| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಅನುಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ಇನ್ದ್ರಿಯರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
Indriyarāsivaṇṇanā
ತತ್ಥಾತಿ ಸದ್ದಹನಸಙ್ಖಾತೇ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಲಕ್ಖಣೇ। ಪುಗ್ಗಲೋ ಸದ್ದಹತೀತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಸದ್ಧಾಯ ಆಹಿತವಿಸೇಸಾನಂ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಸದ್ದಹನಕಿರಿಯಾಯ ಕತ್ತುಭಾವಮೇವ ವಿಭಾವೇತಿ। ಅವಯವಬ್ಯಾಪಾರೋ ಹಿ ಸಮುದಾಯೇ ವೋಹರೀಯತೀತಿ। ನ ಕೇವಲಂ ಪಸಾದನೀಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಅಪ್ಪಸಾದನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಮೇವ ಅಕುಸಲಂ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ, ಅಥ ಖೋ ಅಪ್ಪಸಾದನೀಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಪಸಾದನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಮ್ಪೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾಧಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನ ಪೂರಣಾದೀಸು ಪಸಾದಸ್ಸ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯತಮಾಹ। ಪಸಾದಭೂತೋತಿ ಏತೇನ ಅಪ್ಪಸಾದಭೂತಂ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ನಿವತ್ತೇತಿ। ವತ್ಥುಗತೋತಿ ಇಮಿನಾ ಮಿಚ್ಛಾಧಿಮೋಕ್ಖಂ। ‘‘ಪಸಾದಭೂತೋ ನಿಚ್ಛಯೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ವಿಭಾವಿತಮೇವತ್ಥಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೋ ‘‘ನ ಯೇವಾಪನಕಾಧಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ ಆಹ। ಅಕಾಲುಸ್ಸಿಯಂ ಪಸಾದೋ, ತಂ ಪನ ಅಸಙ್ಖೋಭಭಾವತೋ ‘‘ಅನಾವಿಲಭಾವೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಞ್ಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ವಿದಹನ್ತೀ ಸದ್ಧಾ ಅಕಾಲುಸ್ಸಿಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಏವಮೇತನ್ತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಾಕಾರೇನ ಪನ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಅಧಿಮುತ್ತಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಬುದ್ಧಾದಿವತ್ಥೂನೀತಿ ಏತ್ಥ ಇಧಲೋಕಪರಲೋಕಕಮ್ಮಫಲಸಮ್ಬನ್ಧಾಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಸದ್ಧಾಹತ್ಥೋ, ಮಹಾನಾಮ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ’’ತಿ, ‘‘ಸದ್ಧೀಧ ವಿತ್ತಂ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಸೇಟ್ಠ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೬; ಸು॰ ನಿ॰ ೧೮೪), ‘‘ಸದ್ಧಾ ಬೀಜಂ ತಪೋ ವುಟ್ಠೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೯೭; ಸು॰ ನಿ॰ ೭೭) ಏವಮಾದಿವಚನತೋ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಆದಾನಾದೀಸು ಹತ್ಥಾದಯೋ ವಿಯ ಸದ್ಧಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
Tatthāti saddahanasaṅkhāte adhimokkhalakkhaṇe. Puggalo saddahatīti imināpi saddhāya āhitavisesānaṃ taṃsampayuttadhammānaṃ saddahanakiriyāya kattubhāvameva vibhāveti. Avayavabyāpāro hi samudāye voharīyatīti. Na kevalaṃ pasādanīyavatthusmiṃ appasādanākārappavattameva akusalaṃ assaddhiyaṃ, atha kho appasādanīyavatthusmiṃ pasādanākārappavattampīti dassetuṃ ‘‘micchādhimokkho’’ti vuttaṃ. Tena pūraṇādīsu pasādassa assaddhiyatamāha. Pasādabhūtoti etena appasādabhūtaṃ assaddhiyaṃ nivatteti. Vatthugatoti iminā micchādhimokkhaṃ. ‘‘Pasādabhūto nicchayo’’ti iminā pana vibhāvitamevatthaṃ pākaṭaṃ karonto ‘‘na yevāpanakādhimokkho’’ti āha. Akālussiyaṃ pasādo, taṃ pana asaṅkhobhabhāvato ‘‘anāvilabhāvo’’ti vuttaṃ. Tañhi sampayuttesu vidahantī saddhā akālussiyapaccupaṭṭhānā. Evametanti adhimuccanākārena pana gahetabbattā adhimuttipaccupaṭṭhānā. Buddhādivatthūnīti ettha idhalokaparalokakammaphalasambandhāpi saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Saddhāhattho, mahānāma, ariyasāvako’’ti, ‘‘saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’nti (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 184), ‘‘saddhā bījaṃ tapo vuṭṭhī’’ti (saṃ. ni. 1.197; su. ni. 77) evamādivacanato kusaladhammānaṃ ādānādīsu hatthādayo viya saddhā daṭṭhabbā.
‘‘ಇಧ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಕಮ್ಮಂ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ। ತಸ್ಸ ಏವಂ ಹೋತಿ ‘ಕಮ್ಮಂ ಖೋ ಮೇ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಕಮ್ಮಂ ಖೋ ಪನ ಮೇ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ನ ಸುಕರಂ ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಾಸನಂ ಮನಸಿ ಕಾತುಂ, ಹನ್ದಾಹಂ ವೀರಿಯಂ ಆರಭಾಮಿ ಅಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಪತ್ತಿಯಾ ಅನಧಿಗತಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಾಯ ಅಸಚ್ಛಿಕತಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯಾ’’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೩೫) –
‘‘Idha bhikkhunā kammaṃ kattabbaṃ hoti. Tassa evaṃ hoti ‘kammaṃ kho me kattabbaṃ bhavissati, kammaṃ kho pana me karontassa na sukaraṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāyā’’’ti (dī. ni. 3.335) –
ಆದಿಕಾ ಅನುರೂಪಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ।
Ādikā anurūpapaccavekkhaṇā.
ತಂಮೂಲಕಾನೀತಿ ಗನ್ತಬ್ಬಮಗ್ಗಾದಿಮೂಲಕಾನಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಮಗ್ಗೋ ಗನ್ತಬ್ಬೋ ಹೋತೀತಿಆದಯೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ದಸ್ಸನವಸೇನೇವ ವುತ್ತಾ, ನ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾನುಕ್ಕಮೇನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
Taṃmūlakānīti gantabbamaggādimūlakāni. Ettha ca maggo gantabbo hotītiādayo aṭṭhakathāyaṃ dassanavaseneva vuttā, na pāḷiyaṃ āgatānukkamenāti daṭṭhabbaṃ.
ಕರಣಾದಿಕಾಲೇ ವಿಯ ಚಿರಕತಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಭೂತಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತೀ ಸತಿ ತಂ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತೀ ಅನಿಸ್ಸಜ್ಜನ್ತೀ ಚ ಹೋತಿ। ಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಸಮ್ಮುಟ್ಠಂ, ತಂ ಪಿಲವಿತ್ವಾ ಗತಂ ವಿಯ ಚಲಿತಂ ವಿಯ ಚ ಹೋತಿ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೇನ ಪನ ಅಸಮ್ಮುಟ್ಠನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಉದಕೇ ಅಲಾಬು ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸಾರಣನ್ತಿ ಏತೇನ ‘‘ಸರನ್ತಿ ತಾಯಾ’’ತಿ ಇಮಮೇವತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ಸರಣಕಿರಿಯಾಯ ಹಿ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತತ್ಥ ಆಧಿಪಚ್ಚಭಾವೇನ ಸತಿ ಪಚ್ಚಯೋ। ತಸ್ಸಾ ಹಿ ತಥಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಸತಿ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಾರಿತಾ ಅಸಮ್ಮುಟ್ಠಕತಾ ಅಪಿಲಾವಿತಾಹೋನ್ತೀತಿ। ‘‘ಇಮೇಹಿ ನಾಮ ಹೇತೂಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಸಮ್ಭವತೋ। ‘‘ಇಮಂ ನಾಮ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೀ’’ತಿ ಫಲತೋ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನೇನ ವಿಪಚ್ಚನೇನ ಚ ನಿಪ್ಫನ್ನಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತೀತಿ। ವತ್ಥುಭೂತಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ।
Karaṇādikāle viya cirakatādiārammaṇaṃ vibhūtaṃ katvā pavattantī sati taṃ upagantvā tiṭṭhantī anissajjantī ca hoti. Yaṃ ārammaṇaṃ sammuṭṭhaṃ, taṃ pilavitvā gataṃ viya calitaṃ viya ca hoti, tappaṭipakkhabhāvena pana asammuṭṭhanti imamatthaṃ dassento ‘‘udake alābu viyā’’tiādimāha. Tattha sāraṇanti etena ‘‘saranti tāyā’’ti imamevatthaṃ vibhāveti. Saraṇakiriyāya hi pavattamānānaṃ dhammānaṃ tattha ādhipaccabhāvena sati paccayo. Tassā hi tathā paccayabhāve sati te dhammā sāritā asammuṭṭhakatā apilāvitāhontīti. ‘‘Imehi nāma hetūhi paccayehi ca ete dhammā sambhavantī’’ti sambhavato. ‘‘Imaṃ nāma phalaṃ nibbattentī’’ti phalato dhammā uppajjanena vipaccanena ca nipphannā nāma hontīti. Vatthubhūtāti ārammaṇabhūtā.
ಸತಿಪಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಾರಮ್ಮಣಧಮ್ಮಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣೇ ನ ಚಿತ್ತಂ ವಿಯ ಪರೇ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜಗಾಹಿನೋತಿ ‘‘ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಪಲದ್ಧಿವಸೇನ ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಚಿತ್ತಂ ವುತ್ತಂ। ಚೇತಸಿಕೇಸು ಹಿ ಕೇಚಿ ವಿಸಯಂ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜ ಗಹೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ, ಕೇಚಿ ಪನ ಪರಿಚ್ಛೇದಮತ್ತೇಯೇವ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ನ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಯ ವಿಸಯಂ ಗಣ್ಹನ್ತೀತಿ ಯೇ ಆಸಙ್ಕಿತಬ್ಬಾ, ತೇಸು ತದಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ನ ಸಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ವಿಜ್ಝನವಸೇನಾ’’ತಿ ಆಹ।
Satipi sabbesaṃ sārammaṇadhammānaṃ ārammaṇaggahaṇe na cittaṃ viya pare paricchijjagāhinoti ‘‘paricchinnopaladdhivasena jānātī’’ti cittaṃ vuttaṃ. Cetasikesu hi keci visayaṃ paricchijja gahetuṃ na sakkonti, keci pana paricchedamatteyeva tiṭṭhanti, na viññāṇaṃ viya visayaṃ gaṇhantīti ye āsaṅkitabbā, tesu tadabhāvaṃ dassento ‘‘na saññā…pe… vijjhanavasenā’’ti āha.
ಪೀತಿಯಾ ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಇದಂ ಪೀತಿ ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಞ್ಚ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಾನಂ ತುಲ್ಯಯೋಗಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸೇವ ಪನ ‘‘ಆಜಞ್ಞರಥೋ’’ತಿ ವಿಯ ಪೀತಿಯುತ್ತಂ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಪಧಾನಭಾವೋ ಇಚ್ಛಿತೋತಿ ನ ಪೀತಿಯಾ ಸೋಮನಸ್ಸಭಾವಪ್ಪತ್ತಿ। ನ ಹಿ ಪಧಾನೇ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಅಪ್ಪಧಾನಂ ಉಪಯುಜ್ಜತಿ, ಪೀತಿಗ್ಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ಪೀತಿಯುತ್ತಸ್ಸ ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಭಾವತೋ ಪರಿಬ್ಯತ್ತಕಿಚ್ಚತೋ ಚ ಕತಂ, ನ ಚ ನಿಪ್ಪೀತಿಕಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಅಸಙ್ಗಹೋ। ರುಳ್ಹೀಸದ್ದೇಸು ಕಿರಿಯಾಯ ಅನಚ್ಚನ್ತಿಕಭಾವತೋ। ಪೀತಿಯಾ ಪನ ಉಪಲಕ್ಖಣಭಾವೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸುಟ್ಠು ಯುಜ್ಜತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಪೀತಿಉಪಲಕ್ಖಿತಂ ವಾ’’ತಿಆದಿ।
Pītiyā ca somanassabhāvo āpajjatīti idaṃ pīti ca somanassañca pītisomanassanti pītisomanassānaṃ tulyayogaṃ sandhāya vuttaṃ. Somanassasseva pana ‘‘ājaññaratho’’ti viya pītiyuttaṃ somanassaṃ pītisomanassanti padhānabhāvo icchitoti na pītiyā somanassabhāvappatti. Na hi padhāne vijjamāne appadhānaṃ upayujjati, pītiggahaṇañcettha pītiyuttassa somanassassa yebhuyyena bhāvato paribyattakiccato ca kataṃ, na ca nippītikasomanassassa asaṅgaho. Ruḷhīsaddesu kiriyāya anaccantikabhāvato. Pītiyā pana upalakkhaṇabhāvena ayamattho suṭṭhu yujjatīti dassento āha ‘‘pītiupalakkhitaṃ vā’’tiādi.
ಪವತ್ತಂ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಂ। ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಂ ಹೋತೀತಿ ಏತೇನ ನ ಕೇವಲಂ ಅನುಪಾಲೇತಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಖಣಟ್ಠಿತಿಯಾಯೇವ, ಅಥ ಖೋ ಪಬನ್ಧಾನುಪಚ್ಛೇದಸ್ಸಪಿ ಜೀವಿತಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಆಯುಕ್ಖಯಮರಣಂ ನ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ। ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ಕಾರಣವಿಸೇಸಾನಪೇಕ್ಖೇನ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ। ಯದಿಪಿ ಅರೂಪಾಸಞ್ಞಭವೇಸು ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ನಪ್ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತೇಹಿ ಪನ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಭವೇಸು ಚರಿಮಪಠಮಧಮ್ಮಾ ಸಮಾನಜಾತಿಯೇನ ಅಬ್ಯವಹಿತತಾಯ ನಿರನ್ತರಾಯೇವ ನಾಮ ಹೋನ್ತೀತಿ ‘‘ಯಾವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪವತ್ತತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನುಪಾಲನಾದಿಕಸ್ಸಾತಿ ಅನುಪಾಲನಪವತ್ತನಟ್ಠಪನಾನಿಯೇವ ವದತಿ। ಜೀವಮಾನವಿಸೇಸಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋತಿ ಸಹಜಾತಾನಂ ಜೀವಮಾನತಾವಿಸೇಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ। ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಸ್ಸ ಹಿ ಮತರೂಪತೋ ಕಮ್ಮಜಸ್ಸ ಚ ಉತುಜಾದಿತೋ ವಿಸೇಸೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಕತೋತಿ।
Pavattaṃ upādinnakkhandhaṃ. Ciraṭṭhitikaṃ hotīti etena na kevalaṃ anupāletabbadhammānaṃ khaṇaṭṭhitiyāyeva, atha kho pabandhānupacchedassapi jīvitaṃ kāraṇanti dasseti. Aññathā hi āyukkhayamaraṇaṃ na yujjeyyāti. Avisesenāti kāraṇavisesānapekkhena jīvitindriyatāsāmaññena. Yadipi arūpāsaññabhavesu rūpārūpadhammā nappavattanti, tehi pana purimapacchimabhavesu carimapaṭhamadhammā samānajātiyena abyavahitatāya nirantarāyeva nāma hontīti ‘‘yāva parinibbānaṃ avicchinnaṃ pavattatī’’ti vuttaṃ. Anupālanādikassāti anupālanapavattanaṭṭhapanāniyeva vadati. Jīvamānavisesappaccayabhāvatoti sahajātānaṃ jīvamānatāvisesassa paccayabhāvato. Indriyabaddhassa hi matarūpato kammajassa ca utujādito viseso jīvitindriyakatoti.
Related texts:
ಟೀಕಾ • Tīkā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಟೀಕಾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಮೂಲಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ಇನ್ದ್ರಿಯರಾಸಿವಣ್ಣನಾ • Indriyarāsivaṇṇanā
