ദിട്ഠിജാലം ഭിന്ദിത്വാ തഥാഗതേന ദമിതോ’’തി സത്ഥു ഗുണകഥംയേവ കഥേസി. ഭഗവാ ‘‘നാഹം ഇദാനിയേവ ഉരുവേലകസ്സപം ദമേമി, അതീതേപി ഏസ മയാ ദമിതോ’’തി വത്വാ ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ മഹാനാരദകസ്സപജാതകം (ജാ॰ ൨.൨൨.൧൧൫൩ ആദയോ) കഥേത്വാ ചത്താരി സച്ചാനി പകാസേസി. രാജാ ഏകാദസഹി നഹുതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി, ഏകനഹുതം ഉപാസകത്തം പടിവേദേസി. രാജാ സത്ഥു സന്തികേ നിസിന്നോയേവ പഞ്ച അസ്സാസകേ പവേദേത്വാ സരണം ഗന്ത്വാ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കമി.

    Imaṃ gāthaṃ vatvā attano sāvakabhāvappakāsanatthaṃ tathāgatassa pādapiṭṭhe sīsaṃ ṭhapetvā ‘‘satthā me, bhante bhagavā, sāvakohamasmī’’ti vatvā ekatālaṃ dvitālaṃ titālanti yāva sattatālappamāṇaṃ sattakkhattuṃ vehāsaṃ abbhuggantvā oruyha tathāgataṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Taṃ pāṭihāriyaṃ disvā mahājano ‘‘aho mahānubhāvā buddhā, evañhi thāmagatadiṭṭhiko nāma ‘arahā’ti maññamāno uruvelakassapopi diṭṭhijālaṃ bhinditvā tathāgatena damito’’ti satthu guṇakathaṃyeva kathesi. Bhagavā ‘‘nāhaṃ idāniyeva uruvelakassapaṃ damemi, atītepi esa mayā damito’’ti vatvā imissā aṭṭhuppattiyā mahānāradakassapajātakaṃ (jā. 2.22.1153 ādayo) kathetvā cattāri saccāni pakāsesi. Rājā ekādasahi nahutehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi, ekanahutaṃ upāsakattaṃ paṭivedesi. Rājā satthu santike nisinnoyeva pañca assāsake pavedetvā saraṇaṃ gantvā svātanāya nimantetvā uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ padakkhiṇaṃ katvā pakkami.

    പുനദിവസേ യേഹി ച ഭഗവാ ഹിയ്യോ ദിട്ഠോ, യേഹി ച അദിട്ഠോ, തേ സബ്ബേപി രാജഗഹവാസിനോ അട്ഠാരസകോടിസങ്ഖാ മനുസ്സാ തഥാഗതം ദട്ഠുകാമാ പാതോവ രാജഗഹതോ ലട്ഠിവനുയ്യാനം അഗമംസു. തിഗാവുതോ മഗ്ഗോ നപ്പഹോസി, സകലലട്ഠിവനുയ്യാനം നിരന്തരം ഫുടം അഹോസി. മഹാജനോ ദസബലസ്സ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം അത്തഭാവം പസ്സന്തോപി തിത്തിം കാതും നാസക്ഖി. വണ്ണഭൂമി നാമേസാ. ഏവരൂപേസു ഹി ഠാനേസു ഭഗവതോ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനാദിപ്പഭേദാ സബ്ബാപി രൂപകായസിരീ വണ്ണേതബ്ബാ. ഏവം രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം ദസബലസ്സ സരീരം പസ്സമാനേന മഹാജനേന നിരന്തരം ഫുടേ ഉയ്യാനേ ച ഗമനമഗ്ഗേ ച ഏകഭിക്ഖുസ്സപി നിക്ഖമനോകാസോ നാഹോസി. തം ദിവസം കിര ഭഗവതോ ഭത്തം ഛിന്നം ഭവേയ്യ, തസ്മാ ‘‘തം മാ അഹോസീ’’തി സക്കസ്സ നിസിന്നാസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ആവജ്ജമാനോ തം കാരണം ഞത്വാ മാണവകവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘപടിസംയുത്താ ഥുതിയോ വദമാനോ ദസബലസ്സ പുരതോ ഓതരിത്വാ ദേവാനുഭാവേന ഓകാസം കത്വാ –

    Punadivase yehi ca bhagavā hiyyo diṭṭho, yehi ca adiṭṭho, te sabbepi rājagahavāsino aṭṭhārasakoṭisaṅkhā manussā tathāgataṃ daṭṭhukāmā pātova rājagahato laṭṭhivanuyyānaṃ agamaṃsu. Tigāvuto maggo nappahosi, sakalalaṭṭhivanuyyānaṃ nirantaraṃ phuṭaṃ ahosi. Mahājano dasabalassa rūpasobhaggappattaṃ attabhāvaṃ passantopi tittiṃ kātuṃ nāsakkhi. Vaṇṇabhūmi nāmesā. Evarūpesu hi ṭhānesu bhagavato lakkhaṇānubyañjanādippabhedā sabbāpi rūpakāyasirī vaṇṇetabbā. Evaṃ rūpasobhaggappattaṃ dasabalassa sarīraṃ passamānena mahājanena nirantaraṃ phuṭe uyyāne ca gamanamagge ca ekabhikkhussapi nikkhamanokāso nāhosi. Taṃ divasaṃ kira bhagavato bhattaṃ chinnaṃ bhaveyya, tasmā ‘‘taṃ mā ahosī’’ti sakkassa nisinnāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. So āvajjamāno taṃ kāraṇaṃ ñatvā māṇavakavaṇṇaṃ abhinimminitvā buddhadhammasaṅghapaṭisaṃyuttā thutiyo vadamāno dasabalassa purato otaritvā devānubhāvena okāsaṃ katvā –

    ‘‘ദന്തോ ദന്തേഹി സഹ പുരാണജടിലേഹി, വിപ്പമുത്തോ വിപ്പമുത്തേഹി;

    ‘‘Danto dantehi saha purāṇajaṭilehi, vippamutto vippamuttehi;

    സിങ്ഗീനിക്ഖസവണ്ണോ, രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ.

    Siṅgīnikkhasavaṇṇo, rājagahaṃ pāvisi bhagavā.

    ‘‘മുത്തോ മുത്തേഹി…പേ॰….

    ‘‘Mutto muttehi…pe….

    ‘‘തിണ്ണോ തിണ്ണേഹി…പേ॰….

    ‘‘Tiṇṇo tiṇṇehi…pe….

    ‘‘സന്തോ സന്തേഹി…പേ॰… രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ.

    ‘‘Santo santehi…pe… rājagahaṃ pāvisi bhagavā.

    ‘‘ദസവാസോ ദസബലോ, ദസധമ്മവിദൂ ദസഭി ചുപേതോ;

    ‘‘Dasavāso dasabalo, dasadhammavidū dasabhi cupeto;

    സോ ദസസതപരിവാരോ, രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ’’തി. (മഹാവ॰ ൫൮) –

    So dasasataparivāro, rājagahaṃ pāvisi bhagavā’’ti. (mahāva. 58) –

    ഇമാഹി ഗാഥാഹി സത്ഥു വണ്ണം വദമാനോ പുരതോ പായാസി. തദാ മഹാജനോ മാണവകസ്സ രൂപസിരിം ദിസ്വാ ‘‘അതിവിയ അഭിരൂപോ വതായം മാണവകോ, ന ഖോ പന അമ്ഹേഹി ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കുതോ അയം മാണവകോ, കസ്സ വാ അയ’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ മാണവോ –

    Imāhi gāthāhi satthu vaṇṇaṃ vadamāno purato pāyāsi. Tadā mahājano māṇavakassa rūpasiriṃ disvā ‘‘ativiya abhirūpo vatāyaṃ māṇavako, na kho pana amhehi diṭṭhapubbo’’ti cintetvā ‘‘kuto ayaṃ māṇavako, kassa vā aya’’nti āha. Taṃ sutvā māṇavo –

    ‘‘യോ ധീരോ സബ്ബധി ദന്തോ, സുദ്ധോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

    ‘‘Yo dhīro sabbadhi danto, suddho appaṭipuggalo;

    അരഹം സുഗതോ ലോകേ, തസ്സാഹം പരിചാരകോ’’തി. – ഗാഥമാഹ;

    Arahaṃ sugato loke, tassāhaṃ paricārako’’ti. – gāthamāha;

    സത്ഥാ സക്കേന കതോകാസം മഗ്ഗം പടിപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ രാജഗഹം പാവിസി. രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തീണി രതനാനി വിനാ വസിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, വേലായ വാ അവേലായ വാ ഭഗവതോ സന്തികം ആഗമിസ്സാമി, ലട്ഠിവനുയ്യാനഞ്ച നാമ അതിദൂരേ, ഇദം പന അമ്ഹാകം വേളുവനുയ്യാനം നാതിദൂരം നച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം ബുദ്ധാരഹം സേനാസനം. ഇദം മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതൂ’’തി സുവണ്ണഭിങ്ഗാരേന പുപ്ഫഗന്ധവാസിതം മണിവണ്ണം ഉദകമാദായ വേളുവനുയ്യാനം പരിച്ചജന്തോ ദസബലസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേസി. തസ്മിം ആരാമേ പടിഗ്ഗഹിതേയേവ ‘‘ബുദ്ധസാസനസ്സ മൂലാനി ഓതിണ്ണാനീ’’തി മഹാപഥവീ കമ്പി. ജമ്ബുദീപതലസ്മിഞ്ഹി ഠപേത്വാ വേളുവനം അഞ്ഞം മഹാപഥവിം കമ്പേത്വാ ഗഹിതസേനാസനം നാമ നത്ഥി. തമ്ബപണ്ണിദീപേപി ഠപേത്വാ മഹാവിഹാരം അഞ്ഞം പഥവിം കമ്പേത്വാ ഗഹിതസേനാസനം നാമ നത്ഥി. സത്ഥാ വേളുവനാരാമം പടിഗ്ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ വേളുവനം അഗമാസി .

    Satthā sakkena katokāsaṃ maggaṃ paṭipajjitvā bhikkhusahassaparivuto rājagahaṃ pāvisi. Rājā buddhappamukhassa saṅghassa mahādānaṃ datvā ‘‘ahaṃ, bhante, tīṇi ratanāni vinā vasituṃ na sakkhissāmi, velāya vā avelāya vā bhagavato santikaṃ āgamissāmi, laṭṭhivanuyyānañca nāma atidūre, idaṃ pana amhākaṃ veḷuvanuyyānaṃ nātidūraṃ naccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ buddhārahaṃ senāsanaṃ. Idaṃ me, bhante, bhagavā paṭiggaṇhātū’’ti suvaṇṇabhiṅgārena pupphagandhavāsitaṃ maṇivaṇṇaṃ udakamādāya veḷuvanuyyānaṃ pariccajanto dasabalassa hatthe udakaṃ pātesi. Tasmiṃ ārāme paṭiggahiteyeva ‘‘buddhasāsanassa mūlāni otiṇṇānī’’ti mahāpathavī kampi. Jambudīpatalasmiñhi ṭhapetvā veḷuvanaṃ aññaṃ mahāpathaviṃ kampetvā gahitasenāsanaṃ nāma natthi. Tambapaṇṇidīpepi ṭhapetvā mahāvihāraṃ aññaṃ pathaviṃ kampetvā gahitasenāsanaṃ nāma natthi. Satthā veḷuvanārāmaṃ paṭiggahetvā rañño anumodanaṃ katvā uṭṭhāyāsanā bhikkhusaṅghaparivuto veḷuvanaṃ agamāsi .

    തസ്മിം ഖോ പന സമയേ സാരിപുത്തോ ച മോഗ്ഗല്ലാനോ ചാതി ദ്വേ പരിബ്ബാജകാ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി അമതം പരിയേസമാനാ. തേസു സാരിപുത്തോ അസ്സജിത്ഥേരം പിണ്ഡായ പവിട്ഠം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ പയിരുപാസിത്വാ ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ’’തിആദിഗാഥം (മഹാവ॰ ൬൦; അപ॰ ഥേര ൧.൧.൨൮൬) സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ അത്തനോ സഹായകസ്സ മോഗ്ഗല്ലാനസ്സപി തമേവ ഗാഥം അഭാസി. സോപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തേ ഉഭോപി സഞ്ചയം ഓലോകേത്വാ അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേസു മോഗ്ഗല്ലാനോ സത്താഹേന അരഹത്തം പാപുണി, സാരിപുത്തോ അഡ്ഢമാസേന. ഉഭോപി തേ സത്ഥാ അഗ്ഗസാവകട്ഠാനേ ഠപേസി. സാരിപുത്തത്ഥേരേന ച അരഹത്തം പത്തദിവസേയേവ സന്നിപാതം അകാസി.

    Tasmiṃ kho pana samaye sāriputto ca moggallāno cāti dve paribbājakā rājagahaṃ upanissāya viharanti amataṃ pariyesamānā. Tesu sāriputto assajittheraṃ piṇḍāya paviṭṭhaṃ disvā pasannacitto payirupāsitvā ‘‘ye dhammā hetuppabhavā’’tiādigāthaṃ (mahāva. 60; apa. thera 1.1.286) sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya attano sahāyakassa moggallānassapi tameva gāthaṃ abhāsi. Sopi sotāpattiphale patiṭṭhahi. Te ubhopi sañcayaṃ oloketvā attano parisāya saddhiṃ bhagavato santike pabbajiṃsu. Tesu moggallāno sattāhena arahattaṃ pāpuṇi, sāriputto aḍḍhamāsena. Ubhopi te satthā aggasāvakaṭṭhāne ṭhapesi. Sāriputtattherena ca arahattaṃ pattadivaseyeva sannipātaṃ akāsi.

    തഥാഗതേ പന തസ്മിഞ്ഞേവ വേളുവനുയ്യാനേ വിഹരന്തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘പുത്തോ കിര മേ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം ചരിത്വാ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരതീ’’തി സുത്വാ അഞ്ഞതരം അമച്ചം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ഭണേ, ത്വം പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ മമ വചനേന ‘പിതാ തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ദട്ഠുകാമോ’തി വത്വാ മമ പുത്തം ഗണ്ഹിത്വാ ഏഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ഏവം, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ വചനം സിരസാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ ഖിപ്പമേവ സട്ഠിയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മദേസനാവേലായം വിഹാരം പാവിസി. സോ ‘‘തിട്ഠതു താവ രഞ്ഞാ പഹിതസാസന’’ന്തി പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ യഥാഠിതോവ സദ്ധിം പുരിസസഹസ്സേന അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. ഭഗവാ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. സബ്ബേ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. അരഹത്തം പത്തകാലതോ പട്ഠായ പന അരിയാ നാമ മജ്ഝത്താവ ഹോന്തീതി, സോ രഞ്ഞാ പഹിതസാസനം ദസബലസ്സ ന കഥേസി. രാജാ – ‘‘നേവ ഗതോ ആഗച്ഛതി, ന സാസനം സുയ്യതീ’’തി ‘‘ഏഹി ഭണേ, ത്വം ഗച്ഛാ’’തി ഏതേനേവ നിയാമേന അഞ്ഞം അമച്ചം പേസേസി. സോപി ഗന്ത്വാ പുരിമനയേനേവ സദ്ധിം പരിസായ അരഹത്തം പത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. പുന രാജാ ‘‘ഏഹി ഭണേ, ത്വം ഗച്ഛ, ത്വം ഗച്ഛാ’’തി ഏതേനേവ നിയാമേന അപരേപി സത്ത അമച്ചേ പേസേസി. തേ സബ്ബേ നവ പുരിസസഹസ്സപരിവാരാ നവ അമച്ചാ അത്തനോ കിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ തുണ്ഹീഭൂതാ തത്ഥേവ വിഹരിംസു.

    Tathāgate pana tasmiññeva veḷuvanuyyāne viharante suddhodanamahārājā ‘‘putto kira me chabbassāni dukkarakārikaṃ caritvā paramābhisambodhiṃ patvā pavattavaradhammacakko rājagahaṃ upanissāya veḷuvane viharatī’’ti sutvā aññataraṃ amaccaṃ āmantesi – ‘‘ehi bhaṇe, tvaṃ purisasahassaparivāro rājagahaṃ gantvā mama vacanena ‘pitā te suddhodanamahārājā daṭṭhukāmo’ti vatvā mama puttaṃ gaṇhitvā ehī’’ti āha. So ‘‘evaṃ, devā’’ti rañño vacanaṃ sirasā sampaṭicchitvā purisasahassaparivāro khippameva saṭṭhiyojanamaggaṃ gantvā dasabalassa catuparisamajjhe nisīditvā dhammadesanāvelāyaṃ vihāraṃ pāvisi. So ‘‘tiṭṭhatu tāva raññā pahitasāsana’’nti parisapariyante ṭhito satthu dhammadesanaṃ sutvā yathāṭhitova saddhiṃ purisasahassena arahattaṃ patvā pabbajjaṃ yāci. Bhagavā ‘‘etha bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Sabbe taṅkhaṇaññeva iddhimayapattacīvaradharā saṭṭhivassikattherā viya ahesuṃ. Arahattaṃ pattakālato paṭṭhāya pana ariyā nāma majjhattāva hontīti, so raññā pahitasāsanaṃ dasabalassa na kathesi. Rājā – ‘‘neva gato āgacchati, na sāsanaṃ suyyatī’’ti ‘‘ehi bhaṇe, tvaṃ gacchā’’ti eteneva niyāmena aññaṃ amaccaṃ pesesi. Sopi gantvā purimanayeneva saddhiṃ parisāya arahattaṃ patvā tuṇhī ahosi. Puna rājā ‘‘ehi bhaṇe, tvaṃ gaccha, tvaṃ gacchā’’ti eteneva niyāmena aparepi satta amacce pesesi. Te sabbe nava purisasahassaparivārā nava amaccā attano kiccaṃ niṭṭhāpetvā tuṇhībhūtā tattheva vihariṃsu.

    രാജാ സാസനമത്തമ്പി ആഹരിത്വാ ആചിക്ഖന്തം അലഭിത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഏത്തകാപി ജനാ മയി സിനേഹാഭാവേന സാസനമത്തമ്പി ന പച്ചാഹരിംസു, കോ നു ഖോ മേ സാസനം കരിസ്സതീ’’തി സബ്ബം രാജബലം ഓലോകേന്തോ കാളുദായിം അദ്ദസ. സോ കിര രഞ്ഞോ സബ്ബത്ഥസാധകോ അബ്ഭന്തരികോ അതിവിയ വിസ്സാസികോ അമച്ചോ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം ഏകദിവസേ ജാതോ സഹപംസുകീളകോ സഹായോ. അഥ നം രാജാ ആമന്തേസി – ‘‘താത കാളുദായി, അഹം മമ പുത്തം ദട്ഠുകാമോ നവപുരിസസഹസ്സപരിവാരേന നവ അമച്ചേ പേസേസിം, തേസു ഏകോപി ആഗന്ത്വാ സാസനമത്തം ആരോചേന്തോ നാമ നത്ഥി. ദുജ്ജാനോ ഖോ പന മേ ജീവിതന്തരായോ, ജീവമാനോയേവാഹം പുത്തം ദട്ഠുകാമോ. സക്ഖിസ്സസി നു ഖോ മേ പുത്തം ദസ്സേതു’’ന്തി? ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ദേവ, സചേ പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമീ’’തി. ‘‘താത, ത്വം പബ്ബജിതോ വാ അപബ്ബജിതോ വാ മയ്ഹം പുത്തം ദസ്സേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ സാസനം ആദായ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനാവേലായ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിവാരോ അരഹത്തം പത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബജിത്വാ വിഹാസി.

    Rājā sāsanamattampi āharitvā ācikkhantaṃ alabhitvā cintesi – ‘‘ettakāpi janā mayi sinehābhāvena sāsanamattampi na paccāhariṃsu, ko nu kho me sāsanaṃ karissatī’’ti sabbaṃ rājabalaṃ olokento kāḷudāyiṃ addasa. So kira rañño sabbatthasādhako abbhantariko ativiya vissāsiko amacco bodhisattena saddhiṃ ekadivase jāto sahapaṃsukīḷako sahāyo. Atha naṃ rājā āmantesi – ‘‘tāta kāḷudāyi, ahaṃ mama puttaṃ daṭṭhukāmo navapurisasahassaparivārena nava amacce pesesiṃ, tesu ekopi āgantvā sāsanamattaṃ ārocento nāma natthi. Dujjāno kho pana me jīvitantarāyo, jīvamānoyevāhaṃ puttaṃ daṭṭhukāmo. Sakkhissasi nu kho me puttaṃ dassetu’’nti? ‘‘Sakkhissāmi, deva, sace pabbajituṃ labhissāmī’’ti. ‘‘Tāta, tvaṃ pabbajito vā apabbajito vā mayhaṃ puttaṃ dassehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti rañño sāsanaṃ ādāya rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanāvelāya parisapariyante ṭhito dhammaṃ sutvā saparivāro arahattaṃ patvā ehibhikkhubhāvena pabbajitvā vihāsi.

    സത്ഥാ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പഠമം അന്തോവസ്സം ഇസിപതനേ വസിത്വാ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ തത്ഥ തയോ മാസേ വസന്തോ തേഭാതികജടിലേ വിനേത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരോ ഫുസ്സമാസപുണ്ണമായം രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ദ്വേ മാസേ വസി. ഏത്താവതാ ബാരാണസിതോ നിക്ഖന്തസ്സ പഞ്ച മാസാ ജാതാ, സകലോ ഹേമന്തോ അതിക്കന്തോ. കാളുദായിത്ഥേരസ്സ ആഗതദിവസതോ സത്തട്ഠദിവസാ വീതിവത്താ. ഥേരോ ഫഗ്ഗുണമാസപുണ്ണമായം ചിന്തേസി – ‘‘അതിക്കന്തോ ദാനി ഹേമന്തോ, വസന്തസമയോ അനുപ്പത്തോ, മനുസ്സേഹി സസ്സാദീനി ഉദ്ധരിത്വാ സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേഹി മഗ്ഗാ ദിന്നാ, ഹരിതതിണസഞ്ഛന്നാ പഥവീ, സുപുപ്ഫിതാ വനസണ്ഡാ, പടിപജ്ജനക്ഖമാ മഗ്ഗാ, കാലോ ദസബലസ്സ ഞാതിസങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി. അഥ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ –

    Satthā buddho hutvā paṭhamaṃ antovassaṃ isipatane vasitvā vuṭṭhavasso pavāretvā uruvelaṃ gantvā tattha tayo māse vasanto tebhātikajaṭile vinetvā bhikkhusahassaparivāro phussamāsapuṇṇamāyaṃ rājagahaṃ gantvā dve māse vasi. Ettāvatā bārāṇasito nikkhantassa pañca māsā jātā, sakalo hemanto atikkanto. Kāḷudāyittherassa āgatadivasato sattaṭṭhadivasā vītivattā. Thero phagguṇamāsapuṇṇamāyaṃ cintesi – ‘‘atikkanto dāni hemanto, vasantasamayo anuppatto, manussehi sassādīni uddharitvā sammukhasammukhaṭṭhānehi maggā dinnā, haritatiṇasañchannā pathavī, supupphitā vanasaṇḍā, paṭipajjanakkhamā maggā, kālo dasabalassa ñātisaṅgahaṃ kātu’’nti. Atha bhagavantaṃ upasaṅkamitvā –

    ‘‘അങ്ഗാരിനോ ദാനി ദുമാ ഭദന്തേ, ഫലേസിനോ ഛദനം വിപ്പഹായ;

    ‘‘Aṅgārino dāni dumā bhadante, phalesino chadanaṃ vippahāya;

    തേ അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തി, സമയോ മഹാവീര ഭാഗീ രസാനം…പേ॰…. (ഥേരഗാ॰ ൫൨൭);

    Te accimantova pabhāsayanti, samayo mahāvīra bhāgī rasānaṃ…pe…. (theragā. 527);

    ‘‘നാതിസീതം നാതിഉണ്ഹം, നാതിദുബ്ഭിക്ഖഛാതകം;

    ‘‘Nātisītaṃ nātiuṇhaṃ, nātidubbhikkhachātakaṃ;

    സദ്ദലാ ഹരിതാ ഭൂമി, ഏസ കാലോ മഹാമുനീ’’തി. –

    Saddalā haritā bhūmi, esa kālo mahāmunī’’ti. –

    സട്ഠിമത്താഹി ഗാഥാഹി ദസബലസ്സ കുലനഗരഗമനവണ്ണം വണ്ണേസി. അഥ നം സത്ഥാ – ‘‘കിം നു ഖോ, ഉദായി, മധുരസ്സരേന ഗമനവണ്ണം വണ്ണേസീ’’തി ആഹ. ‘‘തുമ്ഹാകം, ഭന്തേ, പിതാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ തുമ്ഹേ പസ്സിതുകാമോ, കരോഥ ഞാതകാനം സങ്ഗഹ’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഉദായി, കരിസ്സാമി ഞാതകാനം സങ്ഗഹം, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചേഹി, ഗമിയവത്തം പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഥേരോ തേസം ആരോചേസി.

    Saṭṭhimattāhi gāthāhi dasabalassa kulanagaragamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi. Atha naṃ satthā – ‘‘kiṃ nu kho, udāyi, madhurassarena gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesī’’ti āha. ‘‘Tumhākaṃ, bhante, pitā suddhodanamahārājā tumhe passitukāmo, karotha ñātakānaṃ saṅgaha’’nti. ‘‘Sādhu, udāyi, karissāmi ñātakānaṃ saṅgahaṃ, bhikkhusaṅghassa ārocehi, gamiyavattaṃ paripūressantī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti thero tesaṃ ārocesi.

    ഭഗവാ അങ്ഗമഗധവാസീനം കുലപുത്താനം ദസഹി സഹസ്സേഹി, കപിലവത്ഥുവാസീനം ദസഹി സഹസ്സേഹീതി സബ്ബേഹേവ വീസതിസഹസ്സേഹി ഖീണാസവഭിക്ഖൂഹി പരിവുതോ രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ ദിവസേ ദിവസേ യോജനം ഗച്ഛതി. ‘‘രാജഗഹതോ സട്ഠിയോജനം കപിലവത്ഥും ദ്വീഹി മാസേഹി പാപുണിസ്സാമീ’’തി അതുരിതചാരികം പക്കാമി. ഥേരോപി ‘‘ഭഗവതോ നിക്ഖന്തഭാവം രഞ്ഞോ ആരോചേസ്സാമീ’’തി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ നിവേസനേ പാതുരഹോസി. രാജാ ഥേരം ദിസ്വാ തുട്ഠചിത്തോ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ അത്തനോ പടിയാദിതസ്സ നാനഗ്ഗരസഭോജനസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ അദാസി. ഥേരോ ഉട്ഠായ ഗമനാകാരം ദസ്സേസി. ‘‘നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജ, താതാ’’തി. ‘‘സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കഹം പന, താത, സത്ഥാ’’തി? ‘‘വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരോ തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ ചാരികം നിക്ഖന്തോ, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ തുട്ഠമാനസോ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ ഇമം പരിഭുഞ്ജിത്വാ യാവ മമ പുത്തോ ഇമം നഗരം പാപുണാതി, താവസ്സ ഇതോവ പിണ്ഡപാതം പരിഹരഥാ’’തി. ഥേരോ അധിവാസേസി. രാജാ ഥേരം പരിവിസിത്വാ പത്തം ഗന്ധചുണ്ണേന ഉബ്ബട്ടേത്വാ ഉത്തമസ്സ ഭോജനസ്സ പൂരേത്വാ ‘‘തഥാഗതസ്സ ദേഥാ’’തി ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ പതിട്ഠാപേസി. ഥേരോ സബ്ബേസം പസ്സന്താനംയേവ പത്തം ആകാസേ ഖിപിത്വാ സയമ്പി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ സത്ഥു ഹത്ഥേ ഠപേസി. സത്ഥാ തം പരിഭുഞ്ജി. ഏതേനേവ ഉപായേന ഥേരോ ദിവസേ ദിവസേ പിണ്ഡപാതം ആഹരി. സത്ഥാപി അന്തരാമഗ്ഗേ രഞ്ഞോയേവ പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജി. ഥേരോപി ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ദിവസേ ദിവസേ ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ ഏത്തകം ആഗതോ, അജ്ജ ഏത്തക’’ന്തി ബുദ്ധഗുണപടിസംയുത്തായ ച കഥായ സകലം രാജകുലം സത്ഥുദസ്സനം വിനായേവ സത്ഥരി സഞ്ജാതപ്പസാദം അകാസി. തേനേവ നം ഭഗവാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം കുലപ്പസാദകാനം യദിദം കാളുദായീ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൨൧൯, ൨൨൫) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

    Bhagavā aṅgamagadhavāsīnaṃ kulaputtānaṃ dasahi sahassehi, kapilavatthuvāsīnaṃ dasahi sahassehīti sabbeheva vīsatisahassehi khīṇāsavabhikkhūhi parivuto rājagahā nikkhamitvā divase divase yojanaṃ gacchati. ‘‘Rājagahato saṭṭhiyojanaṃ kapilavatthuṃ dvīhi māsehi pāpuṇissāmī’’ti aturitacārikaṃ pakkāmi. Theropi ‘‘bhagavato nikkhantabhāvaṃ rañño ārocessāmī’’ti vehāsaṃ abbhuggantvā rañño nivesane pāturahosi. Rājā theraṃ disvā tuṭṭhacitto mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā attano paṭiyāditassa nānaggarasabhojanassa pattaṃ pūretvā adāsi. Thero uṭṭhāya gamanākāraṃ dassesi. ‘‘Nisīditvā bhuñja, tātā’’ti. ‘‘Satthu santikaṃ gantvā bhuñjissāmi, mahārājā’’ti. ‘‘Kahaṃ pana, tāta, satthā’’ti? ‘‘Vīsatisahassabhikkhuparivāro tumhākaṃ dassanatthāya cārikaṃ nikkhanto, mahārājā’’ti. Rājā tuṭṭhamānaso āha – ‘‘tumhe imaṃ paribhuñjitvā yāva mama putto imaṃ nagaraṃ pāpuṇāti, tāvassa itova piṇḍapātaṃ pariharathā’’ti. Thero adhivāsesi. Rājā theraṃ parivisitvā pattaṃ gandhacuṇṇena ubbaṭṭetvā uttamassa bhojanassa pūretvā ‘‘tathāgatassa dethā’’ti therassa hatthe patiṭṭhāpesi. Thero sabbesaṃ passantānaṃyeva pattaṃ ākāse khipitvā sayampi vehāsaṃ abbhuggantvā piṇḍapātaṃ āharitvā satthu hatthe ṭhapesi. Satthā taṃ paribhuñji. Eteneva upāyena thero divase divase piṇḍapātaṃ āhari. Satthāpi antarāmagge raññoyeva piṇḍapātaṃ paribhuñji. Theropi bhattakiccāvasāne divase divase ‘‘ajja bhagavā ettakaṃ āgato, ajja ettaka’’nti buddhaguṇapaṭisaṃyuttāya ca kathāya sakalaṃ rājakulaṃ satthudassanaṃ vināyeva satthari sañjātappasādaṃ akāsi. Teneva naṃ bhagavā ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ kulappasādakānaṃ yadidaṃ kāḷudāyī’’ti (a. ni. 1.219, 225) etadagge ṭhapesi.

    സാകിയാപി ഖോ അനുപ്പത്തേ ഭഗവതി ‘‘അമ്ഹാകം ഞാതിസേട്ഠം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതിത്വാ ഭഗവതോ വസനട്ഠാനം വീമംസമാനാ ‘‘നിഗ്രോധസക്കസ്സ ആരാമോ രമണീയോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ തത്ഥ സബ്ബം പടിജഗ്ഗനവിധിം കാരേത്വാ ഗന്ധപുപ്ഫഹത്ഥാ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോന്താ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേ ദഹരദഹരേ നാഗരദാരകേ ച നാഗരദാരികായോ ച പഠമം പഹിണിംസു, തതോ രാജകുമാരേ ച രാജകുമാരികായോ ച, തേസം അനന്തരാ സാമം ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജയമാനാ ഭഗവന്തം ഗഹേത്വാ നിഗ്രോധാരാമമേവ അഗമംസു. തത്ഥ ഭഗവാ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി . സാകിയാ നാമ മാനജാതികാ മാനത്ഥദ്ധാ, തേ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ അമ്ഹേഹി ദഹരതരോ, അമ്ഹാകം കനിട്ഠോ, ഭാഗിനേയ്യോ, പുത്തോ, നത്താ’’തി ചിന്തേത്വാ ദഹരദഹരേ രാജകുമാരേ ആഹംസു – ‘‘തുമ്ഹേ വന്ദഥ, മയം തുമ്ഹാകം പിട്ഠിതോ നിസീദിസ്സാമാ’’തി.

    Sākiyāpi kho anuppatte bhagavati ‘‘amhākaṃ ñātiseṭṭhaṃ passissāmā’’ti sannipatitvā bhagavato vasanaṭṭhānaṃ vīmaṃsamānā ‘‘nigrodhasakkassa ārāmo ramaṇīyo’’ti sallakkhetvā tattha sabbaṃ paṭijagganavidhiṃ kāretvā gandhapupphahatthā paccuggamanaṃ karontā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍite daharadahare nāgaradārake ca nāgaradārikāyo ca paṭhamaṃ pahiṇiṃsu, tato rājakumāre ca rājakumārikāyo ca, tesaṃ anantarā sāmaṃ gandhapupphādīhi pūjayamānā bhagavantaṃ gahetvā nigrodhārāmameva agamaṃsu. Tattha bhagavā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto paññattavarabuddhāsane nisīdi . Sākiyā nāma mānajātikā mānatthaddhā, te ‘‘siddhatthakumāro amhehi daharataro, amhākaṃ kaniṭṭho, bhāgineyyo, putto, nattā’’ti cintetvā daharadahare rājakumāre āhaṃsu – ‘‘tumhe vandatha, mayaṃ tumhākaṃ piṭṭhito nisīdissāmā’’ti.

    തേസു ഏവം അവന്ദിത്വാ നിസിന്നേസു ഭഗവാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ ‘‘ന മം ഞാതയോ വന്ദന്തി, ഹന്ദ ദാനി തേ വന്ദാപേസ്സാമീ’’തി അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ തേസം സീസേ പാദപംസും ഓകിരമാനോ വിയ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ യമകപാടിഹാരിയസദിസം പാടിഹാരിയം അകാസി. രാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ജാതദിവസേ കാലദേവലസ്സ വന്ദനത്ഥം ഉപനീതാനം വോപാദേ പരിവത്തേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ മത്ഥകേ പതിട്ഠിതേ ദിസ്വാപി അഹം തുമ്ഹാകം പാദേ വന്ദിം, അയം മേ പഠമവന്ദനാ. വപ്പമങ്ഗലദിവസേ ച ജമ്ബുച്ഛായായ സിരിസയനേ നിപന്നാനം വോജമ്ബുച്ഛായായ അപരിവത്തനം ദിസ്വാപി പാദേ വന്ദിം, അയം മേ ദുതിയവന്ദനാ. ഇദാനി പന ഇമം അദിട്ഠപുബ്ബം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാപി അഹം തുമ്ഹാകം പാദേ വന്ദാമി, അയം മേ തതിയവന്ദനാ’’തി. രഞ്ഞാ പന വന്ദിതേ ഭഗവന്തം അവന്ദിത്വാ ഠാതും സമത്ഥോ നാമ ഏകസാകിയോപി നാഹോസി, സബ്ബേ വന്ദിംസുയേവ.

    Tesu evaṃ avanditvā nisinnesu bhagavā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā ‘‘na maṃ ñātayo vandanti, handa dāni te vandāpessāmī’’ti abhiññāpādakaṃ catutthaṃ jhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya ākāsaṃ abbhuggantvā tesaṃ sīse pādapaṃsuṃ okiramāno viya kaṇḍambarukkhamūle yamakapāṭihāriyasadisaṃ pāṭihāriyaṃ akāsi. Rājā taṃ acchariyaṃ disvā āha – ‘‘bhante, tumhākaṃ jātadivase kāladevalassa vandanatthaṃ upanītānaṃ vopāde parivattetvā brāhmaṇassa matthake patiṭṭhite disvāpi ahaṃ tumhākaṃ pāde vandiṃ, ayaṃ me paṭhamavandanā. Vappamaṅgaladivase ca jambucchāyāya sirisayane nipannānaṃ vojambucchāyāya aparivattanaṃ disvāpi pāde vandiṃ, ayaṃ me dutiyavandanā. Idāni pana imaṃ adiṭṭhapubbaṃ pāṭihāriyaṃ disvāpi ahaṃ tumhākaṃ pāde vandāmi, ayaṃ me tatiyavandanā’’ti. Raññā pana vandite bhagavantaṃ avanditvā ṭhātuṃ samattho nāma ekasākiyopi nāhosi, sabbe vandiṃsuyeva.

    ഇതി ഭഗവാ ഞാതയോ വന്ദാപേത്വാ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. നിസിന്നേ ഭഗവതി സിഖാപത്തോ ഞാതിസമാഗമോ അഹോസി, സബ്ബേ ഏകഗ്ഗചിത്താ ഹുത്വാ നിസീദിംസു. തതോ മഹാമേഘോ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. തമ്ബവണ്ണം ഉദകം ഹേട്ഠാ വിരവന്തം ഗച്ഛതി, തേമിതുകാമോവ തേമേതി, അതേമിതുകാമസ്സ സരീരേ ഏകബിന്ദുമത്തമ്പി ന പതതി. തം ദിസ്വാ സബ്ബേ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്താ ജാതാ ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം, അഹോ അബ്ഭുത’’ന്തി കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ‘‘ന ഇദാനേവ മയ്ഹം ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സതി, അതീതേപി വസ്സീ’’തി ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ വേസ്സന്തരജാതകം (ജാ॰ ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) കഥേസി. ധമ്മകഥം സുത്വാ സബ്ബേ ഉട്ഠായ വന്ദിത്വാ പക്കമിംസു. ഏകോപി രാജാ വാ രാജമഹാമത്തോ വാ ‘‘സ്വേ അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ഗതോ നാമ നത്ഥി.

    Iti bhagavā ñātayo vandāpetvā ākāsato otaritvā paññattāsane nisīdi. Nisinne bhagavati sikhāpatto ñātisamāgamo ahosi, sabbe ekaggacittā hutvā nisīdiṃsu. Tato mahāmegho pokkharavassaṃ vassi. Tambavaṇṇaṃ udakaṃ heṭṭhā viravantaṃ gacchati, temitukāmova temeti, atemitukāmassa sarīre ekabindumattampi na patati. Taṃ disvā sabbe acchariyabbhutacittā jātā ‘‘aho acchariyaṃ, aho abbhuta’’nti kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ. Satthā ‘‘na idāneva mayhaṃ ñātisamāgame pokkharavassaṃ vassati, atītepi vassī’’ti imissā aṭṭhuppattiyā vessantarajātakaṃ (jā. 2.22.1655 ādayo) kathesi. Dhammakathaṃ sutvā sabbe uṭṭhāya vanditvā pakkamiṃsu. Ekopi rājā vā rājamahāmatto vā ‘‘sve amhākaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti vatvā gato nāma natthi.

    സത്ഥാ പുനദിവസേ വീസതിഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ കപിലവത്ഥും പിണ്ഡായ പാവിസി. തം ന കോചി ഗന്ത്വാ നിമന്തേസി, ന പത്തം വാ അഗ്ഗഹേസി. ഭഗവാ ഇന്ദഖീലേ ഠിതോവ ആവജ്ജേസി – ‘‘കഥം നു ഖോ പുബ്ബബുദ്ധാ കുലനഗരേ പിണ്ഡായ ചരിംസു, കിം ഉപ്പടിപാടിയാ ഇസ്സരജനാനം ഘരാനി അഗമംസു, ഉദാഹു സപദാനചാരികം ചരിംസൂ’’തി? തതോ ഏകബുദ്ധസ്സപി ഉപ്പടിപാടിയാ ഗമനം അദിസ്വാ ‘‘മയാപി ദാനി അയമേവ തേസം വംസോ പഗ്ഗഹേതബ്ബോ, ആയതിഞ്ച മമ സാവകാ മമഞ്ഞേവ അനുസിക്ഖന്താ പിണ്ഡചാരികവത്തം പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി കോടിയം നിവിട്ഠഗേഹതോ പട്ഠായ സപദാനം പിണ്ഡായ ചരി. ‘‘അയ്യോ കിര സിദ്ധത്ഥകുമാരോ പിണ്ഡായ ചരതീ’’തി ദ്വിഭൂമികതിഭൂമികാദീസു പാസാദേസു സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ മഹാജനോ ദസ്സനബ്യാവടോ അഹോസി.

    Satthā punadivase vīsatibhikkhusahassaparivuto kapilavatthuṃ piṇḍāya pāvisi. Taṃ na koci gantvā nimantesi, na pattaṃ vā aggahesi. Bhagavā indakhīle ṭhitova āvajjesi – ‘‘kathaṃ nu kho pubbabuddhā kulanagare piṇḍāya cariṃsu, kiṃ uppaṭipāṭiyā issarajanānaṃ gharāni agamaṃsu, udāhu sapadānacārikaṃ cariṃsū’’ti? Tato ekabuddhassapi uppaṭipāṭiyā gamanaṃ adisvā ‘‘mayāpi dāni ayameva tesaṃ vaṃso paggahetabbo, āyatiñca mama sāvakā mamaññeva anusikkhantā piṇḍacārikavattaṃ paripūressantī’’ti koṭiyaṃ niviṭṭhagehato paṭṭhāya sapadānaṃ piṇḍāya cari. ‘‘Ayyo kira siddhatthakumāro piṇḍāya caratī’’ti dvibhūmikatibhūmikādīsu pāsādesu sīhapañjaraṃ vivaritvā mahājano dassanabyāvaṭo ahosi.

    രാഹുലമാതാപി ദേവീ – ‘‘അയ്യപുത്തോ കിര ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ മഹന്തേന രാജാനുഭാവേന സുവണ്ണസിവികാദീഹി വിചരിത്വാ ഇദാനി കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായവത്ഥനിവാസനോ കപാലഹത്ഥോ പിണ്ഡായ ചരതി, സോഭതി നു ഖോ’’തി സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഓലോകയമാനാ ഭഗവന്തം നാനാവിരാഗസമുജ്ജലായ സരീരപ്പഭായ നഗരവീഥിയോ ഓഭാസേത്വാ ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപസമുപബ്യൂള്ഹായ അസീതാനുബ്യഞ്ജനപ്പഭാസിതായ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതായ അനോപമായ ബുദ്ധസിരിയാ വിരോചമാനം ദിസ്വാ ഉണ്ഹീസതോ പട്ഠായ യാവ പാദതലാ –

    Rāhulamātāpi devī – ‘‘ayyaputto kira imasmiṃyeva nagare mahantena rājānubhāvena suvaṇṇasivikādīhi vicaritvā idāni kesamassuṃ ohāretvā kāsāyavatthanivāsano kapālahattho piṇḍāya carati, sobhati nu kho’’ti sīhapañjaraṃ vivaritvā olokayamānā bhagavantaṃ nānāvirāgasamujjalāya sarīrappabhāya nagaravīthiyo obhāsetvā byāmappabhāparikkhepasamupabyūḷhāya asītānubyañjanappabhāsitāya dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitāya anopamāya buddhasiriyā virocamānaṃ disvā uṇhīsato paṭṭhāya yāva pādatalā –

    ‘‘സിനിദ്ധനീലമുദുകുഞ്ചിതകേസോ, സൂരിയനിമ്മലതലാഭിനലാടോ;

    ‘‘Siniddhanīlamudukuñcitakeso, sūriyanimmalatalābhinalāṭo;

    യുത്തതുങ്ഗമുദുകായതനാസോ, രംസിജാലവികസിതോ നരസീഹോ’’തി. –

    Yuttatuṅgamudukāyatanāso, raṃsijālavikasito narasīho’’ti. –

    ഏവമാദികാഹി ദസഹി നരസീഹഗാഥാഹി അഭിത്ഥവിത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം പുത്തോ പിണ്ഡായ ചരതീ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ സംവിഗ്ഗഹദയോ ഹത്ഥേന സാടകം സണ്ഡപേന്തോ തുരിതതുരിതോ നിക്ഖമിത്വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ പുരതോ ഠത്വാ ആഹ – ‘‘കിന്നു ഖോ, ഭന്തേ, അമ്ഹേ ലജ്ജാപേഥ, കിമത്ഥം പിണ്ഡായ ചരഥ, കിം ‘ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ന സക്കാ ഭത്തം ലദ്ധു’ന്തി സഞ്ഞം കരിത്ഥാ’’തി? ‘‘വംസചാരിത്തമേതം, മഹാരാജ, അമ്ഹാക’’ന്തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം വംസോ നാമ മഹാസമ്മതഖത്തിയവംസോ, ഏത്ഥ ച ഏകഖത്തിയോപി ഭിക്ഖാചരകോ നാമ നത്ഥീ’’തി. ‘‘അയം, മഹാരാജ, ഖത്തിയവംസോ നാമ തവ വംസോ. അമ്ഹാകം പന ‘ദീപങ്കരോ കോണ്ഡഞ്ഞോ…പേ॰… കസ്സപോ’തി അയം ബുദ്ധവംസോ നാമ. ഏതേ ച അഞ്ഞേ ച അനേകസഹസ്സസങ്ഖാ ബുദ്ധാ ഭിക്ഖാചാരേനേവ ജീവികം കപ്പേസു’’ന്തി അന്തരവീഥിയം ഠിതോവ –

    Evamādikāhi dasahi narasīhagāthāhi abhitthavitvā ‘‘tumhākaṃ putto piṇḍāya caratī’’ti rañño ārocesi. Rājā saṃviggahadayo hatthena sāṭakaṃ saṇḍapento turitaturito nikkhamitvā vegena gantvā bhagavato purato ṭhatvā āha – ‘‘kinnu kho, bhante, amhe lajjāpetha, kimatthaṃ piṇḍāya caratha, kiṃ ‘ettakānaṃ bhikkhūnaṃ na sakkā bhattaṃ laddhu’nti saññaṃ karitthā’’ti? ‘‘Vaṃsacārittametaṃ, mahārāja, amhāka’’nti. ‘‘Nanu, bhante, amhākaṃ vaṃso nāma mahāsammatakhattiyavaṃso, ettha ca ekakhattiyopi bhikkhācarako nāma natthī’’ti. ‘‘Ayaṃ, mahārāja, khattiyavaṃso nāma tava vaṃso. Amhākaṃ pana ‘dīpaṅkaro koṇḍañño…pe… kassapo’ti ayaṃ buddhavaṃso nāma. Ete ca aññe ca anekasahassasaṅkhā buddhā bhikkhācāreneva jīvikaṃ kappesu’’nti antaravīthiyaṃ ṭhitova –

    ‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ധമ്മം സുചരിതം ചരേ;

    ‘‘Uttiṭṭhe nappamajjeyya, dhammaṃ sucaritaṃ care;

    ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൧൬൮) –

    Dhammacārī sukhaṃ seti, asmiṃ loke paramhi cā’’ti. (dha. pa. 168) –

    ഇമം ഗാഥമാഹ. ഗാഥാപരിയോസാനേ രാജാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി.

    Imaṃ gāthamāha. Gāthāpariyosāne rājā sotāpattiphale patiṭṭhāsi.

    ‘‘ധമ്മഞ്ചരേ സുചരിതം, ന നം ദുച്ചരിതം ചരേ;

    ‘‘Dhammañcare sucaritaṃ, na naṃ duccaritaṃ care;

    ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൧൬൯) –

    Dhammacārī sukhaṃ seti, asmiṃ loke paramhi cā’’ti. (dha. pa. 169) –

    ഇമം ഗാഥം സുത്വാ സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി, മഹാധമ്മപാലജാതകം (ജാ॰ ൧.൧൦.൯൨ ആദയോ) സുത്വാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി, മരണസമയേ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ സിരിസയനേ നിപന്നോയേവ അരഹത്തം പാപുണി. അരഞ്ഞവാസേന പധാനാനുയോഗകിച്ചം രഞ്ഞോ നാഹോസി. സോ സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികത്വായേവ പന ഭഗവതോ പത്തം ഗഹേത്വാ സപരിസം ഭഗവന്തം മഹാപാസാദം ആരോപേത്വാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസി. ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സബ്ബം ഇത്ഥാഗാരം ആഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദി ഠപേത്വാ രാഹുലമാതരം. സാ പന ‘‘ഗച്ഛ, അയ്യപുത്തം വന്ദാഹീ’’തി പരിജനേന വുച്ചമാനാപി ‘‘സചേ മയ്ഹം ഗുണോ അത്ഥി, സയമേവ മമ സന്തികം അയ്യപുത്തോ ആഗമിസ്സതി, ആഗതമേവ നം വന്ദിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ന അഗമാസി.

    Imaṃ gāthaṃ sutvā sakadāgāmiphale patiṭṭhāsi, mahādhammapālajātakaṃ (jā. 1.10.92 ādayo) sutvā anāgāmiphale patiṭṭhāsi, maraṇasamaye setacchattassa heṭṭhā sirisayane nipannoyeva arahattaṃ pāpuṇi. Araññavāsena padhānānuyogakiccaṃ rañño nāhosi. So sotāpattiphalaṃ sacchikatvāyeva pana bhagavato pattaṃ gahetvā saparisaṃ bhagavantaṃ mahāpāsādaṃ āropetvā paṇītena khādanīyena bhojanīyena parivisi. Bhattakiccapariyosāne sabbaṃ itthāgāraṃ āgantvā bhagavantaṃ vandi ṭhapetvā rāhulamātaraṃ. Sā pana ‘‘gaccha, ayyaputtaṃ vandāhī’’ti parijanena vuccamānāpi ‘‘sace mayhaṃ guṇo atthi, sayameva mama santikaṃ ayyaputto āgamissati, āgatameva naṃ vandissāmī’’ti vatvā na agamāsi.

    ഭഗവാ രാജാനം പത്തം ഗാഹാപേത്വാ ദ്വീഹി അഗ്ഗസാവകേഹി സദ്ധിം രാജധീതായ സിരിഗബ്ഭം ഗന്ത്വാ ‘‘രാജധീതാ യഥാരുചി വന്ദമാനാ ന കിഞ്ചി വത്തബ്ബാ’’തി വത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. സാ വേഗേനാഗന്ത്വാ ഗോപ്ഫകേസു ഗഹേത്വാ പാദപിട്ഠിയം സീസം പരിവത്തേത്വാ യഥാജ്ഝാസയം വന്ദി. രാജാ രാജധീതായ ഭഗവതി സിനേഹബഹുമാനാദിഗുണസമ്പത്തിം കഥേസി – ‘‘ഭന്തേ, മമ ധീതാ ‘തുമ്ഹേഹി കാസായാനി വത്ഥാനി നിവാസിതാനീ’തി സുത്വാ തതോ പട്ഠായ കാസായവത്ഥനിവത്ഥാ ജാതാ, തുമ്ഹാകം ഏകഭത്തികഭാവം സുത്വാ ഏകഭത്തികാവ ജാതാ, തുമ്ഹേഹി മഹാസയനസ്സ ഛഡ്ഡിതഭാവം സുത്വാ പട്ടികാമഞ്ചകേയേവ നിപന്നാ, തുമ്ഹാകം മാലാഗന്ധാദീഹി വിരതഭാവം ഞത്വാ വിരതമാലാഗന്ധാവ ജാതാ, അത്തനോ ഞാതകേഹി ‘മയം പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’തി സാസനേ പേസിതേപി തേസു ഏകഞാതകമ്പി ന ഓലോകേസി, ഏവം ഗുണസമ്പന്നാ മേ, ഭന്തേ, ധീതാ’’തി. ‘‘അനച്ഛരിയം, മഹാരാജ, അയം ഇദാനി തയാ രക്ഖിയമാനാ രാജധീതാ പരിപക്കേ ഞാണേ അത്താനം രക്ഖേയ്യ, ഏസാ പുബ്ബേ അനാരക്ഖാ പബ്ബതപാദേ വിചരമാനാ അപരിപക്കേപി ഞാണേ അത്താനം രക്ഖീ’’തി വത്വാ ചന്ദകിന്നരീജാതകം (ജാ॰ ൧.൧൪.൧൮ ആദയോ) കഥേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.

    Bhagavā rājānaṃ pattaṃ gāhāpetvā dvīhi aggasāvakehi saddhiṃ rājadhītāya sirigabbhaṃ gantvā ‘‘rājadhītā yathāruci vandamānā na kiñci vattabbā’’ti vatvā paññattāsane nisīdi. Sā vegenāgantvā gopphakesu gahetvā pādapiṭṭhiyaṃ sīsaṃ parivattetvā yathājjhāsayaṃ vandi. Rājā rājadhītāya bhagavati sinehabahumānādiguṇasampattiṃ kathesi – ‘‘bhante, mama dhītā ‘tumhehi kāsāyāni vatthāni nivāsitānī’ti sutvā tato paṭṭhāya kāsāyavatthanivatthā jātā, tumhākaṃ ekabhattikabhāvaṃ sutvā ekabhattikāva jātā, tumhehi mahāsayanassa chaḍḍitabhāvaṃ sutvā paṭṭikāmañcakeyeva nipannā, tumhākaṃ mālāgandhādīhi viratabhāvaṃ ñatvā viratamālāgandhāva jātā, attano ñātakehi ‘mayaṃ paṭijaggissāmā’ti sāsane pesitepi tesu ekañātakampi na olokesi, evaṃ guṇasampannā me, bhante, dhītā’’ti. ‘‘Anacchariyaṃ, mahārāja, ayaṃ idāni tayā rakkhiyamānā rājadhītā paripakke ñāṇe attānaṃ rakkheyya, esā pubbe anārakkhā pabbatapāde vicaramānā aparipakkepi ñāṇe attānaṃ rakkhī’’ti vatvā candakinnarījātakaṃ (jā. 1.14.18 ādayo) kathetvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi.

    പുനദിവസേ പന നന്ദസ്സ രാജകുമാരസ്സ അഭിസേകഗേഹപ്പവേസനവിവാഹമങ്ഗലേസു വത്തമാനേസു തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ കുമാരം പത്തം ഗാഹാപേത്വാ പബ്ബാജേതുകാമോ മങ്ഗലം വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. ജനപദകല്യാണീ കുമാരം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘തുവടം ഖോ, അയ്യപുത്ത, ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി വത്വാ ഗീവം പസാരേത്വാ ഓലോകേസി. സോ ഭഗവന്തം ‘‘പത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തും അവിസഹമാനോ വിഹാരംയേവ അഗമാസി. തം അനിച്ഛമാനംയേവ ഭഗവാ പബ്ബാജേസി. ഇതി ഭഗവാ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ തതിയദിവസേ നന്ദം പബ്ബാജേസി.

    Punadivase pana nandassa rājakumārassa abhisekagehappavesanavivāhamaṅgalesu vattamānesu tassa gehaṃ gantvā kumāraṃ pattaṃ gāhāpetvā pabbājetukāmo maṅgalaṃ vatvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Janapadakalyāṇī kumāraṃ gacchantaṃ disvā ‘‘tuvaṭaṃ kho, ayyaputta, āgaccheyyāsī’’ti vatvā gīvaṃ pasāretvā olokesi. So bhagavantaṃ ‘‘pattaṃ gaṇhathā’’ti vattuṃ avisahamāno vihāraṃyeva agamāsi. Taṃ anicchamānaṃyeva bhagavā pabbājesi. Iti bhagavā kapilavatthuṃ gantvā tatiyadivase nandaṃ pabbājesi.

    സത്തമേ ദിവസേ രാഹുലമാതാപി കുമാരം അലങ്കരിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം പേസേസി – ‘‘പസ്സ, താത, ഏതം വീസതിസഹസ്സസമണപരിവുതം സുവണ്ണവണ്ണം ബ്രഹ്മരൂപവണ്ണം സമണം, അയം തേ പിതാ, ഏതസ്സ മഹന്താ നിധയോ അഹേസും ത്യസ്സ നിക്ഖമനകാലതോ പട്ഠായ ന പസ്സാമ, ഗച്ഛ, നം ദായജ്ജം യാചാഹി – ‘അഹം, താത, കുമാരോ അഭിസേകം പത്വാ ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സാമി, ധനേന മേ അത്ഥോ, ധനം മേ ദേഹി. സാമികോ ഹി പുത്തോ പിതുസന്തകസ്സാ’’’തി. കുമാരോ ച ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാവ പിതുസിനേഹം ലഭിത്വാ ഹട്ഠചിത്തോ ‘‘സുഖാ തേ, സമണ, ഛായാ’’തി വത്വാ അഞ്ഞഞ്ച ബഹും അത്തനോ അനുരൂപം വദന്തോ അട്ഠാസി. ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ അനുമോദനം വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. കുമാരോപി ‘‘ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹി, ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹീ’’തി ഭഗവന്തം അനുബന്ധി. ന ഭഗവാ കുമാരം നിവത്താപേസി, പരിജനോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തം നിവത്തേതും നാസക്ഖി. ഇതി സോ ഭഗവതാ സദ്ധിം ആരാമമേവ അഗമാസി.

    Sattame divase rāhulamātāpi kumāraṃ alaṅkaritvā bhagavato santikaṃ pesesi – ‘‘passa, tāta, etaṃ vīsatisahassasamaṇaparivutaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ brahmarūpavaṇṇaṃ samaṇaṃ, ayaṃ te pitā, etassa mahantā nidhayo ahesuṃ tyassa nikkhamanakālato paṭṭhāya na passāma, gaccha, naṃ dāyajjaṃ yācāhi – ‘ahaṃ, tāta, kumāro abhisekaṃ patvā cakkavattī bhavissāmi, dhanena me attho, dhanaṃ me dehi. Sāmiko hi putto pitusantakassā’’’ti. Kumāro ca bhagavato santikaṃ gantvāva pitusinehaṃ labhitvā haṭṭhacitto ‘‘sukhā te, samaṇa, chāyā’’ti vatvā aññañca bahuṃ attano anurūpaṃ vadanto aṭṭhāsi. Bhagavā katabhattakicco anumodanaṃ vatvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Kumāropi ‘‘dāyajjaṃ me, samaṇa, dehi, dāyajjaṃ me, samaṇa, dehī’’ti bhagavantaṃ anubandhi. Na bhagavā kumāraṃ nivattāpesi, parijanopi bhagavatā saddhiṃ gacchantaṃ nivattetuṃ nāsakkhi. Iti so bhagavatā saddhiṃ ārāmameva agamāsi.

    തതോ ഭഗവാ ചിന്തേസി – ‘‘യം അയം പിതുസന്തകം ധനം ഇച്ഛതി, തം വട്ടാനുഗതം സവിഘാതം, ഹന്ദസ്സ മേ ബോധിമണ്ഡേ പടിലദ്ധം സത്തവിധം അരിയധനം ദേമി, ലോകുത്തരദായജ്ജസ്സ നം സാമികം കരോമീ’’തി ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘തേന ഹി, സാരിപുത്ത, രാഹുലം പബ്ബാജേഹീ’’തി. ഥേരോ തം പബ്ബാജേസി. പബ്ബജിതേ ച പന കുമാരേ രഞ്ഞോ അധിമത്തം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജി, തം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സാധു, ഭന്തേ, അയ്യാ മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതം പുത്തം ന പബ്ബാജേയ്യു’’ന്തി വരം യാചി. ഭഗവാ ച തസ്സ വരം ദത്വാ പുനേകദിവസേ രാജനിവേസനേ കതഭത്തകിച്ചോ ഏകമന്തം നിസിന്നേന രഞ്ഞാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദുക്കരകാരികകാലേ ഏകാ ദേവതാ മം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘പുത്തോ തേ കാലങ്കതോ’തി ആഹ, തസ്സാ വചനം അസദ്ദഹന്തോ ‘ന മയ്ഹം പുത്തോ സമ്ബോധിം അപ്പത്വാ കാലം കരോതീ’തി തം പടിക്ഖിപി’’ന്തി വുത്തേ ‘‘തുമ്ഹേ ഇദാനി കിം സദ്ദഹിസ്സഥ, യേ തുമ്ഹേ പുബ്ബേപി അട്ഠികാനി ദസ്സേത്വാ ‘പുത്തോ തേ മതോ’തി വുത്തേ ന സദ്ദഹിത്ഥാ’’തി ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ മഹാധമ്മപാലജാതകം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ രാജാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി.

    Tato bhagavā cintesi – ‘‘yaṃ ayaṃ pitusantakaṃ dhanaṃ icchati, taṃ vaṭṭānugataṃ savighātaṃ, handassa me bodhimaṇḍe paṭiladdhaṃ sattavidhaṃ ariyadhanaṃ demi, lokuttaradāyajjassa naṃ sāmikaṃ karomī’’ti āyasmantaṃ sāriputtaṃ āmantesi – ‘‘tena hi, sāriputta, rāhulaṃ pabbājehī’’ti. Thero taṃ pabbājesi. Pabbajite ca pana kumāre rañño adhimattaṃ dukkhaṃ uppajji, taṃ adhivāsetuṃ asakkonto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ‘‘sādhu, bhante, ayyā mātāpitūhi ananuññātaṃ puttaṃ na pabbājeyyu’’nti varaṃ yāci. Bhagavā ca tassa varaṃ datvā punekadivase rājanivesane katabhattakicco ekamantaṃ nisinnena raññā ‘‘bhante, tumhākaṃ dukkarakārikakāle ekā devatā maṃ upasaṅkamitvā ‘putto te kālaṅkato’ti āha, tassā vacanaṃ asaddahanto ‘na mayhaṃ putto sambodhiṃ appatvā kālaṃ karotī’ti taṃ paṭikkhipi’’nti vutte ‘‘tumhe idāni kiṃ saddahissatha, ye tumhe pubbepi aṭṭhikāni dassetvā ‘putto te mato’ti vutte na saddahitthā’’ti imissā aṭṭhuppattiyā mahādhammapālajātakaṃ kathesi. Kathāpariyosāne rājā anāgāmiphale patiṭṭhahi.

    ഇതി ഭഗവാ പിതരം തീസു ഫലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ പുനദേവ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സീതവനേ വിഹാസി. തസ്മിം സമയേ അനാഥപിണ്ഡികോ ഗഹപതി പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭണ്ഡം ആദായ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ അത്തനോ പിയസഹായകസ്സ സേട്ഠിനോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പന്നഭാവം സുത്വാ ബലവപച്ചൂസേ ദേവതാനുഭാവേന വിവടേന ദ്വാരേന സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ, ദുതിയേ ദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ സാവത്ഥിം ആഗമനത്ഥായ സത്ഥു പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ പഞ്ചചത്താലീസയോജനട്ഠാനേ സതസഹസ്സം ദത്വാ യോജനികേ യോജനികേ വിഹാരം കാരേത്വാ ജേതവനം കോടിസന്ഥാരേന അട്ഠാരസഹി ഹിരഞ്ഞകോടീഹി കിണിത്വാ നവകമ്മം പട്ഠപേസി. സോ മജ്ഝേ ദസബലസ്സ ഗന്ധകുടിം കാരേസി, തം പരിവാരേത്വാ അസീതിയാ മഹാഥേരാനം പാടിയേക്കം ഏകസന്നിവേസനേ ആവാസേ ഏകകുടികദ്വികുടികഹംസവട്ടകദീഘരസ്സസാലാമണ്ഡപാദിവസേന സേസസേനാസനാനി പോക്ഖരണിചങ്കമനരത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി ചാതി അട്ഠാരസകോടിപരിച്ചാഗേന രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ മനോരമം വിഹാരം കാരേത്വാ ദസബലസ്സ ആഗമനത്ഥായ ദൂതം പാഹേസി. സത്ഥാ തസ്സ വചനം സുത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിനഗരം പാപുണി.

    Iti bhagavā pitaraṃ tīsu phalesu patiṭṭhāpetvā bhikkhusaṅghaparivuto punadeva rājagahaṃ gantvā sītavane vihāsi. Tasmiṃ samaye anāthapiṇḍiko gahapati pañcahi sakaṭasatehi bhaṇḍaṃ ādāya rājagahaṃ gantvā attano piyasahāyakassa seṭṭhino gehaṃ gantvā tattha buddhassa bhagavato uppannabhāvaṃ sutvā balavapaccūse devatānubhāvena vivaṭena dvārena satthāraṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya, dutiye divase buddhappamukhassa saṅghassa mahādānaṃ datvā sāvatthiṃ āgamanatthāya satthu paṭiññaṃ gahetvā antarāmagge pañcacattālīsayojanaṭṭhāne satasahassaṃ datvā yojanike yojanike vihāraṃ kāretvā jetavanaṃ koṭisanthārena aṭṭhārasahi hiraññakoṭīhi kiṇitvā navakammaṃ paṭṭhapesi. So majjhe dasabalassa gandhakuṭiṃ kāresi, taṃ parivāretvā asītiyā mahātherānaṃ pāṭiyekkaṃ ekasannivesane āvāse ekakuṭikadvikuṭikahaṃsavaṭṭakadīgharassasālāmaṇḍapādivasena sesasenāsanāni pokkharaṇicaṅkamanarattiṭṭhānadivāṭṭhānāni cāti aṭṭhārasakoṭipariccāgena ramaṇīye bhūmibhāge manoramaṃ vihāraṃ kāretvā dasabalassa āgamanatthāya dūtaṃ pāhesi. Satthā tassa vacanaṃ sutvā mahābhikkhusaṅghaparivāro rājagahā nikkhamitvā anupubbena sāvatthinagaraṃ pāpuṇi.

    മഹാസേട്ഠിപി ഖോ വിഹാരമഹം സജ്ജേത്വാ തഥാഗതസ്സ ജേതവനം പവിസനദിവസേ പുത്തം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം കത്വാ അലങ്കതപടിയത്തേഹേവ പഞ്ചഹി കുമാരസതേഹി സദ്ധിം പേസേസി. സോ സപരിവാരോ പഞ്ചവണ്ണവത്ഥസമുജ്ജലാനി പഞ്ച ധജസതാനി ഗഹേത്വാ ദസബലസ്സ പുരതോ അഹോസി, തേസം പച്ഛതോ മഹാസുഭദ്ദാ ചൂളസുഭദ്ദാതി ദ്വേ സേട്ഠിധീതരോ പഞ്ചഹി കുമാരികാസതേഹി സദ്ധിം പുണ്ണഘടേ ഗഹേത്വാ നിക്ഖമിംസു, താസം പച്ഛതോ സേട്ഠിഭരിയാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ പഞ്ചഹി മാതുഗാമസതേഹി സദ്ധിം പുണ്ണപാതിയോ ഗഹേത്വാ നിക്ഖമി, സബ്ബേസം പച്ഛതോ മഹാസേട്ഠി അഹതവത്ഥനിവത്ഥോ അഹതവത്ഥനിവത്ഥേഹേവ പഞ്ചഹി സേട്ഠിസതേഹി സദ്ധിം ഭഗവന്തം അബ്ഭുഗ്ഗഞ്ഛി. ഭഗവാ ഇമം ഉപാസകപരിസം പുരതോ കത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ അത്തനോ സരീരപ്പഭായ സുവണ്ണരസസേകസിഞ്ചനാനി വിയ വനന്തരാനി കുരുമാനോ അനന്തായ ബുദ്ധലീലായ അപരിമാണായ ബുദ്ധസിരിയാ ജേതവനവിഹാരം പാവിസി.

    Mahāseṭṭhipi kho vihāramahaṃ sajjetvā tathāgatassa jetavanaṃ pavisanadivase puttaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ katvā alaṅkatapaṭiyatteheva pañcahi kumārasatehi saddhiṃ pesesi. So saparivāro pañcavaṇṇavatthasamujjalāni pañca dhajasatāni gahetvā dasabalassa purato ahosi, tesaṃ pacchato mahāsubhaddā cūḷasubhaddāti dve seṭṭhidhītaro pañcahi kumārikāsatehi saddhiṃ puṇṇaghaṭe gahetvā nikkhamiṃsu, tāsaṃ pacchato seṭṭhibhariyā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā pañcahi mātugāmasatehi saddhiṃ puṇṇapātiyo gahetvā nikkhami, sabbesaṃ pacchato mahāseṭṭhi ahatavatthanivattho ahatavatthanivattheheva pañcahi seṭṭhisatehi saddhiṃ bhagavantaṃ abbhuggañchi. Bhagavā imaṃ upāsakaparisaṃ purato katvā mahābhikkhusaṅghaparivuto attano sarīrappabhāya suvaṇṇarasasekasiñcanāni viya vanantarāni kurumāno anantāya buddhalīlāya aparimāṇāya buddhasiriyā jetavanavihāraṃ pāvisi.

    അഥ നം അനാഥപിണ്ഡികോ ആപുച്ഛി – ‘‘കഥാഹം, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം വിഹാരേ പടിപജ്ജാമീ’’തി? ‘‘തേന ഹി, ഗഹപതി, ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പതിട്ഠാപേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി മഹാസേട്ഠി സുവണ്ണഭിങ്ഗാരം ആദായ ദസബലസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേത്വാ ‘‘ഇമം ജേതവനവിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി അദാസി. സത്ഥാ വിഹാരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുമോദനം കരോന്തോ –

    Atha naṃ anāthapiṇḍiko āpucchi – ‘‘kathāhaṃ, bhante, imasmiṃ vihāre paṭipajjāmī’’ti? ‘‘Tena hi, gahapati, imaṃ vihāraṃ āgatānāgatassa cātuddisassa bhikkhusaṅghassa patiṭṭhāpehī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti mahāseṭṭhi suvaṇṇabhiṅgāraṃ ādāya dasabalassa hatthe udakaṃ pātetvā ‘‘imaṃ jetavanavihāraṃ āgatānāgatassa cātuddisassa buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dammī’’ti adāsi. Satthā vihāraṃ paṭiggahetvā anumodanaṃ karonto –

    ‘‘സീതം ഉണ്ഹം പടിഹന്തി, തതോ വാളമിഗാനി ച;

    ‘‘Sītaṃ uṇhaṃ paṭihanti, tato vāḷamigāni ca;

    സരീസപേ ച മകസേ, സിസിരേ ചാപി വുട്ഠിയോ.

    Sarīsape ca makase, sisire cāpi vuṭṭhiyo.

    ‘‘തതോ വാതാതപോ ഘോരോ, സഞ്ജാതോ പടിഹഞ്ഞതി;

    ‘‘Tato vātātapo ghoro, sañjāto paṭihaññati;

    ലേണത്ഥഞ്ച സുഖത്ഥഞ്ച, ഝായിതുഞ്ച വിപസ്സിതും.

    Leṇatthañca sukhatthañca, jhāyituñca vipassituṃ.

    ‘‘വിഹാരദാനം സങ്ഘസ്സ, അഗ്ഗം ബുദ്ധേന വണ്ണിതം;

    ‘‘Vihāradānaṃ saṅghassa, aggaṃ buddhena vaṇṇitaṃ;

    തസ്മാ ഹി പണ്ഡിതോ പോസോ, സമ്പസ്സം അത്ഥമത്തനോ.

    Tasmā hi paṇḍito poso, sampassaṃ atthamattano.

    ‘‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ;

    ‘‘Vihāre kāraye ramme, vāsayettha bahussute;

    തേസം അന്നഞ്ച പാനഞ്ച, വത്ഥസേനാസനാനി ച.

    Tesaṃ annañca pānañca, vatthasenāsanāni ca.

    ‘‘ദദേയ്യ ഉജുഭൂതേസു, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;

    ‘‘Dadeyya ujubhūtesu, vippasannena cetasā;

    തേ തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തി, സബ്ബദുക്ഖാപനൂദനം;

    Te tassa dhammaṃ desenti, sabbadukkhāpanūdanaṃ;

    യം സോ ധമ്മം ഇധഞ്ഞായ, പരിനിബ്ബാതി അനാസവോ’’തി. (ചൂളവ॰ ൨൯൫) –

    Yaṃ so dhammaṃ idhaññāya, parinibbāti anāsavo’’ti. (cūḷava. 295) –

    വിഹാരാനിസംസം കഥേസി. അനാഥപിണ്ഡികോ ദുതിയദിവസതോ പട്ഠായ വിഹാരമഹം ആരഭി. വിസാഖായ വിഹാരമഹോ ചതൂഹി മാസേഹി നിട്ഠിതോ, അനാഥപിണ്ഡികസ്സ പന വിഹാരമഹോ നവഹി മാസേഹി നിട്ഠാസി. വിഹാരമഹേപി അട്ഠാരസേവ കോടിയോ പരിച്ചാഗം അഗമംസു. ഇതി ഏകസ്മിംയേവ വിഹാരേ ചതുപണ്ണാസകോടിസങ്ഖം ധനം പരിച്ചജി.

    Vihārānisaṃsaṃ kathesi. Anāthapiṇḍiko dutiyadivasato paṭṭhāya vihāramahaṃ ārabhi. Visākhāya vihāramaho catūhi māsehi niṭṭhito, anāthapiṇḍikassa pana vihāramaho navahi māsehi niṭṭhāsi. Vihāramahepi aṭṭhāraseva koṭiyo pariccāgaṃ agamaṃsu. Iti ekasmiṃyeva vihāre catupaṇṇāsakoṭisaṅkhaṃ dhanaṃ pariccaji.

    അതീതേ പന വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ പുനബ്ബസുമിത്തോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണിട്ഠകാസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ യോജനപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. സിഖിസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ സിരിവഡ്ഢോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണഫാലസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ തിഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സോത്ഥിയോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണഹത്ഥിപദസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അഡ്ഢയോജനപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ അച്ചുതോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണിട്ഠകാസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കോണാഗമനസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഉഗ്ഗോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണകച്ഛപസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അഡ്ഢഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സുമങ്ഗലോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണയട്ഠിസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ സോളസകരീസപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. അമ്ഹാകം പന ഭഗവതോ കാലേ അനാഥപിണ്ഡികോ നാമ സേട്ഠി കഹാപണകോടിസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അട്ഠകരീസപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. ഇദം കിര ഠാനം സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതട്ഠാനമേവ.

    Atīte pana vipassissa bhagavato kāle punabbasumitto nāma seṭṭhi suvaṇṇiṭṭhakāsanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne yojanappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Sikhissa pana bhagavato kāle sirivaḍḍho nāma seṭṭhi suvaṇṇaphālasanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne tigāvutappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Vessabhussa bhagavato kāle sotthiyo nāma seṭṭhi suvaṇṇahatthipadasanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne aḍḍhayojanappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Kakusandhassa bhagavato kāle accuto nāma seṭṭhi suvaṇṇiṭṭhakāsanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne gāvutappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Koṇāgamanassa bhagavato kāle uggo nāma seṭṭhi suvaṇṇakacchapasanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne aḍḍhagāvutappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Kassapassa bhagavato kāle sumaṅgalo nāma seṭṭhi suvaṇṇayaṭṭhisanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne soḷasakarīsappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Amhākaṃ pana bhagavato kāle anāthapiṇḍiko nāma seṭṭhi kahāpaṇakoṭisanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne aṭṭhakarīsappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Idaṃ kira ṭhānaṃ sabbabuddhānaṃ avijahitaṭṭhānameva.

    ഇതി മഹാബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തിതോ യാവ മഹാപരിനിബ്ബാനമഞ്ചാ യസ്മിം യസ്മിം ഠാനേ ഭഗവാ വിഹാസി, ഇദം സന്തികേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

    Iti mahābodhimaṇḍe sabbaññutappattito yāva mahāparinibbānamañcā yasmiṃ yasmiṃ ṭhāne bhagavā vihāsi, idaṃ santikenidānaṃ nāmāti veditabbaṃ.

    സന്തികേനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

    Santikenidānakathā niṭṭhitā.

    നിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

    Nidānakathā niṭṭhitā.

    ഥേരാപദാനം

    Therāpadānaṃ





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact