Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਥੇਰਗਾਥਾ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Theragāthā-aṭṭhakathā |
੧੨. ਦ੍વਾਦਸਮવਗ੍ਗੋ
12. Dvādasamavaggo
੧. ਜੇਨ੍ਤਤ੍ਥੇਰਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ
1. Jentattheragāthāvaṇṇanā
ਦੁਪ੍ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਂ વੇ ਦੁਰਧਿવਾਸਾ ਗੇਹਾਤਿ ਆਯਸ੍ਮਤੋ ਜੇਨ੍ਤਤ੍ਥੇਰਸ੍ਸ ਗਾਥਾ। ਕਾ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿ? ਅਯਮ੍ਪਿ ਪੁਰਿਮਬੁਦ੍ਧੇਸੁ ਕਤਾਧਿਕਾਰੋ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਭવੇ વਿવਟ੍ਟੂਪਨਿਸ੍ਸਯਂ ਕੁਸਲਂ ਉਪਚਿਨਨ੍ਤੋ ਸਿਖਿਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਕਾਲੇ ਦੇવਪੁਤ੍ਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ। ਸੋ ਏਕਦਿવਸਂ ਸਤ੍ਥਾਰਂ ਦਿਸ੍વਾ ਪਸਨ੍ਨਚਿਤ੍ਤੋ ਕਿਂਕਿਰਾਤਪੁਪ੍ਫੇਹਿ ਪੂਜਂ ਅਕਾਸਿ। ਸੋ ਤੇਨ ਪੁਞ੍ਞਕਮ੍ਮੇਨ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸੇਸੁ ਸਂਸਰਨ੍ਤੋ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦੇ ਮਗਧਰਟ੍ਠੇ ਜੇਨ੍ਤਗਾਮੇ ਏਕਸ੍ਸ ਮਣ੍ਡਲਿਕਰਾਜਸ੍ਸ ਪੁਤ੍ਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ, ਜੇਨ੍ਤੋਤਿਸ੍ਸ ਨਾਮਂ ਅਹੋਸਿ। ਸੋ વਿਞ੍ਞੁਤਂ ਪਤ੍ਤੋ ਦਹਰਕਾਲੇਯੇવ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਚੋਦਿਯਮਾਨੋ ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਾਨਿਨ੍ਨਮਾਨਸੋ ਹੁਤ੍વਾ ਪੁਨ ਚਿਨ੍ਤੇਸਿ – ‘‘ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਾ ਨਾਮ ਦੁਕ੍ਕਰਾ, ਘਰਾਪਿ ਦੁਰਾવਾਸਾ, ਧਮ੍ਮੋ ਚ ਗਮ੍ਭੀਰੋ, ਭੋਗਾ ਚ ਦੁਰਧਿਗਮਾ, ਕਿਂ ਨੁ ਖੋ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਪਨ ਚਿਨ੍ਤਾਬਹੁਲੋ ਹੁਤ੍વਾ વਿਚਰਨ੍ਤੋ ਏਕਦਿવਸਂ ਸਤ੍ਥੁ ਸਨ੍ਤਿਕਂ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਸੁਣਿ। ਸੁਤਕਾਲਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਾਭਿਰਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਸਤ੍ਥੁ ਸਨ੍ਤਿਕੇ ਪਬ੍ਬਜਿਤ੍વਾ ਕਮ੍ਮਟ੍ਠਾਨਂ ਗਹੇਤ੍વਾ વਿਪਸ੍ਸਨਂ વਡ੍ਢੇਤ੍વਾ ਸੁਖਾਯ ਪਟਿਪਦਾਯ ਖਿਪ੍ਪਾਭਿਞ੍ਞਾਯ ਅਰਹਤ੍ਤਂ ਸਚ੍ਛਾਕਾਸਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ਅਪਦਾਨੇ (ਅਪ॰ ਥੇਰ ੧.੧੬.੨੧-੨੪) –
Duppabbajjaṃve duradhivāsā gehāti āyasmato jentattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto sikhissa bhagavato kāle devaputto hutvā nibbatti. So ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannacitto kiṃkirātapupphehi pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe jentagāme ekassa maṇḍalikarājassa putto hutvā nibbatti, jentotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto daharakāleyeva hetusampattiyā codiyamāno pabbajjāninnamānaso hutvā puna cintesi – ‘‘pabbajjā nāma dukkarā, gharāpi durāvāsā, dhammo ca gambhīro, bhogā ca duradhigamā, kiṃ nu kho kattabba’’nti evaṃ pana cintābahulo hutvā vicaranto ekadivasaṃ satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ suṇi. Sutakālato paṭṭhāya pabbajjābhirato hutvā satthu santike pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.16.21-24) –
‘‘ਦੇવਪੁਤ੍ਤੋ ਅਹਂ ਸਨ੍ਤੋ, ਪੂਜਯਿਂ ਸਿਖਿਨਾਯਕਂ।
‘‘Devaputto ahaṃ santo, pūjayiṃ sikhināyakaṃ;
ਕਕ੍ਕਾਰੁਪੁਪ੍ਫਂ ਪਗ੍ਗਯ੍ਹ, ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਅਭਿਰੋਪਯਿਂ॥
Kakkārupupphaṃ paggayha, buddhassa abhiropayiṃ.
‘‘ਏਕਤਿਂਸੇ ਇਤੋ ਕਪ੍ਪੇ, ਯਂ ਪੁਪ੍ਫਮਭਿਰੋਪਯਿਂ।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
ਦੁਗ੍ਗਤਿਂ ਨਾਭਿਜਾਨਾਮਿ, ਬੁਦ੍ਧਪੂਜਾਯਿਦਂ ਫਲਂ॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘ਇਤੋ ਚ ਨવਮੇ ਕਪ੍ਪੇ, ਰਾਜਾ ਸਤ੍ਤੁਤ੍ਤਮੋ ਅਹੁਂ।
‘‘Ito ca navame kappe, rājā sattuttamo ahuṃ;
ਸਤ੍ਤਰਤਨਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ, ਚਕ੍ਕવਤ੍ਤੀ ਮਹਬ੍ਬਲੋ॥
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘ਕਿਲੇਸਾ ਝਾਪਿਤਾ ਮਯ੍ਹਂ…ਪੇ॰… ਕਤਂ ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਸਾਸਨ’’ਨ੍ਤਿ॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
ਅਰਹਤ੍ਤਂ ਪਨ ਪਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਂ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਨ੍ਤੋ, ‘‘ਅਸਕ੍ਖਿਂ વਤਾਹਂ ਆਦਿਤੋ ਮਯ੍ਹਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨવਿਤਕ੍ਕਂ ਛਿਨ੍ਦਿਤੁ’’ਨ੍ਤਿ ਸੋਮਨਸ੍ਸਜਾਤੋ વਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਕਾਰਂ ਤਸ੍ਸ ਚ ਸਮ੍ਮਦੇવ ਛਿਨ੍ਨਤਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhanto, ‘‘asakkhiṃ vatāhaṃ ādito mayhaṃ uppannavitakkaṃ chinditu’’nti somanassajāto vitakkassa uppannākāraṃ tassa ca sammadeva chinnataṃ dassento –
੧੧੧.
111.
‘‘ਦੁਪ੍ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਂ વੇ ਦੁਰਧਿવਾਸਾ ਗੇਹਾ, ਧਮ੍ਮੋ ਗਮ੍ਭੀਰੋ ਦੁਰਧਿਗਮਾ ਭੋਗਾ।
‘‘Duppabbajjaṃ ve duradhivāsā gehā, dhammo gambhīro duradhigamā bhogā;
ਕਿਚ੍ਛਾ વੁਤ੍ਤਿ ਨੋ ਇਤਰੀਤਰੇਨੇવ, ਯੁਤ੍ਤਂ ਚਿਨ੍ਤੇਤੁਂ ਸਤਤਮਨਿਚ੍ਚਤ’’ਨ੍ਤਿ॥ –
Kicchā vutti no itarītareneva, yuttaṃ cintetuṃ satatamaniccata’’nti. –
ਗਾਥਂ ਅਭਾਸਿ।
Gāthaṃ abhāsi.
ਤਤ੍ਥ ਦੁਪ੍ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਅਪ੍ਪਂ વਾ ਮਹਨ੍ਤਂ વਾ ਭੋਗਕ੍ਖਨ੍ਧਞ੍ਚੇવ ਞਾਤਿਪਰਿવਟ੍ਟਞ੍ਚ ਪਹਾਯ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਸਾਸਨੇ ਉਰਂ ਦਤ੍વਾ ਪਬ੍ਬਜਨਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਕਰਤ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਂ ਪਬ੍ਬਜਨਂ, ਦੁਕ੍ਕਰਾ ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਾਤਿ ਦੁਪ੍ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਂ। વੇਤਿ ਨਿਪਾਤਮਤ੍ਤਂ, ਦਲ਼੍ਹਤ੍ਥੋ વਾ ‘‘ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਾ ਦੁਕ੍ਖਾ’’ਤਿ । ਗੇਹਞ੍ਚੇ ਆવਸੇਯ੍ਯਂ, ਦੁਰਧਿવਾਸਾ ਗੇਹਾ, ਯਸ੍ਮਾ ਗੇਹਂ ਅਧਿવਸਨ੍ਤੇਨ ਰਞ੍ਞਾ ਰਾਜਕਿਚ੍ਚਂ, ਇਸ੍ਸਰੇਨ ਇਸ੍ਸਰਕਿਚ੍ਚਂ, ਗਹਪਤਿਨਾ ਗਹਪਤਿਕਿਚ੍ਚਂ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਹੋਤਿ, ਪਰਿਜਨੋ ਚੇવ ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ ਚ ਸਙ੍ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬੇ ਕਰਿਯਮਾਨੇਪਿ ਘਰਾવਾਸੋ ਛਿਦ੍ਦਘਟੋ વਿਯ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ વਿਯ ਚ ਦੁਪ੍ਪੂਰੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਗੇਹਾ ਨਾਮੇਤੇ ਅਧਿવਸਿਤੁਂ ਆવਸਿਤੁਂ ਦੁਕ੍ਖਾ ਦੁਕ੍ਕਰਾਤਿ ਕਤ੍વਾ ਦੁਰਧਿવਾਸਾ ਦੁਰਾવਾਸਾਤਿ। ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਞ੍ਚੇ ਅਨੁਤਿਟ੍ਠੇਯ੍ਯਂ ਧਮ੍ਮੋ ਗਮ੍ਭੀਰੋ, ਯਦਤ੍ਥਾ ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਾ, ਸੋ ਪਬ੍ਬਜਿਤੇਨ ਅਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬੋ ਪਟਿવੇਧਸਦ੍ਧਮ੍ਮੋ ਗਮ੍ਭੀਰੋ, ਗਮ੍ਭੀਰਞਾਣਗੋਚਰਤ੍ਤਾ ਦੁਦ੍ਦਸੋ, ਦੁਪ੍ਪਟਿવਿਜ੍ਝੋ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਗਮ੍ਭੀਰਭਾવੇਨ ਦੁਪ੍ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤ੍ਤਾ। ਗੇਹਞ੍ਚੇ ਆવਸੇਯ੍ਯਂ, ਦੁਰਧਿਗਮਾ ਭੋਗਾ ਯੇਹਿ વਿਨਾ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਗੇਹਂ ਆવਸਿਤੁਂ, ਤੇ ਭੋਗਾ ਦੁਕ੍ਖੇਨ ਕਸਿਰੇਨ ਅਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬਤਾਯ ਦੁਰਧਿਗਮਾ। ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇ ਘਰਾવਾਸਂ ਪਹਾਯ ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਂਯੇવ ਅਨੁਤਿਟ੍ਠੇਯ੍ਯਂ, ਏવਮ੍ਪਿ ਕਿਚ੍ਛਾ વੁਤ੍ਤਿ ਨੋ ਇਤਰੀਤਰੇਨ ਇਧ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਬੁਦ੍ਧਸਾਸਨੇ ਇਤਰੀਤਰੇਨ ਯਥਾਲਦ੍ਧੇਨ ਪਚ੍ਚਯੇਨ ਅਮ੍ਹਾਕਂ વੁਤ੍ਤਿ ਜੀવਿਕਾ ਕਿਚ੍ਛਾ ਦੁਕ੍ਖਾ, ਘਰਾવਾਸਾਨਂ ਦੁਰਧਿવਾਸਤਾਯ ਭੋਗਾਨਞ੍ਚ ਦੁਰਧਿਗਮਤਾਯ ਗੇਹੇ ਇਤਰੀਤਰੇਨ ਪਚ੍ਚਯੇਨ ਯਾਪੇਤਬ੍ਬਤਾਯ ਕਿਚ੍ਛਾ ਕਸਿਰਾ વੁਤ੍ਤਿ ਅਮ੍ਹਾਕਂ, ਤਤ੍ਥ ਕਿਂ ਕਾਤੁਂ વਟ੍ਟਤੀਤਿ? ਯੁਤ੍ਤਂ ਚਿਨ੍ਤੇਤੁਂ ਸਤਤਮਨਿਚ੍ਚਤਂ ਸਕਲਂ ਦਿવਸਂ ਪੁਬ੍ਬਰਤ੍ਤਾਪਰਰਤ੍ਤਞ੍ਚ ਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮਜਾਤਂ ਅਨਿਚ੍ਚਤਨ੍ਤਿ, ਤਤੋ ਉਪ੍ਪਾਦવਯવਨ੍ਤਤੋ ਆਦਿਅਨ੍ਤવਨ੍ਤਤੋ ਤਾવਕਾਲਿਕਤੋ ਚ ਨ ਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ ਚਿਨ੍ਤੇਤੁਂ વਿਪਸ੍ਸਿਤੁਂ ਯੁਤ੍ਤਂ। ਅਨਿਚ੍ਚਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਯ ਸਿਦ੍ਧਾਯ ਇਤਰਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾ ਸੁਖੇਨੇવ ਸਿਜ੍ਝਨ੍ਤੀਤਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾવ ਏਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਾ, ਅਨਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਖਾਨਤ੍ਤਤਾਨਂ ਅਬ੍ਯਭਿਚਰਣਤੋ ਸਾਸਨਿਕਸ੍ਸ ਸੁਖਗ੍ਗਹਣਤੋ ਚ। ਤੇਨਾਹ – ‘‘ਯਦਨਿਚ੍ਚਂ ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਤਦਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੫), ‘‘ਯਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਸਮੁਦਯਧਮ੍ਮਂ, ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਨਿਰੋਧਧਮ੍ਮਂ’’ (ਮਹਾવ॰ ੧੬; ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੭੧; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੦੮੧), ‘‘વਯਧਮ੍ਮਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੧੮) ਚ ਤਦਮਿਨਾ ਏવਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਪਟਿਪਕ੍ਖવਸੇਨ ਅਪਰਾਪਰਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇ વਿਤਕ੍ਕੇ ਨਿਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਅਨਿਚ੍ਚਤਾਮੁਖੇਨ વਿਪਸ੍ਸਨਂ ਆਰਭਿਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਕਤਕਿਚ੍ਚੋ ਜਾਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਇਦਮੇવ ਥੇਰਸ੍ਸ ਅਞ੍ਞਾਬ੍ਯਾਕਰਣਂ ਅਹੋਸਿ।
Tattha duppabbajjanti appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhañceva ñātiparivaṭṭañca pahāya imasmiṃ sāsane uraṃ datvā pabbajanassa dukkarattā dukkhaṃ pabbajanaṃ, dukkarā pabbajjāti duppabbajjaṃ. Veti nipātamattaṃ, daḷhattho vā ‘‘pabbajjā dukkhā’’ti . Gehañce āvaseyyaṃ, duradhivāsā gehā, yasmā gehaṃ adhivasantena raññā rājakiccaṃ, issarena issarakiccaṃ, gahapatinā gahapatikiccaṃ kattabbaṃ hoti, parijano ceva samaṇabrāhmaṇā ca saṅgahetabbā, tasmiṃ tasmiñca kattabbe kariyamānepi gharāvāso chiddaghaṭo viya mahāsamuddo viya ca duppūro, tasmā gehā nāmete adhivasituṃ āvasituṃ dukkhā dukkarāti katvā duradhivāsā durāvāsāti. Pabbajjañce anutiṭṭheyyaṃ dhammo gambhīro, yadatthā pabbajjā, so pabbajitena adhigantabbo paṭivedhasaddhammo gambhīro, gambhīrañāṇagocarattā duddaso, duppaṭivijjho dhammassa gambhīrabhāvena duppaṭivijjhattā. Gehañce āvaseyyaṃ, duradhigamā bhogā yehi vinā na sakkā gehaṃ āvasituṃ, te bhogā dukkhena kasirena adhigantabbatāya duradhigamā. Evaṃ sante gharāvāsaṃ pahāya pabbajjaṃyeva anutiṭṭheyyaṃ, evampi kicchā vutti no itarītarena idha imasmiṃ buddhasāsane itarītarena yathāladdhena paccayena amhākaṃ vutti jīvikā kicchā dukkhā, gharāvāsānaṃ duradhivāsatāya bhogānañca duradhigamatāya gehe itarītarena paccayena yāpetabbatāya kicchā kasirā vutti amhākaṃ, tattha kiṃ kātuṃ vaṭṭatīti? Yuttaṃ cintetuṃ satatamaniccataṃ sakalaṃ divasaṃ pubbarattāpararattañca tebhūmakadhammajātaṃ aniccatanti, tato uppādavayavantato ādiantavantato tāvakālikato ca na niccanti ‘‘anicca’’nti cintetuṃ vipassituṃ yuttaṃ. Aniccānupassanāya siddhāya itarānupassanā sukheneva sijjhantīti aniccānupassanāva ettha vuttā, aniccassa dukkhānattatānaṃ abyabhicaraṇato sāsanikassa sukhaggahaṇato ca. Tenāha – ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15), ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhammaṃ’’ (mahāva. 16; dī. ni. 2.371; saṃ. ni. 5.1081), ‘‘vayadhammā saṅkhārā’’ti (dī. ni. 2.218) ca tadaminā evaṃ aññamaññaṃ paṭipakkhavasena aparāparaṃ uppanne vitakke niggahetvā aniccatāmukhena vipassanaṃ ārabhitvā idāni katakicco jātoti dasseti. Tena vuttaṃ ‘‘attano paṭipatti’’ntiādi. Idameva therassa aññābyākaraṇaṃ ahosi.
ਜੇਨ੍ਤਤ੍ਥੇਰਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Jentattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਸੁਤ੍ਤਪਿਟਕ • Suttapiṭaka / ਖੁਦ੍ਦਕਨਿਕਾਯ • Khuddakanikāya / ਥੇਰਗਾਥਾਪਾਲ਼ਿ • Theragāthāpāḷi / ੧. ਜੇਨ੍ਤਤ੍ਥੇਰਗਾਥਾ • 1. Jentattheragāthā