| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
इन्द्रियरासिवण्णना
Indriyarāsivaṇṇanā
तत्थाति सद्दहनसङ्खाते अधिमोक्खलक्खणे। पुग्गलो सद्दहतीति इमिनापि सद्धाय आहितविसेसानं तंसम्पयुत्तधम्मानं सद्दहनकिरियाय कत्तुभावमेव विभावेति। अवयवब्यापारो हि समुदाये वोहरीयतीति। न केवलं पसादनीयवत्थुस्मिं अप्पसादनाकारप्पवत्तमेव अकुसलं अस्सद्धियं, अथ खो अप्पसादनीयवत्थुस्मिं पसादनाकारप्पवत्तम्पीति दस्सेतुं ‘‘मिच्छाधिमोक्खो’’ति वुत्तं। तेन पूरणादीसु पसादस्स अस्सद्धियतमाह। पसादभूतोति एतेन अप्पसादभूतं अस्सद्धियं निवत्तेति। वत्थुगतोति इमिना मिच्छाधिमोक्खं। ‘‘पसादभूतो निच्छयो’’ति इमिना पन विभावितमेवत्थं पाकटं करोन्तो ‘‘न येवापनकाधिमोक्खो’’ति आह। अकालुस्सियं पसादो, तं पन असङ्खोभभावतो ‘‘अनाविलभावो’’ति वुत्तं। तञ्हि सम्पयुत्तेसु विदहन्ती सद्धा अकालुस्सियपच्चुपट्ठाना। एवमेतन्ति अधिमुच्चनाकारेन पन गहेतब्बत्ता अधिमुत्तिपच्चुपट्ठाना। बुद्धादिवत्थूनीति एत्थ इधलोकपरलोककम्मफलसम्बन्धापि सङ्गहिताति दट्ठब्बं। ‘‘सद्धाहत्थो, महानाम, अरियसावको’’ति, ‘‘सद्धीध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठ’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ १८४), ‘‘सद्धा बीजं तपो वुट्ठी’’ति (सं॰ नि॰ १.१९७; सु॰ नि॰ ७७) एवमादिवचनतो कुसलधम्मानं आदानादीसु हत्थादयो विय सद्धा दट्ठब्बा।
Tatthāti saddahanasaṅkhāte adhimokkhalakkhaṇe. Puggalo saddahatīti imināpi saddhāya āhitavisesānaṃ taṃsampayuttadhammānaṃ saddahanakiriyāya kattubhāvameva vibhāveti. Avayavabyāpāro hi samudāye voharīyatīti. Na kevalaṃ pasādanīyavatthusmiṃ appasādanākārappavattameva akusalaṃ assaddhiyaṃ, atha kho appasādanīyavatthusmiṃ pasādanākārappavattampīti dassetuṃ ‘‘micchādhimokkho’’ti vuttaṃ. Tena pūraṇādīsu pasādassa assaddhiyatamāha. Pasādabhūtoti etena appasādabhūtaṃ assaddhiyaṃ nivatteti. Vatthugatoti iminā micchādhimokkhaṃ. ‘‘Pasādabhūto nicchayo’’ti iminā pana vibhāvitamevatthaṃ pākaṭaṃ karonto ‘‘na yevāpanakādhimokkho’’ti āha. Akālussiyaṃ pasādo, taṃ pana asaṅkhobhabhāvato ‘‘anāvilabhāvo’’ti vuttaṃ. Tañhi sampayuttesu vidahantī saddhā akālussiyapaccupaṭṭhānā. Evametanti adhimuccanākārena pana gahetabbattā adhimuttipaccupaṭṭhānā. Buddhādivatthūnīti ettha idhalokaparalokakammaphalasambandhāpi saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Saddhāhattho, mahānāma, ariyasāvako’’ti, ‘‘saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’nti (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 184), ‘‘saddhā bījaṃ tapo vuṭṭhī’’ti (saṃ. ni. 1.197; su. ni. 77) evamādivacanato kusaladhammānaṃ ādānādīsu hatthādayo viya saddhā daṭṭhabbā.
‘‘इध भिक्खुना कम्मं कत्तब्बं होति। तस्स एवं होति ‘कम्मं खो मे कत्तब्बं भविस्सति, कम्मं खो पन मे करोन्तस्स न सुकरं बुद्धानं सासनं मनसि कातुं, हन्दाहं वीरियं आरभामि अप्पत्तस्स पत्तिया अनधिगतस्स अधिगमाय असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाया’’’ति (दी॰ नि॰ ३.३३५) –
‘‘Idha bhikkhunā kammaṃ kattabbaṃ hoti. Tassa evaṃ hoti ‘kammaṃ kho me kattabbaṃ bhavissati, kammaṃ kho pana me karontassa na sukaraṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāyā’’’ti (dī. ni. 3.335) –
आदिका अनुरूपपच्चवेक्खणा।
Ādikā anurūpapaccavekkhaṇā.
तंमूलकानीति गन्तब्बमग्गादिमूलकानि। एत्थ च मग्गो गन्तब्बो होतीतिआदयो अट्ठकथायं दस्सनवसेनेव वुत्ता, न पाळियं आगतानुक्कमेनाति दट्ठब्बं।
Taṃmūlakānīti gantabbamaggādimūlakāni. Ettha ca maggo gantabbo hotītiādayo aṭṭhakathāyaṃ dassanavaseneva vuttā, na pāḷiyaṃ āgatānukkamenāti daṭṭhabbaṃ.
करणादिकाले विय चिरकतादिआरम्मणं विभूतं कत्वा पवत्तन्ती सति तं उपगन्त्वा तिट्ठन्ती अनिस्सज्जन्ती च होति। यं आरम्मणं सम्मुट्ठं, तं पिलवित्वा गतं विय चलितं विय च होति, तप्पटिपक्खभावेन पन असम्मुट्ठन्ति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘उदके अलाबु विया’’तिआदिमाह। तत्थ सारणन्ति एतेन ‘‘सरन्ति ताया’’ति इममेवत्थं विभावेति। सरणकिरियाय हि पवत्तमानानं धम्मानं तत्थ आधिपच्चभावेन सति पच्चयो। तस्सा हि तथा पच्चयभावे सति ते धम्मा सारिता असम्मुट्ठकता अपिलाविताहोन्तीति। ‘‘इमेहि नाम हेतूहि पच्चयेहि च एते धम्मा सम्भवन्ती’’ति सम्भवतो। ‘‘इमं नाम फलं निब्बत्तेन्ती’’ति फलतो धम्मा उप्पज्जनेन विपच्चनेन च निप्फन्ना नाम होन्तीति। वत्थुभूताति आरम्मणभूता।
Karaṇādikāle viya cirakatādiārammaṇaṃ vibhūtaṃ katvā pavattantī sati taṃ upagantvā tiṭṭhantī anissajjantī ca hoti. Yaṃ ārammaṇaṃ sammuṭṭhaṃ, taṃ pilavitvā gataṃ viya calitaṃ viya ca hoti, tappaṭipakkhabhāvena pana asammuṭṭhanti imamatthaṃ dassento ‘‘udake alābu viyā’’tiādimāha. Tattha sāraṇanti etena ‘‘saranti tāyā’’ti imamevatthaṃ vibhāveti. Saraṇakiriyāya hi pavattamānānaṃ dhammānaṃ tattha ādhipaccabhāvena sati paccayo. Tassā hi tathā paccayabhāve sati te dhammā sāritā asammuṭṭhakatā apilāvitāhontīti. ‘‘Imehi nāma hetūhi paccayehi ca ete dhammā sambhavantī’’ti sambhavato. ‘‘Imaṃ nāma phalaṃ nibbattentī’’ti phalato dhammā uppajjanena vipaccanena ca nipphannā nāma hontīti. Vatthubhūtāti ārammaṇabhūtā.
सतिपि सब्बेसं सारम्मणधम्मानं आरम्मणग्गहणे न चित्तं विय परे परिच्छिज्जगाहिनोति ‘‘परिच्छिन्नोपलद्धिवसेन जानाती’’ति चित्तं वुत्तं। चेतसिकेसु हि केचि विसयं परिच्छिज्ज गहेतुं न सक्कोन्ति, केचि पन परिच्छेदमत्तेयेव तिट्ठन्ति, न विञ्ञाणं विय विसयं गण्हन्तीति ये आसङ्कितब्बा, तेसु तदभावं दस्सेन्तो ‘‘न सञ्ञा…पे॰… विज्झनवसेना’’ति आह।
Satipi sabbesaṃ sārammaṇadhammānaṃ ārammaṇaggahaṇe na cittaṃ viya pare paricchijjagāhinoti ‘‘paricchinnopaladdhivasena jānātī’’ti cittaṃ vuttaṃ. Cetasikesu hi keci visayaṃ paricchijja gahetuṃ na sakkonti, keci pana paricchedamatteyeva tiṭṭhanti, na viññāṇaṃ viya visayaṃ gaṇhantīti ye āsaṅkitabbā, tesu tadabhāvaṃ dassento ‘‘na saññā…pe… vijjhanavasenā’’ti āha.
पीतिया च सोमनस्सभावो आपज्जतीति इदं पीति च सोमनस्सञ्च पीतिसोमनस्सन्ति पीतिसोमनस्सानं तुल्ययोगं सन्धाय वुत्तं। सोमनस्सस्सेव पन ‘‘आजञ्ञरथो’’ति विय पीतियुत्तं सोमनस्सं पीतिसोमनस्सन्ति पधानभावो इच्छितोति न पीतिया सोमनस्सभावप्पत्ति। न हि पधाने विज्जमाने अप्पधानं उपयुज्जति, पीतिग्गहणञ्चेत्थ पीतियुत्तस्स सोमनस्सस्स येभुय्येन भावतो परिब्यत्तकिच्चतो च कतं, न च निप्पीतिकसोमनस्सस्स असङ्गहो। रुळ्हीसद्देसु किरियाय अनच्चन्तिकभावतो। पीतिया पन उपलक्खणभावेन अयमत्थो सुट्ठु युज्जतीति दस्सेन्तो आह ‘‘पीतिउपलक्खितं वा’’तिआदि।
Pītiyā ca somanassabhāvo āpajjatīti idaṃ pīti ca somanassañca pītisomanassanti pītisomanassānaṃ tulyayogaṃ sandhāya vuttaṃ. Somanassasseva pana ‘‘ājaññaratho’’ti viya pītiyuttaṃ somanassaṃ pītisomanassanti padhānabhāvo icchitoti na pītiyā somanassabhāvappatti. Na hi padhāne vijjamāne appadhānaṃ upayujjati, pītiggahaṇañcettha pītiyuttassa somanassassa yebhuyyena bhāvato paribyattakiccato ca kataṃ, na ca nippītikasomanassassa asaṅgaho. Ruḷhīsaddesu kiriyāya anaccantikabhāvato. Pītiyā pana upalakkhaṇabhāvena ayamattho suṭṭhu yujjatīti dassento āha ‘‘pītiupalakkhitaṃ vā’’tiādi.
पवत्तं उपादिन्नक्खन्धं। चिरट्ठितिकं होतीति एतेन न केवलं अनुपालेतब्बधम्मानं खणट्ठितियायेव, अथ खो पबन्धानुपच्छेदस्सपि जीवितं कारणन्ति दस्सेति। अञ्ञथा हि आयुक्खयमरणं न युज्जेय्याति। अविसेसेनाति कारणविसेसानपेक्खेन जीवितिन्द्रियतासामञ्ञेन। यदिपि अरूपासञ्ञभवेसु रूपारूपधम्मा नप्पवत्तन्ति, तेहि पन पुरिमपच्छिमभवेसु चरिमपठमधम्मा समानजातियेन अब्यवहितताय निरन्तरायेव नाम होन्तीति ‘‘याव परिनिब्बानं अविच्छिन्नं पवत्तती’’ति वुत्तं। अनुपालनादिकस्साति अनुपालनपवत्तनट्ठपनानियेव वदति। जीवमानविसेसप्पच्चयभावतोति सहजातानं जीवमानताविसेसस्स पच्चयभावतो। इन्द्रियबद्धस्स हि मतरूपतो कम्मजस्स च उतुजादितो विसेसो जीवितिन्द्रियकतोति।
Pavattaṃ upādinnakkhandhaṃ. Ciraṭṭhitikaṃ hotīti etena na kevalaṃ anupāletabbadhammānaṃ khaṇaṭṭhitiyāyeva, atha kho pabandhānupacchedassapi jīvitaṃ kāraṇanti dasseti. Aññathā hi āyukkhayamaraṇaṃ na yujjeyyāti. Avisesenāti kāraṇavisesānapekkhena jīvitindriyatāsāmaññena. Yadipi arūpāsaññabhavesu rūpārūpadhammā nappavattanti, tehi pana purimapacchimabhavesu carimapaṭhamadhammā samānajātiyena abyavahitatāya nirantarāyeva nāma hontīti ‘‘yāva parinibbānaṃ avicchinnaṃ pavattatī’’ti vuttaṃ. Anupālanādikassāti anupālanapavattanaṭṭhapanāniyeva vadati. Jīvamānavisesappaccayabhāvatoti sahajātānaṃ jīvamānatāvisesassa paccayabhāvato. Indriyabaddhassa hi matarūpato kammajassa ca utujādito viseso jīvitindriyakatoti.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / इन्द्रियरासिवण्णना • Indriyarāsivaṇṇanā
