| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi |
११. कलहविवादसुत्तनिद्देसो
11. Kalahavivādasuttaniddeso
अथ कलहविवादसुत्तनिद्देसं वक्खति –
Atha kalahavivādasuttaniddesaṃ vakkhati –
९७.
97.
कुतोपहूता कलहा विवादा, परिदेवसोका सहमच्छरा च।
Kutopahūtākalahā vivādā, paridevasokā sahamaccharā ca;
मानातिमाना सहपेसुणा च, कुतोपहूता ते तदिङ्घ ब्रूहि॥
Mānātimānā sahapesuṇā ca, kutopahūtā te tadiṅgha brūhi.
कुतोपहूता कलहा विवादाति। कलहोति एकेन आकारेन कलहो; विवादोतिपि तञ्ञेव। यो कलहो सो विवादो, यो विवादो सो कलहो। अथ वा अपरेन आकारेन विवादो वुच्चति कलहस्स पुब्बभागो विवादो। राजानोपि राजूहि विवदन्ति, खत्तियापि खत्तियेहि विवदन्ति, ब्राह्मणापि ब्राह्मणेहि विवदन्ति, गहपतीपि गहपतीहि विवदन्ति, मातापि पुत्तेन विवदति, पुत्तोपि मातरा विवदति, पितापि पुत्तेन विवदति, पुत्तोपि पितरा विवदति, भातापि भातरा विवदति, भातापि भगिनिया विवदति, भगिनीपि भातरा विवदति, सहायोपि सहायेन विवदति – अयं विवादो। कतमो कलहो? आगारिका दण्डपसुता कायेन वाचाय कलहं करोन्ति, पब्बजिता आपत्तिं आपज्जन्ता कायेन वाचाय कलहं करोन्ति – अयं कलहो।
Kutopahūtā kalahā vivādāti. Kalahoti ekena ākārena kalaho; vivādotipi taññeva. Yo kalaho so vivādo, yo vivādo so kalaho. Atha vā aparena ākārena vivādo vuccati kalahassa pubbabhāgo vivādo. Rājānopi rājūhi vivadanti, khattiyāpi khattiyehi vivadanti, brāhmaṇāpi brāhmaṇehi vivadanti, gahapatīpi gahapatīhi vivadanti, mātāpi puttena vivadati, puttopi mātarā vivadati, pitāpi puttena vivadati, puttopi pitarā vivadati, bhātāpi bhātarā vivadati, bhātāpi bhaginiyā vivadati, bhaginīpi bhātarā vivadati, sahāyopi sahāyena vivadati – ayaṃ vivādo. Katamo kalaho? Āgārikā daṇḍapasutā kāyena vācāya kalahaṃ karonti, pabbajitā āpattiṃ āpajjantā kāyena vācāya kalahaṃ karonti – ayaṃ kalaho.
कुतोपहूता कलहा विवादाति। कलहा च विवादा च कुतोपहूता कुतोजाता कुतोसञ्जाता कुतोनिब्बत्ता कुतोअभिनिब्बत्ता कुतोपातुभूता, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवाति कलहस्स च विवादस्स च मूलं पुच्छति, हेतुं पुच्छति , निदानं पुच्छति, सम्भवं पुच्छति, पभवं पुच्छति, समुट्ठानं पुच्छति, आहारं पुच्छति, आरम्मणं पुच्छति, पच्चयं पुच्छति, समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति 1 पसादेतीति – कुतोपहूता कलहा विवादा।
Kutopahūtākalahā vivādāti. Kalahā ca vivādā ca kutopahūtā kutojātā kutosañjātā kutonibbattā kutoabhinibbattā kutopātubhūtā, kiṃnidānā kiṃsamudayā kiṃjātikā kiṃpabhavāti kalahassa ca vivādassa ca mūlaṃ pucchati, hetuṃ pucchati , nidānaṃ pucchati, sambhavaṃ pucchati, pabhavaṃ pucchati, samuṭṭhānaṃ pucchati, āhāraṃ pucchati, ārammaṇaṃ pucchati, paccayaṃ pucchati, samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati 2 pasādetīti – kutopahūtā kalahā vivādā.
परिदेवसोका सहमच्छरा चाति। परिदेवोति ञातिब्यसनेन वा फुट्ठस्स, भोगब्यसनेन वा फुट्ठस्स, रोगब्यसनेन वा फुट्ठस्स, सीलब्यसनेन वा फुट्ठस्स, दिट्ठिब्यसनेन वा फुट्ठस्स, अञ्ञतरञ्ञतरेन वा ब्यसनेन समन्नागतस्स, अञ्ञतरञ्ञतरेन वा दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स, आदेवो परिदेवो, आदेवना परिदेवना, आदेवितत्तं परिदेवितत्तं, वाचा पलापो विप्पलापो लालप्पो लालप्पायना लालप्पायितत्तं। सोकोति ञातिब्यसनेन वा फुट्ठस्स, भोगरोगसीलदिट्ठिब्यसनेन वा फुट्ठस्स, अञ्ञतरञ्ञतरेन वा ब्यसनेन समन्नागतस्स, अञ्ञतरञ्ञतरेन वा दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स, सोको सोचना सोचितत्तं, अन्तोसोको अन्तोपरिसोको, अन्तोडाहो अन्तोपरिडाहो, चेतसो परिज्झायना दोमनस्सं सोकसल्लं। मच्छरन्ति पञ्च मच्छरियानि – आवासमच्छरियं, कुलमच्छरियं, लाभमच्छरियं, वण्णमच्छरियं, धम्ममच्छरियं। यं एवरूपं मच्छरियं मच्छरायनं मच्छरायितत्तं वेविच्छं कदरियं कटुकञ्चुकता अग्गहितत्तं चित्तस्स – इदं वुच्चति मच्छरियं। अपि च, खन्धमच्छरियम्पि मच्छरियं , धातुमच्छरियम्पि मच्छरियं, आयतनमच्छरियम्पि मच्छरियं गाहो। इदं वुच्चति मच्छरियन्ति – परिदेवसोका सहमच्छरा च।
Paridevasokā sahamaccharā cāti. Paridevoti ñātibyasanena vā phuṭṭhassa, bhogabyasanena vā phuṭṭhassa, rogabyasanena vā phuṭṭhassa, sīlabyasanena vā phuṭṭhassa, diṭṭhibyasanena vā phuṭṭhassa, aññataraññatarena vā byasanena samannāgatassa, aññataraññatarena vā dukkhadhammena phuṭṭhassa, ādevo paridevo, ādevanā paridevanā, ādevitattaṃ paridevitattaṃ, vācā palāpo vippalāpo lālappo lālappāyanā lālappāyitattaṃ. Sokoti ñātibyasanena vā phuṭṭhassa, bhogarogasīladiṭṭhibyasanena vā phuṭṭhassa, aññataraññatarena vā byasanena samannāgatassa, aññataraññatarena vā dukkhadhammena phuṭṭhassa, soko socanā socitattaṃ, antosoko antoparisoko, antoḍāho antopariḍāho, cetaso parijjhāyanā domanassaṃ sokasallaṃ. Maccharanti pañca macchariyāni – āvāsamacchariyaṃ, kulamacchariyaṃ, lābhamacchariyaṃ, vaṇṇamacchariyaṃ, dhammamacchariyaṃ. Yaṃ evarūpaṃ macchariyaṃ maccharāyanaṃ maccharāyitattaṃ vevicchaṃ kadariyaṃ kaṭukañcukatā aggahitattaṃ cittassa – idaṃ vuccati macchariyaṃ. Api ca, khandhamacchariyampi macchariyaṃ , dhātumacchariyampi macchariyaṃ, āyatanamacchariyampi macchariyaṃ gāho. Idaṃ vuccati macchariyanti – paridevasokā sahamaccharā ca.
मानातिमाना सहपेसुणा चाति। मानोति इधेकच्चो मानं जनेति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुना। अतिमानोति इधेकच्चो परं अतिमञ्ञति जातिया वा गोत्तेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुना। पेसुञ्ञन्ति इधेकच्चो पिसुणवाचो होति – इतो सुत्वा अमुत्र अक्खाता इमेसं भेदाय, अमुत्र वा सुत्वा इमेसं अक्खाता अमूसं भेदाय। इति समग्गानं वा भेत्ता, भिन्नानं वा अनुप्पदाता, वग्गारामो वग्गरतो वग्गनन्दी वग्गकरणिं वाचं भासिता होति – इदं वुच्चति पेसुञ्ञं। अपि च द्वीहि कारणेहि पेसुञ्ञं उपसंहरति – पियकम्यताय वा भेदाधिप्पायेन वा। कथं पियकम्यताय पेसुञ्ञं उपसंहरति? इमस्स पियो भविस्सामि, मनापो भविस्सामि, विस्सासिको भविस्सामि, अब्भन्तरिको भविस्सामि, सुहदयो भविस्सामीति – एवं पियकम्यताय पेसुञ्ञं उपसंहरति। कथं भेदाधिप्पायेन पेसुञ्ञं उपसंहरति? कथं इमे नाना अस्सु, विना अस्सु, वग्गा अस्सु, द्विधा अस्सु, द्वेज्झा अस्सु, द्वे पक्खा अस्सु, भिज्जेय्युं न समागच्छेय्युं, दुक्खं न फासु विहरेय्युन्ति – एवं भेदाधिप्पायेन पेसुञ्ञं उपसंहरतीति – मानातिमाना सहपेसुणा च।
Mānātimānā sahapesuṇā cāti. Mānoti idhekacco mānaṃ janeti jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā vaṇṇapokkharatāya vā dhanena vā ajjhenena vā kammāyatanena vā sippāyatanena vā vijjāṭṭhānena vā sutena vā paṭibhānena vā aññataraññatarena vā vatthunā. Atimānoti idhekacco paraṃ atimaññati jātiyā vā gottena vā…pe… aññataraññatarena vā vatthunā. Pesuññanti idhekacco pisuṇavāco hoti – ito sutvā amutra akkhātā imesaṃ bhedāya, amutra vā sutvā imesaṃ akkhātā amūsaṃ bhedāya. Iti samaggānaṃ vā bhettā, bhinnānaṃ vā anuppadātā, vaggārāmo vaggarato vagganandī vaggakaraṇiṃ vācaṃ bhāsitā hoti – idaṃ vuccati pesuññaṃ. Api ca dvīhi kāraṇehi pesuññaṃ upasaṃharati – piyakamyatāya vā bhedādhippāyena vā. Kathaṃ piyakamyatāya pesuññaṃ upasaṃharati? Imassa piyo bhavissāmi, manāpo bhavissāmi, vissāsiko bhavissāmi, abbhantariko bhavissāmi, suhadayo bhavissāmīti – evaṃ piyakamyatāya pesuññaṃ upasaṃharati. Kathaṃ bhedādhippāyena pesuññaṃ upasaṃharati? Kathaṃ ime nānā assu, vinā assu, vaggā assu, dvidhā assu, dvejjhā assu, dve pakkhā assu, bhijjeyyuṃ na samāgaccheyyuṃ, dukkhaṃ na phāsu vihareyyunti – evaṃ bhedādhippāyena pesuññaṃ upasaṃharatīti – mānātimānā sahapesuṇā ca.
कुतोपहूता ते तदिङ्घ ब्रूहीति। कलहो च विवादो च परिदेवो च सोको च मच्छरियञ्च मानो च अतिमानो च पेसुञ्ञञ्चाति – इमे अट्ठ किलेसा कुतोपहूता कुतोजाता कुतोसञ्जाता कुतोनिब्बत्ता कुतोअभिनिब्बत्ता कुतोपातुभूता, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवाति। इमेसं अट्ठन्नं किलेसानं मूलं पुच्छति, हेतुं पुच्छति, निदानं पुच्छति, सम्भवं पुच्छति, पभवं पुच्छति, समुट्ठानं पुच्छति, आहारं पुच्छति, आरम्मणं पुच्छति, पच्चयं पुच्छति, समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति पसादेतीति – कुतोपहूता ते तदिङ्घं ब्रूहीति। इङ्घ ब्रूहि आचिक्ख देसेहि पञ्ञपेहि पट्ठपेहि विवर विभज उत्तानीकरोहि पकासेहीति – कुतोपहूता ते तदिङ्घ ब्रूहि।
Kutopahūtā te tadiṅgha brūhīti. Kalaho ca vivādo ca paridevo ca soko ca macchariyañca māno ca atimāno ca pesuññañcāti – ime aṭṭha kilesā kutopahūtā kutojātā kutosañjātā kutonibbattā kutoabhinibbattā kutopātubhūtā, kiṃnidānā kiṃsamudayā kiṃjātikā kiṃpabhavāti. Imesaṃ aṭṭhannaṃ kilesānaṃ mūlaṃ pucchati, hetuṃ pucchati, nidānaṃ pucchati, sambhavaṃ pucchati, pabhavaṃ pucchati, samuṭṭhānaṃ pucchati, āhāraṃ pucchati, ārammaṇaṃ pucchati, paccayaṃ pucchati, samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – kutopahūtā te tadiṅghaṃ brūhīti. Iṅgha brūhi ācikkha desehi paññapehi paṭṭhapehi vivara vibhaja uttānīkarohi pakāsehīti – kutopahūtā te tadiṅgha brūhi.
तेनाह सो निम्मितो –
Tenāha so nimmito –
‘‘कुतोपहूता कलहा विवादा, परिदेवसोका सहमच्छरा च।
‘‘Kutopahūtā kalahā vivādā, paridevasokā sahamaccharā ca;
मानातिमाना सहपेसुणा च, कुतोपहूता ते तदिङ्घ ब्रूही’’ति॥
Mānātimānā sahapesuṇā ca, kutopahūtā te tadiṅgha brūhī’’ti.
९८.
98.
पियप्पहूता कलहा विवादा, परिदेवसोका सहमच्छरा च।
Piyappahūtā kalahā vivādā, paridevasokā sahamaccharā ca;
मानातिमाना सहपेसुणा च, मच्छेरयुत्ता कलहा विवादा।
Mānātimānā sahapesuṇā ca, maccherayuttākalahā vivādā;
विवादजातेसु च पेसुणानि॥
Vivādajātesu ca pesuṇāni.
पियप्पहूता कलहा विवादा, परिदेवसोका सहमच्छरा चाति। पियाति द्वे पिया – सत्ता वा सङ्खारा वा। कतमे सत्ता पिया? इध यस्स ते होन्ति अत्थकामा हितकामा फासुकामा योगक्खेमकामा माता वा पिता वा भाता वा भगिनी वा पुत्तो वा धीता वा मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा सालोहिता वा – इमे सत्ता पिया। कतमे सङ्खारा पिया? मनापिका रूपा मनापिका सद्दा मनापिका गन्धा मनापिका रसा मनापिका फोट्ठब्बा – इमे सङ्खारा पिया।
Piyappahūtā kalahā vivādā, paridevasokā sahamaccharā cāti. Piyāti dve piyā – sattā vā saṅkhārā vā. Katame sattā piyā? Idha yassa te honti atthakāmā hitakāmā phāsukāmā yogakkhemakāmā mātā vā pitā vā bhātā vā bhaginī vā putto vā dhītā vā mittā vā amaccā vā ñātī vā sālohitā vā – ime sattā piyā. Katame saṅkhārā piyā? Manāpikā rūpā manāpikā saddā manāpikā gandhā manāpikā rasā manāpikā phoṭṭhabbā – ime saṅkhārā piyā.
पियं वत्थुं अच्छेदसङ्किनोपि कलहं करोन्ति, अच्छिज्जन्तेपि कलहं करोन्ति, अच्छिन्नेपि कलहं करोन्ति। पियं वत्थुं विपरिणामसङ्किनोपि कलहं करोन्ति, विपरिणामन्तेपि कलहं करोन्ति, विपरिणतेपि कलहं करोन्ति। पियं वत्थुं अच्छेदसङ्किनोपि विवदन्ति, अच्छिज्जन्तेपि विवदन्ति, अच्छिन्नेपि विवदन्ति। पियं वत्थुं विपरिणामसङ्किनोपि विवदन्ति, विपरिणामन्तेपि विवदन्ति, विपरिणतेपि विवदन्ति। पियं वत्थुं अच्छेदसङ्किनोपि परिदेवन्ति, अच्छिज्जन्तेपि परिदेवन्ति, अच्छिन्नेपि परिदेवन्ति। पियं वत्थुं विपरिणामसङ्किनोपि परिदेवन्ति, विपरिणामन्तेपि परिदेवन्ति, विपरिणतेपि परिदेवन्ति। पियं वत्थुं अच्छेदसङ्किनोपि सोचन्ति, अच्छिज्जन्तेपि सोचन्ति, अच्छिन्नेपि सोचन्ति। पियं वत्थुं विपरिणामसङ्किनोपि सोचन्ति , विपरिणामन्तेपि सोचन्ति, विपरिणतेपि सोचन्ति। पियं वत्थुं रक्खन्ति गोपेन्ति परिग्गण्हन्ति ममायन्ति मच्छरायन्ति।
Piyaṃ vatthuṃ acchedasaṅkinopi kalahaṃ karonti, acchijjantepi kalahaṃ karonti, acchinnepi kalahaṃ karonti. Piyaṃ vatthuṃ vipariṇāmasaṅkinopi kalahaṃ karonti, vipariṇāmantepi kalahaṃ karonti, vipariṇatepi kalahaṃ karonti. Piyaṃ vatthuṃ acchedasaṅkinopi vivadanti, acchijjantepi vivadanti, acchinnepi vivadanti. Piyaṃ vatthuṃ vipariṇāmasaṅkinopi vivadanti, vipariṇāmantepi vivadanti, vipariṇatepi vivadanti. Piyaṃ vatthuṃ acchedasaṅkinopi paridevanti, acchijjantepi paridevanti, acchinnepi paridevanti. Piyaṃ vatthuṃ vipariṇāmasaṅkinopi paridevanti, vipariṇāmantepi paridevanti, vipariṇatepi paridevanti. Piyaṃ vatthuṃ acchedasaṅkinopi socanti, acchijjantepi socanti, acchinnepi socanti. Piyaṃ vatthuṃ vipariṇāmasaṅkinopi socanti , vipariṇāmantepi socanti, vipariṇatepi socanti. Piyaṃ vatthuṃ rakkhanti gopenti pariggaṇhanti mamāyanti maccharāyanti.
मानातिमाना सहपेसुणा चाति। पियं वत्थुं निस्साय मानं जनेन्ति, पियं वत्थुं निस्साय अतिमानं जनेन्ति। कथं पियं वत्थुं निस्साय मानं जनेन्ति? मयं लाभिनो मनापिकानं रूपानं सद्दानं गन्धानं रसानं फोट्ठब्बानन्ति। एवं पियं वत्थुं निस्साय मानं जनेन्ति। कथं पियं वत्थुं निस्साय अतिमानं जनेन्ति? मयं लाभिनो मनापिकानं रूपानं सद्दानं गन्धानं रसानं फोट्ठब्बानं, इमे पनञ्ञे न लाभिनो मनापिकानं रूपानं सद्दानं गन्धानं रसानं फोट्ठब्बानन्ति। एवं पियं वत्थुं निस्साय अतिमानं जनेन्ति। पेसुञ्ञन्ति इधेकच्चो पिसुणवाचो होति, इतो सुत्वा अमुत्र अक्खाता इमेसं भेदाय…पे॰… एवं भेदाधिप्पायेन पेसुञ्ञं उपसंहरतीति…पे॰… मानातिमाना सहपेसुणा च।
Mānātimānā sahapesuṇā cāti. Piyaṃ vatthuṃ nissāya mānaṃ janenti, piyaṃ vatthuṃ nissāya atimānaṃ janenti. Kathaṃ piyaṃ vatthuṃ nissāya mānaṃ janenti? Mayaṃ lābhino manāpikānaṃ rūpānaṃ saddānaṃ gandhānaṃ rasānaṃ phoṭṭhabbānanti. Evaṃ piyaṃ vatthuṃ nissāya mānaṃ janenti. Kathaṃ piyaṃ vatthuṃ nissāya atimānaṃ janenti? Mayaṃ lābhino manāpikānaṃ rūpānaṃ saddānaṃ gandhānaṃ rasānaṃ phoṭṭhabbānaṃ, ime panaññe na lābhino manāpikānaṃ rūpānaṃ saddānaṃ gandhānaṃ rasānaṃ phoṭṭhabbānanti. Evaṃ piyaṃ vatthuṃ nissāya atimānaṃ janenti. Pesuññanti idhekacco pisuṇavāco hoti, ito sutvā amutra akkhātā imesaṃ bhedāya…pe… evaṃ bhedādhippāyena pesuññaṃ upasaṃharatīti…pe… mānātimānā sahapesuṇā ca.
मच्छेरयुत्ता कलहा विवादाति। कलहो च विवादो च परिदेवो च सोको च मानो च अतिमानो च पेसुञ्ञञ्चाति – इमे सत्त किलेसा मच्छरिये युत्ता पयुत्ता आयुत्ता समायुत्ताति – मच्छेरयुत्ता कलहा विवादा।
Maccherayuttākalahā vivādāti. Kalaho ca vivādo ca paridevo ca soko ca māno ca atimāno ca pesuññañcāti – ime satta kilesā macchariye yuttā payuttā āyuttā samāyuttāti – maccherayuttā kalahā vivādā.
विवादजातेसु च पेसुणानीति। विवादे जाते सञ्जाते निब्बत्ते अभिनिब्बत्ते पातुभूते पेसुञ्ञं उपसंहरन्ति; इतो सुत्वा अमुत्र अक्खायन्ति इमेसं भेदाय, अमुत्र वा सुत्वा इमेसं अक्खायन्ति अमूसं भेदाय। इति समग्गानं वा भेत्तारो, भिन्नानं वा अनुप्पदातारो, वग्गारामा वग्गरता वग्गनन्दी वग्गकरणिं वाचं भासितारो होन्ति – इदं वुच्चति पेसुञ्ञं। अपि च द्वीहि कारणेहि पेसुञ्ञं उपसंहरन्ति – पियकम्यताय वा भेदाधिप्पायेन वा। कथं पियकम्यताय पेसुञ्ञं उपसंहरन्ति? इमस्स पिया भविस्साम, मनापा भविस्साम, विस्सासिका भविस्साम, अब्भन्तरिका भविस्साम, सुहदया भविस्सामाति। एवं पियकम्यताय पेसुञ्ञं उपसंहरन्ति। कथं भेदाधिप्पायेन पेसुञ्ञं उपसंहरन्ति? ‘‘कथं इमे नाना अस्सु, विना अस्सु, वग्गा अस्सु, द्वेधा अस्सु, द्वेज्झा अस्सु, द्वे पक्खा अस्सु, भिज्जेय्युं न समागच्छेय्युं, दुक्खं न फासु विहरेय्यु’’न्ति – एवं भेदाधिप्पायेन पेसुञ्ञं उपसंहरन्तीति – विवादजातेसु च पेसुणानि।
Vivādajātesuca pesuṇānīti. Vivāde jāte sañjāte nibbatte abhinibbatte pātubhūte pesuññaṃ upasaṃharanti; ito sutvā amutra akkhāyanti imesaṃ bhedāya, amutra vā sutvā imesaṃ akkhāyanti amūsaṃ bhedāya. Iti samaggānaṃ vā bhettāro, bhinnānaṃ vā anuppadātāro, vaggārāmā vaggaratā vagganandī vaggakaraṇiṃ vācaṃ bhāsitāro honti – idaṃ vuccati pesuññaṃ. Api ca dvīhi kāraṇehi pesuññaṃ upasaṃharanti – piyakamyatāya vā bhedādhippāyena vā. Kathaṃ piyakamyatāya pesuññaṃ upasaṃharanti? Imassa piyā bhavissāma, manāpā bhavissāma, vissāsikā bhavissāma, abbhantarikā bhavissāma, suhadayā bhavissāmāti. Evaṃ piyakamyatāya pesuññaṃ upasaṃharanti. Kathaṃ bhedādhippāyena pesuññaṃ upasaṃharanti? ‘‘Kathaṃ ime nānā assu, vinā assu, vaggā assu, dvedhā assu, dvejjhā assu, dve pakkhā assu, bhijjeyyuṃ na samāgaccheyyuṃ, dukkhaṃ na phāsu vihareyyu’’nti – evaṃ bhedādhippāyena pesuññaṃ upasaṃharantīti – vivādajātesu ca pesuṇāni.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘पियप्पहूता कलहा विवादा, परिदेवसोका सहमच्छरा च।
‘‘Piyappahūtā kalahā vivādā, paridevasokā sahamaccharā ca;
मानातिमाना सहपेसुणा च, मच्छेरयुत्ता कलहा विवादा।
Mānātimānā sahapesuṇā ca, maccherayuttā kalahā vivādā;
विवादजातेसु च पेसुणानी’’ति॥
Vivādajātesu ca pesuṇānī’’ti.
९९.
99.
पिया सु लोकस्मिं कुतोनिदाना, ये चापि लोभा विचरन्ति लोके।
Piyāsu lokasmiṃ kutonidānā, ye cāpi lobhā vicaranti loke;
आसा च निट्ठा च कुतोनिदाना, ये सम्परायाय नरस्स होन्ति॥
Āsā ca niṭṭhā ca kutonidānā, ye samparāyāya narassa honti.
पिया सु लोकस्मिं कुतोनिदानाति। पिया कुतोनिदाना कुतोजाता कुतोसञ्जाता कुतोनिब्बत्ता कुतोअभिनिब्बत्ता कुतोपातुभूता, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवाति पियानं मूलं पुच्छति…पे॰… समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति पसादेतीति – पिया सु लोकस्मिं कुतोनिदाना।
Piyā su lokasmiṃ kutonidānāti. Piyā kutonidānā kutojātā kutosañjātā kutonibbattā kutoabhinibbattā kutopātubhūtā, kiṃnidānā kiṃsamudayā kiṃjātikā kiṃpabhavāti piyānaṃ mūlaṃ pucchati…pe… samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – piyā su lokasmiṃ kutonidānā.
ये चापि लोभा विचरन्ति लोकेति। ये चापीति खत्तिया च ब्राह्मणा च वेस्सा च सुद्दा च गहट्ठा च पब्बजिता च देवा च मनुस्सा च। लोभाति यो लोभो लुब्भना लुब्भितत्तं सारागो सारज्जना सारज्जितत्तं अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। विचरन्तीति विचरन्ति विहरन्ति इरियन्ति वत्तन्ति पालेन्ति यपेन्ति यापेन्ति। लोकेति अपायलोके मनुस्सलोके देवलोके खन्धलोके धातुलोके आयतनलोकेति – ये चापि लोभा विचरन्ति लोके।
Ye cāpi lobhā vicaranti loketi. Ye cāpīti khattiyā ca brāhmaṇā ca vessā ca suddā ca gahaṭṭhā ca pabbajitā ca devā ca manussā ca. Lobhāti yo lobho lubbhanā lubbhitattaṃ sārāgo sārajjanā sārajjitattaṃ abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Vicarantīti vicaranti viharanti iriyanti vattanti pālenti yapenti yāpenti. Loketi apāyaloke manussaloke devaloke khandhaloke dhātuloke āyatanaloketi – ye cāpi lobhā vicaranti loke.
आसा च निट्ठा च कुतोनिदानाति। आसा च निट्ठा च कुतोनिदाना कुतोजाता कुतोसञ्जाता कुतोनिब्बत्ता कुतोअभिनिब्बत्ता कुतोपातुभूता, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवाति आसाय च निट्ठाय च मूलं पुच्छति…पे॰… समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति पसादेतीति – आसा च निट्ठा च कुतोनिदाना। ये सम्परायाय नरस्स होन्तीति। ये नरस्स परायना होन्ति दीपा होन्ति ताणा होन्ति लेणा होन्ति सरणा होन्ति निट्ठा परायना होन्तीति – ये सम्परायाय नरस्स होन्ति।
Āsā ca niṭṭhā ca kutonidānāti. Āsā ca niṭṭhā ca kutonidānā kutojātā kutosañjātā kutonibbattā kutoabhinibbattā kutopātubhūtā, kiṃnidānā kiṃsamudayā kiṃjātikā kiṃpabhavāti āsāya ca niṭṭhāya ca mūlaṃ pucchati…pe… samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – āsā ca niṭṭhā ca kutonidānā. Ye samparāyāya narassa hontīti. Ye narassa parāyanā honti dīpā honti tāṇā honti leṇā honti saraṇā honti niṭṭhā parāyanā hontīti – ye samparāyāya narassa honti.
तेनाह सो निम्मितो –
Tenāha so nimmito –
‘‘पिया सु लोकस्मिं कुतोनिदाना, ये चापि लोभा विचरन्ति लोके।
‘‘Piyā su lokasmiṃ kutonidānā, ye cāpi lobhā vicaranti loke;
आसा च निट्ठा च कुतोनिदाना, ये सम्परायाय नरस्स होन्ती’’ति॥
Āsā ca niṭṭhā ca kutonidānā, ye samparāyāya narassa hontī’’ti.
१००.
100.
छन्दानिदानानि पियानि लोके, ये चापि 3 लोभा विचरन्ति लोके।
Chandānidānānipiyāni loke, ye cāpi4lobhā vicaranti loke;
आसा च निट्ठा च इतोनिदाना, ये सम्परायाय नरस्स होन्ति॥
Āsā ca niṭṭhā ca itonidānā, ye samparāyāya narassa honti.
छन्दानिदानानि पियानि लोकेति। छन्दोति यो कामेसु कामच्छन्दो कामरागो कामनन्दी कामतण्हा कामस्नेहो कामपरिळाहो काममुच्छा कामज्झोसानं कामोघो कामयोगो कामुपादानं कामच्छन्दनीवरणं। अपि च पञ्च छन्दा – परियेसनच्छन्दो, पटिलाभच्छन्दो, परिभोगच्छन्दो, सन्निधिच्छन्दो, विसज्जनच्छन्दो। कतमो परियेसनच्छन्दो? इधेकच्चो अज्झोसितोयेव अत्थिको छन्दजातो रूपे परियेसति, सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे परियेसति – अयं परियेसनच्छन्दो। कतमो पटिलाभच्छन्दो? इधेकच्चो अज्झोसितोयेव अत्थिको छन्दजातो रूपे पटिलभति, सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे पटिलभति – अयं पटिलाभच्छन्दो। कतमो परिभोगच्छन्दो? इधेकच्चो अज्झोसितोयेव अत्थिको छन्दजातो रूपे परिभुञ्जति, सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे परिभुञ्जति – अयं परिभोगच्छन्दो। कतमो सन्निधिच्छन्दो? इधेकच्चो अज्झोसितोयेव अत्थिको छन्दजातो धनसन्निचयं करोति ‘‘आपदासु भविस्सती’’ति – अयं सन्निधिच्छन्दो। कतमो विसज्जनच्छन्दो? इधेकच्चो अज्झोसितोयेव अत्थिको छन्दजातो धनं विसज्जेति हत्थारोहानं अस्सारोहानं रथिकानं धनुग्गहानं पत्तिकानं ‘‘इमे मं रक्खिस्सन्ति गोपिस्सन्ति सम्परिवारिस्सन्ती’’ति – अयं विसज्जनच्छन्दो। पियानीति द्वे पिया – सत्ता वा सङ्खारा वा…पे॰… इमे सत्ता पिया…पे॰… इमे सङ्खारा पिया। छन्दानिदानानि पियानि लोकेति। पिया छन्दनिदाना छन्दसमुदया छन्दजातिका छन्दपभवाति – छन्दानिदानानि पियानि लोके।
Chandānidānāni piyāni loketi. Chandoti yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo kāmanandī kāmataṇhā kāmasneho kāmapariḷāho kāmamucchā kāmajjhosānaṃ kāmogho kāmayogo kāmupādānaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ. Api ca pañca chandā – pariyesanacchando, paṭilābhacchando, paribhogacchando, sannidhicchando, visajjanacchando. Katamo pariyesanacchando? Idhekacco ajjhositoyeva atthiko chandajāto rūpe pariyesati, sadde… gandhe… rase… phoṭṭhabbe pariyesati – ayaṃ pariyesanacchando. Katamo paṭilābhacchando? Idhekacco ajjhositoyeva atthiko chandajāto rūpe paṭilabhati, sadde… gandhe… rase… phoṭṭhabbe paṭilabhati – ayaṃ paṭilābhacchando. Katamo paribhogacchando? Idhekacco ajjhositoyeva atthiko chandajāto rūpe paribhuñjati, sadde… gandhe… rase… phoṭṭhabbe paribhuñjati – ayaṃ paribhogacchando. Katamo sannidhicchando? Idhekacco ajjhositoyeva atthiko chandajāto dhanasannicayaṃ karoti ‘‘āpadāsu bhavissatī’’ti – ayaṃ sannidhicchando. Katamo visajjanacchando? Idhekacco ajjhositoyeva atthiko chandajāto dhanaṃ visajjeti hatthārohānaṃ assārohānaṃ rathikānaṃ dhanuggahānaṃ pattikānaṃ ‘‘ime maṃ rakkhissanti gopissanti samparivārissantī’’ti – ayaṃ visajjanacchando. Piyānīti dve piyā – sattā vā saṅkhārā vā…pe… ime sattā piyā…pe… ime saṅkhārā piyā. Chandānidānāni piyāni loketi. Piyā chandanidānā chandasamudayā chandajātikā chandapabhavāti – chandānidānāni piyāni loke.
ये चापि लोभा विचरन्ति लोकेति। ये चापीति खत्तिया च ब्राह्मणा च वेस्सा च सुद्दा च गहट्ठा च पब्बजिता च देवा च मनुस्सा च। लोभाति यो लोभो लुब्भना लुब्भितत्तं सारागो सारज्जना सारज्जितत्तं अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। विचरन्तीति विचरन्ति विहरन्ति इरियन्ति वत्तन्ति पालेन्ति यपेन्ति यापेन्ति। लोकेति अपायलोके…पे॰… आयतनलोकेति – ये चापि लोभा विचरन्ति लोके।
Yecāpi lobhā vicaranti loketi. Ye cāpīti khattiyā ca brāhmaṇā ca vessā ca suddā ca gahaṭṭhā ca pabbajitā ca devā ca manussā ca. Lobhāti yo lobho lubbhanā lubbhitattaṃ sārāgo sārajjanā sārajjitattaṃ abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Vicarantīti vicaranti viharanti iriyanti vattanti pālenti yapenti yāpenti. Loketi apāyaloke…pe… āyatanaloketi – ye cāpi lobhā vicaranti loke.
आसा च निट्ठा च इतोनिदानाति। आसा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। निट्ठाति इधेकच्चो रूपे परियेसन्तो रूपं पटिलभति, रूपनिट्ठो होति, सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… कुलं… गणं… आवासं… लाभं… यसं… पसंसं… सुखं… चीवरं… पिण्डपातं… सेनासनं… गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं … सुत्तन्तं… विनयं… अभिधम्मं… आरञ्ञिकङ्गं… पिण्डपातिकङ्गं… पंसुकूलिकङ्गं… तेचीवरिकङ्गं… सपदानचारिकङ्गं… खलुपच्छाभत्तिकङ्गं… नेसज्जिकङ्गं… यथासन्थतिकङ्गं… पठमं झानं… दुतियं झानं… ततियं झानं… चतुत्थं झानं… आकासानञ्चायतनसमापत्तिं… विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिं… आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्तिं … नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिं परियेसन्तो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिं पटिलभति, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिनिट्ठो होति।
Āsā ca niṭṭhā ca itonidānāti. Āsā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Niṭṭhāti idhekacco rūpe pariyesanto rūpaṃ paṭilabhati, rūpaniṭṭho hoti, sadde… gandhe… rase… phoṭṭhabbe… kulaṃ… gaṇaṃ… āvāsaṃ… lābhaṃ… yasaṃ… pasaṃsaṃ… sukhaṃ… cīvaraṃ… piṇḍapātaṃ… senāsanaṃ… gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ … suttantaṃ… vinayaṃ… abhidhammaṃ… āraññikaṅgaṃ… piṇḍapātikaṅgaṃ… paṃsukūlikaṅgaṃ… tecīvarikaṅgaṃ… sapadānacārikaṅgaṃ… khalupacchābhattikaṅgaṃ… nesajjikaṅgaṃ… yathāsanthatikaṅgaṃ… paṭhamaṃ jhānaṃ… dutiyaṃ jhānaṃ… tatiyaṃ jhānaṃ… catutthaṃ jhānaṃ… ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ… viññāṇañcāyatanasamāpattiṃ… ākiñcaññāyatanasamāpattiṃ … nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ pariyesanto nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ paṭilabhati, nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiniṭṭho hoti.
‘‘आसाय कसते खेत्तं, बीजं आसाय वप्पति।
‘‘Āsāya kasate khettaṃ, bījaṃ āsāya vappati;
आसाय वाणिजा यन्ति, समुद्दं धनहारका।
Āsāya vāṇijā yanti, samuddaṃ dhanahārakā;
याय आसाय तिट्ठामि, सा मे आसा समिज्झती’’ति॥
Yāya āsāya tiṭṭhāmi, sā me āsā samijjhatī’’ti.
आसाय समिद्धि वुच्चते निट्ठा। आसा च निट्ठा च इतोनिदानाति। आसा च निट्ठा च इतो छन्दनिदाना छन्दसमुदया छन्दजातिका छन्दपभवाति – आसा च निट्ठा च इतोनिदाना।
Āsāya samiddhi vuccate niṭṭhā. Āsāca niṭṭhā ca itonidānāti. Āsā ca niṭṭhā ca ito chandanidānā chandasamudayā chandajātikā chandapabhavāti – āsā ca niṭṭhā ca itonidānā.
ये सम्परायाय नरस्स होन्तीति। ये नरस्स परायना होन्ति दीपा होन्ति ताणा होन्ति लेणा होन्ति सरणा होन्ति निट्ठा परायना होन्तीति – ये सम्परायाय नरस्स होन्ति।
Ye samparāyāya narassa hontīti. Ye narassa parāyanā honti dīpā honti tāṇā honti leṇā honti saraṇā honti niṭṭhā parāyanā hontīti – ye samparāyāya narassa honti.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘छन्दानिदानानि पियानि लोके, ये चापि लोभा विचरन्ति लोके।
‘‘Chandānidānāni piyāni loke, ye cāpi lobhā vicaranti loke;
आसा च निट्ठा च इतोनिदाना, ये सम्परायाय नरस्स होन्ती’’ति॥
Āsā ca niṭṭhā ca itonidānā, ye samparāyāya narassa hontī’’ti.
१०१.
101.
छन्दो नु लोकस्मिं कुतोनिदानो, विनिच्छया चापि 5 कुतोपहूता।
Chando nu lokasmiṃ kutonidāno, vinicchayā cāpi6kutopahūtā;
कोधो मोसवज्जञ्च कथंकथा च, ये चापि धम्मा समणेन वुत्ता॥
Kodho mosavajjañca kathaṃkathā ca, ye cāpi dhammā samaṇena vuttā.
छन्दो नु लोकस्मिं कुतोनिदानोति। छन्दो कुतोनिदानो कुतोजातो कुतोसञ्जातो कुतोनिब्बत्तो कुतोअभिनिब्बत्तो कुतोपातुभूतो, किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवोति छन्दस्स मूलं पुच्छति…पे॰… समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति पसादेतीति – छन्दो नु लोकस्मिं कुतोनिदानो।
Chando nu lokasmiṃ kutonidānoti. Chando kutonidāno kutojāto kutosañjāto kutonibbatto kutoabhinibbatto kutopātubhūto, kiṃnidāno kiṃsamudayo kiṃjātiko kiṃpabhavoti chandassa mūlaṃ pucchati…pe… samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – chando nu lokasmiṃ kutonidāno.
विनिच्छया चापि कुतोपहूताति। विनिच्छया कुतोपहूता कुतोजाता कुतोसञ्जाता कुतोनिब्बत्ता कुतोअभिनिब्बत्ता कुतोपातुभूता , किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवाति विनिच्छयानं मूलं पुच्छति…पे॰… समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति पसादेतीति – विनिच्छया चापि कुतोपहूता।
Vinicchayācāpi kutopahūtāti. Vinicchayā kutopahūtā kutojātā kutosañjātā kutonibbattā kutoabhinibbattā kutopātubhūtā , kiṃnidānā kiṃsamudayā kiṃjātikā kiṃpabhavāti vinicchayānaṃ mūlaṃ pucchati…pe… samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – vinicchayā cāpi kutopahūtā.
कोधो मोसवज्जञ्च कथंकथा चाति। कोधोति यो एवरूपो चित्तस्स आघातो पटिघातो, पटिघं पटिविरोधो, कोपो पकोपो सम्पकोपो, दोसो पदोसो सम्पदोसो, चित्तस्स ब्यापत्ति मनोपदोसो, कोधो कुज्झना कुज्झितत्तं, दोसो दुस्सना दुस्सितत्तं, ब्यापत्ति ब्यापज्जना ब्यापज्जितत्तं, विरोधो पटिविरोधो, चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स। मोसवज्जं वुच्चति मुसावादो। कथंकथा वुच्चति विचिकिच्छाति – कोधो मोसवज्जञ्च कथंकथा च।
Kodho mosavajjañca kathaṃkathā cāti. Kodhoti yo evarūpo cittassa āghāto paṭighāto, paṭighaṃ paṭivirodho, kopo pakopo sampakopo, doso padoso sampadoso, cittassa byāpatti manopadoso, kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitattaṃ, byāpatti byāpajjanā byāpajjitattaṃ, virodho paṭivirodho, caṇḍikkaṃ asuropo anattamanatā cittassa. Mosavajjaṃ vuccati musāvādo. Kathaṃkathā vuccati vicikicchāti – kodho mosavajjañca kathaṃkathā ca.
ये चापि धम्मा समणेन वुत्ताति। ये चापीति ये कोधेन च मोसवज्जेन च कथंकथाय च सहगता सहजाता संसट्ठा सम्पयुत्ता, एकुप्पादा एकनिरोधा एकवत्थुका एकारम्मणा – इमे वुच्चन्ति ये चापि धम्मा। अथ वा ये ते किलेसा अञ्ञजातिका अञ्ञविहितका – इमे वुच्चन्ति ये चापि धम्मा। समणेन वुत्ताति समणेन समितपापेन ब्राह्मणेन बाहितपापधम्मेन भिक्खुना भिन्नकिलेसमूलेन सब्बाकुसलमूलबन्धना पमुत्तेन वुत्ता पवुत्ता आचिक्खिता देसिता पञ्ञपिता पट्ठपिता विवटा विभत्ता उत्तानीकता पकासिताति – ये चापि धम्मा समणेन वुत्ता।
Ye cāpi dhammā samaṇena vuttāti. Ye cāpīti ye kodhena ca mosavajjena ca kathaṃkathāya ca sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā sampayuttā, ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇā – ime vuccanti ye cāpi dhammā. Atha vā ye te kilesā aññajātikā aññavihitakā – ime vuccanti ye cāpi dhammā. Samaṇena vuttāti samaṇena samitapāpena brāhmaṇena bāhitapāpadhammena bhikkhunā bhinnakilesamūlena sabbākusalamūlabandhanā pamuttena vuttā pavuttā ācikkhitā desitā paññapitā paṭṭhapitā vivaṭā vibhattā uttānīkatā pakāsitāti – ye cāpi dhammā samaṇena vuttā.
तेनाह सो निम्मितो –
Tenāha so nimmito –
‘‘छन्दो नु लोकस्मिं कुतोनिदानो, विनिच्छता चापि कुतोपहूता।
‘‘Chando nu lokasmiṃ kutonidāno, vinicchatā cāpi kutopahūtā;
कोधो मोसवज्जञ्च कथंकथा च, ये चापि धम्मा समणेन वुत्ता’’ति॥
Kodho mosavajjañca kathaṃkathā ca, ye cāpi dhammā samaṇena vuttā’’ti.
१०२.
102.
सातं असातन्ति यमाहु लोके, तमूपनिस्साय पहोति छन्दो।
Sātaṃ asātanti yamāhu loke, tamūpanissāya pahoti chando;
रूपेसु दिस्वा विभवं भवञ्च, विनिच्छयं कुब्बति 7 जन्तु लोके॥
Rūpesu disvā vibhavaṃ bhavañca, vinicchayaṃ kubbati8jantu loke.
सातं असातन्ति यमाहु लोकेति। सातन्ति सुखा च वेदना, इट्ठञ्च वत्थु 9। असातन्ति दुक्खा च वेदना, अनिट्ठञ्च वत्थु। यमाहु लोकेति यं आहंसु यं कथेन्ति यं भणन्ति यं दीपेन्ति यं वोहरन्तीति – सातं असातन्ति यमाहु लोके।
Sātaṃ asātanti yamāhu loketi. Sātanti sukhā ca vedanā, iṭṭhañca vatthu 10. Asātanti dukkhā ca vedanā, aniṭṭhañca vatthu. Yamāhu loketi yaṃ āhaṃsu yaṃ kathenti yaṃ bhaṇanti yaṃ dīpenti yaṃ voharantīti – sātaṃ asātanti yamāhu loke.
तमूपनिस्साय पहोति छन्दोति। सातासातं निस्साय, सुखदुक्खं निस्साय, सोमनस्सदोमनस्सं निस्साय, इट्ठानिट्ठं निस्साय, अनुनयपटिघं निस्साय छन्दो पहोति पभवति जायति सञ्जायति निब्बत्तति अभिनिब्बत्ततीति – तमूपनिस्साय पहोति छन्दो।
Tamūpanissāyapahoti chandoti. Sātāsātaṃ nissāya, sukhadukkhaṃ nissāya, somanassadomanassaṃ nissāya, iṭṭhāniṭṭhaṃ nissāya, anunayapaṭighaṃ nissāya chando pahoti pabhavati jāyati sañjāyati nibbattati abhinibbattatīti – tamūpanissāya pahoti chando.
रूपेसु दिस्वा विभवं भवञ्चाति। रूपेसूति चत्तारो च महाभूता चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूपं। कतमो रूपानं भवो? यो रूपानं भवो जाति सञ्जाति निब्बत्ति अभिनिब्बत्ति पातुभावो – अयं रूपानं भवो। कतमो रूपानं विभवो? यो रूपानं खयो वयो भेदो परिभेदो अनिच्चता अन्तरधानं – अयं रूपानं विभवो। रूपेसु दिस्वा विभवं भवञ्चाति रूपेसु भवञ्च विभवञ्च दिस्वा पस्सित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – रूपेसु दिस्वा विभवं भवञ्च।
Rūpesu disvā vibhavaṃ bhavañcāti. Rūpesūti cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpaṃ. Katamo rūpānaṃ bhavo? Yo rūpānaṃ bhavo jāti sañjāti nibbatti abhinibbatti pātubhāvo – ayaṃ rūpānaṃ bhavo. Katamo rūpānaṃ vibhavo? Yo rūpānaṃ khayo vayo bhedo paribhedo aniccatā antaradhānaṃ – ayaṃ rūpānaṃ vibhavo. Rūpesu disvā vibhavaṃ bhavañcāti rūpesu bhavañca vibhavañca disvā passitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – rūpesu disvā vibhavaṃ bhavañca.
विनिच्छयं कुब्बति जन्तु लोकेति। विनिच्छयाति द्वे विनिच्छया – तण्हाविनिच्छयो च, दिट्ठिविनिच्छयो च। कथं तण्हाविनिच्छयं करोति? इधेकच्चस्स अनुप्पन्ना चेव भोगा न उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च भोगा परिक्खयं गच्छन्ति। तस्स एवं होति – ‘‘केन नु खो मे उपायेन अनुप्पन्ना चेव भोगा न उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च भोगा परिक्खयं गच्छन्ती’’ति। तस्स पन एवं होति ‘‘सुरामेरयमज्जप्पमादट्ठानानुयोगं अनुयुत्तस्स मे अनुप्पन्ना चेव भोगा न उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च भोगा परिक्खयं गच्छन्ति; विकालविसिखाचरियानुयोगं अनुयुत्तस्स मे अनुप्पन्ना चेव भोगा न उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च भोगा परिक्खयं गच्छन्ति; समज्जाभिचरणं अनुयुत्तस्स मे… जुतप्पमादट्ठानानुयोगं अनुयुत्तस्स मे… पापमित्तानुयोगं अनुयुत्तस्स मे अनुप्पन्ना चेव भोगा न उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च भोगा परिक्खयं गच्छन्ति; आलस्यानुयोगं अनुयुत्तस्स मे अनुप्पन्ना चेव भोगा न उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च भोगा परिक्खयं गच्छन्ती’’ति एवं ञाणं कत्वा छ भोगानं अपायमुखानि न सेवति, छ भोगानं आयमुखानि सेवति। एवम्पि तण्हाविनिच्छयं करोति।
Vinicchayaṃ kubbati jantu loketi. Vinicchayāti dve vinicchayā – taṇhāvinicchayo ca, diṭṭhivinicchayo ca. Kathaṃ taṇhāvinicchayaṃ karoti? Idhekaccassa anuppannā ceva bhogā na uppajjanti, uppannā ca bhogā parikkhayaṃ gacchanti. Tassa evaṃ hoti – ‘‘kena nu kho me upāyena anuppannā ceva bhogā na uppajjanti, uppannā ca bhogā parikkhayaṃ gacchantī’’ti. Tassa pana evaṃ hoti ‘‘surāmerayamajjappamādaṭṭhānānuyogaṃ anuyuttassa me anuppannā ceva bhogā na uppajjanti, uppannā ca bhogā parikkhayaṃ gacchanti; vikālavisikhācariyānuyogaṃ anuyuttassa me anuppannā ceva bhogā na uppajjanti, uppannā ca bhogā parikkhayaṃ gacchanti; samajjābhicaraṇaṃ anuyuttassa me… jutappamādaṭṭhānānuyogaṃ anuyuttassa me… pāpamittānuyogaṃ anuyuttassa me anuppannā ceva bhogā na uppajjanti, uppannā ca bhogā parikkhayaṃ gacchanti; ālasyānuyogaṃ anuyuttassa me anuppannā ceva bhogā na uppajjanti, uppannā ca bhogā parikkhayaṃ gacchantī’’ti evaṃ ñāṇaṃ katvā cha bhogānaṃ apāyamukhāni na sevati, cha bhogānaṃ āyamukhāni sevati. Evampi taṇhāvinicchayaṃ karoti.
अथ वा कसिया वा वणिज्जाय वा गोरक्खेन वा इस्सत्थेन 11 वा राजपोरिसेन वा सिप्पञ्ञतरेन वा पटिपज्जति। एवम्पि तण्हाविनिच्छयं करोति। कथं दिट्ठिविनिच्छयं करोति? चक्खुस्मिं उप्पन्ने जानाति – ‘‘अत्ता मे उप्पन्नो’’ति, चक्खुस्मिं अन्तरहिते जानाति – ‘‘अत्ता मे अन्तरहितो विगतो मे अत्ता’’ति। एवम्पि दिट्ठिविनिच्छयं करोति। सोतस्मिं… घानस्मिं… जिव्हाय… कायस्मिं… रूपस्मिं… सद्दस्मिं… गन्धस्मिं… रसस्मिं… फोट्ठब्बस्मिं उप्पन्ने जानाति – ‘‘अत्ता मे उप्पन्नो’’ति, फोट्ठब्बस्मिं अन्तरहिते जानाति – ‘‘अत्ता मे अन्तरहितो विगतो मे अत्ता’’ति। एवम्पि दिट्ठिविनिच्छयं करोति जनेति सञ्जनेति निब्बत्तेति अभिनिब्बत्तेति। जन्तूति सत्तो नरो मानवो…पे॰… मनुजो। लोकेति अपायलोके …पे॰… आयतनलोकेति – विनिच्छयं कुब्बति जन्तु लोके।
Atha vā kasiyā vā vaṇijjāya vā gorakkhena vā issatthena 12 vā rājaporisena vā sippaññatarena vā paṭipajjati. Evampi taṇhāvinicchayaṃ karoti. Kathaṃ diṭṭhivinicchayaṃ karoti? Cakkhusmiṃ uppanne jānāti – ‘‘attā me uppanno’’ti, cakkhusmiṃ antarahite jānāti – ‘‘attā me antarahito vigato me attā’’ti. Evampi diṭṭhivinicchayaṃ karoti. Sotasmiṃ… ghānasmiṃ… jivhāya… kāyasmiṃ… rūpasmiṃ… saddasmiṃ… gandhasmiṃ… rasasmiṃ… phoṭṭhabbasmiṃ uppanne jānāti – ‘‘attā me uppanno’’ti, phoṭṭhabbasmiṃ antarahite jānāti – ‘‘attā me antarahito vigato me attā’’ti. Evampi diṭṭhivinicchayaṃ karoti janeti sañjaneti nibbatteti abhinibbatteti. Jantūti satto naro mānavo…pe… manujo. Loketi apāyaloke …pe… āyatanaloketi – vinicchayaṃ kubbati jantu loke.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘सातं असातन्ति यमाहु लोके, तमूपनिस्साय पहोति छन्दो।
‘‘Sātaṃ asātanti yamāhu loke, tamūpanissāya pahoti chando;
रूपेसु दिस्वा विभवं भवञ्च, विनिच्छयं कुब्बति जन्तु लोके’’ति॥
Rūpesu disvā vibhavaṃ bhavañca, vinicchayaṃ kubbati jantu loke’’ti.
१०३.
103.
कोधो मोसवज्जञ्च कथंकथा च, एतेपि धम्मा द्वयमेव सन्ते।
Kodho mosavajjañca kathaṃkathā ca, etepi dhammā dvayameva sante;
कथंकथी ञाणपथाय सिक्खे, ञत्वा पवुत्ता समणेन धम्मा॥
Kathaṃkathī ñāṇapathāya sikkhe, ñatvā pavuttā samaṇena dhammā.
कोधो मोसवज्जञ्च कथंकथा चाति। कोधोति यो एवरूपो चित्तस्स आघातो पटिघातो…पे॰… मोसवज्जं वुच्चति मुसावादो। कथंकथा वुच्चति विचिकिच्छा। इट्ठं वत्थुं निस्सायपि कोधो जायति, अनिट्ठं वत्थुं निस्सायपि कोधो जायति। इट्ठं वत्थुं निस्सायपि मुसावादो उप्पज्जति, अनिट्ठं वत्थुं निस्सायपि मुसावादो उप्पज्जति। इट्ठं वत्थुं निस्सायपि कथंकथा उप्पज्जति, अनिट्ठं वत्थुं निस्सायपि कथंकथा उप्पज्जति।
Kodho mosavajjañca kathaṃkathā cāti. Kodhoti yo evarūpo cittassa āghāto paṭighāto…pe… mosavajjaṃ vuccati musāvādo. Kathaṃkathā vuccati vicikicchā. Iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāyapi kodho jāyati, aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāyapi kodho jāyati. Iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāyapi musāvādo uppajjati, aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāyapi musāvādo uppajjati. Iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāyapi kathaṃkathā uppajjati, aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāyapi kathaṃkathā uppajjati.
कथं अनिट्ठं वत्थुं निस्साय कोधो जायति? पकतिया अनिट्ठं वत्थुं निस्साय कोधो जायति। अनत्थं मे अचरीति कोधो जायति, अनत्थं मे चरतीति कोधो जायति, अनत्थं मे चरिस्सतीति कोधो जायति; पियस्स मे मनापस्स अनत्थं अचरि … अनत्थं चरति… अनत्थं चरिस्सतीति कोधो जायति; अप्पियस्स मे अमनापस्स अत्थं अचरि… अत्थं चरति… अत्थं चरिस्सतीति कोधो जायति। एवं अनिट्ठं वत्थुं निस्साय कोधो जायति।
Kathaṃ aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kodho jāyati? Pakatiyā aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kodho jāyati. Anatthaṃ me acarīti kodho jāyati, anatthaṃ me caratīti kodho jāyati, anatthaṃ me carissatīti kodho jāyati; piyassa me manāpassa anatthaṃ acari … anatthaṃ carati… anatthaṃ carissatīti kodho jāyati; appiyassa me amanāpassa atthaṃ acari… atthaṃ carati… atthaṃ carissatīti kodho jāyati. Evaṃ aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kodho jāyati.
कथं इट्ठं वत्थुं निस्साय कोधो जायति? इट्ठं वत्थुं अच्छेदसङ्किनोपि कोधो जायति, अच्छिज्जन्तेपि कोधो जायति, अच्छिन्नेपि कोधो जायति। इट्ठं वत्थुं विपरिणामसङ्किनोपि कोधो जायति, विपरिणामन्तेपि कोधो जायति, विपरिणतेपि कोधो जायति। एवं इट्ठं वत्थुं निस्साय कोधो जायति।
Kathaṃ iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kodho jāyati? Iṭṭhaṃ vatthuṃ acchedasaṅkinopi kodho jāyati, acchijjantepi kodho jāyati, acchinnepi kodho jāyati. Iṭṭhaṃ vatthuṃ vipariṇāmasaṅkinopi kodho jāyati, vipariṇāmantepi kodho jāyati, vipariṇatepi kodho jāyati. Evaṃ iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kodho jāyati.
कथं अनिट्ठं वत्थुं निस्साय मुसावादो उप्पज्जति? इधेकच्चो अन्दुबन्धनेन 13 वा बद्धो 14; तस्स बन्धनस्स मोक्खत्थाय सम्पजानमुसा भासति… रज्जुबन्धनेन वा बद्धो… सङ्खलिकबन्धनेन वा बद्धो… वेत्तबन्धनेन वा बद्धो… लताबन्धनेन वा बद्धो… पक्खेपबन्धनेन वा बद्धो… परिक्खेपबन्धनेन वा बद्धो… गामनिगमनगररट्ठबन्धनेन वा बद्धो… जनपदबन्धनेन वा बद्धो; तस्स बन्धनस्स मोक्खत्थाय सम्पजानमुसा भासति । एवं अनिट्ठं वत्थुं निस्साय मुसावादो उप्पज्जतीति।
Kathaṃ aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya musāvādo uppajjati? Idhekacco andubandhanena 15 vā baddho 16; tassa bandhanassa mokkhatthāya sampajānamusā bhāsati… rajjubandhanena vā baddho… saṅkhalikabandhanena vā baddho… vettabandhanena vā baddho… latābandhanena vā baddho… pakkhepabandhanena vā baddho… parikkhepabandhanena vā baddho… gāmanigamanagararaṭṭhabandhanena vā baddho… janapadabandhanena vā baddho; tassa bandhanassa mokkhatthāya sampajānamusā bhāsati . Evaṃ aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya musāvādo uppajjatīti.
कथं इट्ठं वत्थुं निस्साय मुसावादो उप्पज्जति? इधेकच्चो मनापिकानं 17 रूपानं हेतु सम्पजानमुसा भासति… मनापिकानं सद्दानं… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बानं हेतु… चीवरहेतु… पिण्डपातहेतु… सेनासनहेतु… गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारहेतु सम्पजानमुसा भासति। एवं इट्ठं वत्थुं निस्साय मुसावादो उप्पज्जति।
Kathaṃ iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya musāvādo uppajjati? Idhekacco manāpikānaṃ 18 rūpānaṃ hetu sampajānamusā bhāsati… manāpikānaṃ saddānaṃ… gandhānaṃ… rasānaṃ… phoṭṭhabbānaṃ hetu… cīvarahetu… piṇḍapātahetu… senāsanahetu… gilānapaccayabhesajjaparikkhārahetu sampajānamusā bhāsati. Evaṃ iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya musāvādo uppajjati.
कथं अनिट्ठं वत्थुं निस्साय कथंकथा उप्पज्जति? ‘‘मुच्चिस्सामि 19 नु खो चक्खुरोगतो, न नु खो मुच्चिस्सामि चक्खुरोगतो। मुच्चिस्सामि नु खो सोतरोगतो… घानरोगतो… जिव्हारोगतो… कायरोगतो… सीसरोगतो… कण्णरोगतो… मुखरोगतो… मुच्चिस्सामि नु खो दन्तरोगतो, न नु खो मुच्चिस्सामि दन्तरोगतो’’ति। एवं अनिट्ठं वत्थुं निस्साय कथंकथा उप्पज्जति।
Kathaṃ aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kathaṃkathā uppajjati? ‘‘Muccissāmi 20 nu kho cakkhurogato, na nu kho muccissāmi cakkhurogato. Muccissāmi nu kho sotarogato… ghānarogato… jivhārogato… kāyarogato… sīsarogato… kaṇṇarogato… mukharogato… muccissāmi nu kho dantarogato, na nu kho muccissāmi dantarogato’’ti. Evaṃ aniṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kathaṃkathā uppajjati.
कथं इट्ठं वत्थुं निस्साय कथंकथा उप्पज्जति? ‘‘लभिस्सामि नु खो मनापिके 21 रूपे, न नु खो लभिस्सामि मनापिके रूपे। लभिस्सामि नु खो मनापिके सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… कुलं… गणं… आवासं… लाभं… यसं… पसंसं… सुखं… चीवरं… पिण्डपातं… सेनासनं… गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खार’’न्ति। एवं इट्ठं वत्थुं निस्साय कथंकथा उप्पज्जतीति – कोधो मोसवज्जञ्च कथंकथा च।
Kathaṃ iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kathaṃkathā uppajjati? ‘‘Labhissāmi nu kho manāpike 22 rūpe, na nu kho labhissāmi manāpike rūpe. Labhissāmi nu kho manāpike sadde… gandhe… rase… phoṭṭhabbe… kulaṃ… gaṇaṃ… āvāsaṃ… lābhaṃ… yasaṃ… pasaṃsaṃ… sukhaṃ… cīvaraṃ… piṇḍapātaṃ… senāsanaṃ… gilānapaccayabhesajjaparikkhāra’’nti. Evaṃ iṭṭhaṃ vatthuṃ nissāya kathaṃkathā uppajjatīti – kodho mosavajjañca kathaṃkathā ca.
एतेपि धम्मा द्वयमेव सन्तेति। सातासाते सन्ते, सुखदुक्खे सन्ते, सोमनस्सदोमनस्से सन्ते, इट्ठानिट्ठे सन्ते, अनुनयपटिघे सन्ते संविज्जमाने अत्थि उपलब्भमानेति – एतेपि धम्मा द्वयमेव सन्ते।
Etepi dhammā dvayameva santeti. Sātāsāte sante, sukhadukkhe sante, somanassadomanasse sante, iṭṭhāniṭṭhe sante, anunayapaṭighe sante saṃvijjamāne atthi upalabbhamāneti – etepi dhammā dvayameva sante.
कथंकथी ञाणपथाय सिक्खेति। ञाणम्पि ञाणपथो, ञाणस्स आरम्मणम्पि ञाणपथो, ञाणसहभुनोपि धम्मा ञाणपथो। यथा अरियमग्गो अरियपथो, देवमग्गो देवपथो, ब्रह्ममग्गो ब्रह्मपथो; एवमेव ञाणम्पि ञाणपथो, ञाणस्स आरम्मणम्पि ञाणपथो, ञाणसहभुनोपि धम्मा ञाणपथो।
Kathaṃkathī ñāṇapathāya sikkheti. Ñāṇampi ñāṇapatho, ñāṇassa ārammaṇampi ñāṇapatho, ñāṇasahabhunopi dhammā ñāṇapatho. Yathā ariyamaggo ariyapatho, devamaggo devapatho, brahmamaggo brahmapatho; evameva ñāṇampi ñāṇapatho, ñāṇassa ārammaṇampi ñāṇapatho, ñāṇasahabhunopi dhammā ñāṇapatho.
सिक्खेति तिस्सो सिक्खा – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्ञासिक्खा। कतमा अधिसीलसिक्खा? इध भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो, अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु, खुद्दको सीलक्खन्धो… महन्तो सीलक्खन्धो… सीलं पतिट्ठा आदि चरणं संयमो संवरो मुखं पमुखं कुसलानं धम्मानं समापत्तिया – अयं अधिसीलसिक्खा। कतमा अधिचित्तसिक्खा? इध भिक्खु विविच्चेव कामेहि…पे॰… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति – अयं अधिचित्तसिक्खा। कतमा अधिपञ्ञासिक्खा? इध भिक्खु पञ्ञवा होति, उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मादुक्खक्खयगामिनिया। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘इमे आसवा’’ति यथाभूतं पजानाति…पे॰… ‘‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति – अयं अधिपञ्ञासिक्खा।
Sikkheti tisso sikkhā – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhā. Katamā adhisīlasikkhā? Idha bhikkhu sīlavā hoti, pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati ācāragocarasampanno, aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī, samādāya sikkhati sikkhāpadesu, khuddako sīlakkhandho… mahanto sīlakkhandho… sīlaṃ patiṭṭhā ādi caraṇaṃ saṃyamo saṃvaro mukhaṃ pamukhaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā – ayaṃ adhisīlasikkhā. Katamā adhicittasikkhā? Idha bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati – ayaṃ adhicittasikkhā. Katamā adhipaññāsikkhā? Idha bhikkhu paññavā hoti, udayatthagāminiyā paññāya samannāgato ariyāya nibbedhikāya sammādukkhakkhayagāminiyā. So ‘‘idaṃ dukkha’’nti yathābhūtaṃ pajānāti…pe… ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ime āsavā’’ti yathābhūtaṃ pajānāti…pe… ‘‘ayaṃ āsavanirodhagāminī paṭipadā’’ti yathābhūtaṃ pajānāti – ayaṃ adhipaññāsikkhā.
कथंकथी ञाणपथाय सिक्खेति। कथंकथी पुग्गलो सकङ्खो सविलेखो सद्वेळ्हको सविचिकिच्छो, ञाणाधिगमाय ञाणफुसनाय ञाणसच्छिकिरियाय अधिसीलम्पि सिक्खेय्य, अधिचित्तम्पि सिक्खेय्य, अधिपञ्ञम्पि सिक्खेय्य; इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्जन्तो सिक्खेय्य, जानन्तो सिक्खेय्य, पस्सन्तो सिक्खेय्य, पच्चवेक्खन्तो सिक्खेय्य, चित्तं अधिट्ठहन्तो सिक्खेय्य, सद्धाय अधिमुच्चन्तो सिक्खेय्य, वीरियं पग्गण्हन्तो सिक्खेय्य, सतिं उपट्ठहन्तो सिक्खेय्य, चित्तं समादहन्तो सिक्खेय्य, पञ्ञाय पजानन्तो सिक्खेय्य, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो सिक्खेय्य, परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो सिक्खेय्य, पहातब्बं पजहन्तो सिक्खेय्य, भावेतब्बं भावेन्तो सिक्खेय्य, सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खेय्य आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्याति – कथंकथी ञाणपथाय सिक्खे।
Kathaṃkathīñāṇapathāya sikkheti. Kathaṃkathī puggalo sakaṅkho savilekho sadveḷhako savicikiccho, ñāṇādhigamāya ñāṇaphusanāya ñāṇasacchikiriyāya adhisīlampi sikkheyya, adhicittampi sikkheyya, adhipaññampi sikkheyya; imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya, jānanto sikkheyya, passanto sikkheyya, paccavekkhanto sikkheyya, cittaṃ adhiṭṭhahanto sikkheyya, saddhāya adhimuccanto sikkheyya, vīriyaṃ paggaṇhanto sikkheyya, satiṃ upaṭṭhahanto sikkheyya, cittaṃ samādahanto sikkheyya, paññāya pajānanto sikkheyya, abhiññeyyaṃ abhijānanto sikkheyya, pariññeyyaṃ parijānanto sikkheyya, pahātabbaṃ pajahanto sikkheyya, bhāvetabbaṃ bhāvento sikkheyya, sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkheyya ācareyya samācareyya samādāya vatteyyāti – kathaṃkathī ñāṇapathāya sikkhe.
ञत्वा पवुत्ता समणेन धम्माति। ञत्वाति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा वुत्ता पवुत्ता आचिक्खिता देसिता पञ्ञपिता पट्ठपिता विवटा विभत्ता उत्तानीकता 23 पकासिता। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा वुत्ता पवुत्ता आचिक्खिता देसिता पञ्ञपिता पट्ठपिता विवटा विभत्ता उत्तानीकता पकासिता, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति… ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति…पे॰… ‘‘जातिपच्चया जरामरण’’न्ति… ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’ति…पे॰… ‘‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’ति… ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति… ‘‘इमे आसवा’’ति…पे॰… ‘‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति… ‘‘इमे धम्मा अभिञ्ञेय्या’’ति… ‘‘इमे धम्मा परिञ्ञेय्या’’ति… ‘‘इमे धम्मा पहातब्बा’’ति… ‘‘इमे धम्मा भावेतब्बा’’ति… ‘‘इमे धम्मा सच्छिकातब्बा’’ति… छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च… पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं… चतुन्नं महाभूतानं… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्त्न्त्ति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा वुत्ता पवुत्ता आचिक्खिता देसिता पञ्ञपिता पट्ठपिता विवटा विभत्ता उत्तानीकता पकासिता।
Ñatvā pavuttā samaṇena dhammāti. Ñatvāti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā vuttā pavuttā ācikkhitā desitā paññapitā paṭṭhapitā vivaṭā vibhattā uttānīkatā 24 pakāsitā. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā vuttā pavuttā ācikkhitā desitā paññapitā paṭṭhapitā vivaṭā vibhattā uttānīkatā pakāsitā, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti… ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti…pe… ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti… ‘‘avijjānirodhā saṅkhāranirodho’’ti…pe… ‘‘jātinirodhā jarāmaraṇanirodho’’ti… ‘‘idaṃ dukkha’’nti…pe… ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti… ‘‘ime āsavā’’ti…pe… ‘‘ayaṃ āsavanirodhagāminī paṭipadā’’ti… ‘‘ime dhammā abhiññeyyā’’ti… ‘‘ime dhammā pariññeyyā’’ti… ‘‘ime dhammā pahātabbā’’ti… ‘‘ime dhammā bhāvetabbā’’ti… ‘‘ime dhammā sacchikātabbā’’ti… channaṃ phassāyatanānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca… pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ… catunnaṃ mahābhūtānaṃ… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’ntntti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā vuttā pavuttā ācikkhitā desitā paññapitā paṭṭhapitā vivaṭā vibhattā uttānīkatā pakāsitā.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘अभिञ्ञायाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमि, नो अनभिञ्ञाय। सनिदानाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमि, नो अनिदानं। सप्पाटिहारियाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमि, नो अप्पाटिहारियं। तस्स मय्हं, भिक्खवे, अभिञ्ञाय धम्मं देसयतो, नो अनभिञ्ञाय, सनिदानं धम्मं देसयतो, नो अनिदानं, सप्पाटिहारियं धम्मं देसयतो, नो अप्पाटिहारियं, करणीयो ओवादो, करणीया अनुसासनी। अलञ्च पन, भिक्खवे, वो तुट्ठिया अलं पामोज्जाय अलं सोमनस्साय सम्मासम्बुद्धो भगवा, स्वाक्खातो धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घोति। इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने दससहस्सी लोकधातु अकम्पित्था’’ति – ञत्वा पवुत्ता समणेन धम्मा।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘abhiññāyāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemi, no anabhiññāya. Sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemi, no anidānaṃ. Sappāṭihāriyāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemi, no appāṭihāriyaṃ. Tassa mayhaṃ, bhikkhave, abhiññāya dhammaṃ desayato, no anabhiññāya, sanidānaṃ dhammaṃ desayato, no anidānaṃ, sappāṭihāriyaṃ dhammaṃ desayato, no appāṭihāriyaṃ, karaṇīyo ovādo, karaṇīyā anusāsanī. Alañca pana, bhikkhave, vo tuṭṭhiyā alaṃ pāmojjāya alaṃ somanassāya sammāsambuddho bhagavā, svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅghoti. Imasmiñca pana veyyākaraṇasmiṃ bhaññamāne dasasahassī lokadhātu akampitthā’’ti – ñatvā pavuttā samaṇena dhammā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘कोधो मोसवज्जञ्च कथंकथा च, एतेपि धम्मा द्वयमेव सन्ते।
‘‘Kodho mosavajjañca kathaṃkathā ca, etepi dhammā dvayameva sante;
कथंकथी ञाणपथाय सिक्खे, ञत्वा पवुत्ता समणेन धम्मा’’ति॥
Kathaṃkathī ñāṇapathāya sikkhe, ñatvā pavuttā samaṇena dhammā’’ti.
१०४.
104.
सातं असातञ्च कुतोनिदाना, किस्मिं असन्ते न भवन्ति हेते।
Sātaṃasātañca kutonidānā, kismiṃ asante na bhavanti hete;
विभवं भवञ्चापि यमेतमत्थं, एतं मे पब्रूहि यतोनिदानं॥
Vibhavaṃ bhavañcāpi yametamatthaṃ, etaṃ me pabrūhi yatonidānaṃ.
सातं असातञ्च कुतोनिदानाति। साता असाता कुतोनिदाना कुतोजाता कुतोसञ्जाता कुतोनिब्बत्ता कुतोअभिनिब्बत्ता कुतोपातुभूता, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवाति सातासातानं मूलं पुच्छति…पे॰… समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति पसादेतीति – सातं असातञ्च कुतोनिदाना।
Sātaṃ asātañca kutonidānāti. Sātā asātā kutonidānā kutojātā kutosañjātā kutonibbattā kutoabhinibbattā kutopātubhūtā, kiṃnidānā kiṃsamudayā kiṃjātikā kiṃpabhavāti sātāsātānaṃ mūlaṃ pucchati…pe… samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – sātaṃ asātañca kutonidānā.
किस्मिं असन्ते न भवन्ति हेतेति। किस्मिं असन्ते असंविज्जमाने नत्थि अनुपलब्भमाने सातासाता न भवन्ति नप्पभवन्ति न जायन्ति न सञ्जायन्ति न निब्बत्तन्ति न अभिनिब्बत्तन्तीति – किस्मिं असन्ते न भवन्ति हेते।
Kismiṃ asante na bhavanti heteti. Kismiṃ asante asaṃvijjamāne natthi anupalabbhamāne sātāsātā na bhavanti nappabhavanti na jāyanti na sañjāyanti na nibbattanti na abhinibbattantīti – kismiṃ asante na bhavanti hete.
विभवं भवञ्चापि यमेतमत्थन्ति। कतमो सातासातानं भवो? यो सातासातानं भवो पभवो जाति सञ्जाति निब्बत्ति अभिनिब्बत्ति पातुभावो – अयं सातासातानं भवो। कतमो सातासातानं विभवो? यो सातासातानं खयो वयो भेदो परिभेदो अनिच्चता अन्तरधानं – अयं सातासातानं विभवो। यमेतमत्थन्ति यं परमत्थन्ति – विभवं भवञ्चापि यमेतमत्थं।
Vibhavaṃ bhavañcāpi yametamatthanti. Katamo sātāsātānaṃ bhavo? Yo sātāsātānaṃ bhavo pabhavo jāti sañjāti nibbatti abhinibbatti pātubhāvo – ayaṃ sātāsātānaṃ bhavo. Katamo sātāsātānaṃ vibhavo? Yo sātāsātānaṃ khayo vayo bhedo paribhedo aniccatā antaradhānaṃ – ayaṃ sātāsātānaṃ vibhavo. Yametamatthanti yaṃ paramatthanti – vibhavaṃ bhavañcāpi yametamatthaṃ.
एतं मे पब्रूहि यतोनिदानन्ति। एतन्ति यं पुच्छामि यं याचामि यं अज्झेसामि यं पसादेमि। पब्रूहीति ब्रूहि वदेहि आचिक्ख देसेहि पञ्ञपेहि पट्ठपेहि विवर विभज उत्तानीकरोहि पकासेहीति – एतं मे पब्रूहि। यतोनिदानन्ति यंनिदानं यंसमुदयं यंजातिकं यंपभवन्ति – एतं मे पब्रूहि यतोनिदानं।
Etaṃ me pabrūhi yatonidānanti. Etanti yaṃ pucchāmi yaṃ yācāmi yaṃ ajjhesāmi yaṃ pasādemi. Pabrūhīti brūhi vadehi ācikkha desehi paññapehi paṭṭhapehi vivara vibhaja uttānīkarohi pakāsehīti – etaṃ me pabrūhi. Yatonidānanti yaṃnidānaṃ yaṃsamudayaṃ yaṃjātikaṃ yaṃpabhavanti – etaṃ me pabrūhi yatonidānaṃ.
तेनाह सो निम्मितो –
Tenāha so nimmito –
‘‘सातं असातञ्च कुतोनिदाना, किस्मिं असन्ते न भवन्ति हेते।
‘‘Sātaṃ asātañca kutonidānā, kismiṃ asante na bhavanti hete;
विभवं भवञ्चापि यमेतमत्थं, एतं मे पब्रूहि यतोनिदान’’न्ति॥
Vibhavaṃ bhavañcāpi yametamatthaṃ, etaṃ me pabrūhi yatonidāna’’nti.
१०५.
105.
फस्सनिदानं सातं असातं, फस्से असन्ते न भवन्ति हेते।
Phassanidānaṃ sātaṃ asātaṃ, phasse asante na bhavanti hete;
विभवं भवञ्चापि यमेतमत्थं, एतं ते पब्रूमि इतोनिदानं॥
Vibhavaṃ bhavañcāpi yametamatthaṃ, etaṃ te pabrūmi itonidānaṃ.
फस्सनिदानं सातं असातन्ति। सुखवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना। या तस्सेव सुखवेदनीयस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति। दुक्खवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना। या तस्सेव दुक्खवेदनीयस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति। अदुक्खमसुखवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना। या तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनीयस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखा वेदना सा निरुज्झति, वूपसम्मति। फस्सनिदानं सातं असातन्ति । सातासाता फस्सनिदाना फस्ससमुदया फस्सजातिका फस्सप्पभवाति – फस्सनिदानं सातं असातं।
Phassanidānaṃ sātaṃ asātanti. Sukhavedanīyaṃ phassaṃ paṭicca uppajjati sukhā vedanā. Yā tasseva sukhavedanīyassa phassassa nirodhā, yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ sukhavedanīyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā sā nirujjhati, sā vūpasammati. Dukkhavedanīyaṃ phassaṃ paṭicca uppajjati dukkhā vedanā. Yā tasseva dukkhavedanīyassa phassassa nirodhā, yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ dukkhavedanīyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā dukkhā vedanā sā nirujjhati, sā vūpasammati. Adukkhamasukhavedanīyaṃ phassaṃ paṭicca uppajjati adukkhamasukhā vedanā. Yā tasseva adukkhamasukhavedanīyassa phassassa nirodhā, yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ adukkhamasukhavedanīyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā adukkhamasukhā vedanā sā nirujjhati, vūpasammati. Phassanidānaṃ sātaṃ asātanti . Sātāsātā phassanidānā phassasamudayā phassajātikā phassappabhavāti – phassanidānaṃ sātaṃ asātaṃ.
फस्से असन्ते न भवन्ति हेतेति। फस्से असन्ते असंविज्जमाने नत्थि अनुपलब्भमाने सातासाता न भवन्ति नप्पभवन्ति न जायन्ति न सञ्जायन्ति न निब्बत्तन्ति नाभिनिब्बत्तन्ति न पातुभवन्तीति – फस्से असन्ते न भवन्ति हेते।
Phasse asante na bhavanti heteti. Phasse asante asaṃvijjamāne natthi anupalabbhamāne sātāsātā na bhavanti nappabhavanti na jāyanti na sañjāyanti na nibbattanti nābhinibbattanti na pātubhavantīti – phasse asante na bhavanti hete.
विभवं भवञ्चापि यमेतमत्थन्ति। भवदिट्ठिपि फस्सनिदाना, विभवदिट्ठिपि फस्सनिदाना। यमेतमत्थन्ति यं परमत्थन्ति – विभवं भवञ्चापि यमेतमत्थं।
Vibhavaṃbhavañcāpi yametamatthanti. Bhavadiṭṭhipi phassanidānā, vibhavadiṭṭhipi phassanidānā. Yametamatthanti yaṃ paramatthanti – vibhavaṃ bhavañcāpi yametamatthaṃ.
एतं ते पब्रूमि इतोनिदानन्ति। एतन्ति यं पुच्छसि यं याचसि यं अज्झेससि यं पसादेसि। पब्रूमीति ब्रूमि आचिक्खामि देसेमि पञ्ञपेमि पट्ठपेमि विवरामि विभजामि उत्तानीकरोमि पकासेमीति – एतं ते पब्रूमि। इतोनिदानन्ति इतो फस्सनिदानं फस्ससमुदयं फस्सजातिकं फस्सप्पभवन्ति – एतं ते पब्रूमि इतोनिदानं।
Etaṃ te pabrūmi itonidānanti. Etanti yaṃ pucchasi yaṃ yācasi yaṃ ajjhesasi yaṃ pasādesi. Pabrūmīti brūmi ācikkhāmi desemi paññapemi paṭṭhapemi vivarāmi vibhajāmi uttānīkaromi pakāsemīti – etaṃ te pabrūmi. Itonidānanti ito phassanidānaṃ phassasamudayaṃ phassajātikaṃ phassappabhavanti – etaṃ te pabrūmi itonidānaṃ.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘फस्सनिदानं सातं असातं, फस्से असन्ते न भवन्ति हेते।
‘‘Phassanidānaṃ sātaṃ asātaṃ, phasse asante na bhavanti hete;
विभवं भवञ्चापि यमेतमत्थं, एतं ते पब्रूमि इतोनिदान’’न्ति॥
Vibhavaṃ bhavañcāpi yametamatthaṃ, etaṃ te pabrūmi itonidāna’’nti.
१०६.
106.
फस्सो नु लोकस्मिं कुतोनिदानो, परिग्गहा चापि 25 कुतोपहूता।
Phassonu lokasmiṃ kutonidāno, pariggahā cāpi26kutopahūtā;
किस्मिं असन्ते न ममत्तमत्थि, किस्मिं विभूते न फुसन्ति फस्सा॥
Kismiṃ asante na mamattamatthi, kismiṃ vibhūte na phusanti phassā.
फस्सो नु लोकस्मिं कुतोनिदानोति। फस्सो कुतोनिदानो कुतोजातो कुतोसञ्जातो कुतोनिब्बत्तो कुतोअभिनिब्बत्तो कुतोपातुभूतो, किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवोति फस्सस्स मूलं पुच्छति हेतुं पुच्छति…पे॰… समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति पसादेतीति – फस्सो नु लोकस्मिं कुतोनिदानो।
Phasso nu lokasmiṃ kutonidānoti. Phasso kutonidāno kutojāto kutosañjāto kutonibbatto kutoabhinibbatto kutopātubhūto, kiṃnidāno kiṃsamudayo kiṃjātiko kiṃpabhavoti phassassa mūlaṃ pucchati hetuṃ pucchati…pe… samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – phasso nu lokasmiṃ kutonidāno.
परिग्गहा चापि कुतोपहूताति परिग्गहा कुतोपहूता कुतोजाता कुतोसञ्जाता कुतोनिब्बत्ता कुतोअभिनिब्बत्ता कुतोपातुभूता, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवाति परिग्गहानं मूलं पुच्छति हेतुं पुच्छति…पे॰… समुदयं पुच्छति पपुच्छति याचति अज्झेसति पसादेतीति – परिग्गहा चापि कुतोपहूता।
Pariggahā cāpi kutopahūtāti pariggahā kutopahūtā kutojātā kutosañjātā kutonibbattā kutoabhinibbattā kutopātubhūtā, kiṃnidānā kiṃsamudayā kiṃjātikā kiṃpabhavāti pariggahānaṃ mūlaṃ pucchati hetuṃ pucchati…pe… samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – pariggahā cāpi kutopahūtā.
किस्मिं असन्ते न ममत्तमत्थीति। किस्मिं असन्ते असंविज्जमाने नत्थि अनुपलब्भमाने ममत्ता नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढाति – किस्मिं असन्ते न ममत्तमत्थि।
Kismiṃasante na mamattamatthīti. Kismiṃ asante asaṃvijjamāne natthi anupalabbhamāne mamattā natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhanti, pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhāti – kismiṃ asante na mamattamatthi.
किस्मिं विभूते न फुसन्ति फस्साति। किस्मिं विभूते विभविते अतिक्कन्ते समतिक्कन्ते वीतिवत्ते फस्सा न फुसन्तीति – किस्मिं विभूते न फुसन्ति फस्सा।
Kismiṃvibhūte na phusanti phassāti. Kismiṃ vibhūte vibhavite atikkante samatikkante vītivatte phassā na phusantīti – kismiṃ vibhūte na phusanti phassā.
तेनाह सो निम्मितो –
Tenāha so nimmito –
‘‘फस्सो नु लोकस्मिं कुतोनिदानो, परिग्गहा चापि कुतोपहूता।
‘‘Phasso nu lokasmiṃ kutonidāno, pariggahā cāpi kutopahūtā;
किस्मिं असन्ते न ममत्तमत्थि, किस्मिं विभूते न फुसन्ति फस्सा’’ति॥
Kismiṃ asante na mamattamatthi, kismiṃ vibhūte na phusanti phassā’’ti.
१०७.
107.
नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सो, इच्छानिदानानि परिग्गहानि।
Nāmañca rūpañca paṭicca phasso, icchānidānāni pariggahāni;
इच्छायसन्त्या न ममत्तमत्थि, रूपे विभूते न फुसन्ति फस्सा॥
Icchāyasantyā na mamattamatthi, rūpe vibhūte na phusanti phassā.
नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सोति। चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो। चक्खु च 27 रूपा च रूपस्मिं चक्खुसम्फस्सं ठपेत्वा सम्पयुत्तका धम्मा नामस्मिं। एवम्पि नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सो। सोतञ्च पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो। सोतञ्च सद्दा च रूपस्मिं सोतसम्फस्सं ठपेत्वा सम्पयुत्तका धम्मा नामस्मिं। एवम्पि नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सो। घानञ्च पटिच्च गन्धे च उप्पज्जति घानविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो। घानञ्च गन्धा च रूपस्मिं घानसम्फस्सं ठपेत्वा सम्पयुत्तका धम्मा नामस्मिं। एवम्पि नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सो। जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो। जिव्हा च रसा च रूपस्मिं जिव्हासम्फस्सं ठपेत्वा सम्पयुत्तका धम्मा नामस्मिं। एवम्पि नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सो। कायञ्च पटिच्च फोट्ठब्बे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो। कायो च फोट्ठब्बा च रूपस्मिं कायसम्फस्सं ठपेत्वा सम्पयुत्तका धम्मा नामस्मिं। एवम्पि नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सो। मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो। वत्थु रूपं रूपस्मिं, धम्मा रूपिनो रूपस्मिं मनोसम्फस्सं ठपेत्वा सम्पयुत्तका धम्मा नामस्मिं। एवम्पि नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सो।
Nāmañcarūpañca paṭicca phassoti. Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso. Cakkhu ca 28 rūpā ca rūpasmiṃ cakkhusamphassaṃ ṭhapetvā sampayuttakā dhammā nāmasmiṃ. Evampi nāmañca rūpañca paṭicca phasso. Sotañca paṭicca sadde ca uppajjati sotaviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso. Sotañca saddā ca rūpasmiṃ sotasamphassaṃ ṭhapetvā sampayuttakā dhammā nāmasmiṃ. Evampi nāmañca rūpañca paṭicca phasso. Ghānañca paṭicca gandhe ca uppajjati ghānaviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso. Ghānañca gandhā ca rūpasmiṃ ghānasamphassaṃ ṭhapetvā sampayuttakā dhammā nāmasmiṃ. Evampi nāmañca rūpañca paṭicca phasso. Jivhañca paṭicca rase ca uppajjati jivhāviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso. Jivhā ca rasā ca rūpasmiṃ jivhāsamphassaṃ ṭhapetvā sampayuttakā dhammā nāmasmiṃ. Evampi nāmañca rūpañca paṭicca phasso. Kāyañca paṭicca phoṭṭhabbe ca uppajjati kāyaviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso. Kāyo ca phoṭṭhabbā ca rūpasmiṃ kāyasamphassaṃ ṭhapetvā sampayuttakā dhammā nāmasmiṃ. Evampi nāmañca rūpañca paṭicca phasso. Manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso. Vatthu rūpaṃ rūpasmiṃ, dhammā rūpino rūpasmiṃ manosamphassaṃ ṭhapetvā sampayuttakā dhammā nāmasmiṃ. Evampi nāmañca rūpañca paṭicca phasso.
इच्छानिदानानि परिग्गहानीति। इच्छा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। परिग्गहाति द्वे परिग्गहा – तण्हापरिग्गहो च दिट्ठिपरिग्गहो च…पे॰… अयं तण्हापरिग्गहो…पे॰… अयं दिट्ठिपरिग्गहो। इच्छानिदानानि परिग्गहानीति। परिग्गहा इच्छानिदाना इच्छाहेतुका इच्छापच्चया इच्छाकारणा इच्छापभवाति – इच्छानिदानानि परिग्गहानि।
Icchānidānāni pariggahānīti. Icchā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Pariggahāti dve pariggahā – taṇhāpariggaho ca diṭṭhipariggaho ca…pe… ayaṃ taṇhāpariggaho…pe… ayaṃ diṭṭhipariggaho. Icchānidānāni pariggahānīti. Pariggahā icchānidānā icchāhetukā icchāpaccayā icchākāraṇā icchāpabhavāti – icchānidānāni pariggahāni.
इच्छायसन्त्या न ममत्तमत्थीति। इच्छा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। ममत्ताति द्वे ममत्ता – तण्हाममत्तञ्च दिट्ठिममत्तञ्च …पे॰… इदं तण्हाममत्तं …पे॰… इदं दिट्ठिममत्तं। इच्छायसन्त्या न ममत्तमत्थीति। इच्छाय असन्त्या असंविज्जमानाय नत्थि अनुपलब्भमानाय ममत्ता नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढाति – इच्छायसन्त्या न ममत्तमत्थि।
Icchāyasantyā na mamattamatthīti. Icchā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Mamattāti dve mamattā – taṇhāmamattañca diṭṭhimamattañca …pe… idaṃ taṇhāmamattaṃ …pe… idaṃ diṭṭhimamattaṃ. Icchāyasantyā na mamattamatthīti. Icchāya asantyā asaṃvijjamānāya natthi anupalabbhamānāya mamattā natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhanti, pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhāti – icchāyasantyā na mamattamatthi.
रूपे विभूते न फुसन्ति फस्साति। रूपेति चत्तारो च महाभूता चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूपं। रूपे विभूतेति चतूहाकारेहि 29 रूपं विभूतं होति – ञातविभूतेन 30, तीरणविभूतेन, पहानविभूतेन, समतिक्कमविभूतेन। कथं ञातविभूतेन रूपं विभूतं होति? रूपं जानाति – ‘‘यं किञ्चि रूपं सब्बं रूपं चत्तारि च महाभूतानि चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूप’’न्ति जानाति पस्सति। एवं ञातविभूतेन रूपं विभूतं होति।
Rūpe vibhūte na phusanti phassāti. Rūpeti cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpaṃ. Rūpe vibhūteti catūhākārehi 31 rūpaṃ vibhūtaṃ hoti – ñātavibhūtena 32, tīraṇavibhūtena, pahānavibhūtena, samatikkamavibhūtena. Kathaṃ ñātavibhūtena rūpaṃ vibhūtaṃ hoti? Rūpaṃ jānāti – ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ sabbaṃ rūpaṃ cattāri ca mahābhūtāni catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpa’’nti jānāti passati. Evaṃ ñātavibhūtena rūpaṃ vibhūtaṃ hoti.
कथं तीरणविभूतेन रूपं विभूतं होति? एवं ञातं कत्वा रूपं तीरेति, अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो ईतितो उपद्दवतो भयतो उपसग्गतो चलतो पभङ्गुतो अधुवतो अताणतो अलेणतो असरणतो रित्ततो तुच्छतो सुञ्ञतो अनत्ततो आदीनवतो विपरिणामधम्मतो असारकतो अघमूलतो वधकतो विभवतो सासवतो सङ्खततो मारामिसतो जातिधम्मतो जराधम्मतो ब्याधिधम्मतो मरणधम्मतो, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मतो संकिलेसिकधम्मतो समुदयतो अत्थङ्गमतो, अस्सादतो आदीनवतो निस्सरणतो तीरेति। एवं तीरणविभूतेन रूपं विभूतं होति।
Kathaṃ tīraṇavibhūtena rūpaṃ vibhūtaṃ hoti? Evaṃ ñātaṃ katvā rūpaṃ tīreti, aniccato dukkhato rogato gaṇḍato sallato aghato ābādhato parato palokato ītito upaddavato bhayato upasaggato calato pabhaṅguto adhuvato atāṇato aleṇato asaraṇato rittato tucchato suññato anattato ādīnavato vipariṇāmadhammato asārakato aghamūlato vadhakato vibhavato sāsavato saṅkhatato mārāmisato jātidhammato jarādhammato byādhidhammato maraṇadhammato, sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadhammato saṃkilesikadhammato samudayato atthaṅgamato, assādato ādīnavato nissaraṇato tīreti. Evaṃ tīraṇavibhūtena rūpaṃ vibhūtaṃ hoti.
कथं पहानविभूतेन रूपं विभूतं होति? एवं तीरयित्वा रूपे छन्दरागं पजहति विनोदेति ब्यन्तिं करोति अनभावं गमेति। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘यो, भिक्खवे, रूपे छन्दरागो तं पजहथ। एवं तं रूपं पहीनं भविस्सति उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावंकतं आयतिं अनुप्पादधम्म’’न्ति। एवं पहानविभूतेन रूपं विभूतं होति।
Kathaṃ pahānavibhūtena rūpaṃ vibhūtaṃ hoti? Evaṃ tīrayitvā rūpe chandarāgaṃ pajahati vinodeti byantiṃ karoti anabhāvaṃ gameti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘yo, bhikkhave, rūpe chandarāgo taṃ pajahatha. Evaṃ taṃ rūpaṃ pahīnaṃ bhavissati ucchinnamūlaṃ tālāvatthukataṃ anabhāvaṃkataṃ āyatiṃ anuppādadhamma’’nti. Evaṃ pahānavibhūtena rūpaṃ vibhūtaṃ hoti.
कथं समतिक्कमविभूतेन रूपं विभूतं होति। चतस्सो अरूपसमापत्तियो पटिलद्धस्स रूपा विभूता होन्ति विभाविता अतिक्कन्ता समतिक्कन्ता वीतिवत्ता। एवं समतिक्कमविभूतेन रूपं विभूतं होति। इमेहि चतूहि कारणेहि रूपं विभूतं होति।
Kathaṃ samatikkamavibhūtena rūpaṃ vibhūtaṃ hoti. Catasso arūpasamāpattiyo paṭiladdhassa rūpā vibhūtā honti vibhāvitā atikkantā samatikkantā vītivattā. Evaṃ samatikkamavibhūtena rūpaṃ vibhūtaṃ hoti. Imehi catūhi kāraṇehi rūpaṃ vibhūtaṃ hoti.
रूपे विभूते न फुसन्ति फस्साति। रूपे विभूते विभाविते अतिक्कन्ते समतिक्कन्ते वीतिवत्ते पञ्च फस्सा न फुसन्ति – चक्खुसम्फस्सो, सोतसम्फस्सो, घानसम्फस्सो, जिव्हासम्फस्सो, कायसम्फस्सोति – रूपे विभूते न फुसन्ति फस्सा।
Rūpe vibhūte na phusanti phassāti. Rūpe vibhūte vibhāvite atikkante samatikkante vītivatte pañca phassā na phusanti – cakkhusamphasso, sotasamphasso, ghānasamphasso, jivhāsamphasso, kāyasamphassoti – rūpe vibhūte na phusanti phassā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘नामञ्च रूपञ्च पटिच्च फस्सो, इच्छानिदानानि परिग्गहानि।
‘‘Nāmañca rūpañca paṭicca phasso, icchānidānāni pariggahāni;
इच्छायसन्त्या न ममत्तमत्थि, रूपे विभूते न फुसन्ति फस्सा’’ति॥
Icchāyasantyā na mamattamatthi, rūpe vibhūte na phusanti phassā’’ti.
१०८.
108.
कथं समेतस्स विभोति रूपं, सुखं दुखञ्चापि 33 कथं विभोति।
Kathaṃsametassa vibhoti rūpaṃ, sukhaṃ dukhañcāpi34kathaṃ vibhoti;
एतं मे पब्रूहि यथा विभोति, तं जानियामाति 35 मे मनो अहु॥
Etaṃ me pabrūhi yathā vibhoti, taṃ jāniyāmāti36me mano ahu.
कथं समेतस्स विभोति रूपन्ति। कथं समेतस्साति कथं समेतस्स कथं पटिपन्नस्स कथं इरियन्तस्स कथं वत्तेन्तस्स कथं पालेन्तस्स कथं यपेन्तस्स कथं यापेन्तस्स रूपं विभोति विभावीयति अतिक्कमीयति समतिक्कमीयति 37 वीतिवत्तीयतीति – कथं समेतस्स विभोति रूपं।
Kathaṃ sametassa vibhoti rūpanti. Kathaṃ sametassāti kathaṃ sametassa kathaṃ paṭipannassa kathaṃ iriyantassa kathaṃ vattentassa kathaṃ pālentassa kathaṃ yapentassa kathaṃ yāpentassa rūpaṃ vibhoti vibhāvīyati atikkamīyati samatikkamīyati 38 vītivattīyatīti – kathaṃ sametassa vibhoti rūpaṃ.
सुखं दुखञ्चापि कथं विभोतीति सुखञ्च दुक्खञ्च कथं विभोति विभावीयति अतिक्कमीयति समतिक्कमीयति वीतिवत्तीयतीति – सुखं दुखञ्चापि कथं विभोति।
Sukhaṃ dukhañcāpi kathaṃ vibhotīti sukhañca dukkhañca kathaṃ vibhoti vibhāvīyati atikkamīyati samatikkamīyati vītivattīyatīti – sukhaṃ dukhañcāpi kathaṃ vibhoti.
एतं मे पब्रूहि यथा विभोतीति। एतन्ति यं पुच्छामि यं याचामि यं अज्झेसामि यं पसादेमीति – एतं। मे पब्रूहीति मे पब्रूहि आचिक्ख देसेहि पञ्ञपेहि पट्ठपेहि विवर विभज उत्तानीकरोहि पकासेहीति – एतं मे पब्रूहि। यथा विभोतीति यथा विभोति विभावीयति अतिक्कमीयति समतिक्कमीयति वीतिवत्तीयतीति – एतं मे पब्रूहि यथा विभोति।
Etaṃ me pabrūhi yathā vibhotīti. Etanti yaṃ pucchāmi yaṃ yācāmi yaṃ ajjhesāmi yaṃ pasādemīti – etaṃ. Me pabrūhīti me pabrūhi ācikkha desehi paññapehi paṭṭhapehi vivara vibhaja uttānīkarohi pakāsehīti – etaṃ me pabrūhi. Yathā vibhotīti yathā vibhoti vibhāvīyati atikkamīyati samatikkamīyati vītivattīyatīti – etaṃ me pabrūhi yathā vibhoti.
तं जानियामाति मे मनो अहूति। तं जानियामाति तं जानेय्याम आजानेय्याम विजानेय्याम पटिविजानेय्याम पटिविज्झेय्यामाति – तं जानियाम। इति मे मनो अहूति इति मे मनो अहु, इति मे चित्तं अहु , इति मे सङ्कप्पो अहु, इति मे विञ्ञाणं अहूति – तं जानियाम इति मे मनो अहु।
Taṃ jāniyāmāti me mano ahūti. Taṃ jāniyāmāti taṃ jāneyyāma ājāneyyāma vijāneyyāma paṭivijāneyyāma paṭivijjheyyāmāti – taṃ jāniyāma. Iti me mano ahūti iti me mano ahu, iti me cittaṃ ahu , iti me saṅkappo ahu, iti me viññāṇaṃ ahūti – taṃ jāniyāma iti me mano ahu.
तेनाह सो निम्मितो –
Tenāha so nimmito –
‘‘कथं समेतस्स विभोति रूपं, सुखं दुखञ्चापि कथं विभोति।
‘‘Kathaṃ sametassa vibhoti rūpaṃ, sukhaṃ dukhañcāpi kathaṃ vibhoti;
एतं मे पब्रूहि यथा विभोति, तं जानियामाति मे मनो अहू’’ति॥
Etaṃ me pabrūhi yathā vibhoti, taṃ jāniyāmāti me mano ahū’’ti.
१०९.
109.
न सञ्ञसञ्ञी न विसञ्ञसञ्ञी, नोपि असञ्ञी न विभूतसञ्ञी।
Na saññasaññī na visaññasaññī, nopi asaññī na vibhūtasaññī;
एवं समेतस्स विभोति रूपं, सञ्ञानिदाना हि पपञ्चसङ्खा॥
Evaṃ sametassa vibhoti rūpaṃ, saññānidānā hi papañcasaṅkhā.
न सञ्ञसञ्ञी न विसञ्ञसञ्ञीति। सञ्ञसञ्ञिनो वुच्चन्ति ये पकतिसञ्ञाय ठिता, नपि सो पकतिसञ्ञाय ठितो। विसञ्ञसञ्ञिनो वुच्चन्ति उम्मत्तका ये च खित्तचित्ता 39, नपि सो उम्मत्तको, नोपि खित्तचित्तोति – न सञ्ञसञ्ञी न विसञ्ञसञ्ञी।
Na saññasaññī na visaññasaññīti. Saññasaññino vuccanti ye pakatisaññāya ṭhitā, napi so pakatisaññāya ṭhito. Visaññasaññino vuccanti ummattakā ye ca khittacittā 40, napi so ummattako, nopi khittacittoti – na saññasaññī na visaññasaññī.
नोपि असञ्ञी न विभूतसञ्ञीति। असञ्ञिनो वुच्चन्ति निरोधसमापन्ना ये च असञ्ञसत्ता, नपि सो निरोधसमापन्नो, नपि असञ्ञसत्तो। विभूतसञ्ञिनो वुच्चन्ति ये चतुन्नं अरूपसमापत्तीनं लाभिनो, नपि सो चतुन्नं अरूपसमापत्तीनं लाभीति – नोपि असञ्ञी न विभूतसञ्ञी।
Nopiasaññī na vibhūtasaññīti. Asaññino vuccanti nirodhasamāpannā ye ca asaññasattā, napi so nirodhasamāpanno, napi asaññasatto. Vibhūtasaññino vuccanti ye catunnaṃ arūpasamāpattīnaṃ lābhino, napi so catunnaṃ arūpasamāpattīnaṃ lābhīti – nopi asaññī na vibhūtasaññī.
एवं समेतस्स विभोति रूपन्ति। इध भिक्खु सुखस्स च पहाना…पे॰… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते आकासानञ्चायतनसमापत्तिपटिलाभत्थाय चित्तं अभिनीहरति अभिनिन्नामेति आरुप्पमग्गसमङ्गीति। एवं समेतस्स एवं पटिपन्नस्स एवं इरियन्तस्स एवं वत्तेन्तस्स एवं पालेन्तस्स एवं यपेन्तस्स एवं यापेन्तस्स रूपं विभोति विभावीयति अतिक्कमीयति समतिक्कमीयति वीतिवत्तीयतीति – एवं समेतस्स विभोति रूपं।
Evaṃsametassa vibhoti rūpanti. Idha bhikkhu sukhassa ca pahānā…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. So evaṃ samāhite citte parisuddhe pariyodāte anaṅgaṇe vigatūpakkilese mudubhūte kammaniye ṭhite āneñjappatte ākāsānañcāyatanasamāpattipaṭilābhatthāya cittaṃ abhinīharati abhininnāmeti āruppamaggasamaṅgīti. Evaṃ sametassa evaṃ paṭipannassa evaṃ iriyantassa evaṃ vattentassa evaṃ pālentassa evaṃ yapentassa evaṃ yāpentassa rūpaṃ vibhoti vibhāvīyati atikkamīyati samatikkamīyati vītivattīyatīti – evaṃ sametassa vibhoti rūpaṃ.
सञ्ञानिदाना हि पपञ्चसङ्खाति। पपञ्चायेव पपञ्चसङ्खा तण्हापपञ्चसङ्खा, दिट्ठिपपञ्चसङ्खा, मानपपञ्चसङ्खा सञ्ञानिदाना सञ्ञासमुदया सञ्ञाजातिका सञ्ञापभवाति – सञ्ञानिदाना हि पपञ्चसङ्खा।
Saññānidānā hi papañcasaṅkhāti. Papañcāyeva papañcasaṅkhā taṇhāpapañcasaṅkhā, diṭṭhipapañcasaṅkhā, mānapapañcasaṅkhā saññānidānā saññāsamudayā saññājātikā saññāpabhavāti – saññānidānā hi papañcasaṅkhā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘न सञ्ञसञ्ञी न विसञ्ञसञ्ञी, नोपि असञ्ञी न विभूतसञ्ञी।
‘‘Na saññasaññī na visaññasaññī, nopi asaññī na vibhūtasaññī;
एवं समेतस्स विभोति रूपं, सञ्ञानिदाना हि पपञ्चसङ्खा’’ति॥
Evaṃ sametassa vibhoti rūpaṃ, saññānidānā hi papañcasaṅkhā’’ti.
११०.
110.
यं तं अपुच्छिम्ह अकित्तयी नो, अञ्ञं तं पुच्छाम तदिङ्घ ब्रूहि।
Yaṃtaṃ apucchimha akittayī no, aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhi;
एत्तावतग्गं नु वदन्ति हेके, यक्खस्स सुद्धिं इध पण्डितासे।
Ettāvataggaṃnu vadanti heke, yakkhassa suddhiṃ idha paṇḍitāse;
उदाहु अञ्ञम्पि वदन्ति एत्तो॥
Udāhu aññampi vadanti etto.
यं तं अपुच्छिम्ह अकित्तयी नोति। यं तं अपुच्छिम्ह अयाचिम्ह अज्झेसिम्ह पसादयिम्ह। अकित्तयी नोति कित्तितं पकित्तितं आचिक्खितं देसितं पञ्ञपितं पट्ठपितं विवटं विभत्तं उत्तानीकतं पकासितन्ति – यं तं अपुच्छिम्ह अकित्तयी नो।
Yaṃ taṃ apucchimha akittayī noti. Yaṃ taṃ apucchimha ayācimha ajjhesimha pasādayimha. Akittayī noti kittitaṃ pakittitaṃ ācikkhitaṃ desitaṃ paññapitaṃ paṭṭhapitaṃ vivaṭaṃ vibhattaṃ uttānīkataṃ pakāsitanti – yaṃ taṃ apucchimha akittayī no.
अञ्ञं तं पुच्छाम तदिङ्घ ब्रूहीति। अञ्ञं तं पुच्छाम, अञ्ञं तं याचाम, अञ्ञं तं अज्झेसाम, अञ्ञं तं पसादेम, उत्तरिं तं पुच्छाम। तदिङ्घ ब्रूहीति इङ्घ ब्रूहि आचिक्ख देसेहि पञ्ञपेहि पट्ठपेहि विवर विभज उत्तानीकरोहि पकासेहीति – अञ्ञं तं पुच्छाम तदिङ्घ ब्रूहि।
Aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhīti. Aññaṃ taṃ pucchāma, aññaṃ taṃ yācāma, aññaṃ taṃ ajjhesāma, aññaṃ taṃ pasādema, uttariṃ taṃ pucchāma. Tadiṅgha brūhīti iṅgha brūhi ācikkha desehi paññapehi paṭṭhapehi vivara vibhaja uttānīkarohi pakāsehīti – aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhi.
एत्तावतग्गं नु वदन्ति हेके यक्खस्स सुद्धिं इध पण्डितासेति। एके समणब्राह्मणा एता अरूपसमापत्तियो अग्गं सेट्ठं विसिट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवरं वदन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्ति। यक्खस्साति सत्तस्स नरस्स मानवस्स पोसस्स पुग्गलस्स जीवस्स जागुस्स जन्तुस्स इन्दगुस्स मनुजस्स। सुद्धिन्ति सुद्धिं विसुद्धिं परिसुद्धिं मुत्तिं विमुत्तिं परिमुत्तिं। इध पण्डितासेति इध पण्डितवादा थिरवादा ञायवादा हेतुवादा लक्खणवादा कारणवादा ठानवादा सकाय लद्धियाति – एत्तावतग्गं नु वदन्ति हेके यक्खस्स सुद्धिं इध पण्डितासे।
Ettāvataggaṃ nu vadanti heke yakkhassa suddhiṃ idha paṇḍitāseti. Eke samaṇabrāhmaṇā etā arūpasamāpattiyo aggaṃ seṭṭhaṃ visiṭṭhaṃ pāmokkhaṃ uttamaṃ pavaraṃ vadanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharanti. Yakkhassāti sattassa narassa mānavassa posassa puggalassa jīvassa jāgussa jantussa indagussa manujassa. Suddhinti suddhiṃ visuddhiṃ parisuddhiṃ muttiṃ vimuttiṃ parimuttiṃ. Idha paṇḍitāseti idha paṇḍitavādā thiravādā ñāyavādā hetuvādā lakkhaṇavādā kāraṇavādā ṭhānavādā sakāya laddhiyāti – ettāvataggaṃ nu vadanti heke yakkhassa suddhiṃ idha paṇḍitāse.
उदाहु अञ्ञम्पि वदन्ति एत्तोति। उदाहु एके समणब्राह्मणा एता अरूपसमापत्तियो अतिक्कमित्वा समतिक्कमित्वा वीतिवत्तेत्वा एत्तो अरूपसमापत्तितो अञ्ञं उत्तरिं यक्खस्स सुद्धिं विसुद्धिं परिसुद्धिं मुत्तिं विमुत्तिं परिमुत्तिं वदन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्तीति – उदाहु अञ्ञम्पि वदन्ति एत्तो।
Udāhu aññampi vadanti ettoti. Udāhu eke samaṇabrāhmaṇā etā arūpasamāpattiyo atikkamitvā samatikkamitvā vītivattetvā etto arūpasamāpattito aññaṃ uttariṃ yakkhassa suddhiṃ visuddhiṃ parisuddhiṃ muttiṃ vimuttiṃ parimuttiṃ vadanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharantīti – udāhu aññampi vadanti etto.
तेनाह सो निम्मितो –
Tenāha so nimmito –
‘‘यं तं अपुच्छिम्ह अकित्तयी नो, अञ्ञं तं पुच्छाम तदिङ्घ ब्रूहि।
‘‘Yaṃ taṃ apucchimha akittayī no, aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhi;
एत्तावतग्गं नु वदन्ति हेके, यक्खस्स सुद्धिं इध पण्डितासे।
Ettāvataggaṃ nu vadanti heke, yakkhassa suddhiṃ idha paṇḍitāse;
उदाहु अञ्ञम्पि वदन्ति एत्तो’’ति॥
Udāhu aññampi vadanti etto’’ti.
१११.
111.
एत्तावतग्गम्पि वदन्ति हेके, यक्खस्स सुद्धिं इध पण्डितासे।
Ettāvataggampi vadanti heke, yakkhassa suddhiṃ idha paṇḍitāse;
तेसं पनेके समयं वदन्ति, अनुपादिसेसे कुसलावदाना॥
Tesaṃ paneke samayaṃ vadanti, anupādisese kusalāvadānā.
एत्तावतग्गम्पि वदन्ति हेके, यक्खस्स सुद्धिं इध पण्डितासेति। सन्तेके समणब्राह्मणा सस्सतवादा, एता अरूपसमापत्तियो अग्गं सेट्ठं विसिट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवरं वदन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्ति। यक्खस्साति सत्तस्स नरस्स मानवस्स पोसस्स पुग्गलस्स जीवस्स जागुस्स जन्तुस्स इन्दगुस्स मनुजस्स। सुद्धिन्ति सुद्धिं विसुद्धिं परिसुद्धिं, मुत्तिं विमुत्तिं परिमुत्तिं। इध पण्डितासेति इध पण्डितवादा थिरवादा ञायवादा हेतुवादा लक्खणवादा कारणवादा ठानवादा सकाय लद्धियाति – एत्तावतग्गम्पि वदन्ति हेके यक्खस्स सुद्धिं इध पण्डितासे।
Ettāvataggampi vadanti heke, yakkhassa suddhiṃ idha paṇḍitāseti. Santeke samaṇabrāhmaṇā sassatavādā, etā arūpasamāpattiyo aggaṃ seṭṭhaṃ visiṭṭhaṃ pāmokkhaṃ uttamaṃ pavaraṃ vadanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharanti. Yakkhassāti sattassa narassa mānavassa posassa puggalassa jīvassa jāgussa jantussa indagussa manujassa. Suddhinti suddhiṃ visuddhiṃ parisuddhiṃ, muttiṃ vimuttiṃ parimuttiṃ. Idha paṇḍitāseti idha paṇḍitavādā thiravādā ñāyavādā hetuvādā lakkhaṇavādā kāraṇavādā ṭhānavādā sakāya laddhiyāti – ettāvataggampi vadanti heke yakkhassa suddhiṃ idha paṇḍitāse.
तेसं पनेके समयं वदन्ति, अनुपादिसेसे कुसलावदानाति तेसंयेव समणब्राह्मणानं एके समणब्राह्मणा उच्छेदवादा भवतज्जिता विभवं अभिनन्दन्ति, ते सत्तस्स समं उपसमं वूपसमं निरोधं पटिपस्सद्धिन्ति वदन्ति, यतो किं, भो, अयं अत्ता कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा, एत्तावता अनुपादिसेसोति। कुसलावदानाति कुसलवादा पण्डितवादा थिरवादा ञायवादा हेतुवादा लक्खणवादा कारणवादा ठानवादा सकाय लद्धियाति – तेसं पनेके समयं वदन्ति अनुपादिसेसे कुसलावदाना।
Tesaṃ paneke samayaṃ vadanti, anupādisese kusalāvadānāti tesaṃyeva samaṇabrāhmaṇānaṃ eke samaṇabrāhmaṇā ucchedavādā bhavatajjitā vibhavaṃ abhinandanti, te sattassa samaṃ upasamaṃ vūpasamaṃ nirodhaṃ paṭipassaddhinti vadanti, yato kiṃ, bho, ayaṃ attā kāyassa bhedā ucchijjati vinassati na hoti paraṃ maraṇā, ettāvatā anupādisesoti. Kusalāvadānāti kusalavādā paṇḍitavādā thiravādā ñāyavādā hetuvādā lakkhaṇavādā kāraṇavādā ṭhānavādā sakāya laddhiyāti – tesaṃ paneke samayaṃ vadanti anupādisese kusalāvadānā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘एत्तावतग्गम्पि वदन्ति हेके, यक्खस्स सुद्धिं इध पण्डितासे।
‘‘Ettāvataggampi vadanti heke, yakkhassa suddhiṃ idha paṇḍitāse;
तेसं पनेके समयं वदन्ति, अनुपादिसेसे कुसलावदाना’’ति॥
Tesaṃ paneke samayaṃ vadanti, anupādisese kusalāvadānā’’ti.
११२.
112.
एते च ञत्वा उपनिस्सिताति, ञत्वा मुनी निस्सये सो वीमंसी।
Ete ca ñatvā upanissitāti, ñatvā munī nissaye so vīmaṃsī;
ञत्वा विमुत्तो न विवादमेति, भवाभवाय न समेति धीरो॥
Ñatvāvimutto na vivādameti, bhavābhavāya na sameti dhīro.
एते च ञत्वा उपनिस्सिताति। एतेति दिट्ठिगतिके। उपनिस्सिताति सस्सतदिट्ठिनिस्सिताति ञत्वा, उच्छेददिट्ठिनिस्सिताति ञत्वा, सस्सतुच्छेददिट्ठिनिस्सिताति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – एते च ञत्वा उपनिस्सिताति।
Ete ca ñatvā upanissitāti. Eteti diṭṭhigatike. Upanissitāti sassatadiṭṭhinissitāti ñatvā, ucchedadiṭṭhinissitāti ñatvā, sassatucchedadiṭṭhinissitāti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – ete ca ñatvā upanissitāti.
ञत्वा मुनी निस्सये सो वीमंसीति। मुनीति। मोनं वुच्चति ञाणं…पे॰… सङ्गजालमतिच्च सो मुनि। मुनि सस्सतदिट्ठिनिस्सिताति ञत्वा, उच्छेददिट्ठिनिस्सिताति ञत्वा, सस्सतुच्छेददिट्ठिनिस्सिताति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा। सो वीमंसीति पण्डितो पञ्ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावीति ञत्वा मुनि निस्सये सो वीमंसी। ञत्वा विमुत्तो न विवादमेतीति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा । विमुत्तोति मुत्तो विमुत्तो परिमुत्तो सुविमुत्तो अच्चन्तअनुपादाविमोक्खेन। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा मुत्तो विमुत्तो परिमुत्तो सुविमुत्तो अच्चन्तअनुपादाविमोक्खेन। ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा मुत्तो विमुत्तो परिमुत्तो सुविमुत्तो अच्चन्तअनुपादाविमोक्खेनाति – ञत्वा विमुत्तो। न विवादमेतीति न कलहं करोति, न भण्डनं करोति, न विग्गहं करोति, न विवादं करोति, न मेधगं करोति। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘एवं विमुत्तचित्तो खो, अग्गिवेस्सन, भिक्खु न केनचि संवदति, न केनचि विवदति, यञ्च लोके वुत्तं तेन च वोहरति अपरामस’’न्ति – ञत्वा विमुत्तो न विवादमेति।
Ñatvā munī nissaye so vīmaṃsīti. Munīti. Monaṃ vuccati ñāṇaṃ…pe… saṅgajālamaticca so muni. Muni sassatadiṭṭhinissitāti ñatvā, ucchedadiṭṭhinissitāti ñatvā, sassatucchedadiṭṭhinissitāti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā. So vīmaṃsīti paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvīti ñatvā muni nissaye so vīmaṃsī. Ñatvā vimutto na vivādametīti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā . Vimuttoti mutto vimutto parimutto suvimutto accantaanupādāvimokkhena. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā mutto vimutto parimutto suvimutto accantaanupādāvimokkhena. ‘‘Sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā mutto vimutto parimutto suvimutto accantaanupādāvimokkhenāti – ñatvā vimutto. Na vivādametīti na kalahaṃ karoti, na bhaṇḍanaṃ karoti, na viggahaṃ karoti, na vivādaṃ karoti, na medhagaṃ karoti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘evaṃ vimuttacitto kho, aggivessana, bhikkhu na kenaci saṃvadati, na kenaci vivadati, yañca loke vuttaṃ tena ca voharati aparāmasa’’nti – ñatvā vimutto na vivādameti.
भवाभवाय न समेति धीरोति। भवाभवायाति भवाय कम्मभवाय पुनब्भवाय कामभवाय , कम्मभवाय कामभवाय पुनब्भवाय रूपभवाय, कम्मभवाय रूपभवाय पुनब्भवाय अरूपभवाय, कम्मभवाय अरूपभवाय पुनब्भवाय पुनप्पुनब्भवाय पुनप्पुनगतिया पुनप्पुनउपपत्तिया पुनप्पुनपटिसन्धिया पुनप्पुनअत्तभावाय पुनप्पुनाभिनिब्बत्तिया न समेति न समागच्छति न गण्हाति न परामसति नाभिनिविसति। धीरोति धीरो पण्डितो पञ्ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावीति – भवाभवाय न समेति धीरो।
Bhavābhavāya na sameti dhīroti. Bhavābhavāyāti bhavāya kammabhavāya punabbhavāya kāmabhavāya , kammabhavāya kāmabhavāya punabbhavāya rūpabhavāya, kammabhavāya rūpabhavāya punabbhavāya arūpabhavāya, kammabhavāya arūpabhavāya punabbhavāya punappunabbhavāya punappunagatiyā punappunaupapattiyā punappunapaṭisandhiyā punappunaattabhāvāya punappunābhinibbattiyā na sameti na samāgacchati na gaṇhāti na parāmasati nābhinivisati. Dhīroti dhīro paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvīti – bhavābhavāya na sameti dhīro.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘एते च ञत्वा उपनिस्सिताति, ञत्वा मुनी निस्सये सो वीमंसी।
‘‘Ete ca ñatvā upanissitāti, ñatvā munī nissaye so vīmaṃsī;
ञत्वा विमुत्तो न विवादमेति, भवाभवाय न समेति धीरो’’ति॥
Ñatvā vimutto na vivādameti, bhavābhavāya na sameti dhīro’’ti.
कलहविवादसुत्तनिद्देसो एकादसमो।
Kalahavivādasuttaniddeso ekādasamo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā / ११. कलहविवादसुत्तनिद्देसवण्णना • 11. Kalahavivādasuttaniddesavaṇṇanā
