Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ധമ്മസങ്ഗണി-അട്ഠകഥാ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    ഇന്ദ്രിയരാസിവണ്ണനാ

    Indriyarāsivaṇṇanā

    സദ്ദഹന്തി ഏതായ, സയം വാ സദ്ദഹതി, സദ്ദഹനമത്തമേവ വാ ഏസാതി സദ്ധാ. സാവ അസ്സദ്ധിയസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം. അധിമോക്ഖലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സദ്ധാവ ഇന്ദ്രിയം സദ്ധിന്ദ്രിയം. സാ പനേസാ സമ്പസാദനലക്ഖണാ ച സദ്ധാ സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണാ ച.

    Saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā. Sāva assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ. Adhimokkhalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Saddhāva indriyaṃ saddhindriyaṃ. Sā panesā sampasādanalakkhaṇā ca saddhā sampakkhandanalakkhaṇā ca.

    യഥാ ഹി രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഉദകപ്പസാദകോ മണി ഉദകേ പക്ഖിത്തോ പങ്കസേവാലപണകകദ്ദമം സന്നിസീദാപേതി, ഉദകം അച്ഛം കരോതി വിപ്പസന്നം അനാവിലം, ഏവമേവ സദ്ധാ ഉപ്പജ്ജമാനാ നീവരണേ വിക്ഖമ്ഭേതി, കിലേസേ സന്നിസീദാപേതി, ചിത്തം പസാദേതി, അനാവിലം കരോതി. പസന്നേന ചിത്തേന യോഗാവചരോ കുലപുത്തോ ദാനം ദേതി, സീലം സമാദിയതി, ഉപോസഥകമ്മം കരോതി, ഭാവനം ആരഭതി. ഏവം താവ സദ്ധാ സമ്പസാദനലക്ഖണാതി വേദിതബ്ബാ. തേനാഹ ആയസ്മാ നാഗസേനോ

    Yathā hi rañño cakkavattissa udakappasādako maṇi udake pakkhitto paṅkasevālapaṇakakaddamaṃ sannisīdāpeti, udakaṃ acchaṃ karoti vippasannaṃ anāvilaṃ, evameva saddhā uppajjamānā nīvaraṇe vikkhambheti, kilese sannisīdāpeti, cittaṃ pasādeti, anāvilaṃ karoti. Pasannena cittena yogāvacaro kulaputto dānaṃ deti, sīlaṃ samādiyati, uposathakammaṃ karoti, bhāvanaṃ ārabhati. Evaṃ tāva saddhā sampasādanalakkhaṇāti veditabbā. Tenāha āyasmā nāgaseno

    ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രാജാ ചക്കവത്തി ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ സദ്ധിം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ പരിത്തം ഉദകം തരേയ്യ, തം ഉദകം ഹത്ഥീഹി ച അസ്സേഹി ച രഥേഹി ച പത്തീഹി ച സങ്ഖുഭിതം ഭവേയ്യ ആവിലം ലുലിതം കലലീഭൂതം, ഉത്തിണ്ണോ ച രാജാ ചക്കവത്തി മനുസ്സേ ആണാപേയ്യ ‘പാനീയം ഭണേ ആഹരഥ, തം പിവിസ്സാമീ’തി. രഞ്ഞോ ച ഉദകപ്പസാദകോ മണി ഭവേയ്യ. ‘ഏവം ദേവാ’തി ഖോ തേ മനുസ്സാ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പടിസ്സുത്വാ തം ഉദകപ്പസാദകം മണിം ഉദകേ പക്ഖിപേയ്യും. തസ്മിം ഉദകേ പക്ഖിത്തമത്തേ പങ്കസേവാലപണകം വിഗച്ഛേയ്യ, കദ്ദമോ ച സന്നിസീദേയ്യ, അച്ഛം ഭവേയ്യ ഉദകം വിപ്പസന്നം അനാവിലം, തതോ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പാനീയം ഉപനാമേയ്യും – ‘പിവതു ദേവോ പാനീയ’ന്തി.

    ‘‘Yathā, mahārāja, rājā cakkavatti caturaṅginiyā senāya saddhiṃ addhānamaggappaṭipanno parittaṃ udakaṃ tareyya, taṃ udakaṃ hatthīhi ca assehi ca rathehi ca pattīhi ca saṅkhubhitaṃ bhaveyya āvilaṃ lulitaṃ kalalībhūtaṃ, uttiṇṇo ca rājā cakkavatti manusse āṇāpeyya ‘pānīyaṃ bhaṇe āharatha, taṃ pivissāmī’ti. Rañño ca udakappasādako maṇi bhaveyya. ‘Evaṃ devā’ti kho te manussā rañño cakkavattissa paṭissutvā taṃ udakappasādakaṃ maṇiṃ udake pakkhipeyyuṃ. Tasmiṃ udake pakkhittamatte paṅkasevālapaṇakaṃ vigaccheyya, kaddamo ca sannisīdeyya, acchaṃ bhaveyya udakaṃ vippasannaṃ anāvilaṃ, tato rañño cakkavattissa pānīyaṃ upanāmeyyuṃ – ‘pivatu devo pānīya’nti.

    ‘‘യഥാ , മഹാരാജ, ഉദകം ഏവം ചിത്തം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ തേ മനുസ്സാ ഏവം യോഗാവചരോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ പങ്കസേവാലപണകം കദ്ദമോ ച ഏവം കിലേസാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ ഉദകപ്പസാദകോ മണി ഏവം സദ്ധാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ ഉദകപ്പസാദകേ മണിമ്ഹി പക്ഖിത്തമത്തേ പങ്കസേവാലപണകം വിഗച്ഛതി കദ്ദമോ ച സന്നിസീദതി, അച്ഛം ഭവതി ഉദകം വിപ്പസന്നം അനാവിലം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സദ്ധാ ഉപ്പജ്ജമാനാ നീവരണേ വിക്ഖമ്ഭേതി, വിനീവരണം ചിത്തം ഹോതി അച്ഛം വിപ്പസന്നം അനാവില’’ന്തി (മി॰ പ॰ ൨.൧.൧൦).

    ‘‘Yathā , mahārāja, udakaṃ evaṃ cittaṃ daṭṭhabbaṃ. Yathā te manussā evaṃ yogāvacaro daṭṭhabbo. Yathā paṅkasevālapaṇakaṃ kaddamo ca evaṃ kilesā daṭṭhabbā. Yathā udakappasādako maṇi evaṃ saddhā daṭṭhabbā. Yathā udakappasādake maṇimhi pakkhittamatte paṅkasevālapaṇakaṃ vigacchati kaddamo ca sannisīdati, acchaṃ bhavati udakaṃ vippasannaṃ anāvilaṃ, evameva kho, mahārāja, saddhā uppajjamānā nīvaraṇe vikkhambheti, vinīvaraṇaṃ cittaṃ hoti acchaṃ vippasannaṃ anāvila’’nti (mi. pa. 2.1.10).

    യഥാ പന കുമ്ഭിലമകരഗാഹരക്ഖസാദികിണ്ണം പൂരം മഹാനദിം ആഗമ്മ ഭീരുകജനോ ഉഭോസു തീരേസു തിട്ഠതി. സങ്ഗാമസൂരോ പന മഹായോധോ ആഗന്ത്വാ ‘കസ്മാ ഠിതത്ഥാ’തി പുച്ഛിത്വാ ‘സപ്പടിഭയഭാവേന ഓതരിതും ന വിസഹാമാ’തി വുത്തേ സുനിസിതം അസിം ഗഹേത്വാ ‘മമ പച്ഛതോ ഏഥ, മാ ഭായിത്ഥാ’തി വത്വാ നദിം ഓതരിത്വാ ആഗതാഗതേ കുമ്ഭിലാദയോ പടിബാഹിത്വാ ഓരിമതീരതോ മനുസ്സാനം സോത്ഥിഭാവം കരോന്തോ പാരിമതീരം നേതി. പാരിമതീരതോപി സോത്ഥിനാ ഓരിമതീരം ആനേതി. ഏവമേവ ദാനം ദദതോ സീലം രക്ഖതോ ഉപോസഥകമ്മം കരോതോ ഭാവനം ആരഭതോ സദ്ധാ പുബ്ബങ്ഗമാ പുരേചാരികാ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണാ ച സദ്ധാ’തി.

    Yathā pana kumbhilamakaragāharakkhasādikiṇṇaṃ pūraṃ mahānadiṃ āgamma bhīrukajano ubhosu tīresu tiṭṭhati. Saṅgāmasūro pana mahāyodho āgantvā ‘kasmā ṭhitatthā’ti pucchitvā ‘sappaṭibhayabhāvena otarituṃ na visahāmā’ti vutte sunisitaṃ asiṃ gahetvā ‘mama pacchato etha, mā bhāyitthā’ti vatvā nadiṃ otaritvā āgatāgate kumbhilādayo paṭibāhitvā orimatīrato manussānaṃ sotthibhāvaṃ karonto pārimatīraṃ neti. Pārimatīratopi sotthinā orimatīraṃ āneti. Evameva dānaṃ dadato sīlaṃ rakkhato uposathakammaṃ karoto bhāvanaṃ ārabhato saddhā pubbaṅgamā purecārikā hoti. Tena vuttaṃ ‘sampakkhandanalakkhaṇā ca saddhā’ti.

    അപരോ നയോ – സദ്ദഹനലക്ഖണാ സദ്ധാ, ഓകപ്പനലക്ഖണാ വാ. പസാദനരസാ ഉദകപ്പസാദകമണി വിയ, പക്ഖന്ദനരസാ വാ ഓഘുത്തരണോ വിയ. അകാലുസിയപച്ചുപട്ഠാനാ, അധിമുത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ വാ. സദ്ധേയ്യവത്ഥുപദട്ഠാനാ സോതാപത്തിയങ്ഗപദട്ഠാനാ വാ, സാ ഹത്ഥവിത്തബീജാനി വിയ ദട്ഠബ്ബാ.

    Aparo nayo – saddahanalakkhaṇā saddhā, okappanalakkhaṇā vā. Pasādanarasā udakappasādakamaṇi viya, pakkhandanarasā vā oghuttaraṇo viya. Akālusiyapaccupaṭṭhānā, adhimuttipaccupaṭṭhānā vā. Saddheyyavatthupadaṭṭhānā sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānā vā, sā hatthavittabījāni viya daṭṭhabbā.

    വീരസ്സ ഭാവോ വീരിയം, വീരാനം വാ കമ്മം വീരിയം. വിധിനാ വാ നയേന ഉപായേന ഈരയിതബ്ബം പവത്തയിതബ്ബന്തി വീരിയം. തദേവ കോസജ്ജസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം. പഗ്ഗഹണലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. വീരിയമേവ ഇന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം. തം പനേതം ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണഞ്ച വീരിയം പഗ്ഗഹണലക്ഖണഞ്ച. യഥാ ഹി ജിണ്ണഘരം ആഗന്തുകേന ഥൂണുപത്ഥമ്ഭേന തിട്ഠതി, ഏവമേവ യോഗാവചരോ വീരിയുപത്ഥമ്ഭേന ഉപത്ഥമ്ഭിതോ ഹുത്വാ സബ്ബകുസലധമ്മേഹി ന ഹായതി, ന പരിഹായതി. ഏവം താവസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണതാ വേദിതബ്ബാ. തേനാഹ ഥേരോ നാഗസേനോ

    Vīrassa bhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ vīriyaṃ. Vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ. Tadeva kosajjassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ. Paggahaṇalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Vīriyameva indriyaṃ vīriyindriyaṃ. Taṃ panetaṃ upatthambhanalakkhaṇañca vīriyaṃ paggahaṇalakkhaṇañca. Yathā hi jiṇṇagharaṃ āgantukena thūṇupatthambhena tiṭṭhati, evameva yogāvacaro vīriyupatthambhena upatthambhito hutvā sabbakusaladhammehi na hāyati, na parihāyati. Evaṃ tāvassa upatthambhanalakkhaṇatā veditabbā. Tenāha thero nāgaseno

    ‘‘യഥാ , മഹാരാജ, പുരിസോ ഗേഹേ പതന്തേ തമഞ്ഞേന ദാരുനാ ഉപത്ഥമ്ഭേയ്യ, ഉപത്ഥമ്ഭിതം സന്തം ഏവം തം ഗേഹം ന പതേയ്യ, ഏവമേവ ഖോ മഹാരാജ ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം വീരിയം, വീരിയുപത്ഥമ്ഭിതാ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന ഹായന്തി ന പരിഹായന്തീ’’തി (മി॰ പ॰ ൨.൧.൧൨).

    ‘‘Yathā , mahārāja, puriso gehe patante tamaññena dārunā upatthambheyya, upatthambhitaṃ santaṃ evaṃ taṃ gehaṃ na pateyya, evameva kho mahārāja upatthambhanalakkhaṇaṃ vīriyaṃ, vīriyupatthambhitā sabbe kusalā dhammā na hāyanti na parihāyantī’’ti (mi. pa. 2.1.12).

    യഥാ വാ പന ഖുദ്ദികായ ച മഹതികായ ച സേനായ സങ്ഗാമേ പവത്തേ ഖുദ്ദികാ സേനാ ഓലീയേയ്യ, തതോ രഞ്ഞോ ആരോചേയ്യ, രാജാ ബലവാഹനം പേസേയ്യ, തേന പഗ്ഗഹിതാ സകസേനാ പരസേനം പരാജേയ്യ, ഏവമേവ വീരിയം സഹജാതസമ്പയുത്തധമ്മാനം ഓലീയിതും ഓസക്കിതും ന ദേതി, ഉക്ഖിപതി, പഗ്ഗണ്ഹാതി. തേന വുത്തം ‘പഗ്ഗഹണലക്ഖണഞ്ച വീരിയ’ന്തി.

    Yathā vā pana khuddikāya ca mahatikāya ca senāya saṅgāme pavatte khuddikā senā olīyeyya, tato rañño āroceyya, rājā balavāhanaṃ peseyya, tena paggahitā sakasenā parasenaṃ parājeyya, evameva vīriyaṃ sahajātasampayuttadhammānaṃ olīyituṃ osakkituṃ na deti, ukkhipati, paggaṇhāti. Tena vuttaṃ ‘paggahaṇalakkhaṇañca vīriya’nti.

    അപരോ നയോ – ഉസ്സാഹലക്ഖണം വീരിയം, സഹജാതാനം ഉപത്ഥമ്ഭനരസം, അസംസീദനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ‘‘സംവിഗ്ഗോ യോനിസോ പദഹതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൧൩) വചനതോ സംവേഗപദട്ഠാനം, വീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപദട്ഠാനം വാ. സമ്മാ ആരദ്ധം സബ്ബാസം സമ്പത്തീനം മൂലം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

    Aparo nayo – ussāhalakkhaṇaṃ vīriyaṃ, sahajātānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, ‘‘saṃviggo yoniso padahatī’’ti (a. ni. 4.113) vacanato saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbāsaṃ sampattīnaṃ mūlaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ.

    സരന്തി ഏതായ, സയം വാ സരതി, സരണമത്തമേവ വാ ഏസാതി സതി. സാവ മുട്ഠസ്സച്ചസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം, ഉപട്ഠാനലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സതി ഏവ ഇന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം. സാ പനേസാ അപിലാപനലക്ഖണാ ച സതി ഉപഗ്ഗണ്ഹനലക്ഖണാ ച. യഥാ ഹി രഞ്ഞോ ഭണ്ഡാഗാരികോ ദസവിധം രതനം ഗോപയന്തോ സായംപാതം രാജാനം ഇസ്സരിയസമ്പത്തിം സല്ലക്ഖാപേതി സാരേതി, ഏവമേവ സതി കുസലം ധമ്മം സല്ലക്ഖാപേതി സരാപേതി. തേനാഹ ഥേരോ

    Saranti etāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati. Sāva muṭṭhassaccassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ, upaṭṭhānalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Sati eva indriyaṃ satindriyaṃ. Sā panesā apilāpanalakkhaṇā ca sati upaggaṇhanalakkhaṇā ca. Yathā hi rañño bhaṇḍāgāriko dasavidhaṃ ratanaṃ gopayanto sāyaṃpātaṃ rājānaṃ issariyasampattiṃ sallakkhāpeti sāreti, evameva sati kusalaṃ dhammaṃ sallakkhāpeti sarāpeti. Tenāha thero

    ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഭണ്ഡാഗാരികോ രാജാനം ചക്കവത്തിം സായംപാതം യസം സരാപേതി – ‘ഏത്തകാ, ദേവ, ഹത്ഥീ, ഏത്തകാ അസ്സാ, ഏത്തകാ രഥാ, ഏത്തകാ പത്തീ, ഏത്തകം ഹിരഞ്ഞം, ഏത്തകം സുവണ്ണം, ഏത്തകം സബ്ബം സാപതേയ്യം, തം ദേവോ സരതൂ’തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സതി കുസലേ ധമ്മേ അപിലാപേതി – ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ഇമേ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ഇമേ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, ഇമാനി പഞ്ച ബലാനി, ഇമേ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അയം അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, അയം സമഥോ, അയം വിപസ്സനാ, അയം വിജ്ജാ, അയം വിമുത്തി, ഇമേ ലോകുത്തരാ ധമ്മാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, അപിലാപനലക്ഖണാ സതീ’’തി (മി॰ പ॰ ൨.൧.൧൩).

    ‘‘Yathā, mahārāja, rañño cakkavattissa bhaṇḍāgāriko rājānaṃ cakkavattiṃ sāyaṃpātaṃ yasaṃ sarāpeti – ‘ettakā, deva, hatthī, ettakā assā, ettakā rathā, ettakā pattī, ettakaṃ hiraññaṃ, ettakaṃ suvaṇṇaṃ, ettakaṃ sabbaṃ sāpateyyaṃ, taṃ devo saratū’ti, evameva kho, mahārāja, sati kusale dhamme apilāpeti – ime cattāro satipaṭṭhānā, ime cattāro sammappadhānā, ime cattāro iddhipādā, imāni pañcindriyāni, imāni pañca balāni, ime satta bojjhaṅgā, ayaṃ ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ samatho, ayaṃ vipassanā, ayaṃ vijjā, ayaṃ vimutti, ime lokuttarā dhammāti. Evaṃ kho, mahārāja, apilāpanalakkhaṇā satī’’ti (mi. pa. 2.1.13).

    യഥാ പന രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പരിണായകരതനം രഞ്ഞോ അഹിതേ ച ഹിതേ ച ഞത്വാ അഹിതേ അപയാപേതി, ഹിതേ ഉപയാപേതി, ഏവമേവ സതി ഹിതാഹിതാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേസിത്വാ ‘ഇമേ കായദുച്ചരിതാദയോ ധമ്മാ അഹിതാ’തി അഹിതേ ധമ്മേ അപനുദേതി , ‘ഇമേ കായസുചരിതാദയോ ധമ്മാ ഹിതാ’തി ഹിതേ ധമ്മേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. തേനാഹ ഥേരോ –

    Yathā pana rañño cakkavattissa pariṇāyakaratanaṃ rañño ahite ca hite ca ñatvā ahite apayāpeti, hite upayāpeti, evameva sati hitāhitānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā ‘ime kāyaduccaritādayo dhammā ahitā’ti ahite dhamme apanudeti , ‘ime kāyasucaritādayo dhammā hitā’ti hite dhamme upaggaṇhāti. Tenāha thero –

    ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പരിണായകരതനം രഞ്ഞോ ഹിതാഹിതേ ജാനാതി ‘ഇമേ രഞ്ഞോ ഹിതാ ഇമേ അഹിതാ, ഇമേ ഉപകാരാ ഇമേ അനുപകാരാ’തി, തതോ അഹിതേ അപനുദേതി ഹിതേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സതി ഉപ്പജ്ജമാനാ ഹിതാഹിതാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേസതി ‘ഇമേ ധമ്മാ ഹിതാ ഇമേ ധമ്മാ അഹിതാ, ഇമേ ധമ്മാ ഉപകാരാ ഇമേ ധമ്മാ അനുപകാരാ’തി , തതോ അഹിതേ ധമ്മേ അപനുദേതി ഹിതേ ധമ്മേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഉപഗ്ഗണ്ഹനലക്ഖണാ സതീ’’തി (മി॰ പ॰ ൨.൧.൧൩).

    ‘‘Yathā, mahārāja, rañño cakkavattissa pariṇāyakaratanaṃ rañño hitāhite jānāti ‘ime rañño hitā ime ahitā, ime upakārā ime anupakārā’ti, tato ahite apanudeti hite upaggaṇhāti, evameva kho, mahārāja, sati uppajjamānā hitāhitānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesati ‘ime dhammā hitā ime dhammā ahitā, ime dhammā upakārā ime dhammā anupakārā’ti , tato ahite dhamme apanudeti hite dhamme upaggaṇhāti. Evaṃ kho, mahārāja, upaggaṇhanalakkhaṇā satī’’ti (mi. pa. 2.1.13).

    അപരോ നയോ – അപിലാപനലക്ഖണാ സതി, അസമ്മോസനരസാ, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ വിസയാഭിമുഖീഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, ഥിരസഞ്ഞാപദട്ഠാനാ, കായാദിസതിപട്ഠാനപദട്ഠാനാ വാ, ആരമ്മണേ ദള്ഹം പതിട്ഠിതത്താ പന ഏസികാ വിയ, ചക്ഖുദ്വാരാദിരക്ഖണതോ ദോവാരികോ വിയ ച ദട്ഠബ്ബാ.

    Aparo nayo – apilāpanalakkhaṇā sati, asammosanarasā, ārakkhapaccupaṭṭhānā visayābhimukhībhāvapaccupaṭṭhānā vā, thirasaññāpadaṭṭhānā, kāyādisatipaṭṭhānapadaṭṭhānā vā, ārammaṇe daḷhaṃ patiṭṭhitattā pana esikā viya, cakkhudvārādirakkhaṇato dovāriko viya ca daṭṭhabbā.

    ആരമ്മണേ ചിത്തം സമ്മാ അധിയതി ഠപേതീതി സമാധി. സോവ വിക്ഖേപസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം. അവിക്ഖേപലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സമാധിയേവ ഇന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം. ലക്ഖണാദീനി പനസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

    Ārammaṇe cittaṃ sammā adhiyati ṭhapetīti samādhi. Sova vikkhepassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ. Avikkhepalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Samādhiyeva indriyaṃ samādhindriyaṃ. Lakkhaṇādīni panassa heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni.

    പജാനാതീതി പഞ്ഞാ. കിം പജാനാതി? ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തിആദിനാ നയേന അരിയസച്ചാനി. അട്ഠകഥായം പന ‘പഞ്ഞാപേതീതി പഞ്ഞാ’തി വുത്തം. കിന്തി പഞ്ഞാപേതീതി? അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി പഞ്ഞാപേതി. സാവ അവിജ്ജായ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം. ദസ്സനലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. പഞ്ഞാവ ഇന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. സാ പനേസാ ഓഭാസനലക്ഖണാ ച പഞ്ഞാ പജാനനലക്ഖണാ ച. യഥാ ഹി ചതുഭിത്തികേ ഗേഹേ രത്തിഭാഗേ ദീപേ ജലിതേ അന്ധകാരോ നിരുജ്ഝതി ആലോകോ പാതുഭവതി, ഏവമേവ ഓഭാസനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ. പഞ്ഞോഭാസസമോ ഓഭാസോ നാമ നത്ഥി. പഞ്ഞവതോ ഹി ഏകപല്ലങ്കേന നിസിന്നസ്സ ദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകാലോകാ ഹോതി. തേനാഹ ഥേരോ

    Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? ‘Idaṃ dukkha’ntiādinā nayena ariyasaccāni. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘paññāpetīti paññā’ti vuttaṃ. Kinti paññāpetīti? Aniccaṃ dukkhaṃ anattāti paññāpeti. Sāva avijjāya abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ. Dassanalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Paññāva indriyaṃ paññindriyaṃ. Sā panesā obhāsanalakkhaṇā ca paññā pajānanalakkhaṇā ca. Yathā hi catubhittike gehe rattibhāge dīpe jalite andhakāro nirujjhati āloko pātubhavati, evameva obhāsanalakkhaṇā paññā. Paññobhāsasamo obhāso nāma natthi. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā hoti. Tenāha thero

    ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അന്ധകാരേ ഗേഹേ പദീപം പവേസേയ്യ, പവിട്ഠോ പദീപോ അന്ധകാരം വിദ്ധംസേതി, ഓഭാസം ജനേതി, ആലോകം വിദംസേതി, പാകടാനി ച രൂപാനി കരോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജമാനാ അവിജ്ജന്ധകാരം വിദ്ധംസേതി, വിജ്ജോഭാസം ജനേതി, ഞാണാലോകം വിദംസേതി, പാകടാനി ച അരിയസച്ചാനി കരോതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഓഭാസനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി (മി॰ പ॰ ൨.൧.൧൫).

    ‘‘Yathā, mahārāja, puriso andhakāre gehe padīpaṃ paveseyya, paviṭṭho padīpo andhakāraṃ viddhaṃseti, obhāsaṃ janeti, ālokaṃ vidaṃseti, pākaṭāni ca rūpāni karoti, evameva kho, mahārāja, paññā uppajjamānā avijjandhakāraṃ viddhaṃseti, vijjobhāsaṃ janeti, ñāṇālokaṃ vidaṃseti, pākaṭāni ca ariyasaccāni karoti. Evaṃ kho, mahārāja, obhāsanalakkhaṇā paññā’’ti (mi. pa. 2.1.15).

    യഥാ പന ഛേകോ ഭിസക്കോ ആതുരാനം സപ്പായാസപ്പായാനി ഭോജനാനി ജാനാതി, ഏവം പഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജമാനാ കുസലാകുസലേ സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബേ ഹീനപ്പണീതകണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗഅപ്പടിഭാഗേ ധമ്മേ പജാനാതി. വുത്തമ്പി ചേതം ധമ്മസേനാപതിനാ – ‘‘പജാനാതി പജാനാതീതി ഖോ, ആവുസോ, തസ്മാ പഞ്ഞവാതി വുച്ചതി. കിഞ്ച പജാനാതി? ഇദം ദുക്ഖന്തി പജാനാതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൪൯) വിത്ഥാരേതബ്ബം. ഏവമസ്സാ പജാനനലക്ഖണതാ വേദിതബ്ബാ.

    Yathā pana cheko bhisakko āturānaṃ sappāyāsappāyāni bhojanāni jānāti, evaṃ paññā uppajjamānā kusalākusale sevitabbāsevitabbe hīnappaṇītakaṇhasukkasappaṭibhāgaappaṭibhāge dhamme pajānāti. Vuttampi cetaṃ dhammasenāpatinā – ‘‘pajānāti pajānātīti kho, āvuso, tasmā paññavāti vuccati. Kiñca pajānāti? Idaṃ dukkhanti pajānātī’’ti (ma. ni. 1.449) vitthāretabbaṃ. Evamassā pajānanalakkhaṇatā veditabbā.

    അപരോ നയോ – യഥാസഭാവപടിവേധലക്ഖണാ പഞ്ഞാ; അക്ഖലിതപടിവേധലക്ഖണാ വാ കുസലിസ്സാസഖിത്തഉസുപടിവേധോ വിയ. വിസയോഭാസരസാ പദീപോ വിയ. അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനാ അരഞ്ഞഗതസുദേസകോ വിയ.

    Aparo nayo – yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā paññā; akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya. Visayobhāsarasā padīpo viya. Asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya.

    മനതീതി മനോ; വിജാനാതീതി അത്ഥോ. അട്ഠകഥാചരിയാ പനാഹു – നാളിയാ മിനമാനോ വിയ, മഹാതുലായ ധാരയമാനോ വിയ ച, ആരമ്മണം മിനതി പജാനാതീതി മനോതി. തദേവ മനനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. മനോവ ഇന്ദ്രിയം മനിന്ദ്രിയം. ഹേട്ഠാ വുത്തചിത്തസ്സേവേതം വേവചനം.

    Manatīti mano; vijānātīti attho. Aṭṭhakathācariyā panāhu – nāḷiyā minamāno viya, mahātulāya dhārayamāno viya ca, ārammaṇaṃ minati pajānātīti manoti. Tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Manova indriyaṃ manindriyaṃ. Heṭṭhā vuttacittassevetaṃ vevacanaṃ.

    പീതിസോമനസ്സസമ്പയോഗതോ സോഭനം മനോ അസ്സാതി സുമനോ. സുമനസ്സ ഭാവോ സോമനസ്സം. സാതലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സോമനസ്സമേവ ഇന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം. ഹേട്ഠാ വുത്തവേദനായേവേതം വേവചനം.

    Pītisomanassasampayogato sobhanaṃ mano assāti sumano. Sumanassa bhāvo somanassaṃ. Sātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Somanassameva indriyaṃ somanassindriyaṃ. Heṭṭhā vuttavedanāyevetaṃ vevacanaṃ.

    ജീവന്തി തേന തംസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാതി ജീവിതം. അനുപാലനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. ജീവിതമേവ ഇന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം. തം പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യം ഹോതി. ലക്ഖണാദീഹി പന അത്തനാ അവിനിഭുത്താനം ധമ്മാനം അനുപാലനലക്ഖണം ജീവിതിന്ദ്രിയം, തേസം പവത്തനരസം, തേസംയേവ ഠപനപച്ചുപട്ഠാനം, യാപയിതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനം. സന്തേപി ച അനുപാലനലക്ഖണാദിമ്ഹി വിധാനേ അത്ഥിക്ഖണേയേവ തം തേ ധമ്മേ അനുപാലേതി ഉദകം വിയ ഉപ്പലാദീനി, യഥാസകംപച്ചയുപ്പന്നേപി ച ധമ്മേ പാലേതി ധാതീ വിയ കുമാരം, സയംപവത്തിതധമ്മസമ്ബന്ധേനേവ ച പവത്തതി നിയാമകോ വിയ, ന ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധം പവത്തയതി അത്തനോ ച പവത്തയിതബ്ബാനഞ്ച അഭാവാ, ന ഭങ്ഗക്ഖണേ ഠപേതി സയം ഭിജ്ജമാനത്താ ഖീയമാനോ വിയ വട്ടിസിനേഹോ ദീപസിഖം. ന ച അനുപാലനപവത്തനട്ഠപനാനുഭാവവിരഹിതം യഥാവുത്തക്ഖണേ തസ്സ തസ്സ സാധനതോതി ദട്ഠബ്ബം.

    Jīvanti tena taṃsampayuttakā dhammāti jīvitaṃ. Anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Jīvitameva indriyaṃ jīvitindriyaṃ. Taṃ pavattasantatādhipateyyaṃ hoti. Lakkhaṇādīhi pana attanā avinibhuttānaṃ dhammānaṃ anupālanalakkhaṇaṃ jīvitindriyaṃ, tesaṃ pavattanarasaṃ, tesaṃyeva ṭhapanapaccupaṭṭhānaṃ, yāpayitabbadhammapadaṭṭhānaṃ. Santepi ca anupālanalakkhaṇādimhi vidhāne atthikkhaṇeyeva taṃ te dhamme anupāleti udakaṃ viya uppalādīni, yathāsakaṃpaccayuppannepi ca dhamme pāleti dhātī viya kumāraṃ, sayaṃpavattitadhammasambandheneva ca pavattati niyāmako viya, na bhaṅgato uddhaṃ pavattayati attano ca pavattayitabbānañca abhāvā, na bhaṅgakkhaṇe ṭhapeti sayaṃ bhijjamānattā khīyamāno viya vaṭṭisineho dīpasikhaṃ. Na ca anupālanapavattanaṭṭhapanānubhāvavirahitaṃ yathāvuttakkhaṇe tassa tassa sādhanatoti daṭṭhabbaṃ.





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact