| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઇતિવુત્તક-અટ્ઠકથા • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
૩. ઇન્દ્રિયસુત્તવણ્ણના
3. Indriyasuttavaṇṇanā
૬૨. તતિયે ઇન્દ્રિયાનીતિ અધિપતેય્યટ્ઠેન ઇન્દ્રિયાનિ. યાનિ હિ સહજાતધમ્મેસુ ઇસ્સરા વિય હુત્વા તેહિ અનુવત્તિતબ્બાનિ, તાનિ ઇન્દ્રિયાનિ નામ. અપિચ ઇન્દો ભગવા ધમ્મિસ્સરો પરમેન ચિત્તિસ્સરિયેન સમન્નાગતો. તેન ઇન્દેન સબ્બપઠમં દિટ્ઠત્તા અધિગતત્તા પરેસઞ્ચ દિટ્ઠત્તા દેસિતત્તા વિહિતત્તા ગોચરભાવનાસેવનાહિ દિટ્ઠત્તા ચ ઇન્દ્રિયાનિ. ઇન્દં વા મગ્ગાધિગમસ્સ ઉપનિસ્સયભૂતં પુઞ્ઞકમ્મં, તસ્સ લિઙ્ગાનીતિપિ ઇન્દ્રિયાનિ. અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયન્તિ ‘‘અનમતગ્ગે સંસારે અનઞ્ઞાતં અનધિગતં અમતપદં ચતુસચ્ચધમ્મમેવ વા જાનિસ્સામી’’તિ પટિપન્નસ્સ ઇમિના પુબ્બભાગેન ઉપ્પન્નં ઇન્દ્રિયં, સોતાપત્તિમગ્ગપઞ્ઞાયેતં અધિવચનં. અઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ આજાનનઇન્દ્રિયં. તત્રાયં વચનત્થો – આજાનાતિ પઠમમગ્ગઞાણેન દિટ્ઠમરિયાદં અનતિક્કમિત્વાવ જાનાતીતિ અઞ્ઞા. યથેવ હિ પઠમમગ્ગપઞ્ઞા દુક્ખાદીસુ પરિઞ્ઞાભિસમયાદિવસેન પવત્તતિ, તથેવ અયમ્પિ પવત્તતીતિ અઞ્ઞા ચ સા યથાવુત્તેનટ્ઠેન ઇન્દ્રિયં ચાતિ અઞ્ઞિન્દ્રિયં. આજાનનટ્ઠેનેવ અઞ્ઞસ્સ વા અરિયપુગ્ગલસ્સ ઇન્દ્રિયન્તિ અઞ્ઞિન્દ્રિયં, સોતાપત્તિફલતો પટ્ઠાય છસુ ઠાનેસુ ઞાણસ્સેતં અધિવચનં. અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયન્તિ અઞ્ઞાતાવિનો ચતૂસુ સચ્ચેસુ નિટ્ઠિતઞાણકિચ્ચસ્સ ખીણાસવસ્સ ઉપ્પજ્જનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં. એત્થ ચ પઠમપચ્છિમાનિ પઠમમગ્ગચતુત્થફલવસેન એકટ્ઠાનિકાનિ, ઇતરં ઇતરમગ્ગફલવસેન છટ્ઠાનિકન્તિ વેદિતબ્બં.
62. Tatiye indriyānīti adhipateyyaṭṭhena indriyāni. Yāni hi sahajātadhammesu issarā viya hutvā tehi anuvattitabbāni, tāni indriyāni nāma. Apica indo bhagavā dhammissaro paramena cittissariyena samannāgato. Tena indena sabbapaṭhamaṃ diṭṭhattā adhigatattā paresañca diṭṭhattā desitattā vihitattā gocarabhāvanāsevanāhi diṭṭhattā ca indriyāni. Indaṃ vā maggādhigamassa upanissayabhūtaṃ puññakammaṃ, tassa liṅgānītipi indriyāni. Anaññātaññassāmītindriyanti ‘‘anamatagge saṃsāre anaññātaṃ anadhigataṃ amatapadaṃ catusaccadhammameva vā jānissāmī’’ti paṭipannassa iminā pubbabhāgena uppannaṃ indriyaṃ, sotāpattimaggapaññāyetaṃ adhivacanaṃ. Aññindriyanti ājānanaindriyaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho – ājānāti paṭhamamaggañāṇena diṭṭhamariyādaṃ anatikkamitvāva jānātīti aññā. Yatheva hi paṭhamamaggapaññā dukkhādīsu pariññābhisamayādivasena pavattati, tatheva ayampi pavattatīti aññā ca sā yathāvuttenaṭṭhena indriyaṃ cāti aññindriyaṃ. Ājānanaṭṭheneva aññassa vā ariyapuggalassa indriyanti aññindriyaṃ, sotāpattiphalato paṭṭhāya chasu ṭhānesu ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Aññātāvindriyanti aññātāvino catūsu saccesu niṭṭhitañāṇakiccassa khīṇāsavassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca aññātāvindriyaṃ. Ettha ca paṭhamapacchimāni paṭhamamaggacatutthaphalavasena ekaṭṭhānikāni, itaraṃ itaramaggaphalavasena chaṭṭhānikanti veditabbaṃ.
ગાથાસુ સિક્ખમાનસ્સાતિ અધિસીલસિક્ખાદયો સિક્ખમાનસ્સ ભાવેન્તસ્સ. ઉજુમગ્ગાનુસારિનોતિ ઉજુમગ્ગો વુચ્ચતિ અરિયમગ્ગો, અન્તદ્વયવિવજ્જિતત્તા તસ્સ અનુસ્સરણતો ઉજુમગ્ગાનુસારિનો, પટિપાટિયા મગ્ગે ઉપ્પાદેન્તસ્સાતિ અત્થો. ખયસ્મિન્તિ અનવસેસકિલેસાનં ખેપનતો ખયસઙ્ખાતે અગ્ગમગ્ગે ઞાણં પઠમં પુરેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. તતો અઞ્ઞા અનન્તરાતિ તતો મગ્ગઞાણતો અનન્તરા અરહત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અથ વા ઉજુમગ્ગાનુસારિનોતિ લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનાદિકે વજ્જેત્વા સમથવિપસ્સનં યુગનદ્ધં કત્વા ભાવનાવસેન પવત્તં પુબ્બભાગમગ્ગં અનુસ્સરન્તસ્સ અનુગચ્છન્તસ્સ પટિપજ્જન્તસ્સ ગોત્રભુઞાણાનન્તરં દિટ્ઠેકટ્ઠાનં કિલેસાનં ખેપનતો ખયસ્મિં સોતાપત્તિમગ્ગે પઠમં ઞાણં અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતિ. તતો અઞ્ઞા અનન્તરાતિ તતો પઠમઞાણતો અનન્તરા અનન્તરતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગમગ્ગા અઞ્ઞા અઞ્ઞિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતિ.
Gāthāsu sikkhamānassāti adhisīlasikkhādayo sikkhamānassa bhāventassa. Ujumaggānusārinoti ujumaggo vuccati ariyamaggo, antadvayavivajjitattā tassa anussaraṇato ujumaggānusārino, paṭipāṭiyā magge uppādentassāti attho. Khayasminti anavasesakilesānaṃ khepanato khayasaṅkhāte aggamagge ñāṇaṃ paṭhamaṃ pureyeva uppajjati. Tato aññā anantarāti tato maggañāṇato anantarā arahattaṃ uppajjati. Atha vā ujumaggānusārinoti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanādike vajjetvā samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā bhāvanāvasena pavattaṃ pubbabhāgamaggaṃ anussarantassa anugacchantassa paṭipajjantassa gotrabhuñāṇānantaraṃ diṭṭhekaṭṭhānaṃ kilesānaṃ khepanato khayasmiṃ sotāpattimagge paṭhamaṃ ñāṇaṃ anaññātaññassāmītindriyaṃ uppajjati. Tato aññā anantarāti tato paṭhamañāṇato anantarā anantarato paṭṭhāya yāva aggamaggā aññā aññindriyaṃ uppajjati.
તતો અઞ્ઞા વિમુત્તસ્સાતિ તતો અઞ્ઞા અઞ્ઞિન્દ્રિયતો પચ્છા અરહત્તમગ્ગઞાણાનન્તરા અરહત્તફલેન પઞ્ઞાવિમુત્તિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયેન વિમુત્તસ્સ. ઞાણં વે હોતિ તાદિનોતિ અરહત્તફલુપ્પત્તિતો ઉત્તરકાલે ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદીસુ તાદિલક્ખણપ્પત્તસ્સ ખીણાસવસ્સ પચ્ચવેક્ખણઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. કથં ઉપ્પજ્જતીતિ આહ ‘‘અકુપ્પા મે વિમુત્તી’’તિ. તસ્સ અકુપ્પભાવસ્સ કારણં દસ્સેતિ ‘‘ભવસંયોજનક્ખયા’’તિ.
Tatoaññā vimuttassāti tato aññā aññindriyato pacchā arahattamaggañāṇānantarā arahattaphalena paññāvimuttiyā aññātāvindriyena vimuttassa. Ñāṇaṃ ve hoti tādinoti arahattaphaluppattito uttarakāle iṭṭhāniṭṭhādīsu tādilakkhaṇappattassa khīṇāsavassa paccavekkhaṇañāṇaṃ uppajjati. Kathaṃ uppajjatīti āha ‘‘akuppā me vimuttī’’ti. Tassa akuppabhāvassa kāraṇaṃ dasseti ‘‘bhavasaṃyojanakkhayā’’ti.
ઇદાનિ તાદિસં ખીણાસવં થોમેન્તો ‘‘સ વે ઇન્દ્રિયસમ્પન્નો’’તિ તતિયં ગાથમાહ. તત્થ ઇન્દ્રિયસમ્પન્નોતિ યથાવુત્તેહિ તીહિ લોકુત્તરિન્દ્રિયેહિ સમન્નાગતો, સુદ્ધેહિપિ વા પટિપ્પસ્સદ્ધિલદ્ધેહિ સદ્ધાદીહિ ઇન્દ્રિયેહિ સમન્નાગતો પરિપુણ્ણો, તતો એવ ચક્ખાદીહિ સુટ્ઠુ વૂપસન્તેહિ નિબ્બિસેવનેહિ ઇન્દ્રિયેહિ સમન્નાગતો. તેનાહ ‘‘સન્તો’’તિ, સબ્બકિલેસપરિળાહવૂપસમેન ઉપસન્તોતિ અત્થો. સન્તિપદે રતોતિ નિબ્બાને અભિરતો અધિમુત્તો. એત્થ ચ ‘‘ઇન્દ્રિયસમ્પન્નો’’તિ એતેન ભાવિતમગ્ગતા, પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધતા ચસ્સ દસ્સિતા. ‘‘સન્તો’’તિ એતેન પહીનકિલેસતા, ‘‘સન્તિપદે રતો’’તિ એતેન સચ્છિકતનિરોધતાતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.
Idāni tādisaṃ khīṇāsavaṃ thomento ‘‘sa ve indriyasampanno’’ti tatiyaṃ gāthamāha. Tattha indriyasampannoti yathāvuttehi tīhi lokuttarindriyehi samannāgato, suddhehipi vā paṭippassaddhiladdhehi saddhādīhi indriyehi samannāgato paripuṇṇo, tato eva cakkhādīhi suṭṭhu vūpasantehi nibbisevanehi indriyehi samannāgato. Tenāha ‘‘santo’’ti, sabbakilesapariḷāhavūpasamena upasantoti attho. Santipade ratoti nibbāne abhirato adhimutto. Ettha ca ‘‘indriyasampanno’’ti etena bhāvitamaggatā, pariññātakkhandhatā cassa dassitā. ‘‘Santo’’ti etena pahīnakilesatā, ‘‘santipade rato’’ti etena sacchikatanirodhatāti. Sesaṃ vuttanayameva.
તતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઇતિવુત્તકપાળિ • Itivuttakapāḷi / ૩. ઇન્દ્રિયસુત્તં • 3. Indriyasuttaṃ
