Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā

    ॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    खुद्दकनिकाये

    Khuddakanikāye

    महानिद्देस-अट्ठकथा

    Mahāniddesa-aṭṭhakathā

    गन्थारम्भकथा

    Ganthārambhakathā

    अविज्‍जालङ्गिं घातेन्तो, नन्दिरागञ्‍च मूलतो।

    Avijjālaṅgiṃ ghātento, nandirāgañca mūlato;

    भावेन्तट्ठङ्गिकं मग्गं, फुसि यो अमतं पदं॥

    Bhāventaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, phusi yo amataṃ padaṃ.

    पापुणित्वा जिनो बोधिं, मिगदायं विगाहिय।

    Pāpuṇitvā jino bodhiṃ, migadāyaṃ vigāhiya;

    धम्मचक्‍कं पवत्तेत्वा, थेरं कोण्डञ्‍ञमादितो॥

    Dhammacakkaṃ pavattetvā, theraṃ koṇḍaññamādito.

    अट्ठारसन्‍नं कोटीनं, बोधेसि तापसो तहिं।

    Aṭṭhārasannaṃ koṭīnaṃ, bodhesi tāpaso tahiṃ;

    वन्देहं सिरसा तञ्‍च, सब्बसत्तानमुत्तमं॥

    Vandehaṃ sirasā tañca, sabbasattānamuttamaṃ.

    तथा धम्मुत्तमञ्‍चेव, सङ्घञ्‍चापि अनुत्तरं।

    Tathā dhammuttamañceva, saṅghañcāpi anuttaraṃ;

    संखित्तेन हि यो वुत्तं, धम्मचक्‍कं विभागसो॥

    Saṃkhittena hi yo vuttaṃ, dhammacakkaṃ vibhāgaso.

    सारिपुत्तो महापञ्‍ञो, सत्थुकप्पो जिनत्रजो।

    Sāriputto mahāpañño, satthukappo jinatrajo;

    धम्मचक्‍कं विभाजेत्वा, महानिद्देसमब्रवि।

    Dhammacakkaṃ vibhājetvā, mahāniddesamabravi;

    पाठो विसिट्ठो निद्देसो, तंनामविसेसितो च॥

    Pāṭho visiṭṭho niddeso, taṃnāmavisesito ca.

    तं सारिपुत्तं जिनराजपुत्तं, थेरं थिरानेकगुणाधिवासं।

    Taṃ sāriputtaṃ jinarājaputtaṃ, theraṃ thirānekaguṇādhivāsaṃ;

    पञ्‍ञापभावुग्गतचारुकित्तिं, सुनीचवुत्तिञ्‍च अथो नमित्वा॥

    Paññāpabhāvuggatacārukittiṃ, sunīcavuttiñca atho namitvā.

    खमादयादियुत्तेन , युत्तमुत्तादिवादिना।

    Khamādayādiyuttena , yuttamuttādivādinā;

    बहुस्सुतेन थेरेन, देवेन अभियाचितो॥

    Bahussutena therena, devena abhiyācito.

    महाविहारवासीनं , सज्झायम्हि पतिट्ठितो।

    Mahāvihāravāsīnaṃ , sajjhāyamhi patiṭṭhito;

    गहेतब्बं गहेत्वान, पोराणेसु विनिच्छयं॥

    Gahetabbaṃ gahetvāna, porāṇesu vinicchayaṃ.

    अवोक्‍कमेन्तो समयं सकञ्‍च, अनामसन्तो समयं परञ्‍च।

    Avokkamento samayaṃ sakañca, anāmasanto samayaṃ parañca;

    पुब्बोपदेसट्ठकथानयञ्‍च, यथानुरूपं उपसंहरन्तो॥

    Pubbopadesaṭṭhakathānayañca, yathānurūpaṃ upasaṃharanto.

    ञाणप्पभेदावहनस्स तस्स, योगीहि नेकेहि निसेवितस्स।

    Ñāṇappabhedāvahanassa tassa, yogīhi nekehi nisevitassa;

    अत्थं अपुब्बं अनुवण्णयन्तो, सुत्तञ्‍च युत्तिञ्‍च अनुक्‍कमेन्तो॥

    Atthaṃ apubbaṃ anuvaṇṇayanto, suttañca yuttiñca anukkamento.

    आरभिस्सं समासेन, महानिद्देसवण्णनं।

    Ārabhissaṃ samāsena, mahāniddesavaṇṇanaṃ;

    सद्धम्मबहुमानेन, नात्तुक्‍कंसनकम्यता॥

    Saddhammabahumānena, nāttukkaṃsanakamyatā.

    वक्खामहं अट्ठकथं जनस्स, हिताय सद्धम्मचिरट्ठितत्थं।

    Vakkhāmahaṃ aṭṭhakathaṃ janassa, hitāya saddhammaciraṭṭhitatthaṃ;

    सक्‍कच्‍च सद्धम्मपजोतिकं तं, सुणाथ धारेथ च साधु सन्तोति॥

    Sakkacca saddhammapajotikaṃ taṃ, suṇātha dhāretha ca sādhu santoti.

    तत्थ ‘‘पाठो विसिट्ठो निद्देसो, तंनामविसेसितो चा’’ति वुत्तत्ता दुविधो पाठो – ब्यञ्‍जनपाठो, अत्थपाठो च। तेसु ब्यञ्‍जनपाठो अक्खरपदब्यञ्‍जनआकारनिरुत्तिनिद्देसवसेन छब्बिधो। अत्थपाठो सङ्कासनपकासनविवरणविभजनउत्तानीकरणपञ्‍ञत्तिवसेन छब्बिधो। तत्थ तीसु द्वारेसु परिसुद्धपयोगभावेन विसुद्धकरुणानं चित्तेन पवत्तितदेसना वाचाहि अकथितत्ता अदेसितत्ता अक्खरमिति सञ्‍ञिता, तं पारायनिकब्राह्मणानं मनसा पुच्छितपञ्हानं वसेन भगवता रतनघरे निसीदित्वा सम्मसितपट्ठानमहापकरणवसेन च अक्खरं नामाति गहेतब्बं।

    Tattha ‘‘pāṭho visiṭṭho niddeso, taṃnāmavisesito cā’’ti vuttattā duvidho pāṭho – byañjanapāṭho, atthapāṭho ca. Tesu byañjanapāṭho akkharapadabyañjanaākāraniruttiniddesavasena chabbidho. Atthapāṭho saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chabbidho. Tattha tīsu dvāresu parisuddhapayogabhāvena visuddhakaruṇānaṃ cittena pavattitadesanā vācāhi akathitattā adesitattā akkharamiti saññitā, taṃ pārāyanikabrāhmaṇānaṃ manasā pucchitapañhānaṃ vasena bhagavatā ratanaghare nisīditvā sammasitapaṭṭhānamahāpakaraṇavasena ca akkharaṃ nāmāti gahetabbaṃ.

    अथ वा अपरिपुण्णं पदं अक्खरमिति गहेतब्बं ‘‘सट्ठिवस्ससहस्सानी’’ति एवमादीसु (पे॰ व॰ ८०२; जा॰ १.४.५४; नेत्ति॰ १२०) विय। एत्थ हि सकार नकार सोकारादीनि अक्खरमिति, एकक्खरं वा पदं अक्खरमिति एके। ‘‘यायं तण्हा पोनोभविका’’ति एवमादीसु (महाव॰ १४; विभ॰ २०३; म॰ नि॰ ३.३७४; पटि॰ म॰ २.३०) विभत्यन्तं अत्थजोतकं अक्खरपिण्डं पदं। ‘‘नामञ्‍च रूपञ्‍चा’’ति एवमादीसु (ध॰ स॰ दुकमातिका १०९; सु॰ नि॰ ८७८; महानि॰ १०७; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देसो ६; नेत्ति॰ ४५) बहुअक्खरेहि युत्तं पदं नाम। संखित्तेन वुत्तं पदं विभावेति। पदेन अभिहितं ब्यञ्‍जयति ब्यत्तं पाकटं करोतीति ब्यञ्‍जनं, वाक्यमेव। ‘‘चत्तारो इद्धिपादा’’ति सङ्खेपेन कथितमत्थं। ‘‘कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु छन्दसमाधिपधानसङ्खारसमन्‍नागतं इद्धिपादं भावेति। वीरियचित्तवीमंससमाधिपधानसङ्खारसमन्‍नागतं इद्धिपादं भावेती’’तिआदीसु (विभ॰ ४३१; सं॰ नि॰ ५.८१३; दी॰ नि॰ ३.३०६; अ॰ नि॰ ४.२७६) पाकटकरणभावेन ब्यञ्‍जनं नाम। ब्यञ्‍जनविभागपकासो आकारो। ‘‘तत्थ कतमो छन्दो? यो छन्दो छन्दिकता कत्तुकम्यता’’ति एवमादीसु (विभ॰ ४३३) कथितब्यञ्‍जनं अनेकविधेन विभागकरणं आकारो नाम। आकाराभिहितस्स निब्बचनं निरुत्ति। ‘‘फस्सो, वेदना’’ति एवमादीसु (ध॰ स॰ १) आकारेन कथितं ‘‘फुसतीति फस्सो। वेदियतीति वेदना’’ति नीहरित्वा वचनं निरुत्ति नाम। निब्बचनवित्थारो निस्सेसतो देसोति निद्देसो, वेदियतीति वेदनाति निब्बचनलद्धपदं ‘‘सुखा दुक्खा अदुक्खमसुखा, सुखयतीति सुखा, दुक्खयतीति दुक्खा, नेव दुक्खयति न सुखयतीति अदुक्खमसुखा’’ति अत्थवित्थारो निरवसेसेन कथितत्ता निद्देसो नाम।

    Atha vā aparipuṇṇaṃ padaṃ akkharamiti gahetabbaṃ ‘‘saṭṭhivassasahassānī’’ti evamādīsu (pe. va. 802; jā. 1.4.54; netti. 120) viya. Ettha hi sakāra nakāra sokārādīni akkharamiti, ekakkharaṃ vā padaṃ akkharamiti eke. ‘‘Yāyaṃ taṇhā ponobhavikā’’ti evamādīsu (mahāva. 14; vibha. 203; ma. ni. 3.374; paṭi. ma. 2.30) vibhatyantaṃ atthajotakaṃ akkharapiṇḍaṃ padaṃ. ‘‘Nāmañca rūpañcā’’ti evamādīsu (dha. sa. dukamātikā 109; su. ni. 878; mahāni. 107; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddeso 6; netti. 45) bahuakkharehi yuttaṃ padaṃ nāma. Saṃkhittena vuttaṃ padaṃ vibhāveti. Padena abhihitaṃ byañjayati byattaṃ pākaṭaṃ karotīti byañjanaṃ, vākyameva. ‘‘Cattāro iddhipādā’’ti saṅkhepena kathitamatthaṃ. ‘‘Katame cattāro? Idha, bhikkhave, bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti. Vīriyacittavīmaṃsasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāvetī’’tiādīsu (vibha. 431; saṃ. ni. 5.813; dī. ni. 3.306; a. ni. 4.276) pākaṭakaraṇabhāvena byañjanaṃ nāma. Byañjanavibhāgapakāso ākāro. ‘‘Tattha katamo chando? Yo chando chandikatā kattukamyatā’’ti evamādīsu (vibha. 433) kathitabyañjanaṃ anekavidhena vibhāgakaraṇaṃ ākāro nāma. Ākārābhihitassa nibbacanaṃ nirutti. ‘‘Phasso, vedanā’’ti evamādīsu (dha. sa. 1) ākārena kathitaṃ ‘‘phusatīti phasso. Vediyatīti vedanā’’ti nīharitvā vacanaṃ nirutti nāma. Nibbacanavitthāro nissesato desoti niddeso, vediyatīti vedanāti nibbacanaladdhapadaṃ ‘‘sukhā dukkhā adukkhamasukhā, sukhayatīti sukhā, dukkhayatīti dukkhā, neva dukkhayati na sukhayatīti adukkhamasukhā’’ti atthavitthāro niravasesena kathitattā niddeso nāma.

    एवं छब्बिधानि ब्यञ्‍जनपदानि जानित्वा च छसु अत्थपदेसु सङ्खेपतो कासना दीपना सङ्कासना, ‘‘मञ्‍ञमानो खो, भिक्खु, बन्धो मारस्स अमञ्‍ञमानो मुत्तो पापिमतो’’ति एवमादीसु सङ्खेपेन अत्थदीपना सङ्कासना नाम। एसो पन थेरो ‘‘बुद्धेन भगवता एवं सङ्खेपं कत्वा वुत्तमत्थं ‘अञ्‍ञातं भगवा, अञ्‍ञातं सुगता’’’ति कथेतुं समत्थो पटिविज्झि।

    Evaṃ chabbidhāni byañjanapadāni jānitvā ca chasu atthapadesu saṅkhepato kāsanā dīpanā saṅkāsanā, ‘‘maññamāno kho, bhikkhu, bandho mārassa amaññamāno mutto pāpimato’’ti evamādīsu saṅkhepena atthadīpanā saṅkāsanā nāma. Eso pana thero ‘‘buddhena bhagavatā evaṃ saṅkhepaṃ katvā vuttamatthaṃ ‘aññātaṃ bhagavā, aññātaṃ sugatā’’’ti kathetuṃ samattho paṭivijjhi.

    उपरि वत्तब्बमत्थं आदितो कासना दीपना पकासना, ‘‘सब्बं, भिक्खवे, आदित्त’’न्ति एवमादीसु (महाव॰ ५४; सं॰ नि॰ ४.२८) पच्छा कथितब्बमत्थं पठमवचनेन दीपना पकासना नाम। एवं पठमं दीपितं अत्थं पुन पाकटं कत्वा दीपनेन ‘‘किञ्‍च, भिक्खवे, सब्बं आदित्तं? चक्खुं, भिक्खवे, आदित्तं, रूपा आदित्ता’’ति एवमादीसु (महाव॰ ५४; सं॰ नि॰ ४.२८) कथितेसु ‘‘तिक्खिन्द्रियो सङ्खेपेन वुत्तं पटिविज्झती’’ति कथितत्ता द्वे अत्थपदानि तिक्खिन्द्रियस्स उपकारवसेन वुत्तानि।

    Upari vattabbamatthaṃ ādito kāsanā dīpanā pakāsanā, ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evamādīsu (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) pacchā kathitabbamatthaṃ paṭhamavacanena dīpanā pakāsanā nāma. Evaṃ paṭhamaṃ dīpitaṃ atthaṃ puna pākaṭaṃ katvā dīpanena ‘‘kiñca, bhikkhave, sabbaṃ ādittaṃ? Cakkhuṃ, bhikkhave, ādittaṃ, rūpā ādittā’’ti evamādīsu (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) kathitesu ‘‘tikkhindriyo saṅkhepena vuttaṃ paṭivijjhatī’’ti kathitattā dve atthapadāni tikkhindriyassa upakāravasena vuttāni.

    संखित्तस्स वित्थाराभिधानं सकिं वुत्तस्स च पुनपि अभिधानं विवरणं, ‘‘कुसला धम्मा’’ति (ध॰ स॰ १) सङ्खेपेन निक्खित्तस्स। ‘‘कतमे धम्मा कुसला? यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होती’’ति (ध॰ स॰ १) निद्देसवसेन वित्थारणं वित्थारवसेन पुन कथनं विवरणं नाम।

    Saṃkhittassa vitthārābhidhānaṃ sakiṃ vuttassa ca punapi abhidhānaṃ vivaraṇaṃ, ‘‘kusalā dhammā’’ti (dha. sa. 1) saṅkhepena nikkhittassa. ‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti (dha. sa. 1) niddesavasena vitthāraṇaṃ vitthāravasena puna kathanaṃ vivaraṇaṃ nāma.

    तं विभागकरणं विभजनं, ‘‘यस्मिं समये’’ति (ध॰ स॰ १) विवरिते कुसले धम्मे ‘‘तस्मिं समये फस्सो होति, वेदना होती’’ति (ध॰ स॰ १) विभागकरणं विभजनं नाम। विवरस्स वित्थाराभिधानेन विभत्तस्स च उपमाभिधानेन पटिपादनं उत्तानीकरणं, विवरणेन विवरितत्थस्स ‘‘कतमो तस्मिं समये फस्सो होति? यो तस्मिं समये फस्सो फुसना सम्फुसना’’ति (ध॰ स॰ २) अतिविवरित्वा कथनञ्‍च विभजनेन विभत्तस्स ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गावी निच्‍चम्मा, एवमेव ख्वाहं, भिक्खवे, फस्साहारो दट्ठब्बोति वदामी’’ति (सं॰ नि॰ २.६३) एवमादिउपमाकथनञ्‍च उत्तानीकरणं नाम। धम्मं सुणन्तानं धम्मदेसनेन चित्तस्स अनेकविधेन सोमनस्सउप्पादनञ्‍च अतिखिणबुद्धीनं अनेकविधेन ञाणस्स तिखिणभावकरणञ्‍च पञ्‍ञत्ति नाम, तेसं सुणन्तानं तंचित्ततोसनेन तंचित्तनिसामनेन च पञ्‍ञायतीति पञ्‍ञत्ति। तत्थ भगवा अक्खरेहि सङ्कासयति, पदेहि पकासयति, ब्यञ्‍जनेहि विवरति, आकारेहि विभजति, निरुत्तीहि उत्तानीकरोति, निद्देसेहि पञ्‍ञापयतीति। किं वुत्तं होति? बुद्धा भगवन्तो एकच्‍चे वेनेय्ये एकस्मिं देसने अक्खरेहि अत्थसङ्कासनं करोन्ति…पे॰… निद्देसेहि अत्थपञ्‍ञापनं करोन्तीति अयमेत्थ अधिप्पायो।

    Taṃ vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ, ‘‘yasmiṃ samaye’’ti (dha. sa. 1) vivarite kusale dhamme ‘‘tasmiṃ samaye phasso hoti, vedanā hotī’’ti (dha. sa. 1) vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ nāma. Vivarassa vitthārābhidhānena vibhattassa ca upamābhidhānena paṭipādanaṃ uttānīkaraṇaṃ, vivaraṇena vivaritatthassa ‘‘katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? Yo tasmiṃ samaye phasso phusanā samphusanā’’ti (dha. sa. 2) ativivaritvā kathanañca vibhajanena vibhattassa ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, gāvī niccammā, evameva khvāhaṃ, bhikkhave, phassāhāro daṭṭhabboti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 2.63) evamādiupamākathanañca uttānīkaraṇaṃ nāma. Dhammaṃ suṇantānaṃ dhammadesanena cittassa anekavidhena somanassauppādanañca atikhiṇabuddhīnaṃ anekavidhena ñāṇassa tikhiṇabhāvakaraṇañca paññatti nāma, tesaṃ suṇantānaṃ taṃcittatosanena taṃcittanisāmanena ca paññāyatīti paññatti. Tattha bhagavā akkharehi saṅkāsayati, padehi pakāsayati, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttānīkaroti, niddesehi paññāpayatīti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Buddhā bhagavanto ekacce veneyye ekasmiṃ desane akkharehi atthasaṅkāsanaṃ karonti…pe… niddesehi atthapaññāpanaṃ karontīti ayamettha adhippāyo.

    अथ वा अक्खरेहि सङ्कासयित्वा पदेहि पकासयति, ब्यञ्‍जनेहि विवरित्वा आकारेहि विभजति, निरुत्तीहि उत्तानीकत्वा निद्देसेहि पञ्‍ञापयति । किं वुत्तं होति? एवरूपेन धम्मदेसनेन एकच्‍चेसु ठानेसु एकच्‍चानं वेनेय्यानं विनयतीति।

    Atha vā akkharehi saṅkāsayitvā padehi pakāsayati, byañjanehi vivaritvā ākārehi vibhajati, niruttīhi uttānīkatvā niddesehi paññāpayati . Kiṃ vuttaṃ hoti? Evarūpena dhammadesanena ekaccesu ṭhānesu ekaccānaṃ veneyyānaṃ vinayatīti.

    अथ वा अक्खरेहि उग्घाटयित्वा पदेहि पकासेन्तो विनयति उग्घटितञ्‍ञुं, ब्यञ्‍जनेहि विवरित्वा आकारेहि विभजन्तो विनयति विपञ्‍चितञ्‍ञुं, निरुत्तीहि उत्तानीकत्वा निद्देसेहि पञ्‍ञापेन्तो विनयति नेय्यं। इति वेनेय्यवसेनपि योजेतब्बमेव।

    Atha vā akkharehi ugghāṭayitvā padehi pakāsento vinayati ugghaṭitaññuṃ, byañjanehi vivaritvā ākārehi vibhajanto vinayati vipañcitaññuṃ, niruttīhi uttānīkatvā niddesehi paññāpento vinayati neyyaṃ. Iti veneyyavasenapi yojetabbameva.

    अत्थतो पनेत्थ कतमो ब्यञ्‍जनपाठो, कतमो अत्थपाठोति? बुद्धानं भगवन्तानं धम्मं देसेन्तानं यो अत्थावगमको सविञ्‍ञत्तिकसद्दो, सो ब्यञ्‍जनपाठो । यो तेन अभिसमेतब्बो लक्खणरसादिसहितो धम्मो, सो अत्थपाठोति वेदितब्बो। पुनपि सन्धायभासितो ब्यञ्‍जनभासितो सावसेसपाठो अनवसेसपाठो नीतो नेय्योति छब्बिधो पाठो। तत्थ अनेकत्थवत्ता सन्धायभासितो ‘‘मातरं पितरं हन्त्वा, राजानो द्वे च खत्तिये’’ति एवमादि (ध॰ प॰ २९४)। एकत्थवत्ता ब्यञ्‍जनभासितो ‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति एवमादि (ध॰ प॰ १.२; नेत्ति॰ ८९, ९२; पेटको॰ १४)। सावसेसो ‘‘सब्बं, भिक्खवे, आदित्त’’न्ति एवमादि (महाव॰ ५४; सं॰ नि॰ ४.२८)। विपरीतो अनवसेसो ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ती’’ति एवमादि (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देसो ८५; पटि॰ म॰ ३.५)। यथा वचनं, तथा अवगन्तब्बो नीतो ‘‘अनिच्‍चं दुक्खं अनत्ता’’ति एवमादि। युत्तिया अनुस्सरितब्बो नेय्यो ‘‘एकपुग्गलो भिक्खवे’’ति एवमादि (अ॰ नि॰ १.१७०)।

    Atthato panettha katamo byañjanapāṭho, katamo atthapāṭhoti? Buddhānaṃ bhagavantānaṃ dhammaṃ desentānaṃ yo atthāvagamako saviññattikasaddo, so byañjanapāṭho . Yo tena abhisametabbo lakkhaṇarasādisahito dhammo, so atthapāṭhoti veditabbo. Punapi sandhāyabhāsito byañjanabhāsito sāvasesapāṭho anavasesapāṭho nīto neyyoti chabbidho pāṭho. Tattha anekatthavattā sandhāyabhāsito ‘‘mātaraṃ pitaraṃ hantvā, rājāno dve ca khattiye’’ti evamādi (dha. pa. 294). Ekatthavattā byañjanabhāsito ‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti evamādi (dha. pa. 1.2; netti. 89, 92; peṭako. 14). Sāvaseso ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evamādi (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28). Viparīto anavaseso ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’ti evamādi (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 85; paṭi. ma. 3.5). Yathā vacanaṃ, tathā avagantabbo nīto ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti evamādi. Yuttiyā anussaritabbo neyyo ‘‘ekapuggalo bhikkhave’’ti evamādi (a. ni. 1.170).

    अत्थो पन अनेकप्पकारो पाठत्थो सभावत्थो ञायत्थो पाठानुरूपो नपाठानुरूपो सावसेसत्थो निरवसेसत्थो नीतत्थो नेय्यत्थो इच्‍चादि। तत्थ यो अप्पस्सत्थस्स ञापनत्थमुच्‍चारियते, सो पाठत्थो ‘‘सात्थं सब्यञ्‍जन’’न्तिआदीसु (पारा॰ १; दी॰ नि॰ १.१९०) विय। रूपारूपधम्मानं लक्खणरसादिसभावत्थो ‘‘सम्मादिट्ठिं भावेती’’तिआदीसु (विभ॰ ४८५; सं॰ नि॰ ५.३) विय। यो ञायमानो हिताय संवत्तति, सो ञातुं अरहतीति ञायत्थो – ‘‘अत्थवादी धम्मवादी’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.९, १९४; ३.२३८; म॰ नि॰ १.४११) विय। यथापाठं भासितो पाठानुरूपो ‘‘चक्खु , भिक्खवे, पुराणकम्म’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.१४६) भगवता वुत्तं। तस्मा चक्खुमपि कम्मन्ति। ब्यञ्‍जनच्छायाय अत्थं पटिबाहयमानेन वुत्तो अत्थो नपाठानुरूपो, सो पाठतो अननुञ्‍ञातो अकतपटिक्खेपो वियुत्तो। सो च सङ्गहेतब्बम्पि असङ्गहेत्वा, परिवज्‍जेतब्बम्पि वा किञ्‍चि अपरिवज्‍जेत्वा परिसेसं कत्वा वुत्तो सावसेसत्थो ‘‘चक्खुञ्‍च पटिच्‍च रूपे च उप्पज्‍जति चक्खुविञ्‍ञाणं (सं॰ नि॰ ४.६०; महानि॰ १०७)। सब्बे तसन्ति दण्डस्स, सब्बे भायन्ति मच्‍चुनो’’तिआदीसु (ध॰ प॰ १२९) विय। विपरीतो निरवसेसत्थो ‘‘सन्धावितं संसरितं ममञ्‍चेव तुम्हाकञ्‍च (दी॰ नि॰ २.१५५; महाव॰ २८७; नेत्ति॰ ११४)। तत्र, भिक्खवे, को मन्ता को सद्धाता…पे॰… अञ्‍ञत्र दिट्ठपदेही’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ७.६६) विय। सद्दवसेनेव वेदितब्बो नीतत्थो ‘‘रूपा सद्दा रसा गन्धा, फोट्ठब्बा च मनोरमा’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.१५१, १६५; महाव॰ ३३) विय। सम्मुतिवसेन वेदितब्बो नेय्यत्थो ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, वलाहकूपमा पुग्गला’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१०१-१०२) विय। एवमिध पाठञ्‍च अत्थञ्‍च विवरित्वा ठितो असंहीरो भवति परवादीहि दीघरत्तं तित्थवासेन।

    Attho pana anekappakāro pāṭhattho sabhāvattho ñāyattho pāṭhānurūpo napāṭhānurūpo sāvasesattho niravasesattho nītattho neyyattho iccādi. Tattha yo appassatthassa ñāpanatthamuccāriyate, so pāṭhattho ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’ntiādīsu (pārā. 1; dī. ni. 1.190) viya. Rūpārūpadhammānaṃ lakkhaṇarasādisabhāvattho ‘‘sammādiṭṭhiṃ bhāvetī’’tiādīsu (vibha. 485; saṃ. ni. 5.3) viya. Yo ñāyamāno hitāya saṃvattati, so ñātuṃ arahatīti ñāyattho – ‘‘atthavādī dhammavādī’’tiādīsu (dī. ni. 1.9, 194; 3.238; ma. ni. 1.411) viya. Yathāpāṭhaṃ bhāsito pāṭhānurūpo ‘‘cakkhu , bhikkhave, purāṇakamma’’nti (saṃ. ni. 4.146) bhagavatā vuttaṃ. Tasmā cakkhumapi kammanti. Byañjanacchāyāya atthaṃ paṭibāhayamānena vutto attho napāṭhānurūpo, so pāṭhato ananuññāto akatapaṭikkhepo viyutto. So ca saṅgahetabbampi asaṅgahetvā, parivajjetabbampi vā kiñci aparivajjetvā parisesaṃ katvā vutto sāvasesattho ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ (saṃ. ni. 4.60; mahāni. 107). Sabbe tasanti daṇḍassa, sabbe bhāyanti maccuno’’tiādīsu (dha. pa. 129) viya. Viparīto niravasesattho ‘‘sandhāvitaṃ saṃsaritaṃ mamañceva tumhākañca (dī. ni. 2.155; mahāva. 287; netti. 114). Tatra, bhikkhave, ko mantā ko saddhātā…pe… aññatra diṭṭhapadehī’’tiādīsu (a. ni. 7.66) viya. Saddavaseneva veditabbo nītattho ‘‘rūpā saddā rasā gandhā, phoṭṭhabbā ca manoramā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.151, 165; mahāva. 33) viya. Sammutivasena veditabbo neyyattho ‘‘cattārome, bhikkhave, valāhakūpamā puggalā’’tiādīsu (a. ni. 4.101-102) viya. Evamidha pāṭhañca atthañca vivaritvā ṭhito asaṃhīro bhavati paravādīhi dīgharattaṃ titthavāsena.

    इति असंहीरभावेन याव आगमाधिगमसम्पदं, ताव वत्तुं सक्‍कोति। सङ्खेपवित्थारनयेन हेतुदाहरणादीहि अवबोधयितुं समत्थो। एवंविधो अत्तानञ्‍च परञ्‍च सोधेतुं समत्थभावेन दुस्सील्यदिट्ठिमलविरहितत्ता सुचि। दुस्सीलो हि अत्तानं उपहनति, तेन नादेय्यवाचो च भवति सब्योहारमानो इध निच्‍चातुरो वेज्‍जोव। दुद्दिट्ठि परं उपहनति, नावस्सयो च भवति वाळगहाकुलो इव कमलसण्डो। उभयविपन्‍नो पन सब्बथापि अनुपासनीयो भवति गूथगतमिव छवालातं गूथगतो विय च कण्हसप्पो। उभयसम्पन्‍नो पन सब्बथापि उपासनीयो सेवितब्बो च विञ्‍ञूहि, निरुपद्दवो इव रतनाकरो, एवं भूतो एवं अमच्छरो अहीनाचरियमुट्ठि। सुत्तसुत्तानुलोमआचरियवादअत्तनोमतिसङ्खातानञ्‍च चतुन्‍नं अपरिच्‍चागी, तेसं वसेन ब्याख्यातो।

    Iti asaṃhīrabhāvena yāva āgamādhigamasampadaṃ, tāva vattuṃ sakkoti. Saṅkhepavitthāranayena hetudāharaṇādīhi avabodhayituṃ samattho. Evaṃvidho attānañca parañca sodhetuṃ samatthabhāvena dussīlyadiṭṭhimalavirahitattā suci. Dussīlo hi attānaṃ upahanati, tena nādeyyavāco ca bhavati sabyohāramāno idha niccāturo vejjova. Duddiṭṭhi paraṃ upahanati, nāvassayo ca bhavati vāḷagahākulo iva kamalasaṇḍo. Ubhayavipanno pana sabbathāpi anupāsanīyo bhavati gūthagatamiva chavālātaṃ gūthagato viya ca kaṇhasappo. Ubhayasampanno pana sabbathāpi upāsanīyo sevitabbo ca viññūhi, nirupaddavo iva ratanākaro, evaṃ bhūto evaṃ amaccharo ahīnācariyamuṭṭhi. Suttasuttānulomaācariyavādaattanomatisaṅkhātānañca catunnaṃ apariccāgī, tesaṃ vasena byākhyāto.

    ‘‘एकंसवचनं एकं, विभज्‍जवचनं पदं।

    ‘‘Ekaṃsavacanaṃ ekaṃ, vibhajjavacanaṃ padaṃ;

    ततियं पटिपुच्छेय्य, चतुत्थं पन ठापये’’ति॥

    Tatiyaṃ paṭipuccheyya, catutthaṃ pana ṭhāpaye’’ti.

    एतेसं वा अपरिच्‍चागी। ततो एव सोतूनं हिते नियुत्तत्ता नेसं अवबोधनं पति अकिलासु भवतीति। आह चेत्थ –

    Etesaṃ vā apariccāgī. Tato eva sotūnaṃ hite niyuttattā nesaṃ avabodhanaṃ pati akilāsu bhavatīti. Āha cettha –

    ‘‘पाठत्थविदसंहीरो, वत्ता सुचि अमच्छरो।

    ‘‘Pāṭhatthavidasaṃhīro, vattā suci amaccharo;

    चतुन्‍नं अपरिच्‍चागी, देसकस्स हितान्वितो’’ति॥

    Catunnaṃ apariccāgī, desakassa hitānvito’’ti.

    एत्थ देसकस्साति देसको अस्स, भवेय्याति अत्थो। हितान्वितोति हिते अनुगतो हितचित्तो। सो एसो सुचित्ता पियो, चतुन्‍नं अपरिच्‍चागित्ता गरु, असंहीरत्ता भावनीयो, देसकत्ता वत्ता, हितान्वितत्ता वचनक्खमो, पाठत्थविदत्ता गम्भीरकथं कत्ता, अमच्छरत्ता न चाट्ठाने नियोजको इति –

    Ettha desakassāti desako assa, bhaveyyāti attho. Hitānvitoti hite anugato hitacitto. So eso sucittā piyo, catunnaṃ apariccāgittā garu, asaṃhīrattā bhāvanīyo, desakattā vattā, hitānvitattā vacanakkhamo, pāṭhatthavidattā gambhīrakathaṃ kattā, amaccharattā na cāṭṭhāne niyojako iti –

    ‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।

    ‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;

    गम्भीरञ्‍च कथं कत्ता, नो चाट्ठाने नियोजको’’ति॥ (अ॰ नि॰ ७.३७; नेत्ति॰ ११३)।

    Gambhīrañca kathaṃ kattā, no cāṭṭhāne niyojako’’ti. (a. ni. 7.37; netti. 113);

    ‘‘अभिहितो देसको सो, ताव दानि अभिधीयते’’॥

    ‘‘Abhihito desako so, tāva dāni abhidhīyate’’.

    तत्थ धम्मगरुत्ता कथं न परिभवति, आचरियगरुत्ता कथिकं न परिभवति, सद्धापञ्‍ञादिगुणपटिमण्डितत्ता अत्तानं न परिभवति, असठामायावित्ता अमताभिमुखत्ता च अविक्खित्तचित्तो भवति, सुमेधत्ता योनिसो मनसि करोतीति। वुत्तञ्हेतं –

    Tattha dhammagaruttā kathaṃ na paribhavati, ācariyagaruttā kathikaṃ na paribhavati, saddhāpaññādiguṇapaṭimaṇḍitattā attānaṃ na paribhavati, asaṭhāmāyāvittā amatābhimukhattā ca avikkhittacitto bhavati, sumedhattā yoniso manasi karotīti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘पञ्‍चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्‍नागतो सुणन्तो सद्धम्मं भब्बो नियामं ओक्‍कमितुं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तं। कतमेहि पञ्‍चहि? न कथं परिभोति, न कथिकं परिभोति, न अत्तानं परिभोति, अविक्खित्तचित्तो धम्मं सुणाति एकग्गचित्तो, योनिसो मनसि करोती’’ति (अ॰ नि॰ ५.१५१)।

    ‘‘Pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Na kathaṃ paribhoti, na kathikaṃ paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso manasi karotī’’ti (a. ni. 5.151).

    तंलक्खणप्पत्तत्ता भावनं भजतीति। आह चेत्थ –

    Taṃlakkhaṇappattattā bhāvanaṃ bhajatīti. Āha cettha –

    ‘‘धम्माचरियगरु सद्धापञ्‍ञादिगुणमण्डितो।

    ‘‘Dhammācariyagaru saddhāpaññādiguṇamaṇḍito;

    असठामायाविकस्स, सुमेधो अमताभिमुखो’’॥ –

    Asaṭhāmāyāvikassa, sumedho amatābhimukho’’. –

    इति वत्ता च सोता च।

    Iti vattā ca sotā ca.

    एवं वुत्तप्पकारं ब्यञ्‍जनञ्‍च अत्थञ्‍च दस्सेत्वा इदानि यो अतिअग्गं कत्वा कथितत्ता महासमुद्दमहापथवी विय महा च सो निद्देसो चाति महानिद्देसो, तं महानिद्देसं वण्णयिस्सामि।

    Evaṃ vuttappakāraṃ byañjanañca atthañca dassetvā idāni yo atiaggaṃ katvā kathitattā mahāsamuddamahāpathavī viya mahā ca so niddeso cāti mahāniddeso, taṃ mahāniddesaṃ vaṇṇayissāmi.

    तदेतं महानिद्देसं अत्थसम्पन्‍नं ब्यञ्‍जनसम्पन्‍नं गम्भीरं गम्भीरत्थं लोकुत्तरप्पकासकं सुञ्‍ञतप्पटिसंयुत्तं पटिपत्तिमग्गफलविसेससाधनं पटिपत्तिपटिपक्खपटिसेधनं योगावचरानं ञाणवररतनाकरभूतं धम्मकथिकानं धम्मकथाविलासविसेसहेतुभूतं संसारभीरुकानं दुक्खनिस्सरणतदुपायदस्सनेन अस्सासजननत्थं तप्पटिपक्खनासनत्थञ्‍च गम्भीरत्थानञ्‍च अनेकेसं सुत्तन्तपदानं अत्थविवरणेन सुजनहदयपरितोसजननत्थं, तथागतेन अरहता सम्मासम्बुद्धेन सब्बत्थ अप्पटिहतसब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणमहादीपोभासेन सकलजनवित्थतमहाकरुणासिनेहेन वेनेय्यजनहदयगतकिलेसन्धकारविधमनत्थं समुज्‍जलितस्स सद्धम्ममहापदीपस्स तदधिप्पायविकासनसिनेहपरिसेकेन पञ्‍चवस्ससहस्समतिचिरसमुज्‍जलनमिच्छता लोकानुकम्पकेन सत्थुकप्पेन धम्मराजस्स धम्मसेनापतिना आयस्मता सारिपुत्तत्थेरेन भासितं सुत्वा आयस्मा आनन्दो पठममहासङ्गीतिकाले यथासुतमेव सङ्गहं आरोपेसि।

    Tadetaṃ mahāniddesaṃ atthasampannaṃ byañjanasampannaṃ gambhīraṃ gambhīratthaṃ lokuttarappakāsakaṃ suññatappaṭisaṃyuttaṃ paṭipattimaggaphalavisesasādhanaṃ paṭipattipaṭipakkhapaṭisedhanaṃ yogāvacarānaṃ ñāṇavararatanākarabhūtaṃ dhammakathikānaṃ dhammakathāvilāsavisesahetubhūtaṃ saṃsārabhīrukānaṃ dukkhanissaraṇatadupāyadassanena assāsajananatthaṃ tappaṭipakkhanāsanatthañca gambhīratthānañca anekesaṃ suttantapadānaṃ atthavivaraṇena sujanahadayaparitosajananatthaṃ, tathāgatena arahatā sammāsambuddhena sabbattha appaṭihatasabbaññutaññāṇamahādīpobhāsena sakalajanavitthatamahākaruṇāsinehena veneyyajanahadayagatakilesandhakāravidhamanatthaṃ samujjalitassa saddhammamahāpadīpassa tadadhippāyavikāsanasinehaparisekena pañcavassasahassamaticirasamujjalanamicchatā lokānukampakena satthukappena dhammarājassa dhammasenāpatinā āyasmatā sāriputtattherena bhāsitaṃ sutvā āyasmā ānando paṭhamamahāsaṅgītikāle yathāsutameva saṅgahaṃ āropesi.

    सो पनेस विनयपिटकं सुत्तन्तपिटकं अभिधम्मपिटकन्ति तीसु पिटकेसु सुत्तन्तपिटकपरियापन्‍नो, दीघनिकायो मज्झिमनिकायो संयुत्तनिकायो अङ्गुत्तरनिकायो खुद्दकनिकायोति पञ्‍चसु महानिकायेसु खुद्दकमहानिकायपरियापन्‍नो, सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्‍लन्ति नवसु सत्थुसासनङ्गेसु यथासम्भवं गाथङ्गवेय्याकरणङ्गद्वयसङ्गहितो।

    So panesa vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpanno, dīghanikāyo majjhimanikāyo saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti pañcasu mahānikāyesu khuddakamahānikāyapariyāpanno, suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu satthusāsanaṅgesu yathāsambhavaṃ gāthaṅgaveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahito.

    ‘‘द्वासीति बुद्धतो गण्हिं, द्वेसहस्सानि भिक्खुतो।

    ‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dvesahassāni bhikkhuto;

    चतुरासीति सहस्सानि, ये मे धम्मा पवत्तिनो’’ति॥ (थेरगा॰ १०२७) –

    Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –

    धम्मभण्डागारिकत्थेरेन पञ्‍चसु ठानेसु एतदग्गं आरोपितेन पटिञ्‍ञातानं चतुरासीतिया धम्मक्खन्धसहस्सानं भिक्खुतो गहितेसु द्वीसु धम्मक्खन्धसहस्सेसु अनेकसतधम्मक्खन्धसङ्गहितो। तस्स द्वे वग्गा अट्ठकवग्गो पारायनवग्गो खग्गविसाणसुत्तञ्‍च, एकेकस्मिं वग्गे सोळस सोळस कत्वा खग्गविसाणसुत्तञ्‍चाति तेत्तिंस सुत्तानि कामसुत्तादिखग्गविसाणसुत्तपरियोसानानि । एवं अनेकधा ववत्थापितस्स इमस्स महानिद्देसस्स अनुपुब्बपदत्थवण्णनं करिस्सामि। अयञ्हि महानिद्देसो पाठतो अत्थतो च उद्दिसन्तेन निद्दिसन्तेन च सक्‍कच्‍चं उद्दिसितब्बो निद्दिसितब्बो च, उग्गण्हन्तेनापि सक्‍कच्‍चं उग्गण्हितब्बो धारेतब्बो च। तं किस्स हेतु? गम्भीरत्ता इमस्स महानिद्देसस्स लोकहिताय लोके चिरट्ठितत्थन्ति।

    Dhammabhaṇḍāgārikattherena pañcasu ṭhānesu etadaggaṃ āropitena paṭiññātānaṃ caturāsītiyā dhammakkhandhasahassānaṃ bhikkhuto gahitesu dvīsu dhammakkhandhasahassesu anekasatadhammakkhandhasaṅgahito. Tassa dve vaggā aṭṭhakavaggo pārāyanavaggo khaggavisāṇasuttañca, ekekasmiṃ vagge soḷasa soḷasa katvā khaggavisāṇasuttañcāti tettiṃsa suttāni kāmasuttādikhaggavisāṇasuttapariyosānāni . Evaṃ anekadhā vavatthāpitassa imassa mahāniddesassa anupubbapadatthavaṇṇanaṃ karissāmi. Ayañhi mahāniddeso pāṭhato atthato ca uddisantena niddisantena ca sakkaccaṃ uddisitabbo niddisitabbo ca, uggaṇhantenāpi sakkaccaṃ uggaṇhitabbo dhāretabbo ca. Taṃ kissa hetu? Gambhīrattā imassa mahāniddesassa lokahitāya loke ciraṭṭhitatthanti.

    १. अट्ठकवग्गो

    1. Aṭṭhakavaggo

    १. कामसुत्तनिद्देसवण्णना

    1. Kāmasuttaniddesavaṇṇanā

    तत्थ कामसुत्तं आदि। तस्मिम्पि ‘‘कामं कामयमानस्सा’’ति गाथा आदि। सा उद्देसनिद्देसपटिनिद्देसवसेन तिधा ठिता। ‘‘कामं कामयमानस्सा’’ति एवमादि उद्देसो। ‘‘कामाति उद्दानतो द्वे कामा – वत्थुकामा च किलेसकामा चा’’ति निद्देसो। ‘‘कतमे वत्थुकामा? मनापिका रूपा’’ति एवमादि पटिनिद्देसो।

    Tattha kāmasuttaṃ ādi. Tasmimpi ‘‘kāmaṃ kāmayamānassā’’ti gāthā ādi. Sā uddesaniddesapaṭiniddesavasena tidhā ṭhitā. ‘‘Kāmaṃ kāmayamānassā’’ti evamādi uddeso. ‘‘Kāmāti uddānato dve kāmā – vatthukāmā ca kilesakāmā cā’’ti niddeso. ‘‘Katame vatthukāmā? Manāpikā rūpā’’ti evamādi paṭiniddeso.

    १. तत्थ कामन्ति मनापियरूपादितेभूमकधम्मसङ्खातं वत्थुकामं। कामयमानस्साति इच्छमानस्स। तस्स चेतं समिज्झतीति तस्स कामयमानस्स सत्तस्स तं कामसङ्खातं वत्थु समिज्झति चे, सचे सो तं लभतीति वुत्तं होति। अद्धा पीतिमनो होतीति एकंसं तुट्ठचित्तो होति। लद्धाति लभित्वा। मच्‍चोति सत्तो। यदिच्छतीति यं इच्छति। इदं पन सङ्खेपतो पदत्थसम्बन्धमत्तमेव, वित्थारो पन उपरि पाळियं आगतनयेनेव वेदितब्बो। यथा च इमस्मिं, एवं इतो परं सब्बेसुपीति।

    1. Tattha kāmanti manāpiyarūpāditebhūmakadhammasaṅkhātaṃ vatthukāmaṃ. Kāmayamānassāti icchamānassa. Tassa cetaṃ samijjhatīti tassa kāmayamānassa sattassa taṃ kāmasaṅkhātaṃ vatthu samijjhati ce, sace so taṃ labhatīti vuttaṃ hoti. Addhā pītimano hotīti ekaṃsaṃ tuṭṭhacitto hoti. Laddhāti labhitvā. Maccoti satto. Yadicchatīti yaṃ icchati. Idaṃ pana saṅkhepato padatthasambandhamattameva, vitthāro pana upari pāḷiyaṃ āgatanayeneva veditabbo. Yathā ca imasmiṃ, evaṃ ito paraṃ sabbesupīti.

    कामाति उद्दिसितब्बपदं। उद्दानतोति निद्दिसितब्बपदं। उद्दानतोति वग्गवसेन ‘‘मच्छुद्दानं किनेय्या’’ति आदीसु विय। अथ वा उपरूपरि दानतो उद्दानं, उद्धं उद्धं सोधनतो ब्यवदानट्ठेन वोदानं विय। वित्थारकरणभावेन वा। कामा इति पाठसेसं कत्वा वत्तब्बं। द्वेति गणनपरिच्छेदो , न एकं, न तयो। वत्थुकामा चाति मनापियरूपादिवत्थुकामा च। उपतापनट्ठेन विबाधनट्ठेन च किलेसकामा च। तेसु वत्थुकामो परिञ्‍ञेय्यो, किलेसकामो पहातब्बो। तत्थ वत्थुकामो किलेसकामेन पत्थयितब्बोति कामीयतीति कामो। किलेसकामो वत्थुकामानं पच्‍चासीसनस्स कारणभावेन कामीयते अनेनाति कामो। तत्थ रूपादिक्खन्धे सङ्गहितो वत्थुकामो, सङ्खारक्खन्धे सङ्गहितो किलेसकामो। छहि विञ्‍ञाणेहि विजानितब्बो वत्थुकामो, मनोविञ्‍ञाणेन जानितब्बो किलेसकामो। किलेसानं पतिट्ठट्ठेन कारणट्ठेन आरम्मणट्ठेन च वत्थुकामो।

    Kāmāti uddisitabbapadaṃ. Uddānatoti niddisitabbapadaṃ. Uddānatoti vaggavasena ‘‘macchuddānaṃ kineyyā’’ti ādīsu viya. Atha vā uparūpari dānato uddānaṃ, uddhaṃ uddhaṃ sodhanato byavadānaṭṭhena vodānaṃ viya. Vitthārakaraṇabhāvena vā. Kāmā iti pāṭhasesaṃ katvā vattabbaṃ. Dveti gaṇanaparicchedo , na ekaṃ, na tayo. Vatthukāmā cāti manāpiyarūpādivatthukāmā ca. Upatāpanaṭṭhena vibādhanaṭṭhena ca kilesakāmā ca. Tesu vatthukāmo pariññeyyo, kilesakāmo pahātabbo. Tattha vatthukāmo kilesakāmena patthayitabboti kāmīyatīti kāmo. Kilesakāmo vatthukāmānaṃ paccāsīsanassa kāraṇabhāvena kāmīyate anenāti kāmo. Tattha rūpādikkhandhe saṅgahito vatthukāmo, saṅkhārakkhandhe saṅgahito kilesakāmo. Chahi viññāṇehi vijānitabbo vatthukāmo, manoviññāṇena jānitabbo kilesakāmo. Kilesānaṃ patiṭṭhaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ārammaṇaṭṭhena ca vatthukāmo.

    ‘‘नेते कामा यानि चित्रानि लोके, सङ्कप्परागो पुरिसस्स कामो।

    ‘‘Nete kāmā yāni citrāni loke, saṅkapparāgo purisassa kāmo;

    तिट्ठन्ति चित्रानि तथेव लोके, अथेत्थ धीरा विनयन्ति छन्द’’न्ति॥ (अ॰ नि॰ ६.६३)।

    Tiṭṭhanti citrāni tatheva loke, athettha dhīrā vinayanti chanda’’nti. (a. ni. 6.63);

    नन्दमाणवक- (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.६८ उप्पलवण्णत्थेरीवत्थु) सोरेय्यसेट्ठिपुत्तादीनं (ध॰ प॰ ४३) वत्थूनि चेत्थ निदस्सनं। किलेसकामो तापनट्ठेन बाधनट्ठेन च सयं कामेतीति कामो। वुत्तम्पि चेतं ‘‘रत्तो खो, ब्राह्मण, रागेन अभिभूतो परियादिन्‍नचित्तो अत्तब्याबाधायपि चेतेति, परब्याबाधायपि चेतेति, उभयब्याबाधायपि चेतेती’’ति च ‘‘रत्तो खो, ब्राह्मण, पाणम्पि हनति, अदिन्‍नम्पि आदियति, परदारम्पि गच्छति, मुसापि भणती’’ति (अ॰ नि॰ ३.५४) च एवमादि निदस्सनं।

    Nandamāṇavaka- (dha. pa. aṭṭha. 1.68 uppalavaṇṇattherīvatthu) soreyyaseṭṭhiputtādīnaṃ (dha. pa. 43) vatthūni cettha nidassanaṃ. Kilesakāmo tāpanaṭṭhena bādhanaṭṭhena ca sayaṃ kāmetīti kāmo. Vuttampi cetaṃ ‘‘ratto kho, brāhmaṇa, rāgena abhibhūto pariyādinnacitto attabyābādhāyapi ceteti, parabyābādhāyapi ceteti, ubhayabyābādhāyapi cetetī’’ti ca ‘‘ratto kho, brāhmaṇa, pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇatī’’ti (a. ni. 3.54) ca evamādi nidassanaṃ.

    तमेव पटिनिद्देसवसेन वित्थारेत्वा वत्तुकामो – ‘‘कतमे वत्थुकामा’’तिआदिमाह। तत्थ कतमेति कथेतुकम्यतापुच्छा। पञ्‍चविधा हि पुच्छा, तासं विभागो उपरि पाळियंयेव आवि भविस्सति। तासु अयं कथेतुकम्यतापुच्छा। तत्थ मनापिकाति मनं अप्पायन्ति वद्धेन्तीति मनापा, मनापा एव मनापिका। रूपाति कम्मचित्तउतुआहारसमुट्ठानवसेन चतुसमुट्ठानिका रूपारम्मणा। रूपयन्तीति रूपा, वण्णविकारं आपज्‍जमाना हदयङ्गतभावं पकासेन्तीति अत्थो।

    Tameva paṭiniddesavasena vitthāretvā vattukāmo – ‘‘katame vatthukāmā’’tiādimāha. Tattha katameti kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhā hi pucchā, tāsaṃ vibhāgo upari pāḷiyaṃyeva āvi bhavissati. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Tattha manāpikāti manaṃ appāyanti vaddhentīti manāpā, manāpā eva manāpikā. Rūpāti kammacittautuāhārasamuṭṭhānavasena catusamuṭṭhānikā rūpārammaṇā. Rūpayantīti rūpā, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānā hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsentīti attho.

    तत्थ केनट्ठेन रूपन्ति? रुप्पनट्ठेन। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    Tattha kenaṭṭhena rūpanti? Ruppanaṭṭhena. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘किञ्‍च, भिक्खवे, रूपं वदेथ? रुप्पतीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘रूप’न्ति वुच्‍चति। केन रुप्पति? सीतेनपि रुप्पति, उण्हेनपि रुप्पति, जिघच्छायपि रुप्पति, पिपासायपि रुप्पति, डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेनपि रुप्पति। रुप्पतीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘रूप’न्ति वुच्‍चती’’ति (सं॰ नि॰ ३.७९)।

    ‘‘Kiñca, bhikkhave, rūpaṃ vadetha? Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā ‘rūpa’nti vuccati. Kena ruppati? Sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppati, jighacchāyapi ruppati, pipāsāyapi ruppati, ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassenapi ruppati. Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā ‘rūpa’nti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.79).

    तत्थ रुप्पतीति कुप्पति घट्टीयति पीळीयति, भिज्‍जतीति अत्थो। सीतेन ताव रुप्पनं लोकन्तरिकनिरये पाकटं। महिंसकरट्ठादीसुपि हिमपातसीतलेसु पदेसेसु एतं पाकटमेव। तत्थ हि सत्ता सीतेन भिन्‍नछिन्‍नसरीरा जीवितक्खयम्पि पापुणन्ति।

    Tattha ruppatīti kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati, bhijjatīti attho. Sītena tāva ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Mahiṃsakaraṭṭhādīsupi himapātasītalesu padesesu etaṃ pākaṭameva. Tattha hi sattā sītena bhinnachinnasarīrā jīvitakkhayampi pāpuṇanti.

    उण्हेन रुप्पनं अवीचिमहानिरये पाकटं। तत्थ हि तत्ताय लोहपथविया निपज्‍जापेत्वा पञ्‍चविधबन्धनादिकरणकाले सत्ता महादुक्खं अनुभवन्ति।

    Uṇhena ruppanaṃ avīcimahāniraye pākaṭaṃ. Tattha hi tattāya lohapathaviyā nipajjāpetvā pañcavidhabandhanādikaraṇakāle sattā mahādukkhaṃ anubhavanti.

    जिघच्छाय रुप्पनं पेत्तिविसये चेव दुब्भिक्खकाले च पाकटं। पेत्तिविसयस्मिञ्हि सत्ता द्वे तीणि बुद्धन्तरानि किञ्‍चिदेव आमिसं हत्थेन गहेत्वा मुखे पक्खिपन्ता नाम न होन्ति, अन्तोउदरं आदित्तसुसिररुक्खो विय होति। दुब्भिक्खे कञ्‍जिकमत्तम्पि अलभित्वा मरणसत्तानं पमाणं नत्थि।

    Jighacchāya ruppanaṃ pettivisaye ceva dubbhikkhakāle ca pākaṭaṃ. Pettivisayasmiñhi sattā dve tīṇi buddhantarāni kiñcideva āmisaṃ hatthena gahetvā mukhe pakkhipantā nāma na honti, antoudaraṃ ādittasusirarukkho viya hoti. Dubbhikkhe kañjikamattampi alabhitvā maraṇasattānaṃ pamāṇaṃ natthi.

    पिपासाय रुप्पनं कालकञ्‍जिकादीसु पाकटं। तत्थ हि सत्ता द्वे तीणि बुद्धन्तरानि हदयतेमनमत्तं वा जिव्हातेमनमत्तं वा उदकबिन्दुम्पि लद्धुं न सक्‍कोन्ति। ‘‘पानीयं पिविस्सामा’’ति नदिं गतानं जलं वालुकातलं सम्पज्‍जति। महासमुद्दं पक्खन्तानम्पि समुद्दो पिट्ठिपासाणोयेव होति। ते सुस्सन्ता बलवदुक्खपीळिता विरवन्ति। डंसादीहि रुप्पनं डंसमक्खिकादिबहुलेसु पदेसेसु पाकटं। तं पन – ‘‘कतमं तं रूपं सनिदस्सनं? सप्पटिघ’’न्ति आदिना नयेन अभिधम्मे (ध॰ स॰ ६५६, ६५८) वित्थारितमेव।

    Pipāsāya ruppanaṃ kālakañjikādīsu pākaṭaṃ. Tattha hi sattā dve tīṇi buddhantarāni hadayatemanamattaṃ vā jivhātemanamattaṃ vā udakabindumpi laddhuṃ na sakkonti. ‘‘Pānīyaṃ pivissāmā’’ti nadiṃ gatānaṃ jalaṃ vālukātalaṃ sampajjati. Mahāsamuddaṃ pakkhantānampi samuddo piṭṭhipāsāṇoyeva hoti. Te sussantā balavadukkhapīḷitā viravanti. Ḍaṃsādīhi ruppanaṃ ḍaṃsamakkhikādibahulesu padesesu pākaṭaṃ. Taṃ pana – ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ sanidassanaṃ? Sappaṭigha’’nti ādinā nayena abhidhamme (dha. sa. 656, 658) vitthāritameva.

    सप्पन्तीति सद्दा, उदाहरीयन्तीति अत्थो। उतुचित्तवसेन द्विसमुट्ठानिका सद्दा। गन्धयन्तीति गन्धा, अत्तनो वत्थूनि सूचयन्तीति अत्थो। रसन्ति ते सत्ताति रसा, अस्सादेन्तीति अत्थो। फुसीयन्तीति फोट्ठब्बा । एते गन्धादयो चतुसमुट्ठानिकाव । तेसं विभागो अभिधम्मे (ध॰ स॰ ६२२-६२४) वित्थारितोयेव।

    Sappantīti saddā, udāharīyantīti attho. Utucittavasena dvisamuṭṭhānikā saddā. Gandhayantīti gandhā, attano vatthūni sūcayantīti attho. Rasanti te sattāti rasā, assādentīti attho. Phusīyantīti phoṭṭhabbā. Ete gandhādayo catusamuṭṭhānikāva . Tesaṃ vibhāgo abhidhamme (dha. sa. 622-624) vitthāritoyeva.

    तमेवत्थं वित्थारवसेन दस्सेन्तो ‘‘अत्थरणा पावुरणा’’तिआदिमाह। तत्थ अत्थरित्वा निपज्‍जियन्तीति अत्थरणा। सरीरं वेठेत्वा पारुपीयन्तीति पावुरणा। अन्तोजातादयो चत्तारो दासी च दासो च दासिदासा। खेत्तं नाम यस्मिं पुब्बण्णं रुहति। वत्थु नाम यस्मिं अपरण्णं रुहति। यत्थ वा उभयम्पि रुहति, तं खेत्तं। तदत्थाय कतभूमिभागो वत्थु। खेत्तवत्थुसीसेन चेत्थ वापीतळाकादीनिपि सङ्गहितानि। हिरञ्‍ञन्ति कहापणो। सुवण्णन्ति जातरूपं। तेसं गहणेन लोहमासको जतुमासको दारुमासकोति सब्बेपि सङ्गहं गच्छन्ति। गामनिगमराजधानियोति एककुटिकादि गामो। आपणयुत्तो निगमो। एकस्स रञ्‍ञो आणापवत्तिट्ठानं राजधानी। रट्ठन्ति जनपदेकदेसं। जनपदोति कासिकोसलादिजनपदो। कोसोति चतुब्बिधो कोसो – हत्थी अस्सो रथो पत्ति। कोट्ठागारन्ति तिविधं कोट्ठागारं – धनकोट्ठागारं धञ्‍ञकोट्ठागारं वत्थकोट्ठागारं। यं किञ्‍चीति अनवसेसपरियादानवचनं। रजनीयन्ति रञ्‍जेतुं युत्तट्ठेन।

    Tamevatthaṃ vitthāravasena dassento ‘‘attharaṇā pāvuraṇā’’tiādimāha. Tattha attharitvā nipajjiyantīti attharaṇā. Sarīraṃ veṭhetvā pārupīyantīti pāvuraṇā. Antojātādayo cattāro dāsī ca dāso ca dāsidāsā. Khettaṃ nāma yasmiṃ pubbaṇṇaṃ ruhati. Vatthu nāma yasmiṃ aparaṇṇaṃ ruhati. Yattha vā ubhayampi ruhati, taṃ khettaṃ. Tadatthāya katabhūmibhāgo vatthu. Khettavatthusīsena cettha vāpītaḷākādīnipi saṅgahitāni. Hiraññanti kahāpaṇo. Suvaṇṇanti jātarūpaṃ. Tesaṃ gahaṇena lohamāsako jatumāsako dārumāsakoti sabbepi saṅgahaṃ gacchanti. Gāmanigamarājadhāniyoti ekakuṭikādi gāmo. Āpaṇayutto nigamo. Ekassa rañño āṇāpavattiṭṭhānaṃ rājadhānī. Raṭṭhanti janapadekadesaṃ. Janapadoti kāsikosalādijanapado. Kosoti catubbidho koso – hatthī asso ratho patti. Koṭṭhāgāranti tividhaṃ koṭṭhāgāraṃ – dhanakoṭṭhāgāraṃ dhaññakoṭṭhāgāraṃ vatthakoṭṭhāgāraṃ. Yaṃ kiñcīti anavasesapariyādānavacanaṃ. Rajanīyanti rañjetuṃ yuttaṭṭhena.

    इतो परं तिकवसेन दस्सेतुं अतीतत्तिकअज्झत्तत्तिकहीनत्तिकओकासत्तिकसंयोगत्तिककामावचरत्तिकवसेन छत्तिके आह। तत्थ अतीतत्तिके ताव अत्तनो सभावं उप्पादादिक्खणं वा पत्वा अतिक्‍कन्ताति अतीता। तदुभयम्पि न आगताति अनागता। तं तं कारणं पटिच्‍च उप्पन्‍नाति पच्‍चुप्पन्‍ना। इदं भवेन परिच्छन्‍नं। पटिसन्धितो हि पट्ठाय अतीतभवेसु निब्बत्ता अनन्तरभवे वा निब्बत्ता होन्तु कप्पकोटिसतसहस्समत्थके वा, सब्बे अतीतायेव नाम। चुतितो पट्ठाय अनागतभवेसु निब्बत्तनका कामा अनन्तरभवे वा निब्बत्तन्तु कप्पकोटिसतसहस्समत्थके वा, सब्बे अनागतायेव नाम। चुतिपटिसन्धिअन्तरे पवत्ता कामा पच्‍चुप्पन्‍ना नाम।

    Ito paraṃ tikavasena dassetuṃ atītattikaajjhattattikahīnattikaokāsattikasaṃyogattikakāmāvacarattikavasena chattike āha. Tattha atītattike tāva attano sabhāvaṃ uppādādikkhaṇaṃ vā patvā atikkantāti atītā. Tadubhayampi na āgatāti anāgatā. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppannāti paccuppannā. Idaṃ bhavena paricchannaṃ. Paṭisandhito hi paṭṭhāya atītabhavesu nibbattā anantarabhave vā nibbattā hontu kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbe atītāyeva nāma. Cutito paṭṭhāya anāgatabhavesu nibbattanakā kāmā anantarabhave vā nibbattantu kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbe anāgatāyeva nāma. Cutipaṭisandhiantare pavattā kāmā paccuppannā nāma.

    अज्झत्तत्तिके ‘‘एवं पवत्तमाना मयं अत्ताति गहणं गमिस्सामा’’ति इमिना विय अधिप्पायेन अत्तानं अधिकारं कत्वा पवत्ता अत्तनो सन्ताने पवत्ता पाटिपुग्गलिका कामा अज्झत्ता कामा नाम। ततो बहिभूता पन इन्द्रियबद्धा वा अनिन्द्रियबद्धा वा बहिद्धा नाम। ततियपदं तदुभयवसेन वुत्तं।

    Ajjhattattike ‘‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattā attano santāne pavattā pāṭipuggalikā kāmā ajjhattā kāmā nāma. Tato bahibhūtā pana indriyabaddhā vā anindriyabaddhā vā bahiddhā nāma. Tatiyapadaṃ tadubhayavasena vuttaṃ.

    हीनत्तिके हीनाति लामका। मज्झिमाति हीनपणीतानं मज्झे भवाति मज्झिमा। अवसेसा उत्तमट्ठेन पणीता। अपि च उपादायुपादाय हीनमज्झिमपणीतता वेदितब्बा। नेरयिकानञ्हि कामा कोटिप्पत्ता हीना नाम। ते उपादाय तिरच्छानेसु नागसुपण्णानं कामा पणीता नाम। सेसतिरच्छानगतानं कामा मज्झिमा नाम। तेसम्पि कामा हीना। ते उपादाय महेसक्खपेतानं कामा पणीता नाम। अवसेसानं कामा मज्झिमा नाम। तेसम्पि हीना। ते उपादाय जानपदानं कामा पणीता नाम। पच्‍चन्तवासीनं कामा मज्झिमा नाम। तेसम्पि हीना। ते उपादाय गामभोजकानं कामा पणीता नाम। तेसं परिचारिकानं कामा मज्झिमा नाम। तेसम्पि हीना। ते उपादाय जनपदसामिकानं कामा पणीता नाम। तेसं परिचारिकानं कामा मज्झिमा नाम। तेसम्पि हीना। ते उपादाय पदेसराजूनं कामा पणीता नाम। तेसं अमच्‍चानं कामा मज्झिमा नाम। तेसम्पि हीना। ते उपादाय चक्‍कवत्तिरञ्‍ञो कामा पणीता नाम। तस्स अमच्‍चानं कामा मज्झिमा नाम। तस्सपि हीना। ते उपादाय भुम्मदेवानं कामा पणीता नाम। तेसं परिचारिकानं देवानं कामा मज्झिमा नाम। तेसम्पि हीना। ते उपादाय चातुमहाराजिकानं देवानं कामा पणीतातिआदिना नयेन याव अकनिट्ठदेवानं कामा मत्थकप्पत्ता पणीता नाम। एवं उपादायुपादाय हीनमज्झिमपणीतता वेदितब्बा।

    Hīnattike hīnāti lāmakā. Majjhimāti hīnapaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimā. Avasesā uttamaṭṭhena paṇītā. Api ca upādāyupādāya hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā. Nerayikānañhi kāmā koṭippattā hīnā nāma. Te upādāya tiracchānesu nāgasupaṇṇānaṃ kāmā paṇītā nāma. Sesatiracchānagatānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi kāmā hīnā. Te upādāya mahesakkhapetānaṃ kāmā paṇītā nāma. Avasesānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya jānapadānaṃ kāmā paṇītā nāma. Paccantavāsīnaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya gāmabhojakānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya janapadasāmikānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya padesarājūnaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ amaccānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya cakkavattirañño kāmā paṇītā nāma. Tassa amaccānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tassapi hīnā. Te upādāya bhummadevānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ devānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya cātumahārājikānaṃ devānaṃ kāmā paṇītātiādinā nayena yāva akaniṭṭhadevānaṃ kāmā matthakappattā paṇītā nāma. Evaṃ upādāyupādāya hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā.

    ओकासत्तिके आपायिका कामाति अवड्ढिसङ्खातेसु अपगतअयेसु चतूसु अपायेसु निब्बत्तकामा आपायिका। मनुस्सेसु निब्बत्तकामा मानुसिका। देवेसु निब्बत्तकामा दिब्बा।

    Okāsattike āpāyikā kāmāti avaḍḍhisaṅkhātesu apagataayesu catūsu apāyesu nibbattakāmā āpāyikā. Manussesu nibbattakāmā mānusikā. Devesu nibbattakāmā dibbā.

    संयोगत्तिके पच्‍चुपट्ठितानं कामानं परिभुञ्‍जनतो ठपेत्वा नेरयिके सेसअपायसत्तानं मनुस्सानं चातुमहाराजिके देवे उपादाय याव तुसितकायिकानञ्‍च देवानं कामा पच्‍चुपट्ठिता कामा नाम। पकतिपटियत्तारम्मणतो अतिरेकेन रमितुकामताकाले यथारुचितं आरम्मणं निम्मिनित्वा निम्मिनित्वा रमन्तीति निम्मानरतीनं देवानं कामा निम्मिता कामा नाम। अत्तनो अज्झासयं ञत्वा परेहि निम्मिते आरम्मणे सेवन्तीति परनिम्मितवसवत्तीनं कामा परनिम्मिता कामा नाम। परिग्गहिताति ‘‘मय्हं एत’’न्ति गहिता कामा। अपरिग्गहिताति तथा अपरिग्गहिता उत्तरकुरुकानं कामा। ममायिताति तण्हावसेन ‘‘मम एत’’न्ति गहिता। अममायिताति वुत्तपटिपक्खा।

    Saṃyogattike paccupaṭṭhitānaṃ kāmānaṃ paribhuñjanato ṭhapetvā nerayike sesaapāyasattānaṃ manussānaṃ cātumahārājike deve upādāya yāva tusitakāyikānañca devānaṃ kāmā paccupaṭṭhitā kāmā nāma. Pakatipaṭiyattārammaṇato atirekena ramitukāmatākāle yathārucitaṃ ārammaṇaṃ nimminitvā nimminitvā ramantīti nimmānaratīnaṃ devānaṃ kāmā nimmitā kāmā nāma. Attano ajjhāsayaṃ ñatvā parehi nimmite ārammaṇe sevantīti paranimmitavasavattīnaṃ kāmā paranimmitā kāmā nāma. Pariggahitāti ‘‘mayhaṃ eta’’nti gahitā kāmā. Apariggahitāti tathā apariggahitā uttarakurukānaṃ kāmā. Mamāyitāti taṇhāvasena ‘‘mama eta’’nti gahitā. Amamāyitāti vuttapaṭipakkhā.

    सब्बेपि कामावचरा धम्माति ‘‘हेट्ठतो अवीचिनिरयं परियन्तं करित्वा’’तिआदिना (ध॰ स॰ १२८७) नयेन वुत्तेसु कामावचरधम्मेसु परियापन्‍ना। तत्रायं वचनत्थो – उद्दानतो द्वे कामा, वत्थुकामो च किलेसकामो चाति। तत्थ किलेसकामो अत्थतो छन्दरागो। वत्थुकामो तेभूमकं वट्टं। किलेसकामो चेत्थ कामेतीति कामो। इतरो कामीयतीति। यस्मिं पन पदेसे दुविधोपेसो कामो पवत्तिवसेन अवचरति, सो चतुन्‍नं अपायानं मनुस्सानं छन्‍नञ्‍च देवलोकानं वसेन एकादसविधो पदेसो कामो एत्थ अवचरतीति कामावचरो। तत्थ परियापन्‍नधम्मे सन्धाय ‘‘सब्बेपि कामावचरा धम्मा’’ति वुत्तं। अत्तनो सभावं धारेन्तीति धम्मा। रूपावचरा धम्माति ‘‘हेट्ठतो ब्रह्मलोकं परियन्तं करित्वा उपरितो अकनिट्ठे देवे अन्तोकरित्वा’’तिआदिना (ध॰ स॰ १२८९) नयेन वुत्तानं रूपावचरधम्मानं वसेन सब्बेपि धम्मा रूपावचरा। अरूपावचरा धम्माति ‘‘हेट्ठतो आकासानञ्‍चायतनुपगे देवे परियन्तं करित्वा उपरितो नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनुपगे देवे अन्तोकरित्वा’’तिआदिना (ध॰ स॰ १२९१) नयेन वुत्ता सब्बेपि अरूपावचरा धम्मा । तत्थ रूपे अवचरन्तीति रूपावचरा। अरूपे अवचरन्तीति अरूपावचरा। तण्हावत्थुकाति पतिट्ठट्ठेन कारणट्ठेन च तण्हाय वत्थुभूता। तण्हारम्मणाति तण्हापवत्तिवसेन तण्हाय आरम्मणभूता। कामनीयट्ठेनाति पच्‍चासीसितब्बट्ठेन। रजनीयट्ठेनाति रञ्‍जेतुं युत्तट्ठेन। मदनीयट्ठेनाति कुलमदादिमदं उप्पादनीयट्ठेन।

    Sabbepi kāmāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā’’tiādinā (dha. sa. 1287) nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannā. Tatrāyaṃ vacanattho – uddānato dve kāmā, vatthukāmo ca kilesakāmo cāti. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgo. Vatthukāmo tebhūmakaṃ vaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo. Itaro kāmīyatīti. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ manussānaṃ channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro. Tattha pariyāpannadhamme sandhāya ‘‘sabbepi kāmāvacarā dhammā’’ti vuttaṃ. Attano sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Rūpāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā’’tiādinā (dha. sa. 1289) nayena vuttānaṃ rūpāvacaradhammānaṃ vasena sabbepi dhammā rūpāvacarā. Arūpāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato ākāsānañcāyatanupage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanupage deve antokaritvā’’tiādinā (dha. sa. 1291) nayena vuttā sabbepi arūpāvacarā dhammā . Tattha rūpe avacarantīti rūpāvacarā. Arūpe avacarantīti arūpāvacarā. Taṇhāvatthukāti patiṭṭhaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca taṇhāya vatthubhūtā. Taṇhārammaṇāti taṇhāpavattivasena taṇhāya ārammaṇabhūtā. Kāmanīyaṭṭhenāti paccāsīsitabbaṭṭhena. Rajanīyaṭṭhenāti rañjetuṃ yuttaṭṭhena. Madanīyaṭṭhenāti kulamadādimadaṃ uppādanīyaṭṭhena.

    तत्थ ‘‘कतमे वत्थुकामा? मनापिका रूपा’’तिआदिं कत्वा ‘‘यं किञ्‍चि रजनीयं वत्थू’’ति परियोसानं सविञ्‍ञाणकअविञ्‍ञाणकवसेन वुत्तं। अवसेसं एकचतुक्‍कादिकछत्तिकन्ति वेदितब्बं।

    Tattha ‘‘katame vatthukāmā? Manāpikā rūpā’’tiādiṃ katvā ‘‘yaṃ kiñci rajanīyaṃ vatthū’’ti pariyosānaṃ saviññāṇakaaviññāṇakavasena vuttaṃ. Avasesaṃ ekacatukkādikachattikanti veditabbaṃ.

    एवं वत्थुकामं दस्सेत्वा किलेसकामं दस्सेतुं ‘‘कतमे किलेसकामा’’तिआदिमाह। तत्थ छन्दोति दुब्बलरागो। रागोति ततो बलवतरो । उपरि तयोपि रागा इमेहि बलवतरा। कामेसूति पञ्‍चसु कामगुणेसु। कामच्छन्दोति कामसङ्खातो छन्दो, न कत्तुकम्यताछन्दो, न धम्मच्छन्दो। कामनवसेन रज्‍जनवसेन च कामोयेव रागो कामरागो। कामनवसेन नन्दनवसेन च कामोयेव नन्दी कामनन्दी। एवं सब्बत्थ कामत्थं विदित्वा तण्हायनट्ठेन कामतण्हा। सिनेहनट्ठेन कामस्नेहो। परिडय्हनट्ठेन कामपरिळाहो। मुच्छनट्ठेन काममुच्छा। गिलित्वा परिनिट्ठापनट्ठेन कामज्झोसानं। वट्टस्मिं ओघेहि ओसीदापेतीति कामोघो। वट्टस्मिं योजेतीति कामयोगो। दळ्हवसेन तण्हादिट्ठिग्गहणं उपादानं। चित्तं नीवरति परियोनन्धतीति नीवरणं।

    Evaṃ vatthukāmaṃ dassetvā kilesakāmaṃ dassetuṃ ‘‘katame kilesakāmā’’tiādimāha. Tattha chandoti dubbalarāgo. Rāgoti tato balavataro . Upari tayopi rāgā imehi balavatarā. Kāmesūti pañcasu kāmaguṇesu. Kāmacchandoti kāmasaṅkhāto chando, na kattukamyatāchando, na dhammacchando. Kāmanavasena rajjanavasena ca kāmoyeva rāgo kāmarāgo. Kāmanavasena nandanavasena ca kāmoyeva nandī kāmanandī. Evaṃ sabbattha kāmatthaṃ viditvā taṇhāyanaṭṭhena kāmataṇhā. Sinehanaṭṭhena kāmasneho. Pariḍayhanaṭṭhena kāmapariḷāho. Mucchanaṭṭhena kāmamucchā. Gilitvā pariniṭṭhāpanaṭṭhena kāmajjhosānaṃ. Vaṭṭasmiṃ oghehi osīdāpetīti kāmogho. Vaṭṭasmiṃ yojetīti kāmayogo. Daḷhavasena taṇhādiṭṭhiggahaṇaṃ upādānaṃ. Cittaṃ nīvarati pariyonandhatīti nīvaraṇaṃ.

    अद्दसन्ति अद्दक्खिं। कामाति आलपनं। तेति तव। मूलन्ति पतिट्ठं। सङ्कप्पाति परिकप्पेन। न तं सङ्कप्पयिस्सामीति तं परिकप्पनं न करिस्सामि। न होहिसीति न भविस्ससि।

    Addasanti addakkhiṃ. Kāmāti ālapanaṃ. Teti tava. Mūlanti patiṭṭhaṃ. Saṅkappāti parikappena. Na taṃ saṅkappayissāmīti taṃ parikappanaṃ na karissāmi. Na hohisīti na bhavissasi.

    इच्छमानस्साति पच्‍चासीसन्तस्स। सादियमानस्साति अस्सादियमानस्स। पत्थयमानस्साति पत्थनं उप्पादेन्तस्स। पिहयमानस्साति पापुणितुं इच्छं उप्पादेन्तस्स। अभिजप्पमानस्साति तण्हावसेन तित्तिं उप्पादेन्तस्स। अथ वा अभिवदन्तस्स।

    Icchamānassāti paccāsīsantassa. Sādiyamānassāti assādiyamānassa. Patthayamānassāti patthanaṃ uppādentassa. Pihayamānassāti pāpuṇituṃ icchaṃ uppādentassa. Abhijappamānassāti taṇhāvasena tittiṃ uppādentassa. Atha vā abhivadantassa.

    खत्तियस्स वातिआदि चतुज्‍जातिवसेन वुत्तं। गहट्ठस्स वा पब्बजितस्स वाति लिङ्गवसेन वुत्तं। देवस्स वा मनुस्सस्स वाति उपपत्तिवसेन वुत्तं। इज्झतीति निप्फज्‍जति। समिज्झतीति सम्मा निप्फज्‍जति। इज्झति विसेसरूपपटिलाभवसेन। लभति दस्सनीयरूपपटिलाभवसेन। पटिलभति पसादनीयरूपपटिलाभवसेन। अधिगच्छति सण्ठानरूपपटिलाभवसेन। विन्दति छविप्पसादरूपपटिलाभवसेन। अथ वा पुञ्‍ञमहत्तेन इज्झति। जातिमहत्तेन लभति। इस्सरियमहत्तेन पटिलभति। सुखमहत्तेन अधिगच्छति। सम्पत्तिमहत्तेन विन्दतीति।

    Khattiyassa vātiādi catujjātivasena vuttaṃ. Gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vāti liṅgavasena vuttaṃ. Devassa vā manussassa vāti upapattivasena vuttaṃ. Ijjhatīti nipphajjati. Samijjhatīti sammā nipphajjati. Ijjhati visesarūpapaṭilābhavasena. Labhati dassanīyarūpapaṭilābhavasena. Paṭilabhati pasādanīyarūpapaṭilābhavasena. Adhigacchati saṇṭhānarūpapaṭilābhavasena. Vindati chavippasādarūpapaṭilābhavasena. Atha vā puññamahattena ijjhati. Jātimahattena labhati. Issariyamahattena paṭilabhati. Sukhamahattena adhigacchati. Sampattimahattena vindatīti.

    एकंसवचनन्ति एककोट्ठासवचनं। ‘‘एकंसं चीवरं कत्वा (पारा॰ ३४९, ३६७), एकंसब्याकरणीयो पञ्हो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३१२; अ॰ नि॰ ४.४२) विय अनेकंसगहणपटिक्खेपो। निस्संसयवचनन्ति संसयविरहितवचनं, सन्देहपटिक्खेपवचनन्ति अत्थो। निक्‍कङ्खावचनन्ति ‘‘कथमिदं कथमिद’’न्ति कङ्खापटिक्खेपवचनं। अद्वेज्झवचनन्ति द्विधाभावं द्वेज्झं, तंअभावेन अद्वेज्झवचनं। द्विधाभावविरहितं ‘‘अद्वेज्झवचना बुद्धा’’तिआदीसु विय विमतिपटिक्खेपो। अद्वेळ्हकवचनन्ति द्विहदयाभावेन अद्वेळ्हकं। ‘‘इतिहास, इतिहासा’’ति द्वेळ्हकपटिक्खेपवचनं। नियोगवचनन्ति एकस्मिं अत्थे द्वे न युज्‍जन्तीति नियोगवचनं द्विधापथपटिक्खेपो। अञ्‍ञत्थ पन ‘‘नियोगा अनागतारम्मणा नत्थी’’ति आगतं। अपण्णकवचनन्ति पलासरहितं सारवचनं अविरद्धकारणं ‘‘अपण्णकं ठानमेके’’तिआदीसु (जा॰ १.१.१) विय, अपण्णकमणि विय सप्पतिट्ठवचनं। अवत्थापनवचनमेतन्ति एतं वचनं ओतरित्वा पतिट्ठितं सन्तिट्ठापनं ठपनं।

    Ekaṃsavacananti ekakoṭṭhāsavacanaṃ. ‘‘Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā (pārā. 349, 367), ekaṃsabyākaraṇīyo pañho’’tiādīsu (dī. ni. 3.312; a. ni. 4.42) viya anekaṃsagahaṇapaṭikkhepo. Nissaṃsayavacananti saṃsayavirahitavacanaṃ, sandehapaṭikkhepavacananti attho. Nikkaṅkhāvacananti ‘‘kathamidaṃ kathamida’’nti kaṅkhāpaṭikkhepavacanaṃ. Advejjhavacananti dvidhābhāvaṃ dvejjhaṃ, taṃabhāvena advejjhavacanaṃ. Dvidhābhāvavirahitaṃ ‘‘advejjhavacanā buddhā’’tiādīsu viya vimatipaṭikkhepo. Adveḷhakavacananti dvihadayābhāvena adveḷhakaṃ. ‘‘Itihāsa, itihāsā’’ti dveḷhakapaṭikkhepavacanaṃ. Niyogavacananti ekasmiṃ atthe dve na yujjantīti niyogavacanaṃ dvidhāpathapaṭikkhepo. Aññattha pana ‘‘niyogā anāgatārammaṇā natthī’’ti āgataṃ. Apaṇṇakavacananti palāsarahitaṃ sāravacanaṃ aviraddhakāraṇaṃ ‘‘apaṇṇakaṃ ṭhānameke’’tiādīsu (jā. 1.1.1) viya, apaṇṇakamaṇi viya sappatiṭṭhavacanaṃ. Avatthāpanavacanametanti etaṃ vacanaṃ otaritvā patiṭṭhitaṃ santiṭṭhāpanaṃ ṭhapanaṃ.

    यानि इमस्मिं महानिद्देसे विभत्तिं आरोपितानि पदानि, तानि विभत्तिं गच्छन्तानि तीहि कारणेहि विभत्तिं गच्छन्ति, नाना होन्तानि चतूहि कारणेहि नाना भवन्ति। अपरदीपना पनेत्थ द्वे ठानानि गच्छन्ति। कथं? तानि हि ब्यञ्‍जनवसेन उपसग्गवसेन अत्थवसेन वाति इमेहि तीहि कारणेहि विभत्तिं गच्छन्ति। तत्थ ‘‘कोधो कुज्झना कुज्झितत्तं, दोसो दुस्सना दुस्सितत्त’’न्ति (ध॰ स॰ १०६६) एवं ब्यञ्‍जनवसेन विभत्तिगमनं वेदितब्बं। तत्थ हि एकोव कोधो ब्यञ्‍जनवसेन एवं विभत्तिं लभति। ‘‘इज्झति समिज्झति लभति पटिलभति गच्छति अधिगच्छती’’ति एवं पन उपसग्गवसेन विभत्तिगमनं वेदितब्बं। ‘‘पण्डिच्‍चं कोसल्‍लं नेपुञ्‍ञं वेभब्या चिन्ता उपपरिक्खा’’ति (ध॰ स॰ १६) एवं अत्थवसेन विभत्तिगमनं वेदितब्बं।

    Yāni imasmiṃ mahāniddese vibhattiṃ āropitāni padāni, tāni vibhattiṃ gacchantāni tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti, nānā hontāni catūhi kāraṇehi nānā bhavanti. Aparadīpanā panettha dve ṭhānāni gacchanti. Kathaṃ? Tāni hi byañjanavasena upasaggavasena atthavasena vāti imehi tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti. Tattha ‘‘kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitatta’’nti (dha. sa. 1066) evaṃ byañjanavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Tattha hi ekova kodho byañjanavasena evaṃ vibhattiṃ labhati. ‘‘Ijjhati samijjhati labhati paṭilabhati gacchati adhigacchatī’’ti evaṃ pana upasaggavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. ‘‘Paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhabyā cintā upaparikkhā’’ti (dha. sa. 16) evaṃ atthavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.

    तेसु पीतिपदनिद्देसे ताव इमा तिस्सो विभत्तियो लब्भन्ति। पीति पामोज्‍जन्ति हि ब्यञ्‍जनवसेन विभत्तिगमनं होति। आमोदना पमोदना पहासोति उपसग्गवसेन। वित्ति तुट्ठि ओदग्यं अत्तमनताति अत्थवसेन। इमिना नयेन सब्बपदनिद्देसेसु विभत्तिगमनं वेदितब्बं।

    Tesu pītipadaniddese tāva imā tisso vibhattiyo labbhanti. Pīti pāmojjanti hi byañjanavasena vibhattigamanaṃ hoti. Āmodanā pamodanā pahāsoti upasaggavasena. Vitti tuṭṭhi odagyaṃ attamanatāti atthavasena. Iminā nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.

    नाना होन्तानिपि नामनानत्तेन लक्खणनानत्तेन किच्‍चनानत्तेन पटिक्खेपनानत्तेनाति इमेहि चतूहि कारणेहि नाना होन्ति। तत्थ ‘‘कतमो तस्मिं समये ब्यापादो होति? यो तस्मिं समये दोसो दुस्सना’’ति एत्थ ब्यापादोति वा दोसोति वा द्वेपि एते कोधो एव, नामेन पन नानत्तं गताति एवं नामनानत्तेन नानत्तं वेदितब्बं।

    Nānā hontānipi nāmanānattena lakkhaṇanānattena kiccanānattena paṭikkhepanānattenāti imehi catūhi kāraṇehi nānā honti. Tattha ‘‘katamo tasmiṃ samaye byāpādo hoti? Yo tasmiṃ samaye doso dussanā’’ti ettha byāpādoti vā dosoti vā dvepi ete kodho eva, nāmena pana nānattaṃ gatāti evaṃ nāmanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    रासट्ठेन च पञ्‍चपि खन्धा एकोव खन्धो होति। एत्थ पन रूपं रुप्पनलक्खणं, वेदना वेदयितलक्खणा, सञ्‍ञा सञ्‍जाननलक्खणा, चेतना चेतयितलक्खणा, विञ्‍ञाणं विजाननलक्खणन्ति इमिना लक्खणनानत्तेन पञ्‍चक्खन्धा होन्ति। एवं लक्खणनानत्तेन नानत्तं वेदितब्बं।

    Rāsaṭṭhena ca pañcapi khandhā ekova khandho hoti. Ettha pana rūpaṃ ruppanalakkhaṇaṃ, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇanti iminā lakkhaṇanānattena pañcakkhandhā honti. Evaṃ lakkhaṇanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘चत्तारो सम्मप्पधाना – इध भिक्खु अनुप्पन्‍नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय…पे॰… चित्तं पग्गण्हाति पदहती’’ति (विभ॰ ३९०; दी॰ नि॰ २.४०२) एकमेव वीरियं किच्‍चनानत्तेन चतूसु ठानेसु आगतं। एवं किच्‍चनानत्तेन नानत्तं वेदितब्बं।

    ‘‘Cattāro sammappadhānā – idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya…pe… cittaṃ paggaṇhāti padahatī’’ti (vibha. 390; dī. ni. 2.402) ekameva vīriyaṃ kiccanānattena catūsu ṭhānesu āgataṃ. Evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘चत्तारो असद्धम्मा कोधगरुता, न सद्धम्मगरुता, मक्खगरुता, न सद्धम्मगरुता, लाभगरुता, न सद्धम्मगरुता, सक्‍कारगरुता, न सद्धम्मगरुता’’ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ४.४४) पन पटिक्खेपनानत्तेन नानत्तं वेदितब्बं।

    ‘‘Cattāro asaddhammā kodhagarutā, na saddhammagarutā, makkhagarutā, na saddhammagarutā, lābhagarutā, na saddhammagarutā, sakkāragarutā, na saddhammagarutā’’ti evamādīsu (a. ni. 4.44) pana paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    इमानि पन चत्तारि नानत्तानि न पीतियायेव लब्भन्ति, सब्बेसुपि यथालाभवसेन लब्भन्ति। पीतिया हि पीतीति नामं, चित्तस्स चित्तन्ति नामं। पीति च फरणलक्खणा, वेदना वेदयितलक्खणा, सञ्‍ञा सञ्‍जाननलक्खणा, चेतना चेतयितलक्खणा, विञ्‍ञाणं विजाननलक्खणं।

    Imāni pana cattāri nānattāni na pītiyāyeva labbhanti, sabbesupi yathālābhavasena labbhanti. Pītiyā hi pītīti nāmaṃ, cittassa cittanti nāmaṃ. Pīti ca pharaṇalakkhaṇā, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇaṃ.

    तथा पीति फरणकिच्‍चा, वेदना अनुभवनकिच्‍चा, सञ्‍ञा सञ्‍जाननकिच्‍चा, चेतना चेतयितकिच्‍चा, विञ्‍ञाणं विजाननकिच्‍चन्ति एवं किच्‍चनानत्तेन नानत्तं वेदितब्बं। पटिक्खेपनानत्तं पीतिपदे नत्थि।

    Tathā pīti pharaṇakiccā, vedanā anubhavanakiccā, saññā sañjānanakiccā, cetanā cetayitakiccā, viññāṇaṃ vijānanakiccanti evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Paṭikkhepanānattaṃ pītipade natthi.

    अलोभादिनिद्देसे पन ‘‘अलोभो अलुब्भना अलुब्भितत्त’’न्तिआदिना (ध॰ स॰ ३५) नयेन लब्भतीति एवं पटिक्खेपनानत्तेन नानत्तं वेदितब्बं। एवं सब्बपदनिद्देसेसु लब्भमानवसेन चतुब्बिधम्पि नानत्तं वेदितब्बं।

    Alobhādiniddese pana ‘‘alobho alubbhanā alubbhitatta’’ntiādinā (dha. sa. 35) nayena labbhatīti evaṃ paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu labbhamānavasena catubbidhampi nānattaṃ veditabbaṃ.

    अपरदीपना पन पदत्थुति वा होति दळ्हीकम्मं वाति एवं द्वे ठानानि गच्छति। यट्ठिकोटिया उप्पीळेन्तेन विय हि सकिमेव ‘‘पीती’’ति वुत्ते एतं पदं फुल्‍लितमण्डितविभूसितं नाम न होति, पुनप्पुनं ब्यञ्‍जनवसेन उपसग्गवसेन अत्थवसेन ‘‘पीति पामोज्‍जं आमोदना पमोदना हासो पहासो वित्ती’’ति (ध॰ स॰ ९) वुत्ते फुल्‍लितमण्डितविभूसितं नाम होति। यथा हि दहरकुमारं नहापेत्वा मनोरमं वत्थं परिदहापेत्वा पुप्फानि पिळन्धापेत्वा अक्खीनि अञ्‍जेत्वा अथस्स नलाटे एकमेव मनोसिलाबिन्दुं करेय्य, न तस्स एत्तावता चित्ततिलको नाम होति, नानावण्णेहि पन परिवारेत्वा बिन्दूसु कतेसु चित्ततिलको नाम होति। एवं सम्पदमिदं वेदितब्बं। अयं पदत्थुति नाम।

    Aparadīpanā pana padatthuti vā hoti daḷhīkammaṃ vāti evaṃ dve ṭhānāni gacchati. Yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya hi sakimeva ‘‘pītī’’ti vutte etaṃ padaṃ phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘‘pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vittī’’ti (dha. sa. 9) vutte phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma hoti. Yathā hi daharakumāraṃ nahāpetvā manoramaṃ vatthaṃ paridahāpetvā pupphāni piḷandhāpetvā akkhīni añjetvā athassa nalāṭe ekameva manosilābinduṃ kareyya, na tassa ettāvatā cittatilako nāma hoti, nānāvaṇṇehi pana parivāretvā bindūsu katesu cittatilako nāma hoti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ padatthuti nāma.

    ब्यञ्‍जनवसेन पन उपसग्गवसेन अत्थवसेन च पुनप्पुनं भणनमेव दळ्हीकम्मं नाम। यथा हि ‘‘आवुसो’’ति वा ‘‘भन्ते’’ति वा ‘‘यक्खो’’ति वा ‘‘सप्पो’’ति वा वुत्ते दळ्हीकम्मं नाम न होति, ‘‘आवुसो आवुसो, भन्ते भन्ते, यक्खो यक्खो, सप्पो सप्पो’’ति वुत्ते पन दळ्हीकम्मं नाम होति, एवमेव सकिंदेव यट्ठिकोटिया उप्पीळेन्तेन विय ‘‘पीती’’ति वुत्तमत्ते दळ्हीकम्मं नाम न होति, पुनप्पुनं ब्यञ्‍जनवसेन उपसग्गवसेन अत्थवसेन ‘‘पीति पामोज्‍जं आमोदना पमोदना हासो पहासो वित्ती’’ति वुत्तेयेव दळ्हीकम्मं नाम होतीति एवं अपरदीपना द्वे ठानानि गच्छति। एतिस्सापि वसेन लब्भमानकपदनिद्देसेसु सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो।

    Byañjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunaṃ bhaṇanameva daḷhīkammaṃ nāma. Yathā hi ‘‘āvuso’’ti vā ‘‘bhante’’ti vā ‘‘yakkho’’ti vā ‘‘sappo’’ti vā vutte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, ‘‘āvuso āvuso, bhante bhante, yakkho yakkho, sappo sappo’’ti vutte pana daḷhīkammaṃ nāma hoti, evameva sakiṃdeva yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya ‘‘pītī’’ti vuttamatte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘‘pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vittī’’ti vutteyeva daḷhīkammaṃ nāma hotīti evaṃ aparadīpanā dve ṭhānāni gacchati. Etissāpi vasena labbhamānakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.

    तत्थ पीनयतीति पीति। सा सम्पियायनलक्खणा, कायचित्तपीणनरसा फरणरसा वा, ओदग्यपच्‍चुपट्ठाना। या पञ्‍चकामगुणपटिसञ्‍ञुत्ताति या रूपादिपञ्‍चकामकोट्ठासपटिसंयुत्ता पीति, सा पीनयतीति पीति, इदं सभावपदं। पमुदितस्स भावो पामोज्‍जं। आमोदनाकारो आमोदना। पमोदनाकारो पमोदना। यथा वा भेसज्‍जानं वा तेलानं वा उण्होदकसीतोदकानं वा एकतो करणं ‘‘मोदना’’ति वुच्‍चति, एवमयम्पि पीतिधम्मानं एकतो करणेन मोदना। उपसग्गवसेन पन मण्डेत्वा ‘‘आमोदना पमोदना’’ति वुत्ता।

    Tattha pīnayatīti pīti. Sā sampiyāyanalakkhaṇā, kāyacittapīṇanarasā pharaṇarasā vā, odagyapaccupaṭṭhānā. Yā pañcakāmaguṇapaṭisaññuttāti yā rūpādipañcakāmakoṭṭhāsapaṭisaṃyuttā pīti, sā pīnayatīti pīti, idaṃ sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekato karaṇaṃ ‘‘modanā’’ti vuccati, evamayampi pītidhammānaṃ ekato karaṇena modanā. Upasaggavasena pana maṇḍetvā ‘‘āmodanā pamodanā’’ti vuttā.

    हासेतीति हासो। पहासेतीति पहासो, हट्ठपहट्ठाकारानमेतं अधिवचनं। वित्तीति वित्तं, धनस्सेतं नामं। अयं पन सोमनस्सपच्‍चयत्ता वित्तिसरिक्खताय वित्ति। यथा हि धनिनो धनं पटिच्‍च सोमनस्सं उप्पज्‍जति, एवं पीतिमतोपि पीतिं पटिच्‍च सोमनस्सं उप्पज्‍जति। तस्मा ‘‘वित्ती’’ति वुत्ता। तुट्ठीति सभावसण्ठिताय पीतिया एतं नामं। पीतिमा पन पुग्गलो कायचित्तानं उग्गतत्ता अब्भुग्गतत्ता ‘‘उदग्गो’’ति वुच्‍चति, उदग्गस्स भावो ओदग्यं।

    Hāsetīti hāso. Pahāsetīti pahāso, haṭṭhapahaṭṭhākārānametaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ, dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati. Tasmā ‘‘vittī’’ti vuttā. Tuṭṭhīti sabhāvasaṇṭhitāya pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā ‘‘udaggo’’ti vuccati, udaggassa bhāvo odagyaṃ.

    अत्तनो मनता अत्तमनता। अनभिरद्धस्स हि मनो दुक्खपदट्ठानत्ता न अत्तनो मनो नाम होति, अभिरद्धस्स सुखपदट्ठानत्ता अत्तनो मनो नाम होति, इति अत्तनो मनता अत्तमनता, सकमनता, सकमनस्स भावोति अत्थो। सा पन यस्मा न अञ्‍ञस्स कस्सचि अत्तनो मनता, चित्तस्सेव पनेसा भावो चेतसिको धम्मो, तस्मा ‘‘अत्तमनता चित्तस्सा’’ति वुत्ता।

    Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā na attano mano nāma hoti, abhiraddhassa sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti, iti attano manatā attamanatā, sakamanatā, sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva panesā bhāvo cetasiko dhammo, tasmā ‘‘attamanatā cittassā’’ti vuttā.

    चित्तविचित्तताय चित्तं। आरम्मणं मिनमानं जानातीति मनो। मानसन्ति मनो एव, ‘‘अन्तलिक्खचरो पासो, य्वायं चरति मानसो’’ति (महाव॰ ३३; सं॰ नि॰ १.१५१) हि एत्थ पन सम्पयुत्तकधम्मो ‘‘मानसो’’ति वुत्तो।

    Cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti mano eva, ‘‘antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso’’ti (mahāva. 33; saṃ. ni. 1.151) hi ettha pana sampayuttakadhammo ‘‘mānaso’’ti vutto.

    ‘‘कथञ्हि भगवा तुय्हं, सावको सासने रतो।

    ‘‘Kathañhi bhagavā tuyhaṃ, sāvako sāsane rato;

    अप्पत्तमानसो सेक्खो, कालंकयिरा जने सुता’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१५९) –

    Appattamānaso sekkho, kālaṃkayirā jane sutā’’ti. (saṃ. ni. 1.159) –

    एत्थ अरहत्तं ‘‘मानस’’न्ति वुत्तं। इध पन मनो एव मानसं, ब्यञ्‍जनवसेन हेतं पदं वड्ढितं।

    Ettha arahattaṃ ‘‘mānasa’’nti vuttaṃ. Idha pana mano eva mānasaṃ, byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.

    हदयन्ति चित्तं। ‘‘चित्तं वा ते खिपिस्सामि, हदयं वा ते फालेस्सामी’’ति (सु॰ नि॰ आळवकसुत्तं; सं॰ नि॰ १.२३७; २४६) एत्थ उरो ‘‘हदय’’न्ति वुत्तं। ‘‘हदया हदयं मञ्‍ञे अञ्‍ञाय तच्छती’’ति (म॰ नि॰ १.६३) एत्थ चित्तं। ‘‘वक्‍कं हदय’’न्ति (खु॰ पा॰ ३.द्वतिंसाकारो; दी॰ नि॰ २.३७७; म॰ नि॰ १.११०) एत्थ हदयवत्थु। इध पन चित्तमेव अब्भन्तरट्ठेन ‘‘हदय’’न्ति वुत्तं। तमेव परिसुद्धट्ठेन पण्डरं, भवङ्गं सन्धायेतं वुत्तं। यथाह – ‘‘पभस्सरमिदं, भिक्खवे, चित्तं, तञ्‍च खो आगन्तुकेहि उपक्‍किलेसेहि उपक्‍किलिट्ठ’’न्ति (अ॰ नि॰ १.४९)। ततो निक्खन्तत्ता पन अकुसलम्पि गङ्गाय निक्खन्ता नदी गङ्गा विय गोधावरितो निक्खन्ता गोधावरी विय च ‘‘पण्डर’’न्त्वेव वुत्तं।

    Hadayanti cittaṃ. ‘‘Cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī’’ti (su. ni. āḷavakasuttaṃ; saṃ. ni. 1.237; 246) ettha uro ‘‘hadaya’’nti vuttaṃ. ‘‘Hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī’’ti (ma. ni. 1.63) ettha cittaṃ. ‘‘Vakkaṃ hadaya’’nti (khu. pā. 3.dvatiṃsākāro; dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena ‘‘hadaya’’nti vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ, bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha – ‘‘pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantattā pana akusalampi gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya godhāvarito nikkhantā godhāvarī viya ca ‘‘paṇḍara’’ntveva vuttaṃ.

    मनो मनायतनन्ति इध पन मनोग्गहणं मनस्सेव आयतनभावदीपनत्थं। तेनेतं दीपेति ‘‘नयिदं देवायतनं विय मनस्स आयतनत्ता मनायतनं, अथ खो मनो एव आयतनं मनायतन’’न्ति। तत्थ निवासट्ठानट्ठेन आकरट्ठेन समोसरणट्ठानट्ठेन सञ्‍जातिदेसट्ठेन कारणट्ठेन च आयतनं वेदितब्बं। तथा हि लोके ‘‘इस्सरायतनं, वासुदेवायतन’’न्तिआदीसु निवासट्ठानं ‘‘आयतन’’न्ति वुच्‍चति। ‘‘सुवण्णायतनं, रजतायतन’’न्तिआदीसु आकरो। सासने पन ‘‘मनोरमे आयतने, सेवन्ति नं विभङ्गमा’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.३८) समोसरणट्ठानं। ‘‘दक्खिणापथो गुन्‍नं आयतन’’न्तिआदीसु सञ्‍जातिदेसो। ‘‘तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणाति सति सतिआयतने’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.१०२; ५.२३; म॰ नि॰ ३.१५८) कारणं। इध पन सञ्‍जातिदेसट्ठेन समोसरणठानट्ठेन कारणट्ठेनाति तिधापि वट्टति।

    Mano manāyatananti idha pana manoggahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti ‘‘nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho mano eva āyatanaṃ manāyatana’’nti. Tattha nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ, vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ ‘‘āyatana’’nti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ, rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vibhaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 3.102; 5.23; ma. ni. 3.158) kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vaṭṭati.

    फस्सादयो हि धम्मा एत्थ सञ्‍जायन्तीति सञ्‍जातिदेसट्ठेनपि एतं आयतनं। बहिद्धा रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बा आरम्मणभावेनेत्थ ओसरन्तीति समोसरणठानट्ठेनपि आयतनं। फस्सादीनं पन सहजातादिपच्‍चयट्ठेन कारणत्ता कारणट्ठेनपि आयतनन्ति वेदितब्बं। तदेव मननलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, मनो एव इन्द्रियं मनिन्द्रियं।

    Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenapi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭhānaṭṭhenapi āyatanaṃ. Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenapi āyatananti veditabbaṃ. Tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, mano eva indriyaṃ manindriyaṃ.

    विजानातीति विञ्‍ञाणं। विञ्‍ञाणमेव खन्धो विञ्‍ञाणक्खन्धो। तस्स रासिआदिवसेन अत्थो वेदितब्बो। ‘‘महाउदकक्खन्धोत्वेव सङ्खं गच्छती’’ति (अ॰ नि॰ ४.५१) एत्थ हि रासट्ठेन खन्धो वुत्तो। ‘‘सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.५५५) गुणट्ठेन। ‘‘अद्दसा खो भगवा महन्तं दारुक्खन्ध’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.२४१-२४२) एत्थ पण्णत्तिमत्तट्ठेन। इध पन रुळ्हितो खन्धो वुत्तो। रासट्ठेन हि विञ्‍ञाणक्खन्धस्स एकदेसो एकं विञ्‍ञाणं। तस्मा यथा रुक्खस्स एकदेसं छिन्दन्तो ‘‘रुक्खं छिन्दती’’ति वुच्‍चति, एवमेव विञ्‍ञाणक्खन्धस्स एकदेसभूतं एकम्पि विञ्‍ञाणं रूळ्हितो ‘‘विञ्‍ञाणक्खन्धो’’ति वुत्तं।

    Vijānātīti viññāṇaṃ. Viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena attho veditabbo. ‘‘Mahāudakakkhandhotveva saṅkhaṃ gacchatī’’ti (a. ni. 4.51) ettha hi rāsaṭṭhena khandho vutto. ‘‘Sīlakkhandho samādhikkhandho’’tiādīsu (dī. ni. 3.555) guṇaṭṭhena. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandha’’nti (saṃ. ni. 4.241-242) ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana ruḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto ‘‘rukkhaṃ chindatī’’ti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ rūḷhito ‘‘viññāṇakkhandho’’ti vuttaṃ.

    तज्‍जा मनोविञ्‍ञाणधातूति तेसं फस्सादीनं धम्मानं अनुच्छविका मनोविञ्‍ञाणधातु। इमस्मिञ्हि पदे एकमेव चित्तं मिननट्ठेन मनो, विजाननट्ठेन विञ्‍ञाणं, सभावट्ठेन निस्सत्तट्ठेन वा धातूति तीहि नामेहि वुत्तं। सहगतोति अविजहितो। सहजातोति सद्धिं निग्गतो। संसट्ठोति संसग्गो हुत्वा ठितो। सम्पयुत्तोति समं पकारेहि युत्तो। कतमेहि पकारेहीति? एकुप्पादादीहि। नत्थि केचि धम्मा केहिचि धम्मेहि सम्पयुत्ताति? आमन्ता। इति हि इमस्स पञ्हस्स पटिक्खेपे ‘‘ननु अत्थि केचि धम्मा केहिचि धम्मेहि सहगता सहजाता संसट्ठा एकुप्पादा एकनिरोधा एकवत्थुका एकारम्मणा’’ति (कथा॰ ४७३) एवं एकुप्पादतादीनं वसेन सम्पयोगत्थो वुत्तो। इति इमेहि एकुप्पादतादीहि समं पकारेहि युत्तो सम्पयुत्तो। एकुप्पादोति एकतो उप्पन्‍नो, न विनाति अत्थो। एकनिरोधोति एकतो निरोधो। एकवत्थुकोति हदयवत्थुवसेन एकवत्थुको। एकारम्मणोति रूपादिवसेन एकारम्मणो।

    Tajjā manoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ. Sahagatoti avijahito. Sahajātoti saddhiṃ niggato. Saṃsaṭṭhoti saṃsaggo hutvā ṭhito. Sampayuttoti samaṃ pakārehi yutto. Katamehi pakārehīti? Ekuppādādīhi. Natthi keci dhammā kehici dhammehi sampayuttāti? Āmantā. Iti hi imassa pañhassa paṭikkhepe ‘‘nanu atthi keci dhammā kehici dhammehi sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇā’’ti (kathā. 473) evaṃ ekuppādatādīnaṃ vasena sampayogattho vutto. Iti imehi ekuppādatādīhi samaṃ pakārehi yutto sampayutto. Ekuppādoti ekato uppanno, na vināti attho. Ekanirodhoti ekato nirodho. Ekavatthukoti hadayavatthuvasena ekavatthuko. Ekārammaṇoti rūpādivasena ekārammaṇo.

    एत्थ सहगतसद्दो तब्भावे, वोकिण्णे, आरम्मणे, निस्सये, संसट्ठेति पञ्‍चसु अत्थेसु दिस्सति जिनवचने। ‘‘यायं तण्हा पोनोभविका नन्दिरागसहगता’’ति (महाव॰ १४; विभ॰ २०३; म॰ नि॰ ३.३७४; सं॰ नि॰ ५.१०८१; पटि॰ म॰ २.३०) एत्थ तब्भावे वेदितब्बो, नन्दिरागभूताति अत्थो। ‘‘या, भिक्खवे, वीमंसा कोसज्‍जसहगता कोसज्‍जसम्पयुत्ता’’ति (सं॰ नि॰ ५.८३२) एत्थ वोकिण्णे, अन्तरन्तरा उप्पज्‍जमानेन कोसज्‍जेन वोकिण्णाति अयमेत्थ अत्थो। ‘‘लाभी होति रूपसहगतानं वा समापत्तीनं अरूपसहगतानं वा समापत्तीन’’न्ति (पु॰ प॰ ३-६) एत्थ आरम्मणे, रूपारम्मणानं अरूपारम्मणानन्ति अत्थो। ‘‘अट्ठिकसञ्‍ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेती’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३८) एत्थ निस्सये, अट्ठिकसञ्‍ञं निस्साय अट्ठिकसञ्‍ञं भावेत्वा पटिलद्धन्ति अत्थो। ‘‘इदं सुखं इमाय पीतिया सहगतं होति सहजातं सम्पयुत्त’’न्ति (विभ॰ ५७८) एत्थ संसट्ठे, संमिस्सन्ति अत्थो। इमस्मिम्पि ठाने संसट्ठे आगतो।

    Ettha sahagatasaddo tabbhāve, vokiṇṇe, ārammaṇe, nissaye, saṃsaṭṭheti pañcasu atthesu dissati jinavacane. ‘‘Yāyaṃ taṇhā ponobhavikā nandirāgasahagatā’’ti (mahāva. 14; vibha. 203; ma. ni. 3.374; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) ettha tabbhāve veditabbo, nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) ettha vokiṇṇe, antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā samāpattīna’’nti (pu. pa. 3-6) ettha ārammaṇe, rūpārammaṇānaṃ arūpārammaṇānanti attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) ettha nissaye, aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) ettha saṃsaṭṭhe, saṃmissanti attho. Imasmimpi ṭhāne saṃsaṭṭhe āgato.

    सहजातसद्दो ‘‘सहजातं पुरेजातं पच्छाजात’’न्ति (पट्ठ॰ १.१.४३५) एत्थ विय सहजाते। संसट्ठसद्दो ‘‘गिहीहि संसट्ठो’’ति च, ‘‘एवं संसट्ठो, भन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ३.३) चाति एवमादीसु संसग्गे। ‘‘किसे थूले विवज्‍जेत्वा संसट्ठा योजिता हया’’ति (जा॰ २.२२.७०) एत्थ सदिसे।

    Sahajātasaddo ‘‘sahajātaṃ purejātaṃ pacchājāta’’nti (paṭṭha. 1.1.435) ettha viya sahajāte. Saṃsaṭṭhasaddo ‘‘gihīhi saṃsaṭṭho’’ti ca, ‘‘evaṃ saṃsaṭṭho, bhante’’ti (saṃ. ni. 3.3) cāti evamādīsu saṃsagge. ‘‘Kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti (jā. 2.22.70) ettha sadise.

    ‘‘पुचिमन्दपरिवारो, अम्बो ते दधिवाहन।

    ‘‘Pucimandaparivāro, ambo te dadhivāhana;

    मूलं मूलेन संसट्ठं, साखा साखा निसेवरे’’ति॥ (जा॰ १.२.७२) –

    Mūlaṃ mūlena saṃsaṭṭhaṃ, sākhā sākhā nisevare’’ti. (jā. 1.2.72) –

    एत्थ उपचिते। ‘‘चित्तसंसट्ठा धम्मा’’ति (ध॰ स॰ दुकमातिका ५९) एत्थ चित्तसम्पयुत्तधम्मे । इध पन यो फलप्पदाने अवियोगधम्मो विनिब्भोगं अकत्वा एकुप्पादादिधम्मो हुत्वा ‘‘सम्पयुत्तो’’ति वुच्‍चति। तंविसयो। अथ वा ‘‘सहगतो’’ति वत्वा पच्छतो पच्छतो आगतसुत्तेन विय सो न होतीति दस्सेतुं ‘‘सहजातो’’ति वुत्तं। एकतो उप्पन्‍नरूपारूपं विय सोपि न होतीति दस्सेतुं ‘‘संसट्ठो’’ति वुत्तं।

    Ettha upacite. ‘‘Cittasaṃsaṭṭhā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 59) ettha cittasampayuttadhamme . Idha pana yo phalappadāne aviyogadhammo vinibbhogaṃ akatvā ekuppādādidhammo hutvā ‘‘sampayutto’’ti vuccati. Taṃvisayo. Atha vā ‘‘sahagato’’ti vatvā pacchato pacchato āgatasuttena viya so na hotīti dassetuṃ ‘‘sahajāto’’ti vuttaṃ. Ekato uppannarūpārūpaṃ viya sopi na hotīti dassetuṃ ‘‘saṃsaṭṭho’’ti vuttaṃ.

    खीरोदकं विय च सोपि न होतीति दस्सेतुं ‘‘सम्पयुत्तो’’ति वुत्तं। विनिब्भोगं कातुं असक्‍कुणेय्यट्ठेन हि सहुप्पन्‍ना धम्मा सम्पयुत्तापि अत्थि खीरतेलं विय। तथा विप्पयुत्तापि खीरतो अपनीतं नवनीतं विय। एवं लक्खणसम्पयुत्तो एकुप्पादादिलक्खणोयेव होतीति दस्सेतुं ‘‘एकुप्पादो’’तिआदि वुत्तं। एत्थ एकुप्पादसहजातानं किं नानत्तं? उप्पादे अन्तरविरहितो एकुप्पादो। खीरकालमुत्तस्सापि दधिनो मथने मथने पाकटं नवनीतं विय पुरेभत्तपच्छाभत्तवसेन एकदिवसमेव जातो विय सो न होतीति दस्सेतुं एकक्खणे निब्बत्तोति सहजातो। एकवत्थुकोति पतिट्ठट्ठेन एकपरिच्छेदेन एकवत्थुको, द्विन्‍नं भिक्खूनं एकवत्थुकता विय ठानन्तरविरहितो। एकारम्मणोति अनियतेकारम्मणो न चक्खुविञ्‍ञाणं वियाति एवमेके वण्णयन्ति।

    Khīrodakaṃ viya ca sopi na hotīti dassetuṃ ‘‘sampayutto’’ti vuttaṃ. Vinibbhogaṃ kātuṃ asakkuṇeyyaṭṭhena hi sahuppannā dhammā sampayuttāpi atthi khīratelaṃ viya. Tathā vippayuttāpi khīrato apanītaṃ navanītaṃ viya. Evaṃ lakkhaṇasampayutto ekuppādādilakkhaṇoyeva hotīti dassetuṃ ‘‘ekuppādo’’tiādi vuttaṃ. Ettha ekuppādasahajātānaṃ kiṃ nānattaṃ? Uppāde antaravirahito ekuppādo. Khīrakālamuttassāpi dadhino mathane mathane pākaṭaṃ navanītaṃ viya purebhattapacchābhattavasena ekadivasameva jāto viya so na hotīti dassetuṃ ekakkhaṇe nibbattoti sahajāto. Ekavatthukoti patiṭṭhaṭṭhena ekaparicchedena ekavatthuko, dvinnaṃ bhikkhūnaṃ ekavatthukatā viya ṭhānantaravirahito. Ekārammaṇoti aniyatekārammaṇo na cakkhuviññāṇaṃ viyāti evameke vaṇṇayanti.

    मच्‍चोति मूलपदं। रूपादीसु सत्तो लग्गो लग्गितोति सत्तो। वुत्तञ्हेतं ‘‘सत्तो सत्तोति, भन्ते, वुच्‍चति, कित्तावता नु खो, भन्ते, ‘सत्तो’ति वुच्‍चतीति? रूपे खो, राध, यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा, तत्र सत्तो तत्र विसत्तो, तस्मा ‘सत्तो’ति वुच्‍चती’’ति (सं॰ नि॰ ३.१६१; महानि॰ ७)। सत्तयोगेन वा सत्तो। सुगतिदुग्गतिं नरतीति नरो। मनुनो पुत्तोति मानवो। उपकरणेन सयं पोसयतीति पोसो। पुं वुच्‍चति निरयो, तं गलतीति पुग्गलो। जीवितिन्द्रियं धारेतीति जीवो। चुतितो जातिं गच्छतीति जागु। जियतीति जन्तु। इन्द्रियेन गच्छतीति इन्दगु। अथ वा इन्दभूतेन कम्मुना गच्छतीति इन्दगु। ‘‘हिन्दगू’’तिपि पाळि। हिन्दन्ति मरणं, तं गच्छतीति हिन्दगु। मनुतो जातोति मनुजो। यं सादियतीति यं रूपादिं अस्सादियति। सेसं वुत्तनयमेव। इतो परं वुत्तमत्थं निगमेन्तो तेनाह भगवा –

    Maccoti mūlapadaṃ. Rūpādīsu satto laggo laggitoti satto. Vuttañhetaṃ ‘‘satto sattoti, bhante, vuccati, kittāvatā nu kho, bhante, ‘satto’ti vuccatīti? Rūpe kho, rādha, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.161; mahāni. 7). Sattayogena vā satto. Sugatiduggatiṃ naratīti naro. Manuno puttoti mānavo. Upakaraṇena sayaṃ posayatīti poso. Puṃ vuccati nirayo, taṃ galatīti puggalo. Jīvitindriyaṃ dhāretīti jīvo. Cutito jātiṃ gacchatīti jāgu. Jiyatīti jantu. Indriyena gacchatīti indagu. Atha vā indabhūtena kammunā gacchatīti indagu. ‘‘Hindagū’’tipi pāḷi. Hindanti maraṇaṃ, taṃ gacchatīti hindagu. Manuto jātoti manujo. Yaṃ sādiyatīti yaṃ rūpādiṃ assādiyati. Sesaṃ vuttanayameva. Ito paraṃ vuttamatthaṃ nigamento tenāha bhagavā –

    ‘‘कामं कामयमानस्स…पे॰… लद्धा मच्‍चो यदिच्छती’’ति।

    ‘‘Kāmaṃ kāmayamānassa…pe… laddhā macco yadicchatī’’ti;

    इतो परं एत्तकम्पि अवत्वा विसेसमत्तमेव वक्खाम।

    Ito paraṃ ettakampi avatvā visesamattameva vakkhāma.

    २. तस्स चे कामयानस्साति तस्स पुग्गलस्स कामे इच्छमानस्स, कामेन वा यायमानस्स। छन्दजातस्साति जाततण्हस्स। जन्तुनोति सत्तस्स। ते कामा परिहायन्तीति ते कामा परिहायन्ति चे। सल्‍लविद्धोव रुप्पतीति अथ सो अयोमयादिना सल्‍लेन विद्धो विय पीळीयति। इतो परं वुत्तं वज्‍जेत्वा अवुत्तेसु यं यं अनुत्तानं, तं तदेव कथयिस्सामि।

    2.Tassace kāmayānassāti tassa puggalassa kāme icchamānassa, kāmena vā yāyamānassa. Chandajātassāti jātataṇhassa. Jantunoti sattassa. Te kāmā parihāyantīti te kāmā parihāyanti ce. Sallaviddhova ruppatīti atha so ayomayādinā sallena viddho viya pīḷīyati. Ito paraṃ vuttaṃ vajjetvā avuttesu yaṃ yaṃ anuttānaṃ, taṃ tadeva kathayissāmi.

    चक्खुपीणनं आरम्मणं पापुणनवसेन यायति गच्छति । दस्सनीयवसेन पियत्तं आरम्मणवसेन अप्पापेतीति निय्यति। सवनीयं हुत्वा कण्णसोतपीणनं आरम्मणवसेन परिकड्ढतीति वुय्हति। सरितब्बं हुत्वा चित्तपीणनं आरम्मणवसेन गहेत्वा उपसंहरीयतीति संहरीयति। यथाति ओपम्मत्थे निपातो। हत्थिना यायति गच्छतीति हत्थियानेन वा, वाइति विकप्पत्थे। अस्सेन यायति गच्छतीति अस्सयानेन वा। गोयुत्तं वय्हादियानं गोयानं, तेन गोयानेन। अजयानादीसुपि एसेव नयो। इट्ठवसेन जातो सञ्‍जातो।

    Cakkhupīṇanaṃ ārammaṇaṃ pāpuṇanavasena yāyati gacchati . Dassanīyavasena piyattaṃ ārammaṇavasena appāpetīti niyyati. Savanīyaṃ hutvā kaṇṇasotapīṇanaṃ ārammaṇavasena parikaḍḍhatīti vuyhati. Saritabbaṃ hutvā cittapīṇanaṃ ārammaṇavasena gahetvā upasaṃharīyatīti saṃharīyati. Yathāti opammatthe nipāto. Hatthinā yāyati gacchatīti hatthiyānena vā, vāiti vikappatthe. Assena yāyati gacchatīti assayānena vā. Goyuttaṃ vayhādiyānaṃ goyānaṃ, tena goyānena. Ajayānādīsupi eseva nayo. Iṭṭhavasena jāto sañjāto.

    आरम्मणपियत्तवसेन निब्बत्तो अभिनिब्बत्तो। आरम्मणमनापभावेन पातुभूतो। अथ वा कामरागवसेन जातो सञ्‍जातो। कामनन्दिवसेन निब्बत्तो अभिनिब्बत्तो। कामतण्हावसेन कामसिनेहवसेन कामच्छन्दवसेन कामपरिळाहवसेन च पातुभूतोति वेदितब्बो।

    Ārammaṇapiyattavasena nibbatto abhinibbatto. Ārammaṇamanāpabhāvena pātubhūto. Atha vā kāmarāgavasena jāto sañjāto. Kāmanandivasena nibbatto abhinibbatto. Kāmataṇhāvasena kāmasinehavasena kāmacchandavasena kāmapariḷāhavasena ca pātubhūtoti veditabbo.

    ते वा कामा परिहायन्तीति ते वत्थुकामादयो परिहायन्ति विगच्छन्ति। सो वा कामेहि परिहायतीति एसो खत्तियादिपुग्गलो वत्थुकामादिकामेहि परिहायति विगच्छति ‘‘पुब्बेव मच्‍चं विजहन्ति भोगा, मच्‍चो धने पुब्बतरं जहाती’’ति (जा॰ १.५.२) एवमादीसु विय। कथन्ति केन पकारेन। तिट्ठन्तस्सेवाति धरन्तस्सेव। ते भोगेति ते वत्थुकामादयो भोगे। राजानो वाति पथब्यादिराजानो। हरन्तीति गहेत्वा गच्छन्ति, अपहरन्ति वा। चोरा वाति सन्धिच्छेदादिका। अग्गि वाति दावग्गिआदि। दहतीति झापेति भस्मं करोति। उदकं वाति ओघादिउदकं । वहतीति गहेत्वा महासमुद्दं पापेति। अप्पिया वाति अकन्ता अमनापा। दायादा हरन्तीति दायज्‍जविरहिता अस्सामिका हरन्ति। निहितं वाति निधानं कत्वा ठपितं। नाधिगच्छतीति न विन्दति न पटिलभति, न पस्सतीति अत्थो। दुप्पयुत्ताति विसमपयोगेन योजिता कसिवाणिज्‍जादिकम्मन्ता। भिज्‍जन्तीति भेदं पापुणन्ति, न पवत्तन्तीति अत्थो। ‘‘भञ्‍जन्ति रथं अयानका’’तिआदीसु (जा॰ २.२१.२९६) सम्भवो वेदितब्बो।

    Te vā kāmā parihāyantīti te vatthukāmādayo parihāyanti vigacchanti. So vā kāmehi parihāyatīti eso khattiyādipuggalo vatthukāmādikāmehi parihāyati vigacchati ‘‘pubbeva maccaṃ vijahanti bhogā, macco dhane pubbataraṃ jahātī’’ti (jā. 1.5.2) evamādīsu viya. Kathanti kena pakārena. Tiṭṭhantassevāti dharantasseva. Te bhogeti te vatthukāmādayo bhoge. Rājāno vāti pathabyādirājāno. Harantīti gahetvā gacchanti, apaharanti vā. Corā vāti sandhicchedādikā. Aggi vāti dāvaggiādi. Dahatīti jhāpeti bhasmaṃ karoti. Udakaṃ vāti oghādiudakaṃ . Vahatīti gahetvā mahāsamuddaṃ pāpeti. Appiyā vāti akantā amanāpā. Dāyādā harantīti dāyajjavirahitā assāmikā haranti. Nihitaṃvāti nidhānaṃ katvā ṭhapitaṃ. Nādhigacchatīti na vindati na paṭilabhati, na passatīti attho. Duppayuttāti visamapayogena yojitā kasivāṇijjādikammantā. Bhijjantīti bhedaṃ pāpuṇanti, na pavattantīti attho. ‘‘Bhañjanti rathaṃ ayānakā’’tiādīsu (jā. 2.21.296) sambhavo veditabbo.

    कुले वा कुलङ्गारो उप्पज्‍जतीति खत्तियादिकुले कुलझापको कुले अन्तिमपुरिसो निब्बत्तति । ‘‘कुलङ्करो’’तिपि पाळि। यो ते भोगे विकिरतीति यो एसो कुले पच्छिमको ते हिरञ्‍ञादिके भोगे खेपेति। विधमतीति वियोगं करोति, दूरे खिपति। विद्धंसेतीति नासेति अदस्सनं गमेति। अथ वा इत्थिधुत्तो हुत्वा विकिरति। सुराधुत्तो हुत्वा विधमति। अक्खधुत्तो हुत्वा विद्धंसेति। विकिरति वा उप्पन्‍नं आयं अजाननेन। विधमति विस्सज्‍जनमुखं अजाननेन। विद्धंसेति ठपितट्ठाने आरक्खं असंविधानेनाति एवमादिना योजेतब्बं।

    Kule vā kulaṅgāro uppajjatīti khattiyādikule kulajhāpako kule antimapuriso nibbattati . ‘‘Kulaṅkaro’’tipi pāḷi. Yo te bhoge vikiratīti yo eso kule pacchimako te hiraññādike bhoge khepeti. Vidhamatīti viyogaṃ karoti, dūre khipati. Viddhaṃsetīti nāseti adassanaṃ gameti. Atha vā itthidhutto hutvā vikirati. Surādhutto hutvā vidhamati. Akkhadhutto hutvā viddhaṃseti. Vikirati vā uppannaṃ āyaṃ ajānanena. Vidhamati vissajjanamukhaṃ ajānanena. Viddhaṃseti ṭhapitaṭṭhāne ārakkhaṃ asaṃvidhānenāti evamādinā yojetabbaṃ.

    अनिच्‍चतायेव अट्ठमीति विनासभावो एव अट्ठमो। हायन्तीति अदस्सनं यन्ति। परिहायन्तीति न पुन पञ्‍ञायन्ति। परिधंसेन्तीति ठानतो अपगच्छन्ति। परिपतन्तीति पग्घरन्ति। अन्तरधायन्तीति अन्तरधानं अदस्सनं गच्छन्ति। विप्पलुज्‍जन्तीति चुण्णविचुण्णा हुत्वा अपगच्छन्ति।

    Aniccatāyeva aṭṭhamīti vināsabhāvo eva aṭṭhamo. Hāyantīti adassanaṃ yanti. Parihāyantīti na puna paññāyanti. Paridhaṃsentīti ṭhānato apagacchanti. Paripatantīti paggharanti. Antaradhāyantīti antaradhānaṃ adassanaṃ gacchanti. Vippalujjantīti cuṇṇavicuṇṇā hutvā apagacchanti.

    तिट्ठन्तेव ते भोगेति तेसं धनानं ठितकाले ‘‘तिट्ठन्ते निब्बुते चापी’’ति एवमादीसु (वि॰ व॰ ८०६) विय। सोति सो भोगसामिको पुग्गलो। चवति देवलोकतो। मरति मनुस्सलोकतो। विप्पलुज्‍जति नागसुपण्णादिलोकतो। अथ वा हायति धञ्‍ञकोट्ठागारवसेन। परिहायति धनकोट्ठागारवसेन। परिधंसति बलिबद्दहत्थिअस्सादिवसेन। परिपतति दासिदासवसेन। अन्तरधायति दाराभरणवसेन। नस्सति उदकादिवसेनाति एके वण्णयन्ति।

    Tiṭṭhantevate bhogeti tesaṃ dhanānaṃ ṭhitakāle ‘‘tiṭṭhante nibbute cāpī’’ti evamādīsu (vi. va. 806) viya. Soti so bhogasāmiko puggalo. Cavati devalokato. Marati manussalokato. Vippalujjati nāgasupaṇṇādilokato. Atha vā hāyati dhaññakoṭṭhāgāravasena. Parihāyati dhanakoṭṭhāgāravasena. Paridhaṃsati balibaddahatthiassādivasena. Paripatati dāsidāsavasena. Antaradhāyati dārābharaṇavasena. Nassati udakādivasenāti eke vaṇṇayanti.

    अयोमयेनाति काळलोहादिनिब्बत्तेन। सल्‍लेनाति कण्डेन। अट्ठिमयेनाति मनुस्सट्ठिं ठपेत्वा अवसेसेन। दन्तमयेनाति हत्थिदन्तादिना। विसाणमयेनाति गोविसाणादिना। कट्ठमयेनाति वेळुकट्ठादिना। विद्धोति वुत्तप्पकारसल्‍लानं अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन पहटो। रुप्पतीति विकिरति, विकारं आपज्‍जति। कुप्पतीति चलति, कोपं उप्पादेति। घट्टीयतीति घट्टितो होति। पीळीयतीति पीळितो होति, लद्धप्पहारो कुप्पति। ‘‘ततियदिवसे सलाकं पवेसेत्वा धोवनकाले घट्टीयति। खारप्पदाने पीळीयति। पहारधोवने वा रुप्पति। तस्मिं दुक्खुप्पादने कुप्पति। सलाकपवेसने पीळीयति। खारप्पदाने घट्टीयती’’ति एवमेके वण्णयन्ति।

    Ayomayenāti kāḷalohādinibbattena. Sallenāti kaṇḍena. Aṭṭhimayenāti manussaṭṭhiṃ ṭhapetvā avasesena. Dantamayenāti hatthidantādinā. Visāṇamayenāti govisāṇādinā. Kaṭṭhamayenāti veḷukaṭṭhādinā. Viddhoti vuttappakārasallānaṃ aññataraññatarena pahaṭo. Ruppatīti vikirati, vikāraṃ āpajjati. Kuppatīti calati, kopaṃ uppādeti. Ghaṭṭīyatīti ghaṭṭito hoti. Pīḷīyatīti pīḷito hoti, laddhappahāro kuppati. ‘‘Tatiyadivase salākaṃ pavesetvā dhovanakāle ghaṭṭīyati. Khārappadāne pīḷīyati. Pahāradhovane vā ruppati. Tasmiṃ dukkhuppādane kuppati. Salākapavesane pīḷīyati. Khārappadāne ghaṭṭīyatī’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ब्याधितोति लद्धप्पहारो हुत्वा पीळितो। दोमनस्सितोति दोमनस्सप्पत्तो। विपरिणामञ्‍ञथाभावाति पकतिभावं जहित्वा अञ्‍ञथाभावं उपनीतेन, अन्तोसोसादि सोको च वाचाविप्पलापो परिदेवो च कायपीळनादि दुक्खञ्‍च चित्तपीळनादि दोमनस्सञ्‍च भुसो आयासो उपायासो च। एते वुत्तप्पकारा सोकादयो उप्पज्‍जन्ति समुदाचारं गच्छन्ति।

    Byādhitoti laddhappahāro hutvā pīḷito. Domanassitoti domanassappatto. Vipariṇāmaññathābhāvāti pakatibhāvaṃ jahitvā aññathābhāvaṃ upanītena, antososādi soko ca vācāvippalāpo paridevo ca kāyapīḷanādi dukkhañca cittapīḷanādi domanassañca bhuso āyāso upāyāso ca. Ete vuttappakārā sokādayo uppajjanti samudācāraṃ gacchanti.

    ३. ततियगाथायं सङ्खेपत्थो – यो पन इमे कामे तत्थ छन्दरागविक्खम्भनेन वा समुच्छेदेन वा अत्तनो पादेन सप्पस्स सिरं विय परिवज्‍जेति, सो भिक्खु सब्बलोकं विप्फारेत्वा ठितत्ता लोके विसत्तिकासङ्खातं तण्हं सतो हुत्वा समतिवत्ततीति।

    3. Tatiyagāthāyaṃ saṅkhepattho – yo pana ime kāme tattha chandarāgavikkhambhanena vā samucchedena vā attano pādena sappassa siraṃ viya parivajjeti, so bhikkhu sabbalokaṃ vipphāretvā ṭhitattā loke visattikāsaṅkhātaṃ taṇhaṃ sato hutvā samativattatīti.

    योति विभजितब्बं पदं। यो यादिसोतिआदीनि तस्स विभजनपदानि। एत्थ च यस्मा योति अत्थपदं. तञ्‍च अनियमेन पुग्गलं दीपेति। तस्मा तस्स अत्थं दस्सेन्तो अनियमेन पुग्गलदीपकं यो-सद्दमेव आह। तस्मा एत्थ एवमत्थो वेदितब्बो – योति यो कोचीति। यस्मा यो यो कोचि नाम, सो अवस्सं यथालिङ्गयथायुत्तयथाविहितयथाप्पकारयंठानपत्तयंधम्मसमन्‍नागतवसेन एकेनाकारेन पञ्‍ञायति, तस्मा तं तत्थ ञापेतुं तं भेदं पकासेन्तो ‘‘यादिसो’’तिआदिमाह। तत्थ यादिसोति लिङ्गवसेन यादिसो वा तादिसो वा होतु, दीघो वा रस्सो वा काळो वा ओदातो वा मङ्गुरच्छवि वा किसो वा थूलो वाति अत्थो।

    Yoti vibhajitabbaṃ padaṃ. Yo yādisotiādīni tassa vibhajanapadāni. Ettha ca yasmā yoti atthapadaṃ. tañca aniyamena puggalaṃ dīpeti. Tasmā tassa atthaṃ dassento aniyamena puggaladīpakaṃ yo-saddameva āha. Tasmā ettha evamattho veditabbo – yoti yo kocīti. Yasmā yo yo koci nāma, so avassaṃ yathāliṅgayathāyuttayathāvihitayathāppakārayaṃṭhānapattayaṃdhammasamannāgatavasena ekenākārena paññāyati, tasmā taṃ tattha ñāpetuṃ taṃ bhedaṃ pakāsento ‘‘yādiso’’tiādimāha. Tattha yādisoti liṅgavasena yādiso vā tādiso vā hotu, dīgho vā rasso vā kāḷo vā odāto vā maṅguracchavi vā kiso vā thūlo vāti attho.

    यथायुत्तोति योगवसेन येन वा तेन वा युत्तो होतु, नवकम्मयुत्तो वा उद्देसयुत्तो वा वासधुरयुत्तो वाति अत्थो। यथाविहितोति यथाठपितो नवकम्माधिट्ठायिकादिवसेन। यथापकारोति यथापकारेन पतिट्ठितो पदीपनायकादिवसेन। यंठानप्पत्तोति यं ठानन्तरं पत्तो सेनापतिसेट्ठिट्ठानादिवसेन। यंधम्मसमन्‍नागतोति येन धम्मेन उपागतो धुतङ्गादिवसेन।

    Yathāyuttoti yogavasena yena vā tena vā yutto hotu, navakammayutto vā uddesayutto vā vāsadhurayutto vāti attho. Yathāvihitoti yathāṭhapito navakammādhiṭṭhāyikādivasena. Yathāpakāroti yathāpakārena patiṭṭhito padīpanāyakādivasena. Yaṃṭhānappattoti yaṃ ṭhānantaraṃ patto senāpatiseṭṭhiṭṭhānādivasena. Yaṃdhammasamannāgatoti yena dhammena upāgato dhutaṅgādivasena.

    विक्खम्भनतो वाति उपचारप्पनासमाधीति किलेसानं दूरीकरणतो वा घटप्पहारेन सेवालानं विय। समुच्छेदतो वाति पुन अप्पवत्तिं कत्वा अच्‍चन्ततो मग्गेन किलेसानं उच्छिन्‍नमूलतो पहानवसेन समुच्छेदतो वा। अट्ठिकङ्कलूपमा कामातिआदीनि एकादस पदानि विपस्सनावसेन वुत्तानि।

    Vikkhambhanato vāti upacārappanāsamādhīti kilesānaṃ dūrīkaraṇato vā ghaṭappahārena sevālānaṃ viya. Samucchedato vāti puna appavattiṃ katvā accantato maggena kilesānaṃ ucchinnamūlato pahānavasena samucchedato vā. Aṭṭhikaṅkalūpamā kāmātiādīni ekādasa padāni vipassanāvasena vuttāni.

    बुद्धानुस्सतिं भावेन्तोपीतिआदीनि छ पदानि मरणस्सतिं भावेन्तोपि, उपसमानुस्सतिं भावेन्तोपीति इमानि च उपचारज्झानवसेन वुत्तानि। आनापानस्सतिं भावेन्तोपि, कायगतासतिं भावेन्तोपि, पठमं झानं भावेन्तोपीतिआदीनि नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसमापत्तिं भावेन्तोपीति परियोसानानि अप्पनाज्झानवसेन वुत्तानि। तत्थ अट्ठिकङ्कलूपमा कामाति सुनिक्‍कन्तं निक्‍कन्तं निम्मंसं लोहितमक्खितं अट्ठिकङ्कलं उपमा एतेसं कामानन्ति अट्ठिकङ्कलूपमा कामा। अप्पस्सादट्ठेनाति ‘‘अप्पं परित्तं सुखस्सादं आदीनवो एत्थ भिय्यो’’ति दस्सनट्ठेन। पस्सन्तोति ‘‘यावदेव पन सो कुक्‍कुरो किलमथस्स विघातस्स भागी अस्सा’’ति ञाणचक्खुना पस्सन्तो। परिवज्‍जेतीति दूरङ्गमेति। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    Buddhānussatiṃ bhāventopītiādīni cha padāni maraṇassatiṃ bhāventopi, upasamānussatiṃ bhāventopīti imāni ca upacārajjhānavasena vuttāni. Ānāpānassatiṃ bhāventopi, kāyagatāsatiṃ bhāventopi, paṭhamaṃ jhānaṃ bhāventopītiādīni nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ bhāventopīti pariyosānāni appanājjhānavasena vuttāni. Tattha aṭṭhikaṅkalūpamā kāmāti sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ aṭṭhikaṅkalaṃ upamā etesaṃ kāmānanti aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā. Appassādaṭṭhenāti ‘‘appaṃ parittaṃ sukhassādaṃ ādīnavo ettha bhiyyo’’ti dassanaṭṭhena. Passantoti ‘‘yāvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighātassa bhāgī assā’’ti ñāṇacakkhunā passanto. Parivajjetīti dūraṅgameti. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘सेय्यथापि , गहपति, कुक्‍कुरो जिघच्छादुब्बल्यपरेतो गोघातकसूनं पच्‍चुपट्ठितो अस्स, तमेनं दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा अट्ठिकङ्कलं सुनिक्‍कन्तं निक्‍कन्तं निम्मंसं लोहितमक्खितं उपसुम्भेय्य। तं किं मञ्‍ञसि, गहपति, अपि नु खो सो कुक्‍कुरो अम्हं अट्ठिकङ्कलं सुनिक्‍कन्तं निक्‍कन्तं निम्मंसं लोहितमक्खितं पलेहन्तो जिघच्छादुब्बल्यं पटिविनेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘अदुञ्हि, भन्ते, अट्ठिकङ्कलं सुनिक्‍कन्तं निक्‍कन्तं निम्मंसं लोहितमक्खितं, यावदेव पन सो कुक्‍कुरो किलमथस्स विघातस्स भागी अस्सा’’ति। ‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘अट्ठिकङ्कलूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति। एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दिस्वा यायं उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता , तं अभिनिवज्‍जेत्वा यायं उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता, यत्थ सब्बसो लोकामिसुपादाना अपरिसेसा निरुज्झन्ति, तमेवूपेक्खं भावेती’’ति (म॰ नि॰ २.४२)।

    ‘‘Seyyathāpi , gahapati, kukkuro jighacchādubbalyapareto goghātakasūnaṃ paccupaṭṭhito assa, tamenaṃ dakkho goghātako vā goghātakantevāsī vā aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ upasumbheyya. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, api nu kho so kukkuro amhaṃ aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ palehanto jighacchādubbalyaṃ paṭivineyyā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissa hetu’’? ‘‘Aduñhi, bhante, aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ, yāvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighātassa bhāgī assā’’ti. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo’ti. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā yāyaṃ upekkhā nānattā nānattasitā , taṃ abhinivajjetvā yāyaṃ upekkhā ekattā ekattasitā, yattha sabbaso lokāmisupādānā aparisesā nirujjhanti, tamevūpekkhaṃ bhāvetī’’ti (ma. ni. 2.42).

    गिज्झादीहि साधारणा मंसपेसि उपमा एतेसन्ति मंसपेसूपमा। बहूनं साधारणट्ठेन बहुसाधारणा। आदित्तं तिणुक्‍कं उपमा एतेसन्ति तिणुक्‍कूपमा। अनुदहनट्ठेनाति हत्थादिझापनट्ठेन। साधिकपोरिसप्पमाणा वीतच्‍चिकानं वीतधूमानं अङ्गारानं पूरा अङ्गारकासु उपमा एतेसन्ति अङ्गारकासूपमा। महापरिळाहट्ठेनाति महन्तपरितापनट्ठेन। आरामरामणेय्यादिकं सुपिनं उपमा एतेसन्ति सुपिनकूपमा। इत्तरपच्‍चुपट्ठानट्ठेनाति अप्पत्वा, न उपगन्त्वा तिट्ठनट्ठेन। याचितेन लद्धं यानादिभण्डं उपमा एतेसन्ति याचितकूपमा। तावकालिकट्ठेनाति अनिबन्धनट्ठेन। सम्पन्‍नफलरुक्खो उपमा एतेसन्ति रुक्खफलूपमा। सम्भञ्‍जनपरिभञ्‍जनट्ठेनाति साखाभञ्‍जनट्ठेन चेव समन्ततो भञ्‍जित्वा रुक्खपातनट्ठेन च। असि च सूना च उपमा एतेसन्ति असिसूनूपमा। अधिकुट्टनट्ठेनाति छिन्दनट्ठेन। सत्तिसूलं उपमा एतेसन्ति सत्तिसूलूपमा। विनिविज्झनट्ठेनाति निपतेत्वा गमनट्ठेन। भयजननट्ठेन सप्पसिरं उपमा एतेसन्ति सप्पसिरूपमा। सप्पटिभयट्ठेनाति सह अभिमुखे भयट्ठेन। दुक्खजननं अग्गिक्खन्धं उपमा एतेसन्ति अग्गिक्खन्धूपमा। महाभितापनट्ठेनाति महन्तअभितापकायपीळाउप्पादनट्ठेनाति कामं परिवज्‍जेतीति। वुत्तञ्हेतं –

    Gijjhādīhi sādhāraṇā maṃsapesi upamā etesanti maṃsapesūpamā. Bahūnaṃ sādhāraṇaṭṭhena bahusādhāraṇā. Ādittaṃ tiṇukkaṃ upamā etesanti tiṇukkūpamā. Anudahanaṭṭhenāti hatthādijhāpanaṭṭhena. Sādhikaporisappamāṇā vītaccikānaṃ vītadhūmānaṃ aṅgārānaṃ pūrā aṅgārakāsu upamā etesanti aṅgārakāsūpamā. Mahāpariḷāhaṭṭhenāti mahantaparitāpanaṭṭhena. Ārāmarāmaṇeyyādikaṃ supinaṃ upamā etesanti supinakūpamā. Ittarapaccupaṭṭhānaṭṭhenāti appatvā, na upagantvā tiṭṭhanaṭṭhena. Yācitena laddhaṃ yānādibhaṇḍaṃ upamā etesanti yācitakūpamā. Tāvakālikaṭṭhenāti anibandhanaṭṭhena. Sampannaphalarukkho upamā etesanti rukkhaphalūpamā. Sambhañjanaparibhañjanaṭṭhenāti sākhābhañjanaṭṭhena ceva samantato bhañjitvā rukkhapātanaṭṭhena ca. Asi ca sūnā ca upamā etesanti asisūnūpamā. Adhikuṭṭanaṭṭhenāti chindanaṭṭhena. Sattisūlaṃ upamā etesanti sattisūlūpamā. Vinivijjhanaṭṭhenāti nipatetvā gamanaṭṭhena. Bhayajananaṭṭhena sappasiraṃ upamā etesanti sappasirūpamā. Sappaṭibhayaṭṭhenāti saha abhimukhe bhayaṭṭhena. Dukkhajananaṃ aggikkhandhaṃ upamā etesanti aggikkhandhūpamā. Mahābhitāpanaṭṭhenāti mahantaabhitāpakāyapīḷāuppādanaṭṭhenāti kāmaṃ parivajjetīti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘सेय्यथापि, गहपति, गिज्झो वा कङ्को वा कुललो वा मंसपेसिं आदाय उड्डीयेय्य, तमेनं गिज्झापि कङ्कापि कुललापि अनुपतित्वा अनुपतित्वा वितच्छेय्युं विस्सज्‍जेय्युं। तं किं मञ्‍ञसि, गहपति, सचे सो गिज्झो वा कङ्को वा कुललो वा तं मंसपेसिं न खिप्पमेव पटिनिस्सज्‍जेय्य, सो ततोनिदानं मरणं वा निगच्छेय्य , मरणमत्तं वा दुक्ख’’न्ति ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘मंसपेसूपमा कामा वुत्ता भगवता…पे॰… तमेवूपेक्खं भावेति। सेय्यथापि, गहपति, पुरिसो आदित्तं तिणुक्‍कं आदाय पटिवातं गच्छेय्य। तं किं मञ्‍ञसि, गहपति, सचे सो पुरिसो तं आदित्तं तिणुक्‍कं न खिप्पमेव पटिनिस्सज्‍जेय्य, तस्स सा आदित्ता तिणुक्‍का हत्थं वा दहेय्य, बाहुं वा दहेय्य, अञ्‍ञतरं वा अञ्‍ञतरं वा अङ्गपच्‍चङ्गं दहेय्य, सो ततोनिदानं मरणं वा निगच्छेय्य, मरणमत्तं वा दुक्ख’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘तिणुक्‍कूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा…पे॰… तमेवूपेक्खं भावेति। सेय्यथापि, गहपति, अङ्गारकासु साधिकपोरिसा पूरा अङ्गारानं वीतच्‍चिकानं वीतधूमानं। अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खप्पटिक्‍कूलो, तमेनं द्वे बलवन्तो पुरिसा नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुं उपकड्ढेय्युं। तं किं मञ्‍ञसि गहपति, अपि नु सो पुरिसो इति चिति चेव कायं सन्‍नामेय्या’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘तं किस्सहेतु’’? ‘‘विदितञ्हि, भन्ते, तस्स पुरिसस्स ‘इमञ्‍च अहं अङ्गारकासुं पपतिस्सामि, ततोनिदानं मरणं वा निगच्छिस्सामि मरणमत्तं वा दुक्ख’’’न्ति। ‘‘एवमेव खो गहपति अरियसावको इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘अङ्गारकासूपमा कामा वुत्ता भगवता…पे॰… तमेवूपेक्खं भावेति। सेय्यथापि, गहपति, पुरिसो सुपिनकं पस्सेय्य आरामरामणेय्यकं वनरामणेय्यकं भूमिरामणेय्यकं पोक्खरणिरामणेय्यकं, सो पटिबुद्धो न किञ्‍चि पटिपस्सेय्य। एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘सुपिनकूपमा कामा वुत्ता भगवता…पे॰… तमेवूपेक्खं भावेति। सेय्यथापि, गहपति, पुरिसो याचितकं भोगं याचित्वा यानं वा पोरिसेय्यं पवरमणिकुण्डलं। सो तेहि याचितकेहि भोगेहि पुरक्खतो परिवुतो अन्तरापणं पटिपज्‍जेय्य। तमेनं जनो दिस्वा एवं वदेय्य ‘भोगी वत भो पुरिसो, एवं किर भो भोगिनो भोगानि भुञ्‍जन्ती’ति। तमेनं सामिका यत्थ यत्थेव तानि पस्सेय्युं, तत्थ तत्थेव तानि हरेय्युं। तं किं मञ्‍ञसि, गहपति, अलं नु खो तस्स पुरिसस्स अञ्‍ञथत्ताया’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘तं किस्सहेतु’’? ‘‘सामिनो हि, भन्ते, तानि हरन्ती’’ति। ‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘याचितकूपमा कामा वुत्ता भगवता…पे॰… तमेवूपेक्खं भावेति। सेय्यथापि, गहपति, गामस्स वा निगमस्स वा अविदूरे तिब्बो वनसण्डो, तत्रस्स रुक्खो सम्पन्‍नफलो च उपपन्‍नफलो च। न चस्सु कानिचि फलानि भूमियं पतितानि। अथ पुरिसो आगच्छेय्य फलत्थिको फलगवेसी फलपरियेसनं चरमानो। सो तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा तं रुक्खं पस्सेय्य सम्पन्‍नफलञ्‍च उपपन्‍नफलञ्‍च। तस्स एवमस्स ‘अयं खो रुक्खो सम्पन्‍नफलो च उपपन्‍नफलो च, नत्थि च कानिचि फलानि भूमियं पतितानि, जानामि खो पनाहं रुक्खं आरोपितुं। यंनूनाहं इमं रुक्खं आरोहित्वा यावदत्थञ्‍च खादेय्यं, उच्छङ्गञ्‍च पूरेय्य’न्ति? सो तं रुक्खं आरोहित्वा यावदत्थञ्‍च खादेय्य, उच्छङ्गञ्‍च पूरेय्य। अथ दुतियो पुरिसो आगच्छेय्य फलत्थिको फलगवेसी फलपरियेसनं चरमानो तिण्हं कुठारिं आदाय। सो तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा तं रुक्खं पस्सेय्य सम्पन्‍नफलञ्‍च उपपन्‍नफलञ्‍च। तस्स एवमस्स ‘अयं खो रुक्खो सम्पन्‍नफलो च उपपन्‍नफलो च, नत्थि च कानिचि फलानि भूमियं पतितानि, न खो पनाहं जानामि रुक्खं आरोहितुं। यंनूनाहं इमं रुक्खं मूलतो छेत्वा यावदत्थञ्‍च खादेय्यं, उच्छङ्गञ्‍च पूरेय्य’न्ति। सो तं रुक्खं मूलतोव छिन्देय्य। तं किं मञ्‍ञसि , गहपति, अमुको सो पुरिसो पठमं रुक्खं आरूळ्हो, सचे सो न खिप्पमेव ओरोहेय्य, तस्स सो रुक्खो पपतन्तो हत्थं वा भञ्‍जेय्य पादं वा भञ्‍जेय्य अञ्‍ञतरं वा अञ्‍ञतरं वा अङ्गपच्‍चङ्गं भञ्‍जेय्य, सो ततोनिदानं मरणं वा निगच्छेय्य, मरणमत्तं वा दुक्ख’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘रुक्खफलूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति। एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दिस्वा यायं उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता, तं अभिनिवज्‍जेत्वा यायं उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता। यत्थ सब्बसो लोकामिसूपादाना अपरिसेसा निरुज्झन्ति। तमेवूपेक्खं भावेती’’ति (म॰ नि॰ २.४३-४८)।

    ‘‘Seyyathāpi, gahapati, gijjho vā kaṅko vā kulalo vā maṃsapesiṃ ādāya uḍḍīyeyya, tamenaṃ gijjhāpi kaṅkāpi kulalāpi anupatitvā anupatitvā vitaccheyyuṃ vissajjeyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, sace so gijjho vā kaṅko vā kulalo vā taṃ maṃsapesiṃ na khippameva paṭinissajjeyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya , maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti ‘‘evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘maṃsapesūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso ādittaṃ tiṇukkaṃ ādāya paṭivātaṃ gaccheyya. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, sace so puriso taṃ ādittaṃ tiṇukkaṃ na khippameva paṭinissajjeyya, tassa sā ādittā tiṇukkā hatthaṃ vā daheyya, bāhuṃ vā daheyya, aññataraṃ vā aññataraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ daheyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘tiṇukkūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, aṅgārakāsu sādhikaporisā pūrā aṅgārānaṃ vītaccikānaṃ vītadhūmānaṃ. Atha puriso āgaccheyya jīvitukāmo amaritukāmo sukhakāmo dukkhappaṭikkūlo, tamenaṃ dve balavanto purisā nānābāhāsu gahetvā aṅgārakāsuṃ upakaḍḍheyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi gahapati, api nu so puriso iti citi ceva kāyaṃ sannāmeyyā’’ti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissahetu’’? ‘‘Viditañhi, bhante, tassa purisassa ‘imañca ahaṃ aṅgārakāsuṃ papatissāmi, tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigacchissāmi maraṇamattaṃ vā dukkha’’’nti. ‘‘Evameva kho gahapati ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘aṅgārakāsūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso supinakaṃ passeyya ārāmarāmaṇeyyakaṃ vanarāmaṇeyyakaṃ bhūmirāmaṇeyyakaṃ pokkharaṇirāmaṇeyyakaṃ, so paṭibuddho na kiñci paṭipasseyya. Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘supinakūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso yācitakaṃ bhogaṃ yācitvā yānaṃ vā poriseyyaṃ pavaramaṇikuṇḍalaṃ. So tehi yācitakehi bhogehi purakkhato parivuto antarāpaṇaṃ paṭipajjeyya. Tamenaṃ jano disvā evaṃ vadeyya ‘bhogī vata bho puriso, evaṃ kira bho bhogino bhogāni bhuñjantī’ti. Tamenaṃ sāmikā yattha yattheva tāni passeyyuṃ, tattha tattheva tāni hareyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, alaṃ nu kho tassa purisassa aññathattāyā’’ti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissahetu’’? ‘‘Sāmino hi, bhante, tāni harantī’’ti. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘yācitakūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, gāmassa vā nigamassa vā avidūre tibbo vanasaṇḍo, tatrassa rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca. Na cassu kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni. Atha puriso āgaccheyya phalatthiko phalagavesī phalapariyesanaṃ caramāno. So taṃ vanasaṇḍaṃ ajjhogāhetvā taṃ rukkhaṃ passeyya sampannaphalañca upapannaphalañca. Tassa evamassa ‘ayaṃ kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni, jānāmi kho panāhaṃ rukkhaṃ āropituṃ. Yaṃnūnāhaṃ imaṃ rukkhaṃ ārohitvā yāvadatthañca khādeyyaṃ, ucchaṅgañca pūreyya’nti? So taṃ rukkhaṃ ārohitvā yāvadatthañca khādeyya, ucchaṅgañca pūreyya. Atha dutiyo puriso āgaccheyya phalatthiko phalagavesī phalapariyesanaṃ caramāno tiṇhaṃ kuṭhāriṃ ādāya. So taṃ vanasaṇḍaṃ ajjhogāhetvā taṃ rukkhaṃ passeyya sampannaphalañca upapannaphalañca. Tassa evamassa ‘ayaṃ kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni, na kho panāhaṃ jānāmi rukkhaṃ ārohituṃ. Yaṃnūnāhaṃ imaṃ rukkhaṃ mūlato chetvā yāvadatthañca khādeyyaṃ, ucchaṅgañca pūreyya’nti. So taṃ rukkhaṃ mūlatova chindeyya. Taṃ kiṃ maññasi , gahapati, amuko so puriso paṭhamaṃ rukkhaṃ ārūḷho, sace so na khippameva oroheyya, tassa so rukkho papatanto hatthaṃ vā bhañjeyya pādaṃ vā bhañjeyya aññataraṃ vā aññataraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ bhañjeyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘rukkhaphalūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo’ti. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā yāyaṃ upekkhā nānattā nānattasitā, taṃ abhinivajjetvā yāyaṃ upekkhā ekattā ekattasitā. Yattha sabbaso lokāmisūpādānā aparisesā nirujjhanti. Tamevūpekkhaṃ bhāvetī’’ti (ma. ni. 2.43-48).

    एवं अट्ठिकङ्कलादिकअग्गिक्खन्धूपमपरियोसानतो विपस्सनं दस्सेत्वा इदानि उपचारसमाधिं दस्सेन्तो ‘‘बुद्धानुस्सतिं भावेन्तो’’तिआदिमाह।

    Evaṃ aṭṭhikaṅkalādikaaggikkhandhūpamapariyosānato vipassanaṃ dassetvā idāni upacārasamādhiṃ dassento ‘‘buddhānussatiṃ bhāvento’’tiādimāha.

    तत्थ पुनप्पुनं उप्पज्‍जनतो सति एव अनुस्सति। पवत्तितब्बट्ठानम्हियेव च पवत्तत्ता सद्धापब्बजितस्स कुलपुत्तस्स अनुरूपा सतीतिपि अनुस्सति। बुद्धं आरब्भ उप्पन्‍ना अनुस्सति बुद्धानुस्सति। अरहतादिबुद्धगुणारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं, तं बुद्धानुस्सतिं। भावेन्तोति वड्ढेन्तो ब्यूहेन्तो। धम्मं आरब्भ उप्पन्‍ना अनुस्सति धम्मानुस्सति, स्वाक्खाततादिधम्मगुणारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं। सङ्घं आरब्भ उप्पन्‍ना अनुस्सति सङ्घानुस्सति, सुप्पटिपन्‍नतादिसङ्घगुणारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं। सीलं आरब्भ उप्पन्‍ना अनुस्सति सीलानुस्सति, अत्तनो अखण्डतादिसीलगुणारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं। चागं आरब्भ उप्पन्‍ना अनुस्सति चागानुस्सति, अत्तनो मुत्तचागतादिचागगुणारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं। देवता आरब्भ उप्पन्‍ना अनुस्सति देवतानुस्सति, देवता सक्खिट्ठाने ठपेत्वा अत्तनो सद्धादिगुणारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं। आनापाने आरब्भ उप्पन्‍ना सति आनापानस्सति, आनापाननिमित्तारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं। मरणं आरब्भ उप्पन्‍ना सति मरणस्सति, एकभवपरियापन्‍नजीवितिन्द्रियुपच्छेदसङ्खातमरणारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं।

    Tattha punappunaṃ uppajjanato sati eva anussati. Pavattitabbaṭṭhānamhiyeva ca pavattattā saddhāpabbajitassa kulaputtassa anurūpā satītipi anussati. Buddhaṃ ārabbha uppannā anussati buddhānussati. Arahatādibuddhaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ, taṃ buddhānussatiṃ. Bhāventoti vaḍḍhento byūhento. Dhammaṃ ārabbha uppannā anussati dhammānussati, svākkhātatādidhammaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Saṅghaṃ ārabbha uppannā anussati saṅghānussati, suppaṭipannatādisaṅghaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Sīlaṃ ārabbha uppannā anussati sīlānussati, attano akhaṇḍatādisīlaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Cāgaṃ ārabbha uppannā anussati cāgānussati, attano muttacāgatādicāgaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Devatā ārabbha uppannā anussati devatānussati, devatā sakkhiṭṭhāne ṭhapetvā attano saddhādiguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Ānāpāne ārabbha uppannā sati ānāpānassati, ānāpānanimittārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Maraṇaṃ ārabbha uppannā sati maraṇassati, ekabhavapariyāpannajīvitindriyupacchedasaṅkhātamaraṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.

    कुच्छितानं केसादीनं पटिक्‍कूलानं आयत्ता आकरत्ता कायोति सङ्खं गते सरीरे गता पवत्ता सति कायगतासति, तादिसं वा कायं गता सति ‘‘कायगतसती’’ति वत्तब्बे रस्सं अकत्वा ‘‘कायगतासती’’ति वुत्तं। केसादिकेसु कायकोट्ठासेसु पटिक्‍कूलनिमित्तारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं। उपसमं आरब्भ उप्पन्‍ना अनुस्सति। उपसमानुस्सति, सब्बदुक्खूपसमारम्मणाय सतिया एतं अधिवचनं।

    Kucchitānaṃ kesādīnaṃ paṭikkūlānaṃ āyattā ākarattā kāyoti saṅkhaṃ gate sarīre gatā pavattā sati kāyagatāsati, tādisaṃ vā kāyaṃ gatā sati ‘‘kāyagatasatī’’ti vattabbe rassaṃ akatvā ‘‘kāyagatāsatī’’ti vuttaṃ. Kesādikesu kāyakoṭṭhāsesu paṭikkūlanimittārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Upasamaṃ ārabbha uppannā anussati. Upasamānussati, sabbadukkhūpasamārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.

    वितक्‍कविचारपीतिसुखचित्तेकग्गतासम्पयुत्तं पठमज्झानं भावेन्तो। पीतिसुखचित्तेकग्गतासम्पयुत्तं दुतियज्झानं भावेन्तो। सुखचित्तेकग्गतासम्पयुत्तं ततियज्झानं भावेन्तो। उपेक्खाचित्तेकग्गतासम्पयुत्तं चतुत्थज्झानं भावेन्तो…पे॰… नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनं भावेन्तोपि कामे परिवज्‍जेतीति।

    Vitakkavicārapītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ paṭhamajjhānaṃ bhāvento. Pītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ dutiyajjhānaṃ bhāvento. Sukhacittekaggatāsampayuttaṃ tatiyajjhānaṃ bhāvento. Upekkhācittekaggatāsampayuttaṃ catutthajjhānaṃ bhāvento…pe… nevasaññānāsaññāyatanaṃ bhāventopi kāme parivajjetīti.

    विक्खम्भनप्पहानं दस्सेत्वा इदानि समुच्छेदेन कामानं पहानं दस्सेतुं ‘‘सोतापत्तिमग्गं भावेन्तोपी’’तिआदिमाह। तत्थ मग्गसोतस्स आपज्‍जनं सोतापत्ति, सोतापत्तिया मग्गो सोतापत्तिमग्गो। अपायगमनीये कामेति येहि अपायं गच्छन्ति, ते अपायगमनीये कामे समुच्छेदतो सोतापत्तिमग्गं भावेन्तो परिवज्‍जेति। पटिसन्धिवसेन सकिंयेव इमं लोकं आगच्छतीति सकदागामी, तस्स मग्गो सकदागामिमग्गो। तं मग्गं भावेन्तो। ओळारिकेति परिळाहप्पत्ते। पटिसन्धिवसेनेव कामभवं नागच्छतीति अनागामी, तस्स मग्गो अनागामिमग्गो। तं मग्गं भावेन्तो। अनुसहगतेति सुखुमभावप्पत्ते। किलेसेहि आरकत्ता, किलेसारीनं हतत्ता, संसारचक्‍कस्स अरानं हतत्ता, पापकरणे रहाभावा, पच्‍चयादीनं अरहत्ता च अरहं, अरहतो भावो अरहत्तं। किं तं? अरहत्तफलं। अरहत्तस्स मग्गो अरहत्तमग्गो। तं अरहत्तमग्गं भावेन्तो। सब्बेन सब्बन्ति सब्बेनाकारेन सब्बं। सब्बथा सब्बन्ति सब्बप्पकारेन सब्बं। असेसं निस्सेसन्ति निरवसेसं गन्धमत्तम्पि अट्ठपेत्वा। अथ वा सब्बेन सब्बं मूलवसेन। सब्बथा सब्बं आकारनिप्पदेसवसेन। असेसं निस्सेसं भावनानिप्पदेसवसेन। तथा पुरिमेन दुच्‍चरिताभावेन। दुतियेन परियुट्ठानाभावेन। ततियेन अनुसयाभावेन एवमेके वण्णयन्ति।

    Vikkhambhanappahānaṃ dassetvā idāni samucchedena kāmānaṃ pahānaṃ dassetuṃ ‘‘sotāpattimaggaṃ bhāventopī’’tiādimāha. Tattha maggasotassa āpajjanaṃ sotāpatti, sotāpattiyā maggo sotāpattimaggo. Apāyagamanīye kāmeti yehi apāyaṃ gacchanti, te apāyagamanīye kāme samucchedato sotāpattimaggaṃ bhāvento parivajjeti. Paṭisandhivasena sakiṃyeva imaṃ lokaṃ āgacchatīti sakadāgāmī, tassa maggo sakadāgāmimaggo. Taṃ maggaṃ bhāvento. Oḷāriketi pariḷāhappatte. Paṭisandhivaseneva kāmabhavaṃ nāgacchatīti anāgāmī, tassa maggo anāgāmimaggo. Taṃ maggaṃ bhāvento. Anusahagateti sukhumabhāvappatte. Kilesehi ārakattā, kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa arānaṃ hatattā, pāpakaraṇe rahābhāvā, paccayādīnaṃ arahattā ca arahaṃ, arahato bhāvo arahattaṃ. Kiṃ taṃ? Arahattaphalaṃ. Arahattassa maggo arahattamaggo. Taṃ arahattamaggaṃ bhāvento. Sabbena sabbanti sabbenākārena sabbaṃ. Sabbathā sabbanti sabbappakārena sabbaṃ. Asesaṃ nissesanti niravasesaṃ gandhamattampi aṭṭhapetvā. Atha vā sabbenasabbaṃ mūlavasena. Sabbathā sabbaṃ ākāranippadesavasena. Asesaṃ nissesaṃ bhāvanānippadesavasena. Tathā purimena duccaritābhāvena. Dutiyena pariyuṭṭhānābhāvena. Tatiyena anusayābhāvena evameke vaṇṇayanti.

    सप्पो वुच्‍चति अहीति यो कोचि सरन्तो गच्छति। केनट्ठेनाति केन अत्थेन। संसप्पन्तो गच्छतीति यस्मा सम्मा संसरन्तो गच्छतीति सप्पो। भुजन्तोति वङ्कवङ्को हुत्वा। पन्‍नसिरोति निपन्‍नसीसो हुत्वा। सिरेन सुपतीति सीसं भोगन्तरे कत्वा सुपनभावेन सिरसा सुपतीति सरीसपो। बिले सयतीति बिलासयो। ‘‘बिलसयो’’तिपि पाळि, तं सुन्दरं। गुहायं सेतीति गुहासयो। दाठा तस्स आवुधोति तस्स सप्पस्स दुवे दाठा पहरणसत्थसङ्खातो आवुधो। विसं तस्स घोरन्ति तस्स सप्पस्स ब्यापकसङ्खातं विसं दारुणं कक्खळं। जिव्हा तस्स दुविधाति तस्स सप्पस्स द्वेधा जिव्हा। द्वीहि जिव्हाहि रसं सायतीति दुविधाहि जिव्हाहि रसं जानाति अस्सादं विन्दति सादियतीति। जीवितुं कामयतीति जीवितुकामो। अमरितुं कामयतीति अमरितुकामो। सुखं कामयतीति सुखकामो। दुक्खप्पटिक्‍कूलोति दुक्खं अनिच्छमानो। पादेनाति अत्तनो पादेन। सप्पसिरन्ति सप्पस्स सीसं। वज्‍जेय्याति दूरतो वज्‍जेय्य। विवज्‍जेय्याति तस्स पमाणेन। परिवज्‍जेय्याति समन्ततो। अभिनिवज्‍जेय्याति चतुत्थप्पमाणेन। अथ वा पुरिमेन सीसतो। दुतियततियेन द्वीहि पस्सेहि। चतुत्थेन पच्छतो। ‘‘कामे पन अप्पत्तस्स परियेसनमूलदुक्खवत्थुभावेन वज्‍जेय्य। पत्तस्स आरक्खमूलदुक्खवत्थुभावेन विवज्‍जेय्य। अञ्‍ञाणपरिळाहदुक्खवत्थुभावेन परिवज्‍जेय्य। विनासमुखे पियविप्पयोगदुक्खवत्थुभावेन अभिनिवज्‍जेय्या’’ति एवमेके वण्णयन्ति।

    Sappo vuccati ahīti yo koci saranto gacchati. Kenaṭṭhenāti kena atthena. Saṃsappanto gacchatīti yasmā sammā saṃsaranto gacchatīti sappo. Bhujantoti vaṅkavaṅko hutvā. Pannasiroti nipannasīso hutvā. Sirena supatīti sīsaṃ bhogantare katvā supanabhāvena sirasā supatīti sarīsapo. Bile sayatīti bilāsayo. ‘‘Bilasayo’’tipi pāḷi, taṃ sundaraṃ. Guhāyaṃ setīti guhāsayo. Dāṭhā tassa āvudhoti tassa sappassa duve dāṭhā paharaṇasatthasaṅkhāto āvudho. Visaṃ tassa ghoranti tassa sappassa byāpakasaṅkhātaṃ visaṃ dāruṇaṃ kakkhaḷaṃ. Jivhā tassa duvidhāti tassa sappassa dvedhā jivhā. Dvīhi jivhāhi rasaṃ sāyatīti duvidhāhi jivhāhi rasaṃ jānāti assādaṃ vindati sādiyatīti. Jīvituṃ kāmayatīti jīvitukāmo. Amarituṃ kāmayatīti amaritukāmo. Sukhaṃ kāmayatīti sukhakāmo. Dukkhappaṭikkūloti dukkhaṃ anicchamāno. Pādenāti attano pādena. Sappasiranti sappassa sīsaṃ. Vajjeyyāti dūrato vajjeyya. Vivajjeyyāti tassa pamāṇena. Parivajjeyyāti samantato. Abhinivajjeyyāti catutthappamāṇena. Atha vā purimena sīsato. Dutiyatatiyena dvīhi passehi. Catutthena pacchato. ‘‘Kāme pana appattassa pariyesanamūladukkhavatthubhāvena vajjeyya. Pattassa ārakkhamūladukkhavatthubhāvena vivajjeyya. Aññāṇapariḷāhadukkhavatthubhāvena parivajjeyya. Vināsamukhe piyavippayogadukkhavatthubhāvena abhinivajjeyyā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    रञ्‍जनवसेन रागो। बलवरञ्‍जनट्ठेन सारागो। विसये सत्तानं अनु अनु नयनतो अनुनयो। अनुरुज्झतीति अनुरोधो, कामेतीति अत्थो। यत्थ कत्थचि भवे सत्ता एताय नन्दन्तीति नन्दी, सयं वा नन्दतीति नन्दी। नन्दी च सा रञ्‍जनट्ठेन रागो चाति नन्दिरागो। तत्थ एकस्मिं आरम्मणे सकिं उप्पन्‍ना तण्हा नन्दी, पुनप्पुनं उप्पज्‍जमाना नन्दिरागोति वुच्‍चति। चित्तस्स सारागोति यो हेट्ठा ‘‘बलवरञ्‍जनट्ठेन सारागो’’ति वुत्तो, सो न सत्तस्स, चित्तस्सेव सारागोति अत्थो।

    Rañjanavasena rāgo. Balavarañjanaṭṭhena sārāgo. Visaye sattānaṃ anu anu nayanato anunayo. Anurujjhatīti anurodho, kāmetīti attho. Yattha katthaci bhave sattā etāya nandantīti nandī, sayaṃ vā nandatīti nandī. Nandī ca sā rañjanaṭṭhena rāgo cāti nandirāgo. Tattha ekasmiṃ ārammaṇe sakiṃ uppannā taṇhā nandī, punappunaṃ uppajjamānā nandirāgoti vuccati. Cittassa sārāgoti yo heṭṭhā ‘‘balavarañjanaṭṭhena sārāgo’’ti vutto, so na sattassa, cittasseva sārāgoti attho.

    इच्छन्ति एताय आरम्मणानीति इच्छा। बहलकिलेसभावेन मुच्छन्ति एताय पाणिनोति मुच्छा। गिलित्वा परिनिट्ठपेत्वा गहणवसेन अज्झोसानं। इमिना सत्ता गिज्झन्ति गेधं आपज्‍जन्तीति गेधो। बहलट्ठेन वा गेधो। ‘‘गेधं वा पन पवनसण्ड’’न्ति हि बहलट्ठेनेव वुत्तं । अनन्तरपदं उपसग्गवसेन वड्ढितं, सब्बतोभागेन वा गेधोति पलिगेधो। सज्‍जन्ति एतेनाति सङ्गो। लग्गनट्ठेन वा सङ्गो। ओसीदनट्ठेन पङ्को। आकड्ढनवसेन एजा। ‘‘एजा इमं पुरिसं परिकड्ढति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया’’ति हि वुत्तं। वञ्‍चनट्ठेन माया। वट्टस्मिं सत्तानं जननट्ठेन जनिका। ‘‘तण्हा जनेति पुरिसं, चित्तमस्स विधावती’’ति (सं॰ नि॰ १.५५) हि वुत्तं। वट्टस्मिं सत्ते दुक्खेन संयोजयमाना जनेतीति सञ्‍जननी। घटनट्ठेन सिब्बिनी। अयञ्हि वट्टस्मिं सत्ते चुतिपटिसन्धिवसेन सिब्बति घटेति तुन्‍नकारो विय पिलोतिकाय पिलोतिकं, तस्मा ‘‘घटनट्ठेन सिब्बिनी’’ति वुत्ता। अनेकप्पकारं विसयजालं तण्हाविप्फन्दितनिवेससङ्खातं वा जालमस्सा अत्थीति जालिनी।

    Icchanti etāya ārammaṇānīti icchā. Bahalakilesabhāvena mucchanti etāya pāṇinoti mucchā. Gilitvā pariniṭṭhapetvā gahaṇavasena ajjhosānaṃ. Iminā sattā gijjhanti gedhaṃ āpajjantīti gedho. Bahalaṭṭhena vā gedho. ‘‘Gedhaṃ vā pana pavanasaṇḍa’’nti hi bahalaṭṭheneva vuttaṃ . Anantarapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ, sabbatobhāgena vā gedhoti paligedho. Sajjanti etenāti saṅgo. Lagganaṭṭhena vā saṅgo. Osīdanaṭṭhena paṅko. Ākaḍḍhanavasena ejā. ‘‘Ejā imaṃ purisaṃ parikaḍḍhati tassa tasseva bhavassa abhinibbattiyā’’ti hi vuttaṃ. Vañcanaṭṭhena māyā. Vaṭṭasmiṃ sattānaṃ jananaṭṭhena janikā. ‘‘Taṇhā janeti purisaṃ, cittamassa vidhāvatī’’ti (saṃ. ni. 1.55) hi vuttaṃ. Vaṭṭasmiṃ satte dukkhena saṃyojayamānā janetīti sañjananī. Ghaṭanaṭṭhena sibbinī. Ayañhi vaṭṭasmiṃ satte cutipaṭisandhivasena sibbati ghaṭeti tunnakāro viya pilotikāya pilotikaṃ, tasmā ‘‘ghaṭanaṭṭhena sibbinī’’ti vuttā. Anekappakāraṃ visayajālaṃ taṇhāvipphanditanivesasaṅkhātaṃ vā jālamassā atthīti jālinī.

    आकड्ढनट्ठेन सीघसोता सरिता वियाति सरिता। अल्‍लट्ठेन वा सरिता। वुत्तञ्हेतं ‘‘सरितानि सिनेहितानि च सोमनस्सानि भवन्ति जन्तुनो’’ति (ध॰ प॰ ३४१)। अल्‍लानि चेव सिनिद्धानि चाति अयञ्हेत्थ अत्थो। अनयब्यसनापादनट्ठेन कुम्मानुबन्धसुत्तकं वियाति सुत्तं। वुत्तञ्हेतं ‘‘सुत्तन्ति खो, भिक्खवे, नन्दिरागस्सेतं अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१५९)। रूपादीसु वित्थतट्ठेन विसता। तस्स तस्स पटिलाभत्थाय सत्ते आयूहापेतीति आयूहिनी। उक्‍कण्ठितुं अपदानतो सहायट्ठेन दुतिया। अयञ्हि सत्तानं वट्टस्मिं उक्‍कण्ठितुं न देति, गतगतट्ठाने पियसहायो विय अभिरमापेति। तेनेव वुत्तं –

    Ākaḍḍhanaṭṭhena sīghasotā saritā viyāti saritā. Allaṭṭhena vā saritā. Vuttañhetaṃ ‘‘saritāni sinehitāni ca somanassāni bhavanti jantuno’’ti (dha. pa. 341). Allāni ceva siniddhāni cāti ayañhettha attho. Anayabyasanāpādanaṭṭhena kummānubandhasuttakaṃ viyāti suttaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘suttanti kho, bhikkhave, nandirāgassetaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 2.159). Rūpādīsu vitthataṭṭhena visatā. Tassa tassa paṭilābhatthāya satte āyūhāpetīti āyūhinī. Ukkaṇṭhituṃ apadānato sahāyaṭṭhena dutiyā. Ayañhi sattānaṃ vaṭṭasmiṃ ukkaṇṭhituṃ na deti, gatagataṭṭhāne piyasahāyo viya abhiramāpeti. Teneva vuttaṃ –

    ‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धानसंसरं।

    ‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhānasaṃsaraṃ;

    इत्थभावञ्‍ञथाभावं, संसारं नातिवत्तती’’ति॥ (इतिवु॰ १५; अ॰ नि॰ ४.९; महानि॰ १९१; चूळनि॰ पायायनानुगीतिगाथानिद्देस १०७)।

    Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattatī’’ti. (itivu. 15; a. ni. 4.9; mahāni. 191; cūḷani. pāyāyanānugītigāthāniddesa 107);

    पणिधानकवसेन पणिधि। भवनेत्तीति भवरज्‍जु। एताय हि सत्ता रज्‍जुया गीवायं बद्धा गोणा विय इच्छितिच्छितट्ठानं निय्यन्ति। तं तं आरम्मणं वनति भजति अल्‍लीयतीति वनं, वनति याचतीति वा वनं। वनथोति ब्यञ्‍जनेन पदं वड्ढितं। अनत्थदुक्खानं वा समुट्ठापनट्ठेन गहनट्ठेन च वनं वियाति वनं। बलवतण्हायेतं नामं। गहनतरट्ठेन पन ततो बलवतरा वनथो नाम। तेन वुत्तं –

    Paṇidhānakavasena paṇidhi. Bhavanettīti bhavarajju. Etāya hi sattā rajjuyā gīvāyaṃ baddhā goṇā viya icchiticchitaṭṭhānaṃ niyyanti. Taṃ taṃ ārammaṇaṃ vanati bhajati allīyatīti vanaṃ, vanati yācatīti vā vanaṃ. Vanathoti byañjanena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Anatthadukkhānaṃ vā samuṭṭhāpanaṭṭhena gahanaṭṭhena ca vanaṃ viyāti vanaṃ. Balavataṇhāyetaṃ nāmaṃ. Gahanataraṭṭhena pana tato balavatarā vanatho nāma. Tena vuttaṃ –

    ‘‘वनं छिन्दथ मा रुक्खं, वनतो जायते भयं।

    ‘‘Vanaṃ chindatha mā rukkhaṃ, vanato jāyate bhayaṃ;

    छेत्वा वनञ्‍च वनथञ्‍च, निब्बना होथ भिक्खवो’’ति॥ (ध॰ प॰ २८३)।

    Chetvā vanañca vanathañca, nibbanā hotha bhikkhavo’’ti. (dha. pa. 283);

    सन्थवनवसेन सन्थवो, संसग्गोति अत्थो। सो दुविधो – तण्हासन्थवो मित्तसन्थवो च। तेसु इध तण्हासन्थवो अधिप्पेतो। सिनेहवसेन स्नेहो। आलयकरणवसेन कम्पमाना अपेक्खतीति अपेक्खा। वुत्तम्पि चेतं ‘‘इमानि ते देव चतुरासीति नगरसहस्सानि कुसावतीराजधानिप्पमुखानि, एत्थ देव छन्दं जनेहि जीविते अपेक्खं करोही’’ति (दी॰ नि॰ २.२६६)। आलयं करोहीति अयञ्हेत्थ अत्थो। पाटियेक्‍के पाटियेक्‍के आरम्मणे बन्धतीति पटिबन्धु, ञातकट्ठेन वा पाटियेक्‍को बन्धूतिपि पटिबन्धु। निच्‍चसन्‍निस्सितट्ठेनपि सत्तानं तण्हासमो बन्धु नाम नत्थि। आरम्मणानं असनतो आसा। अज्झोत्थरणतो चेव तित्तिं अनुगन्त्वाव परिभुञ्‍जनतो चाति अत्थो। आसीसनवसेन आसीसना। आसीसितस्स भावो आसीसितत्तं।

    Santhavanavasena santhavo, saṃsaggoti attho. So duvidho – taṇhāsanthavo mittasanthavo ca. Tesu idha taṇhāsanthavo adhippeto. Sinehavasena sneho. Ālayakaraṇavasena kampamānā apekkhatīti apekkhā. Vuttampi cetaṃ ‘‘imāni te deva caturāsīti nagarasahassāni kusāvatīrājadhānippamukhāni, ettha deva chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohī’’ti (dī. ni. 2.266). Ālayaṃ karohīti ayañhettha attho. Pāṭiyekke pāṭiyekke ārammaṇe bandhatīti paṭibandhu, ñātakaṭṭhena vā pāṭiyekko bandhūtipi paṭibandhu. Niccasannissitaṭṭhenapi sattānaṃ taṇhāsamo bandhu nāma natthi. Ārammaṇānaṃ asanato āsā. Ajjhottharaṇato ceva tittiṃ anugantvāva paribhuñjanato cāti attho. Āsīsanavasena āsīsanā. Āsīsitassa bhāvo āsīsitattaṃ.

    इदानि तस्सा पवत्तिट्ठानं दस्सेतुं ‘‘रूपासा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ आसीसनवसेन आसाति आसाय अत्थं गहेत्वा रूपे आसा रूपासा। एवं नवपि पदानि वेदितब्बानि। एत्थ च पुरिमानि पञ्‍च पञ्‍चकामगुणवसेन वुत्तानि, परिक्खारलोभवसेन छट्ठं। तं विसेसतो पब्बजितानं, ततो परानि तीणि अतित्तियवत्थुवसेन गहट्ठानं। न हि तेसं धनपुत्तजीवितेहि अञ्‍ञं पियतरं अत्थि। ‘‘इदं मय्हं, इदं मय्ह’’न्ति वा ‘‘असुकेन मे इदं दिन्‍नं, इदं दिन्‍न’’न्ति वा एवं सत्ते जप्पापेतीति जप्पा। परतो द्वे पदानि उपसग्गेन वड्ढितानि, ततो परं अञ्‍ञेनाकारेन विभजितुं आरद्धत्ता पुन ‘‘जप्पा’’ति वुत्तं। जप्पनाकारो जप्पना। जप्पितस्स भावो जप्पितत्तं। पुनप्पुनं विसये लुम्पति आकड्ढतीति लोलुपो, लोलुपस्स भावो लोलुप्पं। लोलुप्पनाकारो लोलुप्पायना। लोलुप्पसमङ्गिनो भावो लोलुप्पायितत्तं।

    Idāni tassā pavattiṭṭhānaṃ dassetuṃ ‘‘rūpāsā’’tiādi vuttaṃ. Tattha āsīsanavasena āsāti āsāya atthaṃ gahetvā rūpe āsā rūpāsā. Evaṃ navapi padāni veditabbāni. Ettha ca purimāni pañca pañcakāmaguṇavasena vuttāni, parikkhāralobhavasena chaṭṭhaṃ. Taṃ visesato pabbajitānaṃ, tato parāni tīṇi atittiyavatthuvasena gahaṭṭhānaṃ. Na hi tesaṃ dhanaputtajīvitehi aññaṃ piyataraṃ atthi. ‘‘Idaṃ mayhaṃ, idaṃ mayha’’nti vā ‘‘asukena me idaṃ dinnaṃ, idaṃ dinna’’nti vā evaṃ satte jappāpetīti jappā. Parato dve padāni upasaggena vaḍḍhitāni, tato paraṃ aññenākārena vibhajituṃ āraddhattā puna ‘‘jappā’’ti vuttaṃ. Jappanākāro jappanā. Jappitassa bhāvo jappitattaṃ. Punappunaṃ visaye lumpati ākaḍḍhatīti lolupo, lolupassa bhāvo loluppaṃ. Loluppanākāro loluppāyanā. Loluppasamaṅgino bhāvo loluppāyitattaṃ.

    पुच्छञ्‍जिकताति याय तण्हाय लाभट्ठानेसु पुच्छं चालयमाना सुनखा विय कम्पमाना विचरन्ति, तं तस्सा कम्पनतण्हाय नामं। साधु मनापमनापे विसये कामेतीति साधुकामो, तस्स भावो साधुकम्यता। मातामातुच्छातिआदिके अयुत्तट्ठाने रागोति अधम्मरागो। युत्तट्ठानेपि बलवा हुत्वा उप्पन्‍नो लोभो विसमलोभो। ‘‘रागो विसम’’न्तिआदिवचनतो (विभ॰ ९२४) वा युत्तट्ठाने वा अयुत्तट्ठाने वा उप्पन्‍नो छन्दरागो अधम्मट्ठेन अधम्मरागो। विसमट्ठेन विसमलोभोति वेदितब्बो। आरम्मणानं निकामनवसेन निकन्ति। निकामनाकारो निकामना। पत्थयनवसेन पत्थना। पिहायनवसेन पिहना। सुट्ठु पत्थना सम्पत्थना। पञ्‍चसु कामगुणेसु तण्हा कामतण्हा। रूपारूपभवेसु तण्हा भवतण्हा। उच्छेदसङ्खाते विभवे तण्हा विभवतण्हा। सुद्धे रूपभवस्मिंयेव तण्हा रूपतण्हा। अरूपभवे तण्हा अरूपतण्हा। उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो, निरोधे तण्हा निरोधतण्हा। रूपे तण्हा रूपतण्हा। सद्दे तण्हा सद्दतण्हा। गन्धतण्हादीसुपि एसेव नयो। ओघादयो वुत्तत्थाव।

    Pucchañjikatāti yāya taṇhāya lābhaṭṭhānesu pucchaṃ cālayamānā sunakhā viya kampamānā vicaranti, taṃ tassā kampanataṇhāya nāmaṃ. Sādhu manāpamanāpe visaye kāmetīti sādhukāmo, tassa bhāvo sādhukamyatā. Mātāmātucchātiādike ayuttaṭṭhāne rāgoti adhammarāgo. Yuttaṭṭhānepi balavā hutvā uppanno lobho visamalobho. ‘‘Rāgo visama’’ntiādivacanato (vibha. 924) vā yuttaṭṭhāne vā ayuttaṭṭhāne vā uppanno chandarāgo adhammaṭṭhena adhammarāgo. Visamaṭṭhena visamalobhoti veditabbo. Ārammaṇānaṃ nikāmanavasena nikanti. Nikāmanākāro nikāmanā. Patthayanavasena patthanā. Pihāyanavasena pihanā. Suṭṭhu patthanā sampatthanā. Pañcasu kāmaguṇesu taṇhā kāmataṇhā. Rūpārūpabhavesu taṇhā bhavataṇhā. Ucchedasaṅkhāte vibhave taṇhā vibhavataṇhā. Suddhe rūpabhavasmiṃyeva taṇhā rūpataṇhā. Arūpabhave taṇhā arūpataṇhā. Ucchedadiṭṭhisahagato rāgo, nirodhe taṇhā nirodhataṇhā. Rūpe taṇhā rūpataṇhā. Sadde taṇhā saddataṇhā. Gandhataṇhādīsupi eseva nayo. Oghādayo vuttatthāva.

    कुसलधम्मे आवरतीति आवरणं। छादनवसेन छदनं। सत्ते वट्टस्मिं बन्धतीति बन्धनं। चित्तं उपहन्त्वा किलिस्सति संकिलिट्ठं करोतीति उपक्‍किलेसो। थामगतट्ठेन अनु अनु सेतीति अनुसयो। उप्पज्‍जमानं चित्तं परियुट्ठातीति परियुट्ठानं, उप्पज्‍जितुं अपदानेन कुसलवारं गण्हातीति अत्थो। ‘‘चोरा मग्गे परियुट्ठिंसु, धुत्ता मग्गे परियुट्ठिंसू’’तिआदीसु (चूळव॰ ४३०) हि मग्गं गण्हिंसूति अत्थो। एवमिधापि गहणट्ठेन परियुट्ठानं वेदितब्बं। पलिवेठनट्ठेन लता वियाति लता। ‘‘लता उप्पज्‍ज तिट्ठती’’ति (ध॰ प॰ ३४०) आगतट्ठानेपि अयं तण्हा लताति वुत्ता। विविधानि वत्थूनि इच्छतीति वेविच्छं। वट्टदुक्खस्स मूलन्ति दुक्खमूलं। तस्सेव दुक्खस्स निदानन्ति दुक्खनिदानं। तं दुक्खं इतो पभवतीति दुक्खप्पभवो। बन्धनट्ठेन पासो वियाति पासो, मारस्स पासो मारपासो। दुरुग्गिलनट्ठेन बळिसं वियाति बळिसं, मारस्स बळिसं मारबळिसं। तण्हाभिभूता मारस्स विसयं नातिक्‍कमन्ति, तेसं उपरि मारो वसं वत्तेतीति इमिना परियायेन मारस्स विसयोति मारविसयो। सन्दनट्ठेन तण्हाव नदी तण्हानदी। अज्झोत्थरणट्ठेन तण्हाव जालं तण्हाजालं। यथा सुनखा गद्दूलबद्धा यदिच्छकं निय्यन्ति, एवं तण्हाबद्धा सत्ताति दळ्हबन्धनट्ठेन गद्दूलं वियाति गद्दूलं, तण्हाव गद्दूलं तण्हागद्दूलं। दुप्पूरणट्ठेन तण्हाव समुद्दो तण्हासमुद्दो। अभिज्झायनट्ठेन अभिज्झा। लुब्भन्ति एतेन, सयं वा लुब्भति, लुब्भनमत्तमेव वा तन्ति लोभो। सम्पयुत्तकानं अकुसलानं पतिट्ठट्ठेन मूलं।

    Kusaladhamme āvaratīti āvaraṇaṃ. Chādanavasena chadanaṃ. Satte vaṭṭasmiṃ bandhatīti bandhanaṃ. Cittaṃ upahantvā kilissati saṃkiliṭṭhaṃ karotīti upakkileso. Thāmagataṭṭhena anu anu setīti anusayo. Uppajjamānaṃ cittaṃ pariyuṭṭhātīti pariyuṭṭhānaṃ, uppajjituṃ apadānena kusalavāraṃ gaṇhātīti attho. ‘‘Corā magge pariyuṭṭhiṃsu, dhuttā magge pariyuṭṭhiṃsū’’tiādīsu (cūḷava. 430) hi maggaṃ gaṇhiṃsūti attho. Evamidhāpi gahaṇaṭṭhena pariyuṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Paliveṭhanaṭṭhena latā viyāti latā. ‘‘Latā uppajja tiṭṭhatī’’ti (dha. pa. 340) āgataṭṭhānepi ayaṃ taṇhā latāti vuttā. Vividhāni vatthūni icchatīti vevicchaṃ. Vaṭṭadukkhassa mūlanti dukkhamūlaṃ. Tasseva dukkhassa nidānanti dukkhanidānaṃ. Taṃ dukkhaṃ ito pabhavatīti dukkhappabhavo. Bandhanaṭṭhena pāso viyāti pāso, mārassa pāso mārapāso. Duruggilanaṭṭhena baḷisaṃ viyāti baḷisaṃ, mārassa baḷisaṃ mārabaḷisaṃ. Taṇhābhibhūtā mārassa visayaṃ nātikkamanti, tesaṃ upari māro vasaṃ vattetīti iminā pariyāyena mārassa visayoti māravisayo. Sandanaṭṭhena taṇhāva nadī taṇhānadī. Ajjhottharaṇaṭṭhena taṇhāva jālaṃ taṇhājālaṃ. Yathā sunakhā gaddūlabaddhā yadicchakaṃ niyyanti, evaṃ taṇhābaddhā sattāti daḷhabandhanaṭṭhena gaddūlaṃ viyāti gaddūlaṃ, taṇhāva gaddūlaṃ taṇhāgaddūlaṃ. Duppūraṇaṭṭhena taṇhāva samuddo taṇhāsamuddo. Abhijjhāyanaṭṭhena abhijjhā. Lubbhanti etena, sayaṃ vā lubbhati, lubbhanamattameva vā tanti lobho. Sampayuttakānaṃ akusalānaṃ patiṭṭhaṭṭhena mūlaṃ.

    विसत्तिकातीति विसत्तिका इति। केनट्ठेनाति केन सभावेन। विसताति वित्थटा रूपादीसु। विसालाति विपुला। विसटाति तेभूमकब्यापकवसेन विसटा। पुरिमवचनमेव तकारस्स टकारं कत्वा ब्यञ्‍जनविभागं कत्वा वुत्तं। विसक्‍कतीति परिसप्पति सहति वा। रत्तो हि रागवत्थुना पादेन ताळियमानोपि सहति। ओसक्‍कनं विप्फन्दनं वा ‘‘विसक्‍कन’’न्तिपि वदन्ति। ‘‘कुसलाकुसलानं पती’’ति केचि वण्णयन्ति। विसंहरतीति तथा तथा कामेसु आनिसंसं पस्सन्ती विविधेहि आकारेहि नेक्खम्माभिमुखप्पवत्तितो चित्तं संहरति सङ्खिपति, विसं वा दुक्खं, तं हरति, वहतीति अत्थो। विसंवादिकाति अनिच्‍चादिं निच्‍चादितो गण्हन्ती विसंवादिका होति। दुक्खनिब्बत्तकस्स कम्मस्स हेतुभावतो विसमूला , विसं वा दुक्खदुक्खादिभूता वेदना मूलं एतिस्साति विसमूला। दुक्खसमुदयत्ता विसं फलं एतिस्साति विसफला। याय तण्हाय रूपादिकस्स दुक्खस्सेव परिभोगो होति, न अमतस्साति सा ‘‘विसपरिभोगा’’ति वुत्ता। सब्बत्थ निरुत्तिवसेन पदसिद्धि वेदितब्बा।

    Visattikātīti visattikā iti. Kenaṭṭhenāti kena sabhāvena. Visatāti vitthaṭā rūpādīsu. Visālāti vipulā. Visaṭāti tebhūmakabyāpakavasena visaṭā. Purimavacanameva takārassa ṭakāraṃ katvā byañjanavibhāgaṃ katvā vuttaṃ. Visakkatīti parisappati sahati vā. Ratto hi rāgavatthunā pādena tāḷiyamānopi sahati. Osakkanaṃ vipphandanaṃ vā ‘‘visakkana’’ntipi vadanti. ‘‘Kusalākusalānaṃ patī’’ti keci vaṇṇayanti. Visaṃharatīti tathā tathā kāmesu ānisaṃsaṃ passantī vividhehi ākārehi nekkhammābhimukhappavattito cittaṃ saṃharati saṅkhipati, visaṃ vā dukkhaṃ, taṃ harati, vahatīti attho. Visaṃvādikāti aniccādiṃ niccādito gaṇhantī visaṃvādikā hoti. Dukkhanibbattakassa kammassa hetubhāvato visamūlā, visaṃ vā dukkhadukkhādibhūtā vedanā mūlaṃ etissāti visamūlā. Dukkhasamudayattā visaṃ phalaṃ etissāti visaphalā. Yāya taṇhāya rūpādikassa dukkhasseva paribhogo hoti, na amatassāti sā ‘‘visaparibhogā’’ti vuttā. Sabbattha niruttivasena padasiddhi veditabbā.

    तस्सा विसयं दस्सेतुकामो ‘‘विसाला वा पन सा तण्हा रूपे’’तिआदिमाह। तत्थ विसाला वा पनाति महन्ती एव तण्हायनट्ठेन तण्हा, रूपादयो पञ्‍च पञ्‍चकामगुणिकरागवसेन वुत्ता। कुले गणेतिआदीनि एकादस पदानि लोलुप्पादवसेन वुत्तानि। कामधातुत्तिको कम्मवट्टवसेन विभत्तो, कामभवत्तिको विपाकवट्टवसेन विभत्तो, सञ्‍ञाभवत्तिको सञ्‍ञावसेन विभत्तो, एकवोकारभवत्तिको खन्धवसेन विभत्तो। अतीतत्तिको कालवसेन, दिट्ठचतुक्‍को आरम्मणवसेन, अपायत्तिको ओकासवसेन, खन्धत्तिको निस्सत्तनिज्‍जीववसेन विभत्तोति ञातब्बं। तत्रायं सङ्खेपेन अत्थदीपना विभावना च –

    Tassā visayaṃ dassetukāmo ‘‘visālā vā pana sā taṇhā rūpe’’tiādimāha. Tattha visālā vā panāti mahantī eva taṇhāyanaṭṭhena taṇhā, rūpādayo pañca pañcakāmaguṇikarāgavasena vuttā. Kule gaṇetiādīni ekādasa padāni loluppādavasena vuttāni. Kāmadhātuttiko kammavaṭṭavasena vibhatto, kāmabhavattiko vipākavaṭṭavasena vibhatto, saññābhavattiko saññāvasena vibhatto, ekavokārabhavattiko khandhavasena vibhatto. Atītattiko kālavasena, diṭṭhacatukko ārammaṇavasena, apāyattiko okāsavasena, khandhattiko nissattanijjīvavasena vibhattoti ñātabbaṃ. Tatrāyaṃ saṅkhepena atthadīpanā vibhāvanā ca –

    ‘‘तत्थ कतमा कामधातु? हेट्ठतो अवीचिनिरयं परियन्तं करित्वा उपरितो परनिम्मितवसवत्तिदेवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मिं अन्तरे एत्थावचरा एत्थ परियापन्‍ना खन्धधातुआयतना रूपं वेदना सञ्‍ञा सङ्खारा विञ्‍ञाणं, अयं वुच्‍चति कामधातु’’ (ध॰ स॰ १२८७)।

    ‘‘Tattha katamā kāmadhātu? Heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ, ayaṃ vuccati kāmadhātu’’ (dha. sa. 1287).

    ‘‘तत्थ कतमा रूपधातु? हेट्ठतो ब्रह्मलोकं परियन्तं करित्वा उपरितो अकनिट्ठे देवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मिं अन्तरे एत्थावचरा एत्थ परियापन्‍ना समापन्‍नस्स वा उपपन्‍नस्स वा दिट्ठधम्मसुखविहारिस्स वा चित्तचेतसिका धम्मा, अयं वुच्‍चति रूपधातु’’ (ध॰ स॰ १२८९)।

    ‘‘Tattha katamā rūpadhātu? Heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā, ayaṃ vuccati rūpadhātu’’ (dha. sa. 1289).

    ‘‘तत्थ कतमा अरूपधातु? हेट्ठतो आकासानञ्‍चायतनुपगे देवे परियन्तं करित्वा उपरितो नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनुपगे देवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मिं अन्तरे एत्थावचरा एत्थ परियापन्‍ना समापन्‍नस्स वा उपपन्‍नस्स वा दिट्ठधम्मसुखविहारिस्स वा चित्तचेतसिका धम्मा, अयं वुच्‍चति अरूपधातू’’ति (ध॰ स॰ १२९१)। अट्ठकथायं पन ‘‘कामधातूति कामभवो, पञ्‍चक्खन्धा लब्भन्ति। रूपधातूति रूपभवो, पञ्‍चक्खन्धा लब्भन्ति। अरूपधातूति अरूपभवो, चत्तारो खन्धा लब्भन्ती’’ति वुत्तं।

    ‘‘Tattha katamā arūpadhātu? Heṭṭhato ākāsānañcāyatanupage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanupage deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā, ayaṃ vuccati arūpadhātū’’ti (dha. sa. 1291). Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kāmadhātūti kāmabhavo, pañcakkhandhā labbhanti. Rūpadhātūti rūpabhavo, pañcakkhandhā labbhanti. Arūpadhātūti arūpabhavo, cattāro khandhā labbhantī’’ti vuttaṃ.

    अथ वा कामरागसङ्खातेन कामेन युत्ता धातु कामधातु, कामसङ्खाता वा धातु कामधातु। कामं पहाय रूपेन युत्ता धातु रूपधातु, रूपसङ्खाता वा धातु रूपधातु। कामञ्‍च रूपञ्‍च पहाय अरूपेन युत्ता धातु अरूपधातु, अरूपसङ्खाता वा धातु अरूपधातु। ता एव धातुयो पुन भवपरियायेन वुत्ता। भवन्तीति हि भवाति वुच्‍चन्ति। सञ्‍ञाय युत्तो भवो, सञ्‍ञावतं वा भवो, सञ्‍ञा वा एत्थ भवे अत्थीति सञ्‍ञाभवो। सो कामभवो च असञ्‍ञाभवमुत्तो रूपभवो च नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाभवमुत्तो अरूपभवो च होति।

    Atha vā kāmarāgasaṅkhātena kāmena yuttā dhātu kāmadhātu, kāmasaṅkhātā vā dhātu kāmadhātu. Kāmaṃ pahāya rūpena yuttā dhātu rūpadhātu, rūpasaṅkhātā vā dhātu rūpadhātu. Kāmañca rūpañca pahāya arūpena yuttā dhātu arūpadhātu, arūpasaṅkhātā vā dhātu arūpadhātu. Tā eva dhātuyo puna bhavapariyāyena vuttā. Bhavantīti hi bhavāti vuccanti. Saññāya yutto bhavo, saññāvataṃ vā bhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. So kāmabhavo ca asaññābhavamutto rūpabhavo ca nevasaññānāsaññābhavamutto arūpabhavo ca hoti.

    न सञ्‍ञाभवो असञ्‍ञाभवो, सो रूपभवेकदेसो। ओळारिकत्ताभावतो नेवसञ्‍ञा, सुखुमत्तेन सब्भावतो नासञ्‍ञाति नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञा, ताय युत्तो भवो नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाभवो। अथ वा ओळारिकाय सञ्‍ञाय अभावा सुखुमाय च भावा नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञा अस्मिं भवेति नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाभवो, सो अरूपभवेकदेसो। एकेन रूपक्खन्धेन वोकिण्णो भवो, एको वा वोकारो, अस्स भवस्साति एकवोकारभवो, सो असञ्‍ञाभवोव। चतूहि अरूपक्खन्धेहि वोकिण्णो भवो, चत्तारो वा वोकारा अस्स भवस्साति चतुवोकारभवो, सो अरूपभवो एव। पञ्‍चहि खन्धेहि वोकिण्णो भवो, पञ्‍च वा वोकारा अस्स भवस्साति पञ्‍चवोकारभवो, सो कामभवो च रूपभवेकदेसो च होति। अतीतत्तिको हेट्ठा वुत्तनयोव। दिट्ठन्ति चतुसमुट्ठानिकं रूपारम्मणं। सुतन्ति द्विसमुट्ठानिकं सद्दारम्मणं। मुतन्ति फुसित्वा गहेतब्बानि चतुसमुट्ठानिकानि गन्धरसफोट्ठब्बारम्मणानि। विञ्‍ञातब्बं नाम मनसा जानितब्बं धम्मारम्मणं। तेसु दिट्ठसुतमुतविञ्‍ञातब्बेसु धम्मेसु। विसटा वित्थताति महन्ता पत्थटा।

    Na saññābhavo asaññābhavo, so rūpabhavekadeso. Oḷārikattābhāvato nevasaññā, sukhumattena sabbhāvato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā sukhumāya ca bhāvā nevasaññānāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so arūpabhavekadeso. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo, eko vā vokāro, assa bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññābhavova. Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo, cattāro vā vokārā assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva. Pañcahi khandhehi vokiṇṇo bhavo, pañca vā vokārā assa bhavassāti pañcavokārabhavo, so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti. Atītattiko heṭṭhā vuttanayova. Diṭṭhanti catusamuṭṭhānikaṃ rūpārammaṇaṃ. Sutanti dvisamuṭṭhānikaṃ saddārammaṇaṃ. Mutanti phusitvā gahetabbāni catusamuṭṭhānikāni gandharasaphoṭṭhabbārammaṇāni. Viññātabbaṃ nāma manasā jānitabbaṃ dhammārammaṇaṃ. Tesu diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu. Visaṭā vitthatāti mahantā patthaṭā.

    अपायलोकेति वड्ढिसङ्खातस्स अयस्स अभावेन अपायो, तस्मिं अपायलोके। खन्धलोकेति रासट्ठेन रूपादयो पञ्‍चक्खन्धा एव लोको। धातुलोकेति सुञ्‍ञतट्ठेन चक्खुधातुआदयो अट्ठारस धातुयो एव लोको। आयतनलोकेति आयतनादीहि कारणेहि द्वादसायतनानि एव लोको। सब्बेपि लुज्‍जनपलुज्‍जनट्ठेन लोको, वुत्तप्पकारे लोके विसटा वित्थटाति विसत्तिका। सतोति सरतीति सतो, पुग्गलेन सति वुत्ता।

    Apāyaloketi vaḍḍhisaṅkhātassa ayassa abhāvena apāyo, tasmiṃ apāyaloke. Khandhaloketi rāsaṭṭhena rūpādayo pañcakkhandhā eva loko. Dhātuloketi suññataṭṭhena cakkhudhātuādayo aṭṭhārasa dhātuyo eva loko. Āyatanaloketi āyatanādīhi kāraṇehi dvādasāyatanāni eva loko. Sabbepi lujjanapalujjanaṭṭhena loko, vuttappakāre loke visaṭā vitthaṭāti visattikā. Satoti saratīti sato, puggalena sati vuttā.

    तत्थ सरणलक्खणा सति। सरन्ति ताय, सयं वा सरति, सरणमत्तमेव वा एसाति सति। सा पनेसा अपिलापनलक्खणा, असम्मोसनरसा, आरक्खपच्‍चुपट्ठाना, विसयाभिमुखभावपच्‍चुपट्ठाना वा, थिरसञ्‍ञापदट्ठाना, कायादिसतिपट्ठानपदट्ठाना वा। आरम्मणे दळ्हपतिट्ठितत्ता पन एसिका विय, चक्खुद्वारादीनं रक्खणतो दोवारिको विय च दट्ठब्बा।

    Tattha saraṇalakkhaṇā sati. Saranti tāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati. Sā panesā apilāpanalakkhaṇā, asammosanarasā, ārakkhapaccupaṭṭhānā, visayābhimukhabhāvapaccupaṭṭhānā vā, thirasaññāpadaṭṭhānā, kāyādisatipaṭṭhānapadaṭṭhānā vā. Ārammaṇe daḷhapatiṭṭhitattā pana esikā viya, cakkhudvārādīnaṃ rakkhaṇato dovāriko viya ca daṭṭhabbā.

    तस्सा पवत्तिट्ठानं दस्सेन्तो ‘‘काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो’’तिआदिना नयेन चतुब्बिधं सतिपट्ठानमाह। तत्थ कायेति रूपकाये। रूपकायो हि इध अङ्गपच्‍चङ्गानं केसादीनञ्‍च धम्मानं समूहट्ठेन हत्थिकायरथकायादयो विय ‘‘कायो’’ति अधिप्पेतो। यथा च समूहट्ठेन, एवं कुच्छितानं आयट्ठेन। कुच्छितानञ्हि परमजेगुच्छानं सो आयोतिपि कायो। आयोति उप्पत्तिदेसो। तत्रायं वचनत्थो – आयन्ति ततोति आयो। के आयन्तीति? कुच्छिता केसादयो। इति कुच्छितानं केसादीनं आयोति कायो।

    Tassā pavattiṭṭhānaṃ dassento ‘‘kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato’’tiādinā nayena catubbidhaṃ satipaṭṭhānamāha. Tattha kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya ‘‘kāyo’’ti adhippeto. Yathā ca samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānañhi paramajegucchānaṃ so āyotipi kāyo. Āyoti uppattideso. Tatrāyaṃ vacanattho – āyanti tatoti āyo. Ke āyantīti? Kucchitā kesādayo. Iti kucchitānaṃ kesādīnaṃ āyoti kāyo.

    कायानुपस्सनाति कायस्स अनुपस्सना, कायं वा अनुपस्सना, ‘‘काये’’ति च वत्वापि पुन ‘‘कायानुपस्सना’’ति दुतियं कायग्गहणं असम्मिस्सतो ववत्थानघनविनिब्भोगादिदस्सनत्थं कतन्ति वेदितब्बं।

    Kāyānupassanāti kāyassa anupassanā, kāyaṃ vā anupassanā, ‘‘kāye’’ti ca vatvāpi puna ‘‘kāyānupassanā’’ti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ katanti veditabbaṃ.

    तेन न काये वेदनानुपस्सना चित्तधम्मानुपस्सना वा, अथ खो कायानुपस्सनायेवाति कायसङ्खाते वत्थुस्मिं कायानुपस्सनाकारस्सेव दस्सनेन असम्मिस्सतो ववत्थानं दस्सितं होति, तथा न काये अङ्गपच्‍चङ्गविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सना, नापि केसलोमादिविनिमुत्तइत्थिपुरिसानुपस्सना। योपि चेत्थ केसलोमादिको भूतुपादायसमूहसङ्खातो कायो, तत्थापि न भूतुपादायविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सना, अथ खो रथसम्भारानुपस्सकस्स विय अङ्गपच्‍चङ्गसमूहानुपस्सना, नगरावयवानुपस्सकस्स विय केसलोमादिसमूहानुपस्सना, कदलिक्खन्धपत्तवट्टिविनिभुजनकस्स विय रित्तमुट्ठिविनिवेठकस्स विय च भूतुपादायसमूहानुपस्सनायेवाति समूहवसेनेव कायसङ्खातस्स वत्थुनो नानप्पकारतो दस्सेन्तेन घनविनिब्भोगो दस्सितो होति। न हेत्थ यथावुत्तसमूहविनिमुत्तो कायो वा इत्थी वा पुरिसो वा अञ्‍ञो वा कोचि धम्मो दिस्सति, यथावुत्तधम्मसमूहमत्तेयेव पन तथा तथा सत्ता मिच्छाभिनिवेसं करोन्ति। तेनाहु पोराणा –

    Tena na kāye vedanānupassanā cittadhammānupassanā vā, atha kho kāyānupassanāyevāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti, tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassanā, nāpi kesalomādivinimuttaitthipurisānupassanā. Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthāpi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassanā, atha kho rathasambhārānupassakassa viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassanā, nagarāvayavānupassakassa viya kesalomādisamūhānupassanā, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibhujanakassa viya rittamuṭṭhiviniveṭhakassa viya ca bhūtupādāyasamūhānupassanāyevāti samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno nānappakārato dassentena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti. Tenāhu porāṇā –

    ‘‘यं पस्सति न तं दिट्ठं, यं दिट्ठं तं न पस्सति।

    ‘‘Yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ, yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati;

    अपस्सं बज्झते मूळ्हो, बज्झमानो न मुच्‍चती’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३७३; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०६)।

    Apassaṃ bajjhate mūḷho, bajjhamāno na muccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.373; ma. ni. aṭṭha. 1.106);

    घनविनिब्भोगादिदस्सनत्थन्ति वुत्तं। आदिसद्देन चेत्थ अयम्पि अत्थो वेदितब्बो। अयञ्हि एतस्मिं काये कायानुपस्सनायेव , न अञ्‍ञधम्मानुपस्सना। यथा अनुदकभूतायपि मरीचिया उदकानुपस्सना होति, न एवं अनिच्‍चदुक्खानत्तासुभभूतेयेव इमस्मिं काये निच्‍चसुखत्तसुभभावानुपस्सना , अथ खो कायानुपस्सना अनिच्‍चदुक्खानत्तासुभाकारसमूहानुपस्सनायेवाति वुत्तं होति।

    Ghanavinibbhogādidassanatthanti vuttaṃ. Ādisaddena cettha ayampi attho veditabbo. Ayañhi etasmiṃ kāye kāyānupassanāyeva , na aññadhammānupassanā. Yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassanā hoti, na evaṃ aniccadukkhānattāsubhabhūteyeva imasmiṃ kāye niccasukhattasubhabhāvānupassanā , atha kho kāyānupassanā aniccadukkhānattāsubhākārasamūhānupassanāyevāti vuttaṃ hoti.

    अथ वा य्वायं महासतिपट्ठाने ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु अरञ्‍ञगतो वा…पे॰… सो सतोव अस्ससती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ २.३७४; म॰ नि॰ १.१०७) नयेन अस्सासपस्सासादिचुण्णिकजातअट्ठिकपरियोसानो कायो वुत्तो, यो च पटिसम्भिदायं सतिपट्ठानकथायं ‘‘इधेकच्‍चो पथवीकायं अनिच्‍चतो अनुपस्सति। आपोकायं। तेजोकायं। वायोकायं। केसकायं। लोमकायं। छविकायं। चम्मकायं। मंसकायं। रुहिरकायं। न्हारुकायं। अट्ठिकायं। अट्ठिमिञ्‍जकाय’’न्ति कायो वुत्तो, तस्स सब्बस्स इमस्मिंयेव काये अनुपस्सनतो काये कायानुपस्सनाति एवम्पि अत्थो दट्ठब्बो।

    Atha vā yvāyaṃ mahāsatipaṭṭhāne ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu araññagato vā…pe… so satova assasatī’’tiādinā (dī. ni. 2.374; ma. ni. 1.107) nayena assāsapassāsādicuṇṇikajātaaṭṭhikapariyosāno kāyo vutto, yo ca paṭisambhidāyaṃ satipaṭṭhānakathāyaṃ ‘‘idhekacco pathavīkāyaṃ aniccato anupassati. Āpokāyaṃ. Tejokāyaṃ. Vāyokāyaṃ. Kesakāyaṃ. Lomakāyaṃ. Chavikāyaṃ. Cammakāyaṃ. Maṃsakāyaṃ. Ruhirakāyaṃ. Nhārukāyaṃ. Aṭṭhikāyaṃ. Aṭṭhimiñjakāya’’nti kāyo vutto, tassa sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassanāti evampi attho daṭṭhabbo.

    अथ वा काये ‘‘अह’’न्ति वा ‘‘मम’’न्ति वा एवं गहेतब्बस्स यस्स कस्सचि अनुपस्सनतो तस्स तस्सेव पन केसलोमादिकस्स नानाधम्मसमूहस्स अनुपस्सनतो काये केसादिसमूहसङ्खातकायानुपस्सनाति एवमत्थो दट्ठब्बो। अपि च ‘‘इमस्मिं काये अनिच्‍चतो अनुपस्सति, नो निच्‍चतो’’तिआदिना (पटि॰ म॰ ३.३५) अनुक्‍कमेन पटिसम्भिदायं आगतनयस्स सब्बस्सेव अनिच्‍चलक्खणादिनो आकारसमूहसङ्खातस्स कायस्स अनुपस्सनतोपि काये कायानुपस्सनाति एवम्पि अत्थो दट्ठब्बो। अयं पन चतुसतिपट्ठानसाधारणो अत्थो।

    Atha vā kāye ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā evaṃ gahetabbassa yassa kassaci anupassanato tassa tasseva pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa anupassanato kāye kesādisamūhasaṅkhātakāyānupassanāti evamattho daṭṭhabbo. Api ca ‘‘imasmiṃ kāye aniccato anupassati, no niccato’’tiādinā (paṭi. ma. 3.35) anukkamena paṭisambhidāyaṃ āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādino ākārasamūhasaṅkhātassa kāyassa anupassanatopi kāye kāyānupassanāti evampi attho daṭṭhabbo. Ayaṃ pana catusatipaṭṭhānasādhāraṇo attho.

    सतिपट्ठानन्ति तयो सतिपट्ठाना सतिगोचरोपि, तिधा पटिपन्‍नेसु सावकेसु सत्थुनो पटिघानुनयवीतिवत्ततापि, सतिपि। ‘‘चतुन्‍नं, भिक्खवे, सतिपट्ठानानं समुदयञ्‍च अत्थङ्गमञ्‍च देसिस्सामि, तं सुणाथ साधुकं मनसि करोथ…पे॰… को च, भिक्खवे, कायस्स समुदयो? आहारसमुदया कायसमुदयो’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.४०८) हि सतिगोचरो ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुच्‍चति । तथा ‘‘कायो उपट्ठानं, नो सति, सति उपट्ठानञ्‍चेव सति चा’’तिआदीसुपि (पटि॰ म॰ ३.३५)। तस्सत्थो – पतिट्ठाति अस्मिन्ति पट्ठानं। का पतिट्ठाति? सति। सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानं, पधानट्ठानन्ति वा पट्ठानं, सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानं, हत्थिट्ठानअस्सट्ठानादीनि विय।

    Satipaṭṭhānanti tayo satipaṭṭhānā satigocaropi, tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatāpi, satipi. ‘‘Catunnaṃ, bhikkhave, satipaṭṭhānānaṃ samudayañca atthaṅgamañca desissāmi, taṃ suṇātha sādhukaṃ manasi karotha…pe… ko ca, bhikkhave, kāyassa samudayo? Āhārasamudayā kāyasamudayo’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.408) hi satigocaro ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuccati . Tathā ‘‘kāyo upaṭṭhānaṃ, no sati, sati upaṭṭhānañceva sati cā’’tiādīsupi (paṭi. ma. 3.35). Tassattho – patiṭṭhāti asminti paṭṭhānaṃ. Kā patiṭṭhāti? Sati. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, padhānaṭṭhānanti vā paṭṭhānaṃ, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, hatthiṭṭhānaassaṭṭhānādīni viya.

    ‘‘तयो सतिपट्ठाना यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहती’’ति (म॰ नि॰ ३.३०४, ३११) एत्थ तिधा पटिपन्‍नेसु सावकेसु सत्थुनो पटिघानुनयवीतिवत्तता ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुत्ता। तस्सत्थो – पट्ठपेतब्बतो पट्ठानं, पवत्तयितब्बतोति अत्थो। केन पट्ठपेतब्बोति? सतिया, सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानन्ति। ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१४७) पन सतियेव ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुच्‍चति। तस्सत्थो – पतिट्ठातीति पट्ठानं, उपट्ठाति ओक्‍कन्तित्वा पक्खन्दित्वा पवत्ततीति अत्थो। सतियेव पट्ठानन्ति सतिपट्ठानं। अथ वा सरणट्ठेन सति, उपट्ठानट्ठेन पट्ठानं। इति सति च सा पट्ठानञ्‍चातिपि सतिपट्ठानं। इदमिध अधिप्पेतं। तं सतिपट्ठानं। भावेन्तोति वड्ढेन्तो। एत्थ च यं तिधा पटिपन्‍नेसु सावकेसु सत्थुनो पटिघानुनयवीतिवत्तता ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुत्तं, तं इमिना सुत्तेन गहेतब्बं। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    ‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanusāsitumarahatī’’ti (ma. ni. 3.304, 311) ettha tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Tassattho – paṭṭhapetabbato paṭṭhānaṃ, pavattayitabbatoti attho. Kena paṭṭhapetabboti? Satiyā, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānanti. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā bhāvitā bahulīkatā satta bojjhaṅge paripūrentī’’tiādīsu (ma. ni. 3.147) pana satiyeva ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuccati. Tassattho – patiṭṭhātīti paṭṭhānaṃ, upaṭṭhāti okkantitvā pakkhanditvā pavattatīti attho. Satiyeva paṭṭhānanti satipaṭṭhānaṃ. Atha vā saraṇaṭṭhena sati, upaṭṭhānaṭṭhena paṭṭhānaṃ. Iti sati ca sā paṭṭhānañcātipi satipaṭṭhānaṃ. Idamidha adhippetaṃ. Taṃ satipaṭṭhānaṃ. Bhāventoti vaḍḍhento. Ettha ca yaṃ tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, taṃ iminā suttena gahetabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘तयो सतिपट्ठाना यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहती’’ति (म॰ नि॰ ३.३०४, ३११) इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्‍चेतं पटिच्‍च वुत्तं। इध, भिक्खवे, सत्था सावकानं धम्मं देसेति अनुकम्पको हितेसी अनुकम्पं उपादाय ‘‘इदं वो हिताय इदं वो सुखाया’’ति। तस्स सावका न सुस्सूसन्ति, न सोतं ओदहन्ति, न अञ्‍ञा चित्तं उपट्ठपेन्ति, वोक्‍कम्म च सत्थु सासना वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो न चेव अनत्तमनो होति, न च अनत्तमनतं पटिसंवेदेति , अनवस्सुतो च विहरति सतो सम्पजानो। इदं, भिक्खवे, पठमं सतिपट्ठानं। यदरियो…पे॰… मरहति।

    ‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanusāsitumarahatī’’ti (ma. ni. 3.304, 311) iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Idha, bhikkhave, satthā sāvakānaṃ dhammaṃ deseti anukampako hitesī anukampaṃ upādāya ‘‘idaṃ vo hitāya idaṃ vo sukhāyā’’ti. Tassa sāvakā na sussūsanti, na sotaṃ odahanti, na aññā cittaṃ upaṭṭhapenti, vokkamma ca satthu sāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti , anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ. Yadariyo…pe… marahati.

    ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सत्था…पे॰… इदं वो सुखायाति। तस्स एकच्‍चे सावका न सुस्सूसन्ति…पे॰… वत्तन्ति। एकच्‍चे सावका सुस्सूसन्ति…पे॰… न च वोक्‍कम्म सत्थु सासना वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो न चेव अनत्तमनो होति, न च अनत्तमनतं पटिसंवेदेति, न च अत्तमनो होति, न च अत्तमनतं पटिसंवेदेति। अनत्तमनता च अत्तमनता च तदुभयं अभिनिवज्‍जेत्वा उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो। इदं वुच्‍चति, भिक्खवे, दुतियं…पे॰…।

    ‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, satthā…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa ekacce sāvakā na sussūsanti…pe… vattanti. Ekacce sāvakā sussūsanti…pe… na ca vokkamma satthu sāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, na ca attamano hoti, na ca attamanataṃ paṭisaṃvedeti. Anattamanatā ca attamanatā ca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhako viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, dutiyaṃ…pe….

    ‘‘पुन चपरं…पे॰… इदं वो सुखायाति। तस्स सावका सुस्सूसन्ति…पे॰… वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो अत्तमनो चेव होति, अत्तमनतञ्‍च पटिसंवेदेति, अनवस्सुतो च विहरति सतो सम्पजानो। इदं वुच्‍चति, भिक्खवे, ततिय’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.३११)।

    ‘‘Puna caparaṃ…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa sāvakā sussūsanti…pe… vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato attamano ceva hoti, attamanatañca paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, tatiya’’nti (dī. ni. 3.311).

    एवं पटिघानुनयेहि अनवस्सुतता निच्‍चं उपट्ठितसतिताय तदुभयं वीतिवत्तता ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुत्ता। बुद्धानमेव किर निच्‍चं उपट्ठितसतिता होति, न पच्‍चेकबुद्धादीनन्ति।

    Evaṃ paṭighānunayehi anavassutatā niccaṃ upaṭṭhitasatitāya tadubhayaṃ vītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Buddhānameva kira niccaṃ upaṭṭhitasatitā hoti, na paccekabuddhādīnanti.

    वेदनासु वेदनानुपस्सनातिआदीसु वेदनादीनं पुन वचने पयोजनं कायानुपस्सनायं वुत्तनयेनेव यथायोगं योजेत्वा वेदितब्बं। अयम्पि साधारणत्थो। सुखादीसु अनेकप्पभेदासु वेदनासु विसुं विसुं अनिच्‍चादितो एकेकवेदनानुपस्सना। सरागादिके सोळसप्पभेदे चित्ते विसुं विसुं अनिच्‍चादितो एकेकचित्तानुपस्सना। कायवेदनाचित्तानि ठपेत्वा सेसतेभूमकधम्मेसु विसुं विसुं अनिच्‍चादितो एकेकधम्मानुपस्सना सतिपट्ठानसुत्तन्ते वुत्तनयेन नीवरणादिधम्मानुपस्सनाति। एत्थ च कायेति एकवचनं, सरीरस्स एकत्ता । चित्तेति एकवचनं, चित्तस्स सभावभेदाभावतो जातिग्गहणेन कतन्ति वेदितब्बं। यथा च वेदनादयो अनुपस्सितब्बा, तथानुपस्सन्तो वेदनासु वेदनानुपस्सना, चित्ते चित्तानुपस्सना, धम्मेसु धम्मानुपस्सनाति वेदितब्बा। कथं वेदना अनुपस्सितब्बा? सुखा ताव वेदना दुक्खतो, दुक्खा वेदना सल्‍लतो, अदुक्खमसुखा अनिच्‍चतो अनुपस्सितब्बा। यथाह –

    Vedanāsu vedanānupassanātiādīsu vedanādīnaṃ puna vacane payojanaṃ kāyānupassanāyaṃ vuttanayeneva yathāyogaṃ yojetvā veditabbaṃ. Ayampi sādhāraṇattho. Sukhādīsu anekappabhedāsu vedanāsu visuṃ visuṃ aniccādito ekekavedanānupassanā. Sarāgādike soḷasappabhede citte visuṃ visuṃ aniccādito ekekacittānupassanā. Kāyavedanācittāni ṭhapetvā sesatebhūmakadhammesu visuṃ visuṃ aniccādito ekekadhammānupassanā satipaṭṭhānasuttante vuttanayena nīvaraṇādidhammānupassanāti. Ettha ca kāyeti ekavacanaṃ, sarīrassa ekattā . Citteti ekavacanaṃ, cittassa sabhāvabhedābhāvato jātiggahaṇena katanti veditabbaṃ. Yathā ca vedanādayo anupassitabbā, tathānupassanto vedanāsu vedanānupassanā, citte cittānupassanā, dhammesu dhammānupassanāti veditabbā. Kathaṃ vedanā anupassitabbā? Sukhā tāva vedanā dukkhato, dukkhā vedanā sallato, adukkhamasukhā aniccato anupassitabbā. Yathāha –

    ‘‘यो सुखं दुक्खतो अद्द, दुक्खमद्दक्खि सल्‍लतो।

    ‘‘Yo sukhaṃ dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato;

    अदुक्खमसुखं सन्तं, अद्दक्खि नं अनिच्‍चतो।

    Adukkhamasukhaṃ santaṃ, addakkhi naṃ aniccato;

    स वे सम्मद्दसो भिक्खु, परिजानाति वेदना’’ति॥ (सं॰ नि॰ ४.२५३)।

    Sa ve sammaddaso bhikkhu, parijānāti vedanā’’ti. (saṃ. ni. 4.253);

    सब्बा एव चेता दुक्खतोपि अनुपस्सितब्बा। वुत्तञ्हेतं ‘‘यं किञ्‍चि वेदयितं, तं दुक्खस्मिन्ति वदामी’’ति (सं॰ नि॰ ४.२५९)। सुखदुक्खतोपि च अनुपस्सितब्बा। यथाह ‘‘सुखा वेदना ठितिसुखा, विपरिणामदुक्खा। दुक्खा वेदना ठितिदुक्खा, विपरिणामसुखा। अदुक्खमसुखा वेदना ञाणसुखा, अञ्‍ञाणदुक्खा’’ति (म॰ नि॰ १.४६५)। अपि च अनिच्‍चादिसत्तविपस्सनावसेनापि अनुपस्सितब्बा। चित्तधम्मेसुपि चित्तं ताव आरम्मणाधिपतिसहजातभूमिकम्मविपाककिरियादिनानत्तभेदानं अनिच्‍चादिसत्तानुपस्सनानं सरागादिसोळसभेदानञ्‍च वसेन अनुपस्सितब्बं। धम्मा सलक्खणसामञ्‍ञलक्खणानं सुञ्‍ञतधम्मस्स अनिच्‍चादिसत्तानुपस्सनानं सन्तासन्तादीनञ्‍च वसेन अनुपस्सितब्बा।

    Sabbā eva cetā dukkhatopi anupassitabbā. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 4.259). Sukhadukkhatopi ca anupassitabbā. Yathāha ‘‘sukhā vedanā ṭhitisukhā, vipariṇāmadukkhā. Dukkhā vedanā ṭhitidukkhā, vipariṇāmasukhā. Adukkhamasukhā vedanā ñāṇasukhā, aññāṇadukkhā’’ti (ma. ni. 1.465). Api ca aniccādisattavipassanāvasenāpi anupassitabbā. Cittadhammesupi cittaṃ tāva ārammaṇādhipatisahajātabhūmikammavipākakiriyādinānattabhedānaṃ aniccādisattānupassanānaṃ sarāgādisoḷasabhedānañca vasena anupassitabbaṃ. Dhammā salakkhaṇasāmaññalakkhaṇānaṃ suññatadhammassa aniccādisattānupassanānaṃ santāsantādīnañca vasena anupassitabbā.

    इमे चत्तारो सतिपट्ठाना पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भन्ति। अञ्‍ञेनेव हि चित्तेन कायं परिग्गण्हाति, अञ्‍ञेन वेदनं, अञ्‍ञेन चित्तं, अञ्‍ञेन धम्मे परिग्गण्हाति, लोकुत्तरमग्गक्खणे पन एकचित्तेयेव लब्भन्तीति। आदितो हि कायं परिग्गण्हित्वा आगतस्स विपस्सनासम्पयुत्ता सति कायानुपस्सना नाम, ताय सतिया समन्‍नागतो पुग्गलो कायानुपस्सी नाम। विपस्सनं उस्सुक्‍कापेत्वा अरियमग्गं पत्तस्स मग्गक्खणे मग्गसम्पयुत्ता सति कायानुपस्सना नाम, ताय सतिया समन्‍नागतो पुग्गलो कायानुपस्सी नाम।

    Ime cattāro satipaṭṭhānā pubbabhāge nānācittesu labbhanti. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññena vedanaṃ, aññena cittaṃ, aññena dhamme pariggaṇhāti, lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantīti. Ādito hi kāyaṃ pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma.

    वेदनं परिग्गण्हित्वा चित्तं परिग्गण्हित्वा धम्मे परिग्गण्हित्वा आगतस्स विपस्सनासम्पयुत्ता सति धम्मानुपस्सना नाम, ताय सतिया समन्‍नागतो पुग्गलो धम्मानुपस्सी नाम। विपस्सनं उस्सुक्‍कापेत्वा अरियमग्गं पत्तस्स मग्गक्खणे मग्गसम्पयुत्ता सति धम्मानुपस्सना नाम, ताय सतिया समन्‍नागतो पुग्गलो धम्मानुपस्सी नाम, एवं ताव देसना पुग्गले तिट्ठति, काये पन ‘‘सुभ’’न्ति विपल्‍लासप्पहाना कायपरिग्गाहिका सति मग्गेन समिज्झतीति कायानुपस्सना नाम। वेदनाय ‘‘सुख’’न्ति विपल्‍लासप्पहाना वेदनापरिग्गाहिका सति मग्गेन समिज्झतीति वेदनानुपस्सना नाम। चित्ते ‘‘निच्‍च’’न्ति विपल्‍लासप्पहाना चित्तपरिग्गाहिका सति मग्गेन समिज्झतीति चित्तानुपस्सना नाम। धम्मेसु ‘‘अत्ता’’ति विपल्‍लासप्पहाना धम्मपरिग्गाहिका सति मग्गेन समिज्झतीति धम्मानुपस्सना नाम। इति एकाव मग्गसम्पयुत्ता सति चतुकिच्‍चसाधकट्ठेन चत्तारि नामानि लभति। तेन वुत्तं ‘‘लोकुत्तरमग्गक्खणे पन एकचित्तेयेव लब्भन्ती’’ति।

    Vedanaṃ pariggaṇhitvā cittaṃ pariggaṇhitvā dhamme pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma, evaṃ tāva desanā puggale tiṭṭhati, kāye pana ‘‘subha’’nti vipallāsappahānā kāyapariggāhikā sati maggena samijjhatīti kāyānupassanā nāma. Vedanāya ‘‘sukha’’nti vipallāsappahānā vedanāpariggāhikā sati maggena samijjhatīti vedanānupassanā nāma. Citte ‘‘nicca’’nti vipallāsappahānā cittapariggāhikā sati maggena samijjhatīti cittānupassanā nāma. Dhammesu ‘‘attā’’ti vipallāsappahānā dhammapariggāhikā sati maggena samijjhatīti dhammānupassanā nāma. Iti ekāva maggasampayuttā sati catukiccasādhakaṭṭhena cattāri nāmāni labhati. Tena vuttaṃ ‘‘lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantī’’ti.

    पुन उपकारवसेन च अपरिहीनवसेन च गुणवसेन च अपरे तयो चतुक्‍का वुत्ता। तत्थ असतिपरिवज्‍जनायाति न सति असति, सति एत्थ नत्थीति वा असति, मुट्ठस्सतिया एतं अधिवचनं। परिवज्‍जनायाति समन्ततो वज्‍जनेन। भत्तनिक्खित्तकाकसदिसे हि मुट्ठसतिपुग्गले परिवज्‍जनेन उपट्ठितसतिपुग्गलसेवनेन ठाननिसज्‍जादीसु सतिसमुट्ठापनत्थं निन्‍नपोणपब्भारचित्तताय च सति उप्पज्‍जति। सतिकरणीयानं धम्मानन्ति सतिया कातब्बानं धम्मानं। कतत्ताति कतभावेन। चतुन्‍नं मग्गानं कतत्ता, भावितत्ताति अत्थो। सतिपरिबन्धानं धम्मानं हतत्ताति कामच्छन्दादीनं नासितभावेन। सतिनिमित्तानं धम्मानं असम्मुट्ठत्ताति सतिया कारणानं कायादिआरम्मणानं अनट्ठभावेन।

    Puna upakāravasena ca aparihīnavasena ca guṇavasena ca apare tayo catukkā vuttā. Tattha asatiparivajjanāyāti na sati asati, sati ettha natthīti vā asati, muṭṭhassatiyā etaṃ adhivacanaṃ. Parivajjanāyāti samantato vajjanena. Bhattanikkhittakākasadise hi muṭṭhasatipuggale parivajjanena upaṭṭhitasatipuggalasevanena ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatāya ca sati uppajjati. Satikaraṇīyānaṃ dhammānanti satiyā kātabbānaṃ dhammānaṃ. Katattāti katabhāvena. Catunnaṃ maggānaṃ katattā, bhāvitattāti attho. Satiparibandhānaṃ dhammānaṃ hatattāti kāmacchandādīnaṃ nāsitabhāvena. Satinimittānaṃ dhammānaṃ asammuṭṭhattāti satiyā kāraṇānaṃ kāyādiārammaṇānaṃ anaṭṭhabhāvena.

    सतिया समन्‍नागतत्ताति सतिया सम्मा आगतत्ता अपरिहीनत्ता च। वसितत्ताति वसिभावप्पत्तेन। पागुञ्‍ञतायाति पगुणभावेन। अपच्‍चोरोहणतायाति अनिवत्तनभावेन अपच्‍चोसक्‍कनभावेन।

    Satiyāsamannāgatattāti satiyā sammā āgatattā aparihīnattā ca. Vasitattāti vasibhāvappattena. Pāguññatāyāti paguṇabhāvena. Apaccorohaṇatāyāti anivattanabhāvena apaccosakkanabhāvena.

    सत्तत्ताति सभावेन विज्‍जमानत्ता। सन्तत्ताति निब्बुतसभावत्ता। समितत्ताति किलेसानं वूपसमितभावत्ता। सन्तधम्मसमन्‍नागतत्ताति सप्पुरिसधम्मेहि अपरिहीनत्ता। बुद्धानुस्सतिआदयो हेट्ठा वुत्तनया एव। सरणकवसेन सति, इदं सतिया सभावपदं। पुनप्पुनं सरणतो अनुस्सरणवसेन अनुस्सति। अभिमुखं गन्त्वा विय सरणतो पटिसरणवसेन पटिस्सति। उपसग्गवसेन वा वड्ढितमत्तमेव। सरणाकारो सरणता। यस्मा पन सरणताति तिण्णं सरणानम्पि नामं, तस्मा तं पटिसेधेतुं पुन सतिग्गहणं कतं। सतिसङ्खाता सरणताति अयञ्हेत्थ अत्थो। सुतपरियत्तस्स धारणभावतो धारणता। अनुपविसनसङ्खातेन ओगाहनट्ठेन अपिलापनभावो अपिलापनता। यथा हि उदके लाबुकटाहादीनि पलवन्ति, न अनुपविसन्ति, न तथा आरम्मणे सति। आरम्मणञ्हि एसा अनुपविसति, तस्मा ‘‘अपिलापनता’’ति वुत्ता। चिरकतचिरभासितानं न सम्मुस्सनभावतो असम्मुस्सनता। उपट्ठानलक्खणे जोतनलक्खणे च इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, सतिसङ्खातं इन्द्रियं सतिन्द्रियं। पमादे न कम्पतीति सतिबलं। याथावसति निय्यानसति कुसलसतीति सम्मासति। बुज्झनकस्स अङ्गोति बोज्झङ्गो, पसट्ठो सुन्दरो वा बोज्झङ्गो सम्बोज्झङ्गो, सतियेव सम्बोज्झङ्गो सतिसम्बोज्झङ्गो।

    Sattattāti sabhāvena vijjamānattā. Santattāti nibbutasabhāvattā. Samitattāti kilesānaṃ vūpasamitabhāvattā. Santadhammasamannāgatattāti sappurisadhammehi aparihīnattā. Buddhānussatiādayo heṭṭhā vuttanayā eva. Saraṇakavasena sati, idaṃ satiyā sabhāvapadaṃ. Punappunaṃ saraṇato anussaraṇavasena anussati. Abhimukhaṃ gantvā viya saraṇato paṭisaraṇavasena paṭissati. Upasaggavasena vā vaḍḍhitamattameva. Saraṇākāro saraṇatā. Yasmā pana saraṇatāti tiṇṇaṃ saraṇānampi nāmaṃ, tasmā taṃ paṭisedhetuṃ puna satiggahaṇaṃ kataṃ. Satisaṅkhātā saraṇatāti ayañhettha attho. Sutapariyattassa dhāraṇabhāvato dhāraṇatā. Anupavisanasaṅkhātena ogāhanaṭṭhena apilāpanabhāvo apilāpanatā. Yathā hi udake lābukaṭāhādīni palavanti, na anupavisanti, na tathā ārammaṇe sati. Ārammaṇañhi esā anupavisati, tasmā ‘‘apilāpanatā’’ti vuttā. Cirakatacirabhāsitānaṃ na sammussanabhāvato asammussanatā. Upaṭṭhānalakkhaṇe jotanalakkhaṇe ca indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, satisaṅkhātaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Pamāde na kampatīti satibalaṃ. Yāthāvasati niyyānasati kusalasatīti sammāsati. Bujjhanakassa aṅgoti bojjhaṅgo, pasaṭṭho sundaro vā bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo.

    एकायनमग्गोति एकमग्गो, अयं मग्गो न द्वेधापथभूतोति एवमत्थो दट्ठब्बो। अथ वा एकेन अयितब्बोति एकायनो। एकेनाति गणसङ्गणिकं पहाय वूपकट्ठेन पविवित्तचित्तेन। अयितब्बो पटिपज्‍जितब्बो, अयन्ति वा एतेनाति अयनो, संसारतो निब्बानं गच्छतीति अत्थो । एकस्स अयनो एकायनो। एकस्साति सेट्ठस्स। सब्बसत्तानं सेट्ठोव भगवा, तस्मा ‘‘भगवतो’’ति वुत्तं होति। किञ्‍चापि हि तेन अञ्‍ञेपि अयन्ति, एवं सन्तेपि भगवतोव सो अयनो तेन उप्पादितत्ता। यथाह ‘‘सो हि ब्राह्मण भगवा अनुप्पन्‍नस्स मग्गस्स उप्पादेता’’तिआदि (सं॰ नि॰ १.२१५; पटि॰ म॰ ३.५; म॰ नि॰ ३.७९)। अयतीति वा अयनो, गच्छति पवत्ततीति अत्थो। एकस्मिं अयनो एकायनो। इमस्मिंयेव धम्मविनये पवत्तति, न अञ्‍ञत्थाति वुत्तं होति। यथाह ‘‘इमस्मिं खो, सुभद्द, धम्मविनये अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उपलब्भती’’ति (दी॰ नि॰ २.२१४)। देसनाभेदोयेव हेसो, अत्थतो पन एकोव। अपि च एकं अयतीति एकायनो। पुब्बभागे नानामुखभावनानयेन पवत्तोपि अपरभागे एकं निब्बानमेव गच्छतीति वुत्तं होति। यथाह ब्रह्मा सहम्पति –

    Ekāyanamaggoti ekamaggo, ayaṃ maggo na dvedhāpathabhūtoti evamattho daṭṭhabbo. Atha vā ekena ayitabboti ekāyano. Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya vūpakaṭṭhena pavivittacittena. Ayitabbo paṭipajjitabbo, ayanti vā etenāti ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchatīti attho . Ekassa ayano ekāyano. Ekassāti seṭṭhassa. Sabbasattānaṃ seṭṭhova bhagavā, tasmā ‘‘bhagavato’’ti vuttaṃ hoti. Kiñcāpi hi tena aññepi ayanti, evaṃ santepi bhagavatova so ayano tena uppāditattā. Yathāha ‘‘so hi brāhmaṇa bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā’’tiādi (saṃ. ni. 1.215; paṭi. ma. 3.5; ma. ni. 3.79). Ayatīti vā ayano, gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ ayano ekāyano. Imasmiṃyeva dhammavinaye pavattati, na aññatthāti vuttaṃ hoti. Yathāha ‘‘imasmiṃ kho, subhadda, dhammavinaye ariyo aṭṭhaṅgiko maggo upalabbhatī’’ti (dī. ni. 2.214). Desanābhedoyeva heso, atthato pana ekova. Api ca ekaṃ ayatīti ekāyano. Pubbabhāge nānāmukhabhāvanānayena pavattopi aparabhāge ekaṃ nibbānameva gacchatīti vuttaṃ hoti. Yathāha brahmā sahampati –

    ‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी।

    ‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;

    एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ ५.३८४, ४०९)।

    Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti. (saṃ. ni. 5.384, 409);

    मग्गोति केनट्ठेन मग्गो? निब्बानं गमनट्ठेन, निब्बानत्थिकेहि मग्गनीयट्ठेन च। उपेतोति आसन्‍नं गतो। समुपेतोति ततो आसन्‍नतरं गतो। उभयेनपि सतिया अपरिहीनोति अत्थो। उपगतोति उपगन्त्वा ठितो। समुपगतोति सम्पयुत्तो हुत्वा ठितो। ‘‘उपागतो समुपागतो’’तिपि पाळि। उभयेनापि सतिसमीपं आगतोति अत्थो। उपपन्‍नोति अवियोगापन्‍नो। समुपपन्‍नोति परिपुण्णो। समन्‍नागतोति अविकलो विज्‍जमानो। ‘‘उपेतो समुपेतोति द्वीहि पदेहि पवत्तं कथितं। उपगतो समुपगतोति द्वीहि पदेहि पटिवेधो। उपपन्‍नो समुपपन्‍नो समन्‍नागतोति तीहि पदेहि पटिलाभो कथितो’’ति एवमेके वण्णयन्ति।

    Maggoti kenaṭṭhena maggo? Nibbānaṃ gamanaṭṭhena, nibbānatthikehi magganīyaṭṭhena ca. Upetoti āsannaṃ gato. Samupetoti tato āsannataraṃ gato. Ubhayenapi satiyā aparihīnoti attho. Upagatoti upagantvā ṭhito. Samupagatoti sampayutto hutvā ṭhito. ‘‘Upāgato samupāgato’’tipi pāḷi. Ubhayenāpi satisamīpaṃ āgatoti attho. Upapannoti aviyogāpanno. Samupapannoti paripuṇṇo. Samannāgatoti avikalo vijjamāno. ‘‘Upeto samupetoti dvīhi padehi pavattaṃ kathitaṃ. Upagato samupagatoti dvīhi padehi paṭivedho. Upapanno samupapanno samannāgatoti tīhi padehi paṭilābho kathito’’ti evameke vaṇṇayanti.

    लोके वा सा विसत्तिकाति या एसा अनेकप्पकारेन वुत्ता विसत्तिका, सा खन्धलोके एव, न अञ्‍ञत्र खन्धेहि पवत्ततीति अत्थो। लोके वा तं विसत्तिकन्ति खन्धलोके एव पवत्तं एतं विसत्तिकसङ्खातं तण्हं। तरति कामे परिवज्‍जेन्तो। उत्तरति किलेसे पजहन्तो। पतरति तेसं पतिट्ठाहेतुं छिन्दन्तो। समतिक्‍कमति संसारं अतिक्‍कमन्तो। वीतिवत्तति पटिसन्धिअभब्बुप्पत्तिकं करोन्तो। अथ वा तरति उत्तरति कायानुपस्सनेन। पतरति वेदनानुपस्सनेन। समतिक्‍कमति चित्तानुपस्सनेन। अथ वा तरति सीलेन। उत्तरति समाधिना। पतरति विपस्सनाय। समतिक्‍कमति मग्गेन। वीतिवत्तति फलेनाति एवमादिना योजेतब्बं।

    Loke vā sā visattikāti yā esā anekappakārena vuttā visattikā, sā khandhaloke eva, na aññatra khandhehi pavattatīti attho. Loke vā taṃ visattikanti khandhaloke eva pavattaṃ etaṃ visattikasaṅkhātaṃ taṇhaṃ. Tarati kāme parivajjento. Uttarati kilese pajahanto. Patarati tesaṃ patiṭṭhāhetuṃ chindanto. Samatikkamati saṃsāraṃ atikkamanto. Vītivattati paṭisandhiabhabbuppattikaṃ karonto. Atha vā tarati uttarati kāyānupassanena. Patarati vedanānupassanena. Samatikkamati cittānupassanena. Atha vā tarati sīlena. Uttarati samādhinā. Patarati vipassanāya. Samatikkamati maggena. Vītivattati phalenāti evamādinā yojetabbaṃ.

    ४. चतुत्थगाथाय अयं सङ्खेपत्थो – यो एकं सालिखेत्तादिखेत्तं वा घरवत्थादिवत्थुं वा कहापणसङ्खातं हिरञ्‍ञं वा गोअस्सादिभेदं गवास्सं वा अन्तोजातादिदासे वा भतकादिकम्मकरे वा इत्थिसञ्‍ञिता थियो वा ञातिबन्धवादिबन्धू वा अञ्‍ञे वा मनापियरूपादिके पुथुकामे अनुगिज्झतीति। सालिक्खेत्तन्ति यत्थ सालियो विरुहन्ति। वीहिक्खेत्तादीसुपि एसेव नयो। वीहीति अवसेसवीहयो। मोदयतीति मुग्गो। घरवत्थुन्ति घरपतिट्ठापनत्थं कताकतभूमिभागो। कोट्ठकवत्थादीसुपि एसेव नयो। कोट्ठकोति द्वारकोट्ठादि। पुरेति घरस्स पुरतो। पच्छाति घरस्स पच्छतो। एत्थ आरामेन्ति चित्तं तोसेन्तीति आरामो, पुप्फेनपि फलेनपि छायायपि दकेनपि रमन्तीति अत्थो।

    4. Catutthagāthāya ayaṃ saṅkhepattho – yo ekaṃ sālikhettādikhettaṃ vā gharavatthādivatthuṃ vā kahāpaṇasaṅkhātaṃ hiraññaṃ vā goassādibhedaṃ gavāssaṃ vā antojātādidāse vā bhatakādikammakare vā itthisaññitā thiyo vā ñātibandhavādibandhū vā aññe vā manāpiyarūpādike puthukāme anugijjhatīti. Sālikkhettanti yattha sāliyo viruhanti. Vīhikkhettādīsupi eseva nayo. Vīhīti avasesavīhayo. Modayatīti muggo. Gharavatthunti gharapatiṭṭhāpanatthaṃ katākatabhūmibhāgo. Koṭṭhakavatthādīsupi eseva nayo. Koṭṭhakoti dvārakoṭṭhādi. Pureti gharassa purato. Pacchāti gharassa pacchato. Ettha ārāmenti cittaṃ tosentīti ārāmo, pupphenapi phalenapi chāyāyapi dakenapi ramantīti attho.

    पसुकादयोति एळकादयो। अन्तोजातकोति अन्तोघरदासिया कुच्छिम्हि जातो। धनक्‍कीतकोति धनेन कीणित्वा परिवत्तेत्वा गहितो। सामं वाति सयं वा। दासब्यन्ति दासस्स भावो दासब्यं, तं दासब्यं। उपेतीति उपगच्छति। अकामको वाति अत्तनो अरुचिया वा करमरानीतो।

    Pasukādayoti eḷakādayo. Antojātakoti antogharadāsiyā kucchimhi jāto. Dhanakkītakoti dhanena kīṇitvā parivattetvā gahito. Sāmaṃ vāti sayaṃ vā. Dāsabyanti dāsassa bhāvo dāsabyaṃ, taṃ dāsabyaṃ. Upetīti upagacchati. Akāmako vāti attano aruciyā vā karamarānīto.

    ते चत्तारो पुनपि दस्सेतुं ‘‘आमाय दासापि भवन्ति हेके’’ति आह। आमाय दासाति अन्तोजातदासा। ‘‘यत्थ दासो आमजातो ठितो थुल्‍लानि गच्छती’’ति एत्थापि एतेव वुत्ता। धनेन कीताति धनदासा। सामञ्‍च एकेति सयं दासा। भयापणुन्‍नाति अकामदासा। भयेन पणुन्‍ना खिपिता।

    Te cattāro punapi dassetuṃ ‘‘āmāya dāsāpi bhavanti heke’’ti āha. Āmāya dāsāti antojātadāsā. ‘‘Yattha dāso āmajāto ṭhito thullāni gacchatī’’ti etthāpi eteva vuttā. Dhanena kītāti dhanadāsā. Sāmañca eketi sayaṃ dāsā. Bhayāpaṇunnāti akāmadāsā. Bhayena paṇunnā khipitā.

    भतकाति भतिया जीवनका। कसिकम्मादिकम्मं करोन्तीति कम्मकरा। उपजीविनोति सम्मन्तनादिना उपगन्त्वा निस्सयं कत्वा जीवन्तीति उपजीविनो।

    Bhatakāti bhatiyā jīvanakā. Kasikammādikammaṃ karontīti kammakarā. Upajīvinoti sammantanādinā upagantvā nissayaṃ katvā jīvantīti upajīvino.

    इत्थीति थियति एतिस्सं गब्भोति इत्थी। परिग्गहोति सहायी सस्सामिका। मातापितिबन्धवापि ञातिबन्धु। सगोत्तो गोत्तबन्धु। एकाचरियकुले वा एकजातिमन्तं वा उग्गहितमन्तो मन्तबन्धु। धनुसिप्पादिसद्धिं उग्गहितको सिप्पबन्धु। ‘‘मित्तबन्धवातिपि बन्धू’’ति कत्थचि पोत्थके पाठो दिस्सति।

    Itthīti thiyati etissaṃ gabbhoti itthī. Pariggahoti sahāyī sassāmikā. Mātāpitibandhavāpi ñātibandhu. Sagotto gottabandhu. Ekācariyakule vā ekajātimantaṃ vā uggahitamanto mantabandhu. Dhanusippādisaddhiṃ uggahitako sippabandhu. ‘‘Mittabandhavātipi bandhū’’ti katthaci potthake pāṭho dissati.

    गिज्झतीति किलेसकामेन पत्थेति। अनुगिज्झतीति अनु अनु गिज्झति पुनप्पुनं पत्थेति। पलिगिज्झतीति समन्ततो पत्थेति। पलिबज्झतीति विसेसेन पत्थेति। ‘‘ओळारिकत्तेन निमित्तग्गाहवसेन गिज्झति, अनुगिज्झति, अनुब्यञ्‍जनग्गाहवसेन पलिगिज्झति, पलिबज्झती’’ति एवमेके वण्णयन्ति।

    Gijjhatīti kilesakāmena pattheti. Anugijjhatīti anu anu gijjhati punappunaṃ pattheti. Paligijjhatīti samantato pattheti. Palibajjhatīti visesena pattheti. ‘‘Oḷārikattena nimittaggāhavasena gijjhati, anugijjhati, anubyañjanaggāhavasena paligijjhati, palibajjhatī’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ५. पञ्‍चमगाथायं अयं सङ्खेपत्थो – तं पुग्गलं अबलख्या किलेसा बलीयन्ति सहन्ति मद्दन्ति। सद्धाबलादिविरहेन वा अबलं तं पुग्गलं अबला किलेसा बलीयन्ति, अबलत्ता बलीयन्तीति अत्थो। अथ वा तं कामगिद्धं कामरत्तं कामपरियेसन्तञ्‍च सीहादयो च पाकटपरिस्सया, कायदुच्‍चरितादयो च अपाकटपरिस्सया मद्दन्ति। ततो अपाकटपरिस्सयेहि अभिभूतं तं पुग्गलं जातिआदिदुक्खं भिन्‍नं नावं उदकं विय अन्वेति।

    5. Pañcamagāthāyaṃ ayaṃ saṅkhepattho – taṃ puggalaṃ abalakhyā kilesā balīyanti sahanti maddanti. Saddhābalādivirahena vā abalaṃ taṃ puggalaṃ abalā kilesā balīyanti, abalattā balīyantīti attho. Atha vā taṃ kāmagiddhaṃ kāmarattaṃ kāmapariyesantañca sīhādayo ca pākaṭaparissayā, kāyaduccaritādayo ca apākaṭaparissayā maddanti. Tato apākaṭaparissayehi abhibhūtaṃ taṃ puggalaṃ jātiādidukkhaṃ bhinnaṃ nāvaṃ udakaṃ viya anveti.

    अबलाति नत्थि एतेसं बलन्ति अबला, बलविरहिता। दुब्बलाति मन्दपयोगाबलेन कत्तब्बकिच्‍चविरहिता । अप्पबलाति अप्पं परित्तं एतेसं बलन्ति अप्पबला, युज्झितुं असमत्था। अप्पथामकाति अप्पो परित्तो थामो एतेसं वायामो उस्साहोति अप्पथामका। हीना निहीना पयोगहीनेन। ओमका थामहीनेन। लामका पच्‍चयहीनेन। छतुक्‍का अज्झासयहीनेन। परित्ता पत्तिहीनेन। सहन्तीति मद्दन्ति घट्टनं उप्पादेन्ति। परिसहन्तीति सब्बतो मद्दन्ति। अभिभवन्ति अपरापरं उप्पत्तिवसेन। अज्झोत्थरन्ति पुनप्पुनं उप्पत्तिवसेन। परियादियन्ति सुस्सोसेत्वा ठानेन। मद्दन्ति कुसलुप्पत्तिनिवारणेन।

    Abalāti natthi etesaṃ balanti abalā, balavirahitā. Dubbalāti mandapayogābalena kattabbakiccavirahitā . Appabalāti appaṃ parittaṃ etesaṃ balanti appabalā, yujjhituṃ asamatthā. Appathāmakāti appo paritto thāmo etesaṃ vāyāmo ussāhoti appathāmakā. Hīnā nihīnā payogahīnena. Omakā thāmahīnena. Lāmakā paccayahīnena. Chatukkā ajjhāsayahīnena. Parittā pattihīnena. Sahantīti maddanti ghaṭṭanaṃ uppādenti. Parisahantīti sabbato maddanti. Abhibhavanti aparāparaṃ uppattivasena. Ajjhottharanti punappunaṃ uppattivasena. Pariyādiyanti sussosetvā ṭhānena. Maddanti kusaluppattinivāraṇena.

    सद्धाबलन्ति सद्दहन्ति एताय, सयं वा सद्दहति, सद्दहनमत्तमेव वा एसाति सद्धा। सा सद्दहनलक्खणा, ओकप्पनलक्खणा वा, सम्पसादनरसा उदकप्पसादकमणि विय। पक्खन्दनरसा वा ओघुत्तरणो विय। अकालुसियपच्‍चुपट्ठाना, अधिमुत्तिपच्‍चुपट्ठाना वा। सद्धेय्यवत्थुपदट्ठाना, सोतापत्तियङ्गपदट्ठाना वा। सा हत्थवित्तबीजानि विय दट्ठब्बा। असद्धिये न कम्पतीति सद्धाबलं। वीरियबलन्ति वीरस्स भावो वीरियं, वीरानं वा कम्मं वीरियं, विधिना वा नयेन उपायेन ईरयितब्बं पवत्तयितब्बन्ति वीरियं। तं पनेतं उपत्थम्भनलक्खणञ्‍च पग्गहणलक्खणञ्‍च वीरियं, सहजातानं उपत्थम्भनरसं, असंसीदनभावपच्‍चुपट्ठानं, ‘‘संविग्गो योनिसो पदहती’’ति वचनतो (अ॰ नि॰ ४.११३) संवेगपदट्ठानं, वीरियारम्भवत्थुपदट्ठानं वा। सम्मा आरद्धं सब्बसम्पत्तीनं मूलन्ति दट्ठब्बं। कोसज्‍जे न कम्पतीति वीरियबलं। सतिया लक्खणादीनि वुत्तानेव।

    Saddhābalanti saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā. Sā saddahanalakkhaṇā, okappanalakkhaṇā vā, sampasādanarasā udakappasādakamaṇi viya. Pakkhandanarasā vā oghuttaraṇo viya. Akālusiyapaccupaṭṭhānā, adhimuttipaccupaṭṭhānā vā. Saddheyyavatthupadaṭṭhānā, sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānā vā. Sā hatthavittabījāni viya daṭṭhabbā. Asaddhiye na kampatīti saddhābalaṃ. Vīriyabalanti vīrassa bhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ vīriyaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ. Taṃ panetaṃ upatthambhanalakkhaṇañca paggahaṇalakkhaṇañca vīriyaṃ, sahajātānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, ‘‘saṃviggo yoniso padahatī’’ti vacanato (a. ni. 4.113) saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbasampattīnaṃ mūlanti daṭṭhabbaṃ. Kosajje na kampatīti vīriyabalaṃ. Satiyā lakkhaṇādīni vuttāneva.

    मुट्ठस्सच्‍चे न कम्पतीति सतिबलं। सहजातानि सम्मा आधीयति ठपेतीति समाधि। सो पामोक्खलक्खणो अविक्खेपलक्खणो वा, सहजातानं धम्मानं आरम्मणे सम्पिण्डनरसो न्हानियचुण्णानं उदकं विय, उपसमपच्‍चुपट्ठानो, ञाणपच्‍चुपट्ठानो वा। ‘‘समाहितो यथाभूतं पजानाति पस्सती’’ति हि वुत्तं। विसेसतो सुखपदट्ठानो निवाते पदीपच्‍चीनं ठिति विय चेतसो ठितीति दट्ठब्बो। उद्धच्‍चे न कम्पतीति समाधिबलं। पजानातीति पञ्‍ञा। किं पजानाति? ‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदिना (महाव॰ १५) नयेन अरियसच्‍चानि। सा यथासभावपटिवेधलक्खणा, अक्खलितपटिवेधलक्खणा वा कुसलिस्सासखित्तउसुपटिवेधो विय, विसयोभासनरसा पदीपो विय, असम्मोहपच्‍चुपट्ठाना अरञ्‍ञगतसुदेसको विय। अविज्‍जाय न कम्पतीति पञ्‍ञाबलं। हिरिबलं ओत्तप्पबलन्ति अहिरिके न कम्पतीति हिरिबलं। अनोत्तप्पे न कम्पतीति ओत्तप्पबलं। अयं उभयवसेन अत्थवण्णना होति। कायदुच्‍चरितादीहि हिरीयतीति हिरी, लज्‍जायेतं अधिवचनं। तेहि एव ओत्तप्पतीति ओत्तप्पं, पापतो उब्बेगस्सेतं अधिवचनं।

    Muṭṭhassacce na kampatīti satibalaṃ. Sahajātāni sammā ādhīyati ṭhapetīti samādhi. So pāmokkhalakkhaṇo avikkhepalakkhaṇo vā, sahajātānaṃ dhammānaṃ ārammaṇe sampiṇḍanaraso nhāniyacuṇṇānaṃ udakaṃ viya, upasamapaccupaṭṭhāno, ñāṇapaccupaṭṭhāno vā. ‘‘Samāhito yathābhūtaṃ pajānāti passatī’’ti hi vuttaṃ. Visesato sukhapadaṭṭhāno nivāte padīpaccīnaṃ ṭhiti viya cetaso ṭhitīti daṭṭhabbo. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? ‘‘Idaṃ dukkha’’ntiādinā (mahāva. 15) nayena ariyasaccāni. Sā yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Hiribalaṃ ottappabalanti ahirike na kampatīti hiribalaṃ. Anottappe na kampatīti ottappabalaṃ. Ayaṃ ubhayavasena atthavaṇṇanā hoti. Kāyaduccaritādīhi hirīyatīti hirī, lajjāyetaṃ adhivacanaṃ. Tehi eva ottappatīti ottappaṃ, pāpato ubbegassetaṃ adhivacanaṃ.

    तेसं नानाकरणदीपनत्थं – ‘‘समुट्ठानं अधिपति, लज्‍जादिलक्खणेन चा’’ति इमं मातिकं ठपेत्वा अयं वित्थारकथा वुत्ता – अज्झत्तसमुट्ठाना हिरी नाम, बहिद्धासमुट्ठानं ओत्तप्पं नाम। अत्ताधिपति हिरी नाम, लोकाधिपति ओत्तप्पं नाम। लज्‍जासभावसण्ठिता हिरी नाम, भयसभावसण्ठितं ओत्तप्पं नाम। सप्पतिस्सवलक्खणा हिरी नाम, वज्‍जभीरुकभयदस्साविलक्खणं ओत्तप्पं नाम।

    Tesaṃ nānākaraṇadīpanatthaṃ – ‘‘samuṭṭhānaṃ adhipati, lajjādilakkhaṇena cā’’ti imaṃ mātikaṃ ṭhapetvā ayaṃ vitthārakathā vuttā – ajjhattasamuṭṭhānā hirī nāma, bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma. Attādhipati hirī nāma, lokādhipati ottappaṃ nāma. Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī nāma, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ nāma. Sappatissavalakkhaṇā hirī nāma, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ nāma.

    तत्थ अज्झत्तसमुट्ठानं हिरिं चतूहि कारणेहि समुट्ठापेति – जातिं पच्‍चवेक्खित्वा, वयं पच्‍चवेक्खित्वा, सूरभावं पच्‍चवेक्खित्वा, बाहुसच्‍चं पच्‍चवेक्खित्वा। कथं? ‘‘पापकरणं नामेतं न जातिसम्पन्‍नानं कम्मं, हीनजच्‍चानं केवट्टादीनं इदं कम्मं, मादिसस्स जातिसम्पन्‍नस्स इदं कम्मं कातुं न युत्त’’न्ति एवं ताव जातिं पच्‍चवेक्खित्वा पाणातिपातादिपापं अकरोन्तो हिरिं समुट्ठापेति। तथा ‘‘पापकरणं नामेतं दहरेहि कत्तब्बं कम्मं, मादिसस्स वये ठितस्स इदं कम्मं कातुं न युत्त’’न्ति एवं वयं पच्‍चवेक्खित्वा पाणातिपातादिपापं अकरोन्तो हिरिं समुट्ठापेति। तथा ‘‘पापकम्मं नामेतं दुब्बलजातिकानं कम्मं, मादिसस्स सूरभावसम्पन्‍नस्स इदं कम्मं कातुं न युत्त’’न्ति एवं सूरभावं पच्‍चवेक्खित्वा पाणातिपातादिपापं अकरोन्तो हिरिं समुट्ठापेति। तथा ‘‘पापकम्मं नामेतं अन्धबालानं कम्मं, न पण्डितानं। मादिसस्स पण्डितस्स बहुस्सुतस्स इदं कम्मं कातुं न युत्त’’न्ति एवं बाहुसच्‍चं पच्‍चवेक्खित्वा पाणातिपातादिपापं अकरोन्तो हिरिं समुट्ठापेति। एवं अज्झत्तसमुट्ठानं हिरिं चतूहि कारणेहि समुट्ठापेति। समुट्ठापेत्वा च पन अत्तनो चित्ते हिरिं पवेसेत्वा पापकम्मं न करोति। एवं अज्झत्तसमुट्ठाना हिरी नाम होति। कथं बहिद्धासमुट्ठानं ओत्तप्पं नाम? ‘‘सचे त्वं पापकम्मं करिस्ससि, चतूसु परिसासु गरहप्पत्तो भविस्ससि –

    Tattha ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti – jātiṃ paccavekkhitvā, vayaṃ paccavekkhitvā, sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā, bāhusaccaṃ paccavekkhitvā. Kathaṃ? ‘‘Pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ na jātisampannānaṃ kammaṃ, hīnajaccānaṃ kevaṭṭādīnaṃ idaṃ kammaṃ, mādisassa jātisampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ tāva jātiṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ daharehi kattabbaṃ kammaṃ, mādisassa vaye ṭhitassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ vayaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakammaṃ nāmetaṃ dubbalajātikānaṃ kammaṃ, mādisassa sūrabhāvasampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakammaṃ nāmetaṃ andhabālānaṃ kammaṃ, na paṇḍitānaṃ. Mādisassa paṇḍitassa bahussutassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ bāhusaccaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti. Samuṭṭhāpetvā ca pana attano citte hiriṃ pavesetvā pāpakammaṃ na karoti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānā hirī nāma hoti. Kathaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma? ‘‘Sace tvaṃ pāpakammaṃ karissasi, catūsu parisāsu garahappatto bhavissasi –

    ‘‘गरहिस्सन्ति तं विञ्‍ञू, असुचिं नागरिको यथा।

    ‘‘Garahissanti taṃ viññū, asuciṃ nāgariko yathā;

    वज्‍जितो सीलवन्तेहि, कथं भिक्खु करिस्ससी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १ कामावचरकुसल धम्मुद्देसकथा) –

    Vajjito sīlavantehi, kathaṃ bhikkhu karissasī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā) –

    एवं पच्‍चवेक्खन्तो हि बहिद्धासमुट्ठितेन ओत्तप्पेन पापकम्मं न करोति, एवं बहिद्धासमुट्ठानं ओत्तप्पं नाम होति।

    Evaṃ paccavekkhanto hi bahiddhāsamuṭṭhitena ottappena pāpakammaṃ na karoti, evaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma hoti.

    कथं अत्ताधिपति हिरी नाम? इधेकच्‍चो कुलपुत्तो अत्तानं अधिपतिं जेट्ठकं कत्वा ‘‘मादिसस्स सद्धापब्बजितस्स बहुस्सुतस्स धुतङ्गधरस्स न युत्तं पापकम्मं कातु’’न्ति पापं न करोति। एवं अत्ताधिपति हिरी नाम होति। तेनाह भगवा ‘‘सो अत्तानंयेव अधिपतिं करित्वा अकुसलं पजहति, कुसलं भावेति, सावज्‍जं पजहति, अनवज्‍जं भावेति, सुद्धं अत्तानं परिहरती’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १ कामावचरकुसल धम्मुद्देसकथा; अ॰ नि॰ ३.४०)।

    Kathaṃ attādhipati hirī nāma? Idhekacco kulaputto attānaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā ‘‘mādisassa saddhāpabbajitassa bahussutassa dhutaṅgadharassa na yuttaṃ pāpakammaṃ kātu’’nti pāpaṃ na karoti. Evaṃ attādhipati hirī nāma hoti. Tenāha bhagavā ‘‘so attānaṃyeva adhipatiṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā; a. ni. 3.40).

    कथं लोकाधिपति ओत्तप्पं नाम? इधेकच्‍चो कुलपुत्तो लोकं अधिपतिं जेट्ठकं कत्वा पापकम्मं न करोति। यथाह –

    Kathaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma? Idhekacco kulaputto lokaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā pāpakammaṃ na karoti. Yathāha –

    ‘‘महा खो पनायं लोकसन्‍निवासो, महन्तस्मिं खो पन लोकसन्‍निवासे सन्ति समणब्राह्मणा इद्धिमन्तो दिब्बचक्खुका परचित्तविदुनो, ते दूरतोपि पस्सन्ति, आसन्‍नापि न दिस्सन्ति, चेतसापि चित्तं जानन्ति। तेपि मं एवं जानेय्युं ‘पस्सथ भो इमं कुलपुत्तं सद्धाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो समानो वोकिण्णो विहरति पापकेहि अकुसलेहि धम्मेही’ति। देवतापि खो सन्ति इद्धिमन्तिनियो दिब्बचक्खुका परचित्तविदुनियो, ता दूरतोपि पस्सन्ति, आसन्‍नापि न दिस्सन्ति, चेतसापि चित्तं जानन्ति। तापि मं एवं जानेय्युं ‘पस्सथ भो इमं कुलपुत्तं सद्धाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो समानो वोकिण्णो विहरति पापकेहि अकुसलेहि धम्मेही’ति। सो इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘आरद्धं खो पन मे वीरियं भविस्सति असल्‍लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा, पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्ग’न्ति। सो लोकंयेव अधिपतिं करित्वा अकुसलं पजहति, कुसलं भावेति, सावज्‍जं पजहति, अनवज्‍जं भावेति, सुद्धं अत्तानं परिहरती’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १ कामावचरकुसल धम्मुद्देसकथा; अ॰ नि॰ ३.४०)।

    ‘‘Mahā kho panāyaṃ lokasannivāso, mahantasmiṃ kho pana lokasannivāse santi samaṇabrāhmaṇā iddhimanto dibbacakkhukā paracittaviduno, te dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ jānanti. Tepi maṃ evaṃ jāneyyuṃ ‘passatha bho imaṃ kulaputtaṃ saddhāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī’ti. Devatāpi kho santi iddhimantiniyo dibbacakkhukā paracittaviduniyo, tā dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ jānanti. Tāpi maṃ evaṃ jāneyyuṃ ‘passatha bho imaṃ kulaputtaṃ saddhāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī’ti. So iti paṭisañcikkhati ‘āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ bhavissati asallīnaṃ, upaṭṭhitā sati asammuṭṭhā, passaddho kāyo asāraddho, samāhitaṃ cittaṃ ekagga’nti. So lokaṃyeva adhipatiṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā; a. ni. 3.40).

    एवं लोकाधिपति ओत्तप्पं नाम होति। ‘‘लज्‍जासभावसण्ठिता हिरी, भयसभावसण्ठितं ओत्तप्प’’न्ति एत्थ पन लज्‍जाति लज्‍जनाकारो, तेन सभावेन सण्ठिता हिरी। भयन्ति अपायभयं, तेन सभावेन सण्ठितं ओत्तप्पं। तदुभयम्पि पापपरिवज्‍जने पाकटं होति। एकच्‍चो हि यथा नाम एको कुलपुत्तो उच्‍चारपस्सावादीनि करोन्तो लज्‍जितब्बयुत्तकं एकं दिस्वा लज्‍जनाकारप्पत्तो भवेय्य हीळितो, एवमेव अज्झत्तं लज्‍जीधम्मं ओक्‍कमित्वा पापकम्मं न करोति। एकच्‍चो अपायभयभीतो हुत्वा पापकम्मं न करोति।

    Evaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma hoti. ‘‘Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappa’’nti ettha pana lajjāti lajjanākāro, tena sabhāvena saṇṭhitā hirī. Bhayanti apāyabhayaṃ, tena sabhāvena saṇṭhitaṃ ottappaṃ. Tadubhayampi pāpaparivajjane pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi yathā nāma eko kulaputto uccārapassāvādīni karonto lajjitabbayuttakaṃ ekaṃ disvā lajjanākārappatto bhaveyya hīḷito, evameva ajjhattaṃ lajjīdhammaṃ okkamitvā pāpakammaṃ na karoti. Ekacco apāyabhayabhīto hutvā pāpakammaṃ na karoti.

    तत्रिदं ओपम्मं – यथा हि द्वीसु अयोगुळेसु एको सीतलो भवेय्य गूथमक्खितो, एको उण्हो आदित्तो। तत्थ पण्डितो सीतलं गूथमक्खितत्ता जिगुच्छन्तो न गण्हाति, इतरं डाहभयेन। तत्थ सीतलस्स गूथमक्खनजिगुच्छाय अगण्हनं विय अज्झत्तं लज्‍जीधम्मं ओक्‍कमित्वा पापस्स अकरणं, उण्हस्स डाहभयेन अगण्हनं विय अपायभयेन पापस्स अकरणं वेदितब्बं।

    Tatridaṃ opammaṃ – yathā hi dvīsu ayoguḷesu eko sītalo bhaveyya gūthamakkhito, eko uṇho āditto. Tattha paṇḍito sītalaṃ gūthamakkhitattā jigucchanto na gaṇhāti, itaraṃ ḍāhabhayena. Tattha sītalassa gūthamakkhanajigucchāya agaṇhanaṃ viya ajjhattaṃ lajjīdhammaṃ okkamitvā pāpassa akaraṇaṃ, uṇhassa ḍāhabhayena agaṇhanaṃ viya apāyabhayena pāpassa akaraṇaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘सप्पतिस्सवलक्खणा हिरी, वज्‍जभीरुकभयदस्साविलक्खणं ओत्तप्प’’न्ति इदम्पि द्वयं पापपरिवज्‍जने एव पाकटं होति। एकच्‍चो हि जातिमहत्तपच्‍चवेक्खणा सत्थुमहत्तपच्‍चवेक्खणा दायज्‍जमहत्तपच्‍चवेक्खणा सब्रह्मचारिमहत्तपच्‍चवेक्खणाति चतूहि कारणेहि सप्पतिस्सवलक्खणं हिरिं समुट्ठापेत्वा पापं न करोति। एकच्‍चो अत्तानुवादभयं परानुवादभयं दण्डभयं दुग्गतिभयन्ति चतूहाकारेहि वज्‍जभीरुकभावदस्साविलक्खणं ओत्तप्पं समुट्ठापेत्वा पापं न करोति। तत्थ जातिमहत्तपच्‍चवेक्खणादीनि चेव अत्तानुवादभयादीनि च वित्थारेत्वा कथेतब्बानि। एवं वुत्तं सत्तविधं बलं यस्स पुग्गलस्स नत्थि, ते किलेसा तं पुग्गलं सहन्ति…पे॰… परियादियन्ति मद्दन्तीति।

    ‘‘Sappatissavalakkhaṇā hirī, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappa’’nti idampi dvayaṃ pāpaparivajjane eva pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi jātimahattapaccavekkhaṇā satthumahattapaccavekkhaṇā dāyajjamahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti catūhi kāraṇehi sappatissavalakkhaṇaṃ hiriṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Ekacco attānuvādabhayaṃ parānuvādabhayaṃ daṇḍabhayaṃ duggatibhayanti catūhākārehi vajjabhīrukabhāvadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Tattha jātimahattapaccavekkhaṇādīni ceva attānuvādabhayādīni ca vitthāretvā kathetabbāni. Evaṃ vuttaṃ sattavidhaṃ balaṃ yassa puggalassa natthi, te kilesā taṃ puggalaṃ sahanti…pe… pariyādiyanti maddantīti.

    द्वे परिस्सयाति पाकटापाकटवसेन द्वे एव उपद्दवा, न एकं, न तीणि। ते विभागतो दस्सेतुं ‘‘कतमे पाकटपरिस्सया’’तिआदिमाह। तत्थ कोकाति केका। अयमेव वा पाठो। चोराति चोरियकम्मेहि युत्ता। माणवाति साहसिककम्मेहि युत्ता। कतकम्माति सन्धिच्छेदादिकतचोरिककम्मा। अकतकम्माति तं कम्मं कातुं निक्खन्ता। एत्थ अस्सूति भवेय्युन्ति अत्थो। चक्खुरोगोति चक्खुस्मिं उप्पन्‍नरोगो, रुजतीति रोगो। चक्खुरोगोतिआदयो वत्थुवसेन वेदितब्बा। निब्बत्तितपसादानञ्हि रोगो नाम नत्थि। कण्णरोगोति बहिकण्णरोगो। मुखरोगोति मुखे उप्पन्‍नरोगो। दन्तरोगोति दन्तसूलं। कासोति खयरोगो। सासोति स्वासो उग्गाररोगो। पिनासोति बहिनासिकाय रोगो। डाहोति अब्भन्तरे उप्पज्‍जनको उण्हो। मुच्छाति सतिविस्सज्‍जनका। पक्खन्दिकाति लोहितपक्खन्दिका अतिसारो। सूलाति आमसूला कुच्छिवातो। विसूचिकाति महन्तो विरेचनको। किलासोति सबलो। सोसोति सुक्खनको सोसब्याधि। अपमारोति अमनुस्सग्गाहो वेरियक्खाबाधो। दद्दूति दद्दुपीळका। कण्डूति खुद्दकपीळका। कच्छूति महाकच्छु। रखसाति नखेहि विलिखितट्ठाने रोगो। ‘‘नखसा’’तिपि पाळि। वितच्छिकाति हत्थतलपादतलेसु हीरं हीरं कत्वा फालेन्तो उप्पज्‍जनकरोगो। लोहितपित्तन्ति सोणितपित्तं, रत्तपित्तन्ति वुत्तं होति। मधुमेहोति सरीरब्भन्तरे उक्‍कट्ठरोगो। वुत्तञ्हेतं ‘‘अपि च मधुमेहो आबाधो उक्‍कट्ठो’’ति (पाचि॰ १५)।

    Dve parissayāti pākaṭāpākaṭavasena dve eva upaddavā, na ekaṃ, na tīṇi. Te vibhāgato dassetuṃ ‘‘katame pākaṭaparissayā’’tiādimāha. Tattha kokāti kekā. Ayameva vā pāṭho. Corāti coriyakammehi yuttā. Māṇavāti sāhasikakammehi yuttā. Katakammāti sandhicchedādikatacorikakammā. Akatakammāti taṃ kammaṃ kātuṃ nikkhantā. Ettha assūti bhaveyyunti attho. Cakkhurogoti cakkhusmiṃ uppannarogo, rujatīti rogo. Cakkhurogotiādayo vatthuvasena veditabbā. Nibbattitapasādānañhi rogo nāma natthi. Kaṇṇarogoti bahikaṇṇarogo. Mukharogoti mukhe uppannarogo. Dantarogoti dantasūlaṃ. Kāsoti khayarogo. Sāsoti svāso uggārarogo. Pināsoti bahināsikāya rogo. Ḍāhoti abbhantare uppajjanako uṇho. Mucchāti sativissajjanakā. Pakkhandikāti lohitapakkhandikā atisāro. Sūlāti āmasūlā kucchivāto. Visūcikāti mahanto virecanako. Kilāsoti sabalo. Sosoti sukkhanako sosabyādhi. Apamāroti amanussaggāho veriyakkhābādho. Daddūti daddupīḷakā. Kaṇḍūti khuddakapīḷakā. Kacchūti mahākacchu. Rakhasāti nakhehi vilikhitaṭṭhāne rogo. ‘‘Nakhasā’’tipi pāḷi. Vitacchikāti hatthatalapādatalesu hīraṃ hīraṃ katvā phālento uppajjanakarogo. Lohitapittanti soṇitapittaṃ, rattapittanti vuttaṃ hoti. Madhumehoti sarīrabbhantare ukkaṭṭharogo. Vuttañhetaṃ ‘‘api ca madhumeho ābādho ukkaṭṭho’’ti (pāci. 15).

    अंसाति अरिसरोगो। पीळकाति लोहितपीळका। भगं दालयतीति भगन्दला, वच्‍चमग्गं फालेतीति अत्थो। पित्तसमुट्ठानाति पित्तेन समुट्ठानं उप्पत्ति एतेसन्ति पित्तसमुट्ठाना। ते किर द्वत्तिंस होन्ति। सेम्हसमुट्ठानादीसुपि एसेव नयो। सन्‍निपातिकाति वातपित्तसेम्हानं सन्‍निपातेन एकीभावेन उप्पन्‍ना। आबाधट्ठेन आबाधा। उतुपरिणामजाति उतुपरिणामेन। अच्‍चुण्हाति सीतेन उप्पज्‍जनकरोगा। विसमपरिहारजाति अतिट्ठाननिसज्‍जादिना विसमपरिहारेन जाता। ओपक्‍कमिकाति वधबन्धनादिना उपक्‍कमेन जाता। कम्मविपाकजाति बलवकम्मविपाकसम्भूता। सीतं उण्हं…पे॰… सम्फस्सोति इमे पाकटा एव। इति वाति एवं वा। इमे वुच्‍चन्तीति निगमेन्तो आह।

    Aṃsāti arisarogo. Pīḷakāti lohitapīḷakā. Bhagaṃ dālayatīti bhagandalā, vaccamaggaṃ phāletīti attho. Pittasamuṭṭhānāti pittena samuṭṭhānaṃ uppatti etesanti pittasamuṭṭhānā. Te kira dvattiṃsa honti. Semhasamuṭṭhānādīsupi eseva nayo. Sannipātikāti vātapittasemhānaṃ sannipātena ekībhāvena uppannā. Ābādhaṭṭhena ābādhā. Utupariṇāmajāti utupariṇāmena. Accuṇhāti sītena uppajjanakarogā. Visamaparihārajāti atiṭṭhānanisajjādinā visamaparihārena jātā. Opakkamikāti vadhabandhanādinā upakkamena jātā. Kammavipākajāti balavakammavipākasambhūtā. Sītaṃ uṇhaṃ…pe… samphassoti ime pākaṭā eva. Iti vāti evaṃ vā. Ime vuccantīti nigamento āha.

    कतमे पटिच्छन्‍नपरिस्सयाति अपाकटा अच्छादितउपद्दवा कतमेति पुच्छति। तत्थ कायदुच्‍चरितन्ति पाणातिपातअदिन्‍नादानमिच्छाचारचेतना वेदितब्बा। वचीदुच्‍चरितन्ति मुसावादपिसुणवाचाफरुसवाचासम्फप्पलापचेतना वेदितब्बा। मनोदुच्‍चरितन्ति अभिज्झाब्यापादमिच्छादिट्ठियो वेदितब्बा। काये पवत्तं, कायतो वा पवत्तं, दुट्ठु चरितं, किलेसपूतिकत्ता वा दुट्ठु चरितन्ति कायदुच्‍चरितं। वचीमनोदुच्‍चरितेसुपि एसेव नयो।

    Katame paṭicchannaparissayāti apākaṭā acchāditaupaddavā katameti pucchati. Tattha kāyaduccaritanti pāṇātipātaadinnādānamicchācāracetanā veditabbā. Vacīduccaritanti musāvādapisuṇavācāpharusavācāsamphappalāpacetanā veditabbā. Manoduccaritanti abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo veditabbā. Kāye pavattaṃ, kāyato vā pavattaṃ, duṭṭhu caritaṃ, kilesapūtikattā vā duṭṭhu caritanti kāyaduccaritaṃ. Vacīmanoduccaritesupi eseva nayo.

    कामीयन्तीति कामा, पञ्‍च कामगुणा। कामेसु छन्दो कामच्छन्दो। कामयतीति वा कामो, कामो एव छन्दो, कामच्छन्दो न कत्तुकम्यताछन्दो, न धम्मच्छन्दो वा। कामतण्हाव एवंनामिका। कुसलधम्मे नीवरतीति नीवरणं, कामच्छन्दो एव नीवरणं कामच्छन्दनीवरणं। एवं सेसेसुपि। ब्यापज्‍जति तेन चित्तं पूतिभावं उपगच्छति, ब्यापादयति वा विनयाचाररूपसम्पत्तिहितसुखादीनीति वा ब्यापादो। थिननता थिनं। मिद्धनता मिद्धं, अनुस्साहसंहननता असत्तिविघातता चाति अत्थो। थिनञ्‍च मिद्धञ्‍च थिनमिद्धं। तत्थ थिनं अनुस्साहनलक्खणं, वीरियविनोदनरसं, संसीदनपच्‍चुपट्ठानं। मिद्धं अकम्मञ्‍ञतालक्खणं, ओनहनरसं, लीनभावपच्‍चुपट्ठानं, पचलायिकानिद्दापच्‍चुपट्ठानं वा। उभयम्पि अरतितन्दीविजम्भितादीसु अयोनिसोमनसिकारपदट्ठानन्ति।

    Kāmīyantīti kāmā, pañca kāmaguṇā. Kāmesu chando kāmacchando. Kāmayatīti vā kāmo, kāmo eva chando, kāmacchando na kattukamyatāchando, na dhammacchando vā. Kāmataṇhāva evaṃnāmikā. Kusaladhamme nīvaratīti nīvaraṇaṃ, kāmacchando eva nīvaraṇaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ. Evaṃ sesesupi. Byāpajjati tena cittaṃ pūtibhāvaṃ upagacchati, byāpādayati vā vinayācārarūpasampattihitasukhādīnīti vā byāpādo. Thinanatā thinaṃ. Middhanatā middhaṃ, anussāhasaṃhananatā asattivighātatā cāti attho. Thinañca middhañca thinamiddhaṃ. Tattha thinaṃ anussāhanalakkhaṇaṃ, vīriyavinodanarasaṃ, saṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ. Middhaṃ akammaññatālakkhaṇaṃ, onahanarasaṃ, līnabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, pacalāyikāniddāpaccupaṭṭhānaṃ vā. Ubhayampi aratitandīvijambhitādīsu ayonisomanasikārapadaṭṭhānanti.

    उद्धतस्स भावो उद्धच्‍चं। तं अवूपसमलक्खणं वाताभिघातचलजलं विय, अनवट्ठानरसं वाताभिघातचलधजपटाकं विय, भन्तत्तपच्‍चुपट्ठानं पासाणाभिघातसमुद्धतभस्मं विय , चेतसो अवूपसमो अयोनिसोमनसिकारपदट्ठानं। चित्तविक्खेपोति दट्ठब्बं। कुच्छितं कतं कुकतं, तस्स भावो कुक्‍कुच्‍चं। तं पच्छानुतापलक्खणं, कताकतानुसोचनरसं, विप्पटिसारपच्‍चुपट्ठानं, कताकतपदट्ठानं दासब्यं विय दट्ठब्बं । उद्धच्‍चञ्‍च कुक्‍कुच्‍चञ्‍च उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चं। विगता चिकिच्छाति विचिकिच्छा, सभावं वा विचिनन्तो एताय किच्छति किलमतीति विचिकिच्छा, सा संसयलक्खणा, संसप्पनरसा, अनिच्छयपच्‍चुपट्ठाना, अनेकंसग्गाहपच्‍चुपट्ठाना वा, अयोनिसोमनसिकारपदट्ठाना। पटिपत्तिअन्तरायकराति दट्ठब्बा।

    Uddhatassa bhāvo uddhaccaṃ. Taṃ avūpasamalakkhaṇaṃ vātābhighātacalajalaṃ viya, anavaṭṭhānarasaṃ vātābhighātacaladhajapaṭākaṃ viya, bhantattapaccupaṭṭhānaṃ pāsāṇābhighātasamuddhatabhasmaṃ viya , cetaso avūpasamo ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. Cittavikkhepoti daṭṭhabbaṃ. Kucchitaṃ kataṃ kukataṃ, tassa bhāvo kukkuccaṃ. Taṃ pacchānutāpalakkhaṇaṃ, katākatānusocanarasaṃ, vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ, katākatapadaṭṭhānaṃ dāsabyaṃ viya daṭṭhabbaṃ . Uddhaccañca kukkuccañca uddhaccakukkuccaṃ. Vigatā cikicchāti vicikicchā, sabhāvaṃ vā vicinanto etāya kicchati kilamatīti vicikicchā, sā saṃsayalakkhaṇā, saṃsappanarasā, anicchayapaccupaṭṭhānā, anekaṃsaggāhapaccupaṭṭhānā vā, ayonisomanasikārapadaṭṭhānā. Paṭipattiantarāyakarāti daṭṭhabbā.

    रज्‍जनलक्खणो रागो। दुस्सनलक्खणो दोसो। मुय्हनलक्खणो मोहो। कुज्झनलक्खणो कोधो, चण्डिक्‍कलक्खणो वा, आघातकरणरसो, दूसनपच्‍चुपट्ठानो। उपनन्धनलक्खणो उपनाहो, वेरअप्पटिनिस्सज्‍जनरसो, कोधानुबन्धभावपच्‍चुपट्ठानो। वुत्तञ्‍चेतं ‘‘पुब्बकालं कोधो, अपरकालं उपनाहो’’तिआदि (विभ॰ ८९१)।

    Rajjanalakkhaṇo rāgo. Dussanalakkhaṇo doso. Muyhanalakkhaṇo moho. Kujjhanalakkhaṇo kodho, caṇḍikkalakkhaṇo vā, āghātakaraṇaraso, dūsanapaccupaṭṭhāno. Upanandhanalakkhaṇo upanāho, veraappaṭinissajjanaraso, kodhānubandhabhāvapaccupaṭṭhāno. Vuttañcetaṃ ‘‘pubbakālaṃ kodho, aparakālaṃ upanāho’’tiādi (vibha. 891).

    परगुणमक्खनलक्खणो मक्खो। तेसं विनासनरसो, तदच्छादनपच्‍चुपट्ठानो। युगग्गाहलक्खणो पळासो, परगुणेहि अत्तनो गुणानं समीकरणरसो, परेसं गुणप्पमाणेन उपट्ठानपच्‍चुपट्ठानो।

    Paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho. Tesaṃ vināsanaraso, tadacchādanapaccupaṭṭhāno. Yugaggāhalakkhaṇo paḷāso, paraguṇehi attano guṇānaṃ samīkaraṇaraso, paresaṃ guṇappamāṇena upaṭṭhānapaccupaṭṭhāno.

    परसम्पत्तिखीयनलक्खणा इस्सा, तस्स अक्खमनलक्खणा वा, तत्थ अनभिरतिरसा, ततो विमुखभावपच्‍चुपट्ठाना। अत्तनो सम्पत्तिनिगूहनलक्खणं मच्छरियं, अत्तनो सम्पत्तिया परेहि साधारणभावं अक्खमनरसं, सङ्कोचनपच्‍चुपट्ठानं।

    Parasampattikhīyanalakkhaṇā issā, tassa akkhamanalakkhaṇā vā, tattha anabhiratirasā, tato vimukhabhāvapaccupaṭṭhānā. Attano sampattinigūhanalakkhaṇaṃ macchariyaṃ, attano sampattiyā parehi sādhāraṇabhāvaṃ akkhamanarasaṃ, saṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ.

    कतपापपटिच्छादनलक्खणा माया, तस्स निगूहनरसा, तदावरणपच्‍चुपट्ठाना। अत्तनो अविज्‍जमानगुणप्पकासनलक्खणं साठेय्यं, तेसं समुदाहरणरसं, सरीराकारेहिपि तेसं विभूतकरणपच्‍चुपट्ठानं।

    Katapāpapaṭicchādanalakkhaṇā māyā, tassa nigūhanarasā, tadāvaraṇapaccupaṭṭhānā. Attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ sāṭheyyaṃ, tesaṃ samudāharaṇarasaṃ, sarīrākārehipi tesaṃ vibhūtakaraṇapaccupaṭṭhānaṃ.

    चित्तस्स उद्धुमातभावलक्खणो थम्भो, अप्पतिस्सववुत्तिरसो, अमद्दवपच्‍चुपट्ठानो। करणुत्तरियलक्खणो सारम्भो, विपच्‍चनीकतारसो, अगारवपच्‍चुपट्ठानो।

    Cittassa uddhumātabhāvalakkhaṇo thambho, appatissavavuttiraso, amaddavapaccupaṭṭhāno. Karaṇuttariyalakkhaṇo sārambho, vipaccanīkatāraso, agāravapaccupaṭṭhāno.

    उण्णतिलक्खणो मानो, अहंकाररसो, उद्धुमातभावपच्‍चुपट्ठानो। अब्भुण्णतिलक्खणो अतिमानो, अतिविय अहंकाररसो, अच्‍चुद्धुमातभावपच्‍चुपट्ठानो।

    Uṇṇatilakkhaṇo māno, ahaṃkāraraso, uddhumātabhāvapaccupaṭṭhāno. Abbhuṇṇatilakkhaṇo atimāno, ativiya ahaṃkāraraso, accuddhumātabhāvapaccupaṭṭhāno.

    मत्तभावलक्खणो मदो, मदग्गहणरसो, उम्मादपच्‍चुपट्ठानो । पञ्‍चसु कामगुणेसु चित्तस्स वोस्सग्गलक्खणो पमादो, वोस्सग्गानुप्पदनरसो, सतिविप्पवासपच्‍चुपट्ठानोति एवं इमेसं धम्मानं लक्खणादीनि वेदितब्बानि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन ‘‘तत्थ कतमो कोधो’’तिआदिना विभङ्गे (विभ॰ ८९१) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।

    Mattabhāvalakkhaṇo mado, madaggahaṇaraso, ummādapaccupaṭṭhāno . Pañcasu kāmaguṇesu cittassa vossaggalakkhaṇo pamādo, vossaggānuppadanaraso, sativippavāsapaccupaṭṭhānoti evaṃ imesaṃ dhammānaṃ lakkhaṇādīni veditabbāni. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana ‘‘tattha katamo kodho’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 891) vuttanayeneva veditabbo.

    विसेसतो चेत्थ आमिसगिद्धो अत्तना अलभन्तो अञ्‍ञस्स लाभिनो कुज्झति, तस्स सकिं उप्पन्‍नो कोधो कोधोयेव। तदुत्तरि उपनाहो। सो एवं कुद्धो उपनय्हन्तो च सन्तेपि अञ्‍ञस्स लाभिनो गुणं मक्खेति ‘‘अहम्पि तादिसो’’ति च युगग्गाहं गण्हाति। अयमस्स मक्खो च पलासो च, सो एवं मक्खी पलासी तस्स लाभसक्‍कारादीसु ‘‘किं इमस्स इमिना’’ति इस्सति पदुस्सति, अयमस्स इस्सा। सचे पनस्स काचि सम्पत्ति होति, तस्सा तेन साधारणभावं न सहति, इदमस्स मच्छेरं। लाभहेतु खो पन अत्तनो सन्तेपि दोसे पटिच्छादेति, अयमस्स माया। असन्तेपि गुणे पकासेति, इदमस्स साठेय्यं। सो एवं पटिपन्‍नो सचे पन यथाधिप्पायं लाभं लभति, तेन थद्धो होति अमुदुचित्तो ‘‘न इदं एवं कातब्ब’’न्ति ओवदितुं असक्‍कुणेय्यो, अयमस्स थम्भो। सचे पन नं कोचि किञ्‍चि वदति ‘‘न इदं एवं कातब्ब’’न्ति, तेन सारद्धचित्तो होति, भाकुटिकमुखो ‘‘को मे त्व’’न्ति पसय्हभाणी, अयमस्स सारम्भो। ततो थम्भेन ‘‘अहमेव सेय्यो’’ति अत्तानं मञ्‍ञन्तो मानी होति। सारम्भेन ‘‘के इमे’’ति परे अतिमञ्‍ञन्तो अतिमानी, अयमस्स मानो च अतिमानो च। सो तेहि मानातिमानेहि जातिमदादिअनेकरूपं मदं जनेति, मत्तो समानो कामगुणादिभेदेसु वत्थूसु पमज्‍जति, अयमस्स मदो च पमादो चाति वेदितब्बं।

    Visesato cettha āmisagiddho attanā alabhanto aññassa lābhino kujjhati, tassa sakiṃ uppanno kodho kodhoyeva. Taduttari upanāho. So evaṃ kuddho upanayhanto ca santepi aññassa lābhino guṇaṃ makkheti ‘‘ahampi tādiso’’ti ca yugaggāhaṃ gaṇhāti. Ayamassa makkho ca palāso ca, so evaṃ makkhī palāsī tassa lābhasakkārādīsu ‘‘kiṃ imassa iminā’’ti issati padussati, ayamassa issā. Sace panassa kāci sampatti hoti, tassā tena sādhāraṇabhāvaṃ na sahati, idamassa maccheraṃ. Lābhahetu kho pana attano santepi dose paṭicchādeti, ayamassa māyā. Asantepi guṇe pakāseti, idamassa sāṭheyyaṃ. So evaṃ paṭipanno sace pana yathādhippāyaṃ lābhaṃ labhati, tena thaddho hoti amuducitto ‘‘na idaṃ evaṃ kātabba’’nti ovadituṃ asakkuṇeyyo, ayamassa thambho. Sace pana naṃ koci kiñci vadati ‘‘na idaṃ evaṃ kātabba’’nti, tena sāraddhacitto hoti, bhākuṭikamukho ‘‘ko me tva’’nti pasayhabhāṇī, ayamassa sārambho. Tato thambhena ‘‘ahameva seyyo’’ti attānaṃ maññanto mānī hoti. Sārambhena ‘‘ke ime’’ti pare atimaññanto atimānī, ayamassa māno ca atimāno ca. So tehi mānātimānehi jātimadādianekarūpaṃ madaṃ janeti, matto samāno kāmaguṇādibhedesu vatthūsu pamajjati, ayamassa mado ca pamādo cāti veditabbaṃ.

    सब्बे किलेसाति सब्बेपि अकुसला धम्मा। उपतापनट्ठेन विबाधनट्ठेन च किलेसा। किलेसपूतिकत्ता दुच्‍चरिता। किलेसदरथकरणट्ठेन दरथा। अन्तोडाहादिकरणट्ठेन परिळाहा। सदा तापनट्ठेन सन्तापा। अकोसल्‍लसम्भूतट्ठेन अभिसङ्खरणट्ठेन च सब्बे अकुसलाभिसङ्खारा।

    Sabbe kilesāti sabbepi akusalā dhammā. Upatāpanaṭṭhena vibādhanaṭṭhena ca kilesā. Kilesapūtikattā duccaritā. Kilesadarathakaraṇaṭṭhena darathā. Antoḍāhādikaraṇaṭṭhena pariḷāhā. Sadā tāpanaṭṭhena santāpā. Akosallasambhūtaṭṭhena abhisaṅkharaṇaṭṭhena ca sabbe akusalābhisaṅkhārā.

    केनट्ठेनाति केन अत्थेन। अभिभवनादितिविधं अत्थं दस्सेतुं ‘‘परिसहन्तीति परिस्सया’’तिआदिमाह। परिसहन्तीति दुक्खं उप्पादेन्ति अभिभवन्ति। परिहानाय संवत्तन्तीति कुसलानं धम्मानं परिच्‍चजनाय संवत्तन्ति। तत्रासयाति तस्मिं सरीरे अकुसला धम्मा आसयन्ति निवसन्ति उप्पज्‍जन्तीति अत्थो। ते परिस्सयाति कायदुच्‍चरितादयो उपद्दवा। कुसलानं धम्मानं अन्तरायायाति उपरि वत्तब्बानं सम्मापटिपदादितो कोसल्‍लसम्भूतानं धम्मानं अन्तरधानाय अदस्सनत्थाय संवत्तन्ति। सम्मापटिपदायाति सुन्दराय पसट्ठाय वा पटिपदाय, न मिच्छापटिपदाय। अनुलोमपटिपदायाति अविरुद्धपटिपदाय, न पटिलोमपटिपदाय। अपच्‍चनीकपटिपदायाति न पच्‍चनीकपटिपदाय, अपच्‍चत्थिकपटिपदाय। अन्वत्थपटिपदायाति अत्थअनुगताय पटिपदाय, उपरूपरि वड्ढिताय पटिपदाय। यथा अत्थो, तथा पटिपज्‍जितब्बाय पटिपदायाति वुत्तं होति। ‘‘अत्तत्थपटिपदाया’’तिपि पाळि, तं न सुन्दरं। धम्मानुधम्मपटिपदायाति धम्मो नाम नवलोकुत्तरधम्मो। अनुधम्मो नाम विपस्सनादि। तस्स धम्मस्स अनुरूपा धम्मपटिपदा धम्मानुधम्मपटिपदा, तस्सा धम्मानुधम्मपटिपदाय।

    Kenaṭṭhenāti kena atthena. Abhibhavanāditividhaṃ atthaṃ dassetuṃ ‘‘parisahantīti parissayā’’tiādimāha. Parisahantīti dukkhaṃ uppādenti abhibhavanti. Parihānāya saṃvattantīti kusalānaṃ dhammānaṃ pariccajanāya saṃvattanti. Tatrāsayāti tasmiṃ sarīre akusalā dhammā āsayanti nivasanti uppajjantīti attho. Te parissayāti kāyaduccaritādayo upaddavā. Kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāyāti upari vattabbānaṃ sammāpaṭipadādito kosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ antaradhānāya adassanatthāya saṃvattanti. Sammāpaṭipadāyāti sundarāya pasaṭṭhāya vā paṭipadāya, na micchāpaṭipadāya. Anulomapaṭipadāyāti aviruddhapaṭipadāya, na paṭilomapaṭipadāya. Apaccanīkapaṭipadāyāti na paccanīkapaṭipadāya, apaccatthikapaṭipadāya. Anvatthapaṭipadāyāti atthaanugatāya paṭipadāya, uparūpari vaḍḍhitāya paṭipadāya. Yathā attho, tathā paṭipajjitabbāya paṭipadāyāti vuttaṃ hoti. ‘‘Attatthapaṭipadāyā’’tipi pāḷi, taṃ na sundaraṃ. Dhammānudhammapaṭipadāyāti dhammo nāma navalokuttaradhammo. Anudhammo nāma vipassanādi. Tassa dhammassa anurūpā dhammapaṭipadā dhammānudhammapaṭipadā, tassā dhammānudhammapaṭipadāya.

    सीलेसु परिपूरिकारितायाति पातिमोक्खसीलेसु पारिपूरिं कत्वा ठितताय। इन्द्रियेसु गुत्तद्वारतायाति ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२१३; अ॰ नि॰ ३.१६; म॰ नि॰ २.२४; चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देस १८) नयेन वुत्तेसु मनच्छट्ठेसु इन्द्रियेसु सुगोपितद्वारभावस्स। भोजने मत्तञ्‍ञुतायाति पटिग्गहणादीसु पमाणयुत्तताय। अलंसाटकादिं मुञ्‍चित्वा मितभोजनताय।

    Sīlesu paripūrikāritāyāti pātimokkhasīlesu pāripūriṃ katvā ṭhitatāya. Indriyesu guttadvāratāyāti ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā’’tiādinā (dī. ni. 1.213; a. ni. 3.16; ma. ni. 2.24; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 18) nayena vuttesu manacchaṭṭhesu indriyesu sugopitadvārabhāvassa. Bhojane mattaññutāyāti paṭiggahaṇādīsu pamāṇayuttatāya. Alaṃsāṭakādiṃ muñcitvā mitabhojanatāya.

    जागरियानुयोगस्साति ‘‘दिवसं चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेही’’ति (अ॰ नि॰ ३.१६; म॰ नि॰ २.२४) एवमादिना नयेन पञ्‍च जागरणधम्मे अनुयोगस्स। सतिसम्पजञ्‍ञस्साति सब्बकम्मट्ठानभावनानुयुत्तानं सब्बयोगीनं सब्बदा उपकारकस्स सतिसम्पजञ्‍ञस्स।

    Jāgariyānuyogassāti ‘‘divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehī’’ti (a. ni. 3.16; ma. ni. 2.24) evamādinā nayena pañca jāgaraṇadhamme anuyogassa. Satisampajaññassāti sabbakammaṭṭhānabhāvanānuyuttānaṃ sabbayogīnaṃ sabbadā upakārakassa satisampajaññassa.

    सतिपट्ठानानन्ति आरम्मणेसु ओक्‍कन्तित्वा पक्‍कन्दित्वा उपट्ठानतो पट्ठानं, सतियेव पट्ठानं सतिपट्ठानं। कायवेदनाचित्तधम्मेसु पनस्सा असुभदुक्खानिच्‍चानत्ताकारगहणवसेन सुभसुखनिच्‍चत्तसञ्‍ञापहानकिच्‍चसाधनवसेन च पवत्तितो चतुधा पभेदो होति, तेसं चतुन्‍नं सतिपट्ठानानं।

    Satipaṭṭhānānanti ārammaṇesu okkantitvā pakkanditvā upaṭṭhānato paṭṭhānaṃ, satiyeva paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. Kāyavedanācittadhammesu panassā asubhadukkhāniccānattākāragahaṇavasena subhasukhaniccattasaññāpahānakiccasādhanavasena ca pavattito catudhā pabhedo hoti, tesaṃ catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ.

    चतुन्‍नं सम्मप्पधानानन्ति पदहन्ति एतेनाति पधानं, सोभनं पधानं सम्मप्पधानं, सम्मा वा पदहन्ति एतेनाति सम्मप्पधानं, सोभनं वा तं किलेसविरूपत्तविरहतो, पधानञ्‍च हितसुखनिप्फादकट्ठेन सेट्ठभावावहनतो, पधानभावकरणतो चाति सम्मप्पधानं, वीरियस्सेतं अधिवचनं। उप्पन्‍नुप्पन्‍नानं अनुप्पन्‍नुप्पन्‍नानञ्‍च चतुन्‍नं अकुसलकुसलानं पहानानुप्पत्तिउप्पादट्ठितिकिच्‍चसाधनवसेन पवत्तितो पनस्स चतुधा पभेदो होति, तेसं चतुन्‍नं सम्मप्पधानानं।

    Catunnaṃ sammappadhānānanti padahanti etenāti padhānaṃ, sobhanaṃ padhānaṃ sammappadhānaṃ, sammā vā padahanti etenāti sammappadhānaṃ, sobhanaṃ vā taṃ kilesavirūpattavirahato, padhānañca hitasukhanipphādakaṭṭhena seṭṭhabhāvāvahanato, padhānabhāvakaraṇato cāti sammappadhānaṃ, vīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Uppannuppannānaṃ anuppannuppannānañca catunnaṃ akusalakusalānaṃ pahānānuppattiuppādaṭṭhitikiccasādhanavasena pavattito panassa catudhā pabhedo hoti, tesaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ.

    चतुन्‍नं इद्धिपादानन्ति एत्थ छन्दवीरियचित्तवीमंसासु एकेको इज्झतीति इद्धि, समिज्झति निप्फज्‍जतीति अत्थो। इज्झन्ति वा एताय सत्ता इद्धा वुद्धा उक्‍कंसगता होन्तीति इद्धि। पठमेन अत्थेन इद्धियेव पादोति इद्धिपादो, इद्धिकोट्ठासोति अत्थो। दुतियेन अत्थेन इद्धिया पादोति इद्धिपादो, पादोति पतिट्ठा अधिगमुपायोति अत्थो। तेन हि यस्मा उपरूपरिविसेससङ्खातं इद्धिं पज्‍जन्ति पापुणन्ति, तस्मा पादोति वुच्‍चति। तेसं चतुन्‍नं इद्धिपादानं।

    Catunnaṃ iddhipādānanti ettha chandavīriyacittavīmaṃsāsu ekeko ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi. Paṭhamena atthena iddhiyeva pādoti iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyena atthena iddhiyā pādoti iddhipādo, pādoti patiṭṭhā adhigamupāyoti attho. Tena hi yasmā uparūparivisesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Tesaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ.

    सत्तन्‍नं बोज्झङ्गानन्ति बोधिया, बोधिस्स वा अङ्गाति बोज्झङ्गा। इदं वुत्तं होति, या एसा धम्मसामग्गी याय लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्‍जमानाय लीनुद्धच्‍चपतिट्ठानायूहनकामसुखत्तकिलमथानुयोगउच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूताय सतिधम्मविचयवीरियपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासङ्खाताय धम्मसामग्गिया अरियसावको बुज्झतीति कत्वा ‘‘बोधी’’ति वुच्‍चति, बुज्झतीति किलेससन्ताननिद्दाय उट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्‍चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोति, तस्सा धम्मसामग्गिसङ्खाताय बोधिया अङ्गातिपि बोज्झङ्गा झानङ्गमग्गङ्गादीनि विय। यो पनेस यथावुत्तप्पकाराय एताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति कत्वा अरियसावको ‘‘बोधी’’ति वुच्‍चति, तस्स बोधिस्स अङ्गातिपि बोज्झङ्गा सेनङ्गरथङ्गादयो विय। तेनाहु अट्ठकथाचरिया ‘‘बुज्झनकस्स पुग्गलस्स अङ्गाति बोज्झङ्गा’’ति। तेसं सत्तन्‍नं बोज्झङ्गानं।

    Sattannaṃ bojjhaṅgānanti bodhiyā, bodhissa vā aṅgāti bojjhaṅgā. Idaṃ vuttaṃ hoti, yā esā dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā ‘‘bodhī’’ti vuccati, bujjhatīti kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, tassā dhammasāmaggisaṅkhātāya bodhiyā aṅgātipi bojjhaṅgā jhānaṅgamaggaṅgādīni viya. Yo panesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako ‘‘bodhī’’ti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti bojjhaṅgā’’ti. Tesaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ.

    अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्साति अरियोति तंतंमग्गवज्झकिलेसेहि आरकत्ता अरियभावकरत्ता अरियफलपटिलाभकरत्ता च अरियो। अट्ठङ्गानि अस्साति अट्ठङ्गिको। स्वायं चतुरङ्गिका विय सेना, पञ्‍चङ्गिकं विय च तूरियं अङ्गमत्तमेव होति, अङ्गविनिमुत्तो नत्थि। निब्बानं मग्गति, किलेसे वा मारेन्तो गच्छतीति मग्गो, तस्स अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स भावनानुयोगस्स। इमेसं कुसलानं धम्मानन्ति वुत्तप्पकारानं लोकियलोकुत्तरकुसलधम्मानं। अन्तरायायाति लोकुत्तरकुसलधम्मानं अन्तरायाय अन्तरधानाय लोकियकुसलधम्मानं परिच्‍चागाय।

    Ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti ariyoti taṃtaṃmaggavajjhakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya ca tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Nibbānaṃ maggati, kilese vā mārento gacchatīti maggo, tassa ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa bhāvanānuyogassa. Imesaṃ kusalānaṃ dhammānanti vuttappakārānaṃ lokiyalokuttarakusaladhammānaṃ. Antarāyāyāti lokuttarakusaladhammānaṃ antarāyāya antaradhānāya lokiyakusaladhammānaṃ pariccāgāya.

    तेसु लोकुत्तरकुसलधम्मानं उप्पज्‍जितुं अप्पदानट्ठेन परिस्सया नाम। ते हि उप्पज्‍जित्वा निरुज्झमाना उपद्दवं नावहन्ति। तत्थेतेति तस्मिं अत्तभावे एते। पापकाति लामका। अत्तभावसन्‍निस्सयाति अत्तभावं उपनिस्साय आरम्मणं कत्वा उप्पज्‍जन्तीति अत्तभावसन्‍निस्सया। दकेति उदके।

    Tesu lokuttarakusaladhammānaṃ uppajjituṃ appadānaṭṭhena parissayā nāma. Te hi uppajjitvā nirujjhamānā upaddavaṃ nāvahanti. Tattheteti tasmiṃ attabhāve ete. Pāpakāti lāmakā. Attabhāvasannissayāti attabhāvaṃ upanissāya ārammaṇaṃ katvā uppajjantīti attabhāvasannissayā. Daketi udake.

    वुत्तं हेतन्ति कथितञ्हि एतं। सान्तेवासिकोति अन्तेवासिकसङ्खातेन किलेसेन सह वसतीति सान्तेवासिको। साचरियकोति समुदाचरणसङ्खातेन किलेसेन सह वसतीति साचरियको।

    Vuttaṃhetanti kathitañhi etaṃ. Sāntevāsikoti antevāsikasaṅkhātena kilesena saha vasatīti sāntevāsiko. Sācariyakoti samudācaraṇasaṅkhātena kilesena saha vasatīti sācariyako.

    चक्खुना रूपं दिस्वाति चक्खुविञ्‍ञाणेन रूपं पस्सित्वा। उपरि सोतेन सद्दं सुत्वातिआदीसुपि एसेव नयो। उप्पज्‍जन्तीति समुदाचरन्ति। सरसङ्कप्पाति नानारम्मणे संसरणवसेन उप्पन्‍ना परिकप्पा। संयोजनियाति आरम्मणभावं उपगन्त्वा संयोजनसम्बन्धनेन संयोजनानं हिता। त्यस्साति ते पापका अस्स पुग्गलस्स। अन्तो वसन्तीति अब्भन्तरे चित्ते निवसन्ति। अन्वासवन्तीति किलेससन्तानं अनुगन्त्वा भुसं सवन्ति अनुबन्धन्ति। ते नन्ति तं पुग्गलं एते अकुसला धम्मा। समुदाचरन्तीति सम्मा आचरन्ति पवत्तन्तीति अत्थो।

    Cakkhunā rūpaṃ disvāti cakkhuviññāṇena rūpaṃ passitvā. Upari sotena saddaṃ sutvātiādīsupi eseva nayo. Uppajjantīti samudācaranti. Sarasaṅkappāti nānārammaṇe saṃsaraṇavasena uppannā parikappā. Saṃyojaniyāti ārammaṇabhāvaṃ upagantvā saṃyojanasambandhanena saṃyojanānaṃ hitā. Tyassāti te pāpakā assa puggalassa. Anto vasantīti abbhantare citte nivasanti. Anvāsavantīti kilesasantānaṃ anugantvā bhusaṃ savanti anubandhanti. Te nanti taṃ puggalaṃ ete akusalā dhammā. Samudācarantīti sammā ācaranti pavattantīti attho.

    किलिस्सनट्ठेन मला। सत्तुअत्थेन अमित्ता। वेरिअत्थेन सपत्ता। हननट्ठेन वधका। पच्‍चामित्तट्ठेन पच्‍चत्थिका। अथ वा मला सूरियस्सोपक्‍किलेसवलाहका विय। अमित्ता सूरियस्स धूमं विय। सपत्ता सूरियस्स हिमं विय। वधका सूरियस्स रजं विय। पच्‍चत्थिका सूरियस्स राहु विय। ‘‘मला सुवण्णस्स मलं विय चित्तप्पभानासका। अमित्ता काळलोहमलं विय चित्ते सिनिद्धभावनासका, सपत्ता युगनद्धं युज्झन्ता सपत्ता विय चित्ते पतिट्ठितधम्मधंसका। वधका मनुस्सघातका विय धम्मघातका। पच्‍चत्थिका रञ्‍ञा उपगतस्स विनासो विय मोक्खमग्गस्स पटिसेधका’’ति एवमेके वण्णयन्ति।

    Kilissanaṭṭhena malā. Sattuatthena amittā. Veriatthena sapattā. Hananaṭṭhena vadhakā. Paccāmittaṭṭhena paccatthikā. Atha vā malā sūriyassopakkilesavalāhakā viya. Amittā sūriyassa dhūmaṃ viya. Sapattā sūriyassa himaṃ viya. Vadhakā sūriyassa rajaṃ viya. Paccatthikā sūriyassa rāhu viya. ‘‘Malā suvaṇṇassa malaṃ viya cittappabhānāsakā. Amittā kāḷalohamalaṃ viya citte siniddhabhāvanāsakā, sapattā yuganaddhaṃ yujjhantā sapattā viya citte patiṭṭhitadhammadhaṃsakā. Vadhakā manussaghātakā viya dhammaghātakā. Paccatthikā raññā upagatassa vināso viya mokkhamaggassa paṭisedhakā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    अनत्थजननोति न अत्थं अनत्थं, तं अनत्थं उप्पादेतीति अनत्थजननो। को सो? लोभो। चित्तप्पकोपनोति चित्तस्स पकोपनो चलनो, कुसलं निवारेत्वा चित्तं रुन्धतीति अत्थो। भयमन्तरतो जातन्ति अब्भन्तरे अत्तनो चित्तेयेव जातं, अनत्थजननादिभयहेतु। तं जनो नावबुज्झतीति तं भयं बालमहाजनो अवगन्त्वा ओतरित्वा न जानाति। अत्थन्ति लुद्धो पुग्गलो लोकियलोकुत्तरअत्थं न जानाति। धम्मन्ति तस्स हेतुं। अन्धतमन्ति बहलन्धकारं। यन्ति यस्मा, यं नरं वा। सहतेति अभिभवति।

    Anatthajananoti na atthaṃ anatthaṃ, taṃ anatthaṃ uppādetīti anatthajanano. Ko so? Lobho. Cittappakopanoti cittassa pakopano calano, kusalaṃ nivāretvā cittaṃ rundhatīti attho. Bhayamantarato jātanti abbhantare attano citteyeva jātaṃ, anatthajananādibhayahetu. Taṃ jano nāvabujjhatīti taṃ bhayaṃ bālamahājano avagantvā otaritvā na jānāti. Atthanti luddho puggalo lokiyalokuttaraatthaṃ na jānāti. Dhammanti tassa hetuṃ. Andhatamanti bahalandhakāraṃ. Yanti yasmā, yaṃ naraṃ vā. Sahateti abhibhavati.

    अज्झत्तन्ति सकसन्ताने। उप्पज्‍जमाना उप्पज्‍जन्तीति पुब्बन्ततो उद्धं उप्पज्‍जमाना अहिताय उप्पज्‍जन्ति दुक्खाय । तदुभयेन अफासुविहाराय। अहितायाति चेतसिकदुक्खत्थाय। दुक्खायाति कायिकदुक्खत्थाय। अफासुविहारायाति तदुभयेन न सुखविहारत्थाय। अथ वा ‘‘उप्पज्‍जमाना उप्पज्‍जन्तीति भवङ्गचलनतो पट्ठाय याव वोट्ठब्बना, ताव उप्पज्‍जमाना नाम। वोट्ठब्बनं पन पत्वा अनिवत्तनभावेन उप्पज्‍जन्ति नामा’’ति एवमेके वण्णयन्ति।

    Ajjhattanti sakasantāne. Uppajjamānā uppajjantīti pubbantato uddhaṃ uppajjamānā ahitāya uppajjanti dukkhāya . Tadubhayena aphāsuvihārāya. Ahitāyāti cetasikadukkhatthāya. Dukkhāyāti kāyikadukkhatthāya. Aphāsuvihārāyāti tadubhayena na sukhavihāratthāya. Atha vā ‘‘uppajjamānā uppajjantīti bhavaṅgacalanato paṭṭhāya yāva voṭṭhabbanā, tāva uppajjamānā nāma. Voṭṭhabbanaṃ pana patvā anivattanabhāvena uppajjanti nāmā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    तचसारंव सम्फलन्ति अत्तनो फलेन नासितं तचसारसङ्खातं वेळु विय। अरतीति कुसलेसु धम्मेसु उक्‍कण्ठितता। रतीति पञ्‍चकामगुणे अभिरति। लोमहंसोति कण्टकसदिसो हुत्वा उद्धग्गलोमो। इतोनिदानाति अयं अत्तभावो निदानं पच्‍चयो एतेसन्ति इतोनिदाना। इतोजाति इतो अत्तभावतो जाता। इतो समुट्ठाय मनोवितक्‍काति यथा दीघसुत्तकेन पादे बद्धं काकं कुमारका तस्स सुत्तस्स परियन्तं अङ्गुलिं वेठेत्वा ओस्सज्‍जन्ति, सो दूरं गन्त्वापि पुन तेसं पादमूलेयेव पतति, एवमेव इतो अत्तभावतो समुट्ठाय पापवितक्‍का चित्तं ओस्सज्‍जन्ति।

    Tacasāraṃva samphalanti attano phalena nāsitaṃ tacasārasaṅkhātaṃ veḷu viya. Aratīti kusalesu dhammesu ukkaṇṭhitatā. Ratīti pañcakāmaguṇe abhirati. Lomahaṃsoti kaṇṭakasadiso hutvā uddhaggalomo. Itonidānāti ayaṃ attabhāvo nidānaṃ paccayo etesanti itonidānā. Itojāti ito attabhāvato jātā. Ito samuṭṭhāya manovitakkāti yathā dīghasuttakena pāde baddhaṃ kākaṃ kumārakā tassa suttassa pariyantaṃ aṅguliṃ veṭhetvā ossajjanti, so dūraṃ gantvāpi puna tesaṃ pādamūleyeva patati, evameva ito attabhāvato samuṭṭhāya pāpavitakkā cittaṃ ossajjanti.

    ‘‘सान्तेवासिको’’तिआदिकं पठमसुत्तं किलेसेन सहवासं सन्धाय वुत्तं। ‘‘तयोमे, भिक्खवे, अन्तरामला’’तिआदिकं दुतियं कुसलधम्ममलीनकरणवसेन अत्थानत्थस्स अजाननवसेन च। ‘‘तयो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्‍जमाना’’तिआदिकं ततियं अत्तनो निस्सयघातनवसेन। ‘‘रागो च दोसो च इतोनिदाना’’तिआदिकं चतुत्थं किलेसानं पतिट्ठादस्सनवसेन वुत्तन्ति ञातब्बं।

    ‘‘Sāntevāsiko’’tiādikaṃ paṭhamasuttaṃ kilesena sahavāsaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Tayome, bhikkhave, antarāmalā’’tiādikaṃ dutiyaṃ kusaladhammamalīnakaraṇavasena atthānatthassa ajānanavasena ca. ‘‘Tayo kho, mahārāja, purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā’’tiādikaṃ tatiyaṃ attano nissayaghātanavasena. ‘‘Rāgo ca doso ca itonidānā’’tiādikaṃ catutthaṃ kilesānaṃ patiṭṭhādassanavasena vuttanti ñātabbaṃ.

    ततो ततो परिस्सयतोति तम्हा तम्हा उपद्दवा। तं पुग्गलन्ति वुत्तप्पकारकिलेससमङ्गीपुग्गलं। दुक्खं अन्वेतीति दुक्खं अनु एति मातु पच्छतो खीरपिवको विय। अनुगच्छतीति समीपं गच्छति चोरघातको विय वज्झप्पत्तस्स । अन्वायिकं होतीति सम्पत्तं होति धम्मगन्थिकाय परिच्छेदो विय। जातिदुक्खन्ति जातिसद्दस्स ताव अनेके अत्था पवेदिता। यथा –

    Tato tato parissayatoti tamhā tamhā upaddavā. Taṃ puggalanti vuttappakārakilesasamaṅgīpuggalaṃ. Dukkhaṃ anvetīti dukkhaṃ anu eti mātu pacchato khīrapivako viya. Anugacchatīti samīpaṃ gacchati coraghātako viya vajjhappattassa . Anvāyikaṃ hotīti sampattaṃ hoti dhammaganthikāya paricchedo viya. Jātidukkhanti jātisaddassa tāva aneke atthā paveditā. Yathā –

    भवो कुलं निकायो च, सीलं पञ्‍ञत्ति लक्खणं।

    Bhavo kulaṃ nikāyo ca, sīlaṃ paññatti lakkhaṇaṃ;

    पसूति सन्धि चेवाति, जातिअत्था पवेदिता॥

    Pasūti sandhi cevāti, jātiatthā paveditā.

    तथा हिस्स ‘‘एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो’’तिआदीसु (पारा॰ १२; दी॰ नि॰ १.३१; म॰ नि॰ २.२५७) भवो अत्थो। ‘‘अक्खित्तो अनुपक्‍कुट्ठो जातिवादेना’’ति (दी॰ नि॰ १.३०३) एत्थ कुलं। ‘‘अत्थि, विसाखे, निगण्ठा नाम समणजाती’’ति (अ॰ नि॰ ३.७१) एत्थ निकायो। ‘‘यतोहं, भगिनि, अरियाय जातिया जातो नाभिजानामी’’ति (म॰ नि॰ २.३५१) एत्थ अरियसीलं। ‘‘तिरिया नाम तिणजाति नाभिया उग्गन्त्वा नभं आहच्‍च ठिता अहोसी’’ति (अ॰ नि॰ ५.१९६) एत्थ पञ्‍ञत्ति। ‘‘जाति द्वीहि खन्धेहि सङ्गहिता’’ति (धातु॰ ७१) एत्थ सङ्खतलक्खणं। ‘‘सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो’’ति (दी॰ नि॰ २.३१; म॰ नि॰ ३.२०७) एत्थ पसूति। ‘‘भवपच्‍चया जाती’’ति (महाव॰ १; उदा॰ १; म॰ नि॰ १.४०३; सं॰ नि॰ २.५३; विभ॰ २२५; कथा॰ ४५०) च, ‘‘जातिपि दुक्खा’’ति (महाव॰ १४; विभ॰ १९०; दी॰ नि॰ २.३८७; म॰ नि॰ २.३७३; सं॰ नि॰ ५.१०८१; पटि॰ म॰ २.३०) च एत्थ परियायतो पटिसन्धिक्खणो, निप्परियायतो पन तत्थ तत्थ निब्बत्तमानानं सत्तानं ये ये खन्धा पातुभवन्ति, तेसं तेसं पठमपातुभावो जाति नाम।

    Tathā hissa ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’tiādīsu (pārā. 12; dī. ni. 1.31; ma. ni. 2.257) bhavo attho. ‘‘Akkhitto anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.303) ettha kulaṃ. ‘‘Atthi, visākhe, nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāyo. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto nābhijānāmī’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīlaṃ. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññatti. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) ettha pasūti. ‘‘Bhavapaccayā jātī’’ti (mahāva. 1; udā. 1; ma. ni. 1.403; saṃ. ni. 2.53; vibha. 225; kathā. 450) ca, ‘‘jātipi dukkhā’’ti (mahāva. 14; vibha. 190; dī. ni. 2.387; ma. ni. 2.373; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) ca ettha pariyāyato paṭisandhikkhaṇo, nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ tesaṃ paṭhamapātubhāvo jāti nāma.

    कस्मा पनेसा जाति दुक्खाति चे? अनेकेसं दुक्खानं वत्थुभावतो। अनेकानि हि दुक्खानि। सेय्यथिदं – दुक्खदुक्खं विपरिणामदुक्खं सङ्खारदुक्खं पटिच्छन्‍नदुक्खं अप्पटिच्छन्‍नदुक्खं परियायदुक्खं निप्परियायदुक्खन्ति।

    Kasmā panesā jāti dukkhāti ce? Anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni hi dukkhāni. Seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ saṅkhāradukkhaṃ paṭicchannadukkhaṃ appaṭicchannadukkhaṃ pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti.

    तत्थ कायिकचेतसिका दुक्खवेदना सभावतो च नामतो च दुक्खत्ता ‘‘दुक्खदुक्ख’’न्ति वुच्‍चति।

    Tattha kāyikacetasikā dukkhavedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā ‘‘dukkhadukkha’’nti vuccati.

    सुखवेदना विपरिणामेन दुक्खुप्पत्तिहेतुतो विपरिणामदुक्खं। उपेक्खावेदना चेव अवसेसा च तेभूमका सङ्खारा उदयब्बयपीळितत्ता सङ्खारदुक्खं।

    Sukhavedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ.

    कण्णसूलदन्तसूलरागजपरिळाहदोसमोहजपरिळाहादि कायिकचेतसिको आबाधो पुच्छित्वा जानितब्बतो उपक्‍कमस्स च अपाकटभावतो पटिच्छन्‍नदुक्खं। अपाकटदुक्खन्तिपि वुच्‍चति।

    Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosamohajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ. Apākaṭadukkhantipi vuccati.

    द्वत्तिंसकम्मकारणादिसमुट्ठानो आबाधो अपुच्छित्वाव जानितब्बतो उपक्‍कमस्स च पाकटभावतो अप्पटिच्छन्‍नदुक्खं। पाकटदुक्खन्तिपि वुच्‍चति।

    Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Pākaṭadukkhantipi vuccati.

    ठपेत्वा दुक्खदुक्खं सेसं दुक्खसच्‍चविभङ्गे आगतं जातिआदि सब्बम्पि तस्स तस्स दुक्खस्स वत्थुभावतो परियायदुक्खं। दुक्खदुक्खं पन निप्परियायदुक्खन्ति वुच्‍चति।

    Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati.

    तत्रायं जाति यं तं बालपण्डितसुत्तादीसु (म॰ नि॰ ३.२४६ आदयो) भगवतापि उपमावसेन पकासितं आपायिकं दुक्खं, यञ्‍च सुगतियम्पि मनुस्सलोके गब्भोक्‍कन्तिमूलकादिभेदं दुक्खं उप्पज्‍जति, तस्स वत्थुभावतो दुक्खा।

    Tatrāyaṃ jāti yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā.

    तत्रिदं गब्भोक्‍कन्तिमूलकादिभेदं दुक्खं – अयञ्हि सत्तो मातुकुच्छिम्हि निब्बत्तमानो न उप्पलपदुमपुण्डरिकादीसु निब्बत्तति, अथ खो हेट्ठा आमासयस्स उपरि पक्‍कासयस्स उदरपटलपिट्ठिकण्टकानं वेमज्झे परमसम्बाधे तिब्बन्धकारे नानाकुणपगन्धपरिभाविते असुचिपरमदुग्गन्धपवनविचरिते अधिमत्तजेगुच्छे कुच्छिप्पदेसे पूतिमच्छपूतिकुम्मासचन्दनिकादीसु किमि विय निब्बत्तति। सो तत्थ निब्बत्तो दस मासे मातुकुच्छिसम्भवेन उस्मना पुटपाकं विय पच्‍चमानो पिट्ठपिण्डि विय सेदियमानो समिञ्‍जनपसारणादिविरहितो अधिमत्तं दुक्खं पच्‍चनुभोतीति, इदं ताव गब्भोक्‍कन्तिमूलकं दुक्खं।

    Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarikādīsu nibbattati, atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇṭakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvite asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādivirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti, idaṃ tāva gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ.

    यं पन सो मातु सहसा उपक्खलनगमननिसीदनवुट्ठानपरिवत्तनादीसु सुराधुत्तहत्थगतो एळको विय अहितुण्डिकहत्थगतो सप्पपोतको विय च आकड्ढनपरिकड्ढनओधुननद्धुननादिना उपक्‍कमेन अधिमत्तं दुक्खं अनुभवति, यञ्‍च मातु सीतुदकपानकाले सीतनरकुपपन्‍नो विय उण्हयागुभत्तादिअज्झोहरणकाले अङ्गारवुट्ठिसम्परिकिण्णो विय लोणम्बिलादिअज्झोहरणकाले खारापटिच्छकादिकम्मकारणपत्तो विय तिब्बं दुक्खं अनुभोति, इदं गब्भपरिहरणमूलकं दुक्खं।

    Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanavuṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahituṇḍikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunanaddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhaṃ anubhavati, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakupapanno viya uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpaṭicchakādikammakāraṇapatto viya tibbaṃ dukkhaṃ anubhoti, idaṃ gabbhapariharaṇamūlakaṃ dukkhaṃ.

    यं पनस्स मूळ्हगब्भाय मातुया मित्तामच्‍चसुहज्‍जादीहिपि अदस्सनारहे दुक्खुप्पत्तिट्ठाने छेदनफालनादीहि दुक्खं उप्पज्‍जति, इदं गब्भविपत्तिमूलकं दुक्खं।

    Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati, idaṃ gabbhavipattimūlakaṃ dukkhaṃ.

    यं विजायमानाय मातुया कम्मजेहि वातेहि परिवत्तेत्वा नरकपपातं विय अतिभयानकं योनिमग्गं पटिपातियमानस्स परमसम्बाधेन च योनिमुखेन ताळच्छिग्गळेन विय महानागस्स निकड्ढियमानस्स नरकसत्तस्स विय च सङ्घातपब्बतेहि विचुण्णियमानस्स दुक्खं उप्पज्‍जति, इदं विजायनमूलकं दुक्खं।

    Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakapapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa paramasambādhena ca yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya mahānāgassa nikaḍḍhiyamānassa narakasattassa viya ca saṅghātapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati, idaṃ vijāyanamūlakaṃ dukkhaṃ.

    यं पन जातस्स तरुणवणसदिससुखुमालसरीरस्स हत्थग्गहणन्हापनधोवनचोळपरिमज्‍जनादिकाले सूचिमुखखुरधाराहि विज्झनफालनसदिसं दुक्खं उप्पज्‍जति, इदं मातुकुच्छितो बहिनिक्खमनमूलकं दुक्खं।

    Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisasukhumālasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhārāhi vijjhanaphālanasadisaṃ dukkhaṃ uppajjati, idaṃ mātukucchito bahinikkhamanamūlakaṃ dukkhaṃ.

    यं पन ततो परं पवत्तियं अत्तनाव अत्तानं वधेन्तस्स अचेलकवतादिवसेन आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तस्स कोधवसेन अभुञ्‍जन्तस्स उब्बन्धन्तस्स च दुक्खं होति, इदं अत्तूपक्‍कममूलकं दुक्खं।

    Yaṃ pana tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti, idaṃ attūpakkamamūlakaṃ dukkhaṃ.

    यं पन परतो वधबन्धनादीनि अनुभवन्तस्स दुक्खं उप्पज्‍जति, इदं परूपक्‍कममूलकं दुक्खन्ति।

    Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati, idaṃ parūpakkamamūlakaṃ dukkhanti.

    इति इमस्स सब्बस्सापि दुक्खस्स अयं जाति वत्थुमेव होति, इदं जातिदुक्खं अन्वेति।

    Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hoti, idaṃ jātidukkhaṃ anveti.

    जरादुक्खन्ति दुविधा जरा – सङ्खतलक्खणञ्‍च खण्डिच्‍चादिसम्मतो सन्ततियं एकभवपरियापन्‍नो खन्धपुराणभावो च, सा इध अधिप्पेता। सा पनेसा दुक्खा सङ्खारदुक्खभावतो चेव दुक्खवत्थुतो च। यं हिदं अङ्गपच्‍चङ्गसिथिलभावतो इन्द्रियविकारविरूपता योब्बनविनासबलूपघातसतिमतिविप्पवासपरपरिभवादिअनेकपच्‍चयं कायिकचेतसिकं दुक्खमुप्पज्‍जति, जरा तस्स वत्थु। तेनेतं वुच्‍चति –

    Jarādukkhanti duvidhā jarā – saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpanno khandhapurāṇabhāvo ca, sā idha adhippetā. Sā panesā dukkhā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca. Yaṃ hidaṃ aṅgapaccaṅgasithilabhāvato indriyavikāravirūpatā yobbanavināsabalūpaghātasatimativippavāsaparaparibhavādianekapaccayaṃ kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘अङ्गानं सिथिलभावा, इन्द्रियानं विकारतो।

    ‘‘Aṅgānaṃ sithilabhāvā, indriyānaṃ vikārato;

    योब्बनस्स विनासेन, बलस्स उपघाततो॥

    Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.

    ‘‘विप्पवासा सतादीनं, पुत्तदारेहि अत्तनो।

    ‘‘Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;

    अप्पसादनीयतो चेव, भिय्यो बालत्तपत्तिया॥

    Appasādanīyato ceva, bhiyyo bālattapattiyā.

    ‘‘पप्पोति दुक्खं यं मच्‍चो, कायिकं मानसं तथा।

    ‘‘Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;

    सब्बमेतं जराहेतु, यस्मा तस्मा जरा दुखा’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९२; विसुद्धि॰ २.५४२)।

    Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 192; visuddhi. 2.542);

    इदं जरादुक्खं अन्वेतीति सम्बन्धो। ब्याधीति विविधं दुक्खं आदहति विदहतीति ब्याधि। ब्याधयति तापयति कम्पयतीति वा ब्याधि।

    Idaṃ jarādukkhaṃ anvetīti sambandho. Byādhīti vividhaṃ dukkhaṃ ādahati vidahatīti byādhi. Byādhayati tāpayati kampayatīti vā byādhi.

    मरणदुक्खन्ति एत्थापि दुविधं मरणं सङ्खतलक्खणञ्‍च, यं सन्धाय वुत्तं ‘‘जरामरणं द्वीहि खन्धेहि सङ्गहित’’न्ति (धातु॰ ७१)। एकभवपरियापन्‍नजीवितिन्द्रियपबन्धविच्छेदो च, यं सन्धाय वुत्तं ‘‘निच्‍चं मरणतो भय’’न्ति (सु॰ नि॰ ५८१; जा॰ १.११.८८)। तं इध अधिप्पेतं। जातिपच्‍चया मरणं उपक्‍कममरणं सरसमरणं आयुक्खयमरणं पुञ्‍ञक्खयमरणन्तिपि तस्सेव नामं। पुन खणिकमरणं सम्मुतिमरणं समुच्छेदमरणन्ति अयम्पि भेदो वेदितब्बो। पवत्ते रूपारूपधम्मानं भेदो खणिकमरणं नाम। तिस्सो मतो फुस्सो मतोति इदं परमत्थतो सत्तस्स अभावा, सस्सं मतं, रुक्खो मतोति इदम्पि जीवितिन्द्रियस्स अभावा सम्मुतिमरणं नाम। खीणासवस्स अप्पटिसन्धिका कालकिरिया समुच्छेदमरणं नाम। बाहिरसम्मुतिमरणं ठपेत्वा इतरं सम्मुतिमरणञ्‍च इध यथावुत्तप्पबन्धविच्छेदनभावेन सङ्गहितं, दुक्खस्स पन वत्थुभावतो दुक्खं। तेनेतं वुच्‍चति –

    Maraṇadukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ saṅkhatalakkhaṇañca, yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71). Ekabhavapariyāpannajīvitindriyapabandhavicchedo ca, yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘niccaṃ maraṇato bhaya’’nti (su. ni. 581; jā. 1.11.88). Taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayā maraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Puna khaṇikamaraṇaṃ sammutimaraṇaṃ samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo khaṇikamaraṇaṃ nāma. Tisso mato phusso matoti idaṃ paramatthato sattassa abhāvā, sassaṃ mataṃ, rukkho matoti idampi jīvitindriyassa abhāvā sammutimaraṇaṃ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā samucchedamaraṇaṃ nāma. Bāhirasammutimaraṇaṃ ṭhapetvā itaraṃ sammutimaraṇañca idha yathāvuttappabandhavicchedanabhāvena saṅgahitaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvato dukkhaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘पापस्स पापकम्मादि-निमित्तमनुपस्सतो।

    ‘‘Pāpassa pāpakammādi-nimittamanupassato;

    भद्दस्सापसहन्तस्स, वियोगं पियवत्थुकं।

    Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ;

    मीयमानस्स यं दुक्खं, मानसं अविसेसतो॥

    Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato.

    ‘‘सब्बेसञ्‍चापि यं सन्धि-बन्धनच्छेदनादिकं।

    ‘‘Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ;

    वितुज्‍जमानमम्मानं, होति दुक्खं सरीरजं॥

    Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.

    ‘‘असय्हमप्पतिकारं, दुक्खस्सेतस्सिदं यतो।

    ‘‘Asayhamappatikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;

    मरणं वत्थु तेनेतं, दुक्खमिच्‍चेव भासित’’न्ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९३; विसुद्धि॰ २.५४३)।

    Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsita’’nti. (vibha. aṭṭha. 193; visuddhi. 2.543);

    सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासदुक्खन्ति एत्थ सोकादीसु सोको नाम ञातिब्यसनादीहि फुट्ठस्स अन्तोनिज्झानलक्खणो चित्तसन्तापो। दुक्खो पनस्स दुक्खदुक्खत्ता चेव दुक्खस्स च वत्थुभावतो। तेनेतं वुच्‍चति –

    Sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhanti ettha sokādīsu soko nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa antonijjhānalakkhaṇo cittasantāpo. Dukkho panassa dukkhadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvato. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘सत्तानं हदयं सोको, सल्‍लं विय वितुज्‍जति।

    ‘‘Sattānaṃ hadayaṃ soko, sallaṃ viya vitujjati;

    अग्गितत्तोव नाराचो, भुसञ्‍च डहते पुन॥

    Aggitattova nārāco, bhusañca ḍahate puna.

    ‘‘समावहति च ब्याधि-जरामरणभेदनं।

    ‘‘Samāvahati ca byādhi-jarāmaraṇabhedanaṃ;

    दुक्खम्पि विविधं यस्मा, तस्मा दुक्खोति वुच्‍चती’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९४; विसुद्धि॰ २.५४४)।

    Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatī’’ti. (vibha. aṭṭha. 194; visuddhi. 2.544);

    परिदेवो नाम ञातिब्यसनादीहि फुट्ठस्स वचीपलापो। दुक्खो पनस्स संसारदुक्खभावतो दुक्खवत्थुतो च। तेनेतं वुच्‍चति –

    Paridevo nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa vacīpalāpo. Dukkho panassa saṃsāradukkhabhāvato dukkhavatthuto ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘यं सोकसल्‍लविहतो परिदेवमानो, कण्ठोट्ठतालुतलसोसजमप्पसय्हं।

    ‘‘Yaṃ sokasallavihato paridevamāno, kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;

    भिय्योधिमत्तमधिगच्छतियेव दुक्खं, दुक्खोति तेन भगवा परिदेवमाहा’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९५; विसुद्धि॰ २.५४५)।

    Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ, dukkhoti tena bhagavā paridevamāhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 195; visuddhi. 2.545);

    दुक्खं नाम कायपीळनलक्खणं कायिकं दुक्खं। दुक्खं पनस्स दुक्खदुक्खत्ता चेव मानसदुक्खावहनतो च। तेनेतं वुच्‍चति –

    Dukkhaṃ nāma kāyapīḷanalakkhaṇaṃ kāyikaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ panassa dukkhadukkhattā ceva mānasadukkhāvahanato ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘पीळेति कायिकमिदं, दुक्खं दुक्खञ्‍च मानसं भिय्यो।

    ‘‘Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;

    जनयति यस्मा तस्मा, दुक्खन्ति विसेसतो वुत्त’’न्ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९६-१९७; विसुद्धि॰ २.५४६)।

    Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vutta’’nti. (vibha. aṭṭha. 196-197; visuddhi. 2.546);

    दोमनस्सं नाम चित्तपीळनलक्खणं मानसं दुक्खं। दुक्खं पनस्स दुक्खदुक्खत्ता चेव कायिकदुक्खावहनतो च। चेतोदुक्खसमप्पिता हि केसे पकिरिय कन्दन्ति, उरानि पतिपिसेन्ति, आवट्टन्ति, विवट्टन्ति, छिन्‍नपपातं पपतन्ति, सत्थं आहरन्ति, विसं खादन्ति, रज्‍जुया उब्बन्धन्ति, अग्गिं पविसन्ति, नानप्पकारं दुक्खं अनुभवन्ति। तेनेतं वुच्‍चति –

    Domanassaṃ nāma cittapīḷanalakkhaṇaṃ mānasaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ panassa dukkhadukkhattā ceva kāyikadukkhāvahanato ca. Cetodukkhasamappitā hi kese pakiriya kandanti, urāni patipisenti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti, nānappakāraṃ dukkhaṃ anubhavanti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘पीळेति यतो चित्तं, कायस्स च पीळनं समावहति।

    ‘‘Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;

    दुक्खन्ति दोमनस्सम्पि, दोमनस्सं ततो अहू’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९६-१९७; विसुद्धि॰ २.५४७)।

    Dukkhanti domanassampi, domanassaṃ tato ahū’’ti. (vibha. aṭṭha. 196-197; visuddhi. 2.547);

    उपायासो नाम ञातिब्यसनादीहि फुट्ठस्स अधिमत्तचेतोदुक्खप्पभावितो दोसोयेव। सङ्खारक्खन्धपरियापन्‍नो एको धम्मोति एके। दुक्खो पनस्स सङ्खारदुक्खभावतो चित्तं परिदहनतो कायस्स विहननतो च। तेनेतं वुच्‍चति –

    Upāyāso nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa adhimattacetodukkhappabhāvito dosoyeva. Saṅkhārakkhandhapariyāpanno eko dhammoti eke. Dukkho panassa saṅkhāradukkhabhāvato cittaṃ paridahanato kāyassa vihananato ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘चित्तस्स च परिदहना, कायस्स विहननतो च अधिमत्तं।

    ‘‘Cittassa ca paridahanā, kāyassa vihananato ca adhimattaṃ;

    यं दुक्खमुपायासो, जनेति दुक्खो ततो वुत्तो’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९८; विसुद्धि॰ २.५४८)।

    Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto’’ti. (vibha. aṭṭha. 198; visuddhi. 2.548);

    एत्थ च मन्दग्गिना अन्तोभाजने पाको विय सोको, तिक्खग्गिना पच्‍चमानस्स भाजनतो बहि निक्खमनं विय परिदेवो, बहि निक्खन्तावसेसस्स निक्खमितुम्पि अप्पहोन्तस्स अन्तोभाजनेयेव याव परिक्खया पाको विय उपायासो दट्ठब्बो।

    Ettha ca mandagginā antobhājane pāko viya soko, tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahi nikkhamanaṃ viya paridevo, bahi nikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.

    नेरयिकं दुक्खन्ति निरये पञ्‍चविधबन्धनादिकं दुक्खं अन्वेति, तं देवदूतसुत्तेन दीपेतब्बं। तेनेतं वुच्‍चति –

    Nerayikaṃ dukkhanti niraye pañcavidhabandhanādikaṃ dukkhaṃ anveti, taṃ devadūtasuttena dīpetabbaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘जायेथ नो चे नरकेसु सत्तो, तत्थग्गिदाहादिकमप्पसय्हं।

    ‘‘Jāyetha no ce narakesu satto, tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;

    लभेथ दुक्खं नु कुहिं पतिट्ठं, इच्‍चाह दुक्खाति मुनीध जाति’’न्ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९१; विसुद्धि॰ २.५४१)।

    Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ, iccāha dukkhāti munīdha jāti’’nti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    तिरच्छानयोनिकं दुक्खन्ति तिरच्छानेसु कसापतोदताळनविज्झनादिकं अनेकविधं दुक्खं अन्वेति, तं बालपण्डितसुत्ततो गहेतब्बं। तेनेतं वुच्‍चति –

    Tiracchānayonikaṃdukkhanti tiracchānesu kasāpatodatāḷanavijjhanādikaṃ anekavidhaṃ dukkhaṃ anveti, taṃ bālapaṇḍitasuttato gahetabbaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘दुक्खं तिरच्छेसु कसापतोददण्डाभिघातादिभवं अनेकं।

    ‘‘Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatodadaṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;

    यं तं कथं तत्थ भवेय्य जातिं, विना तहिं जाति ततोपि दुक्खा’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९१; विसुद्धि॰ २.५४१)।

    Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ, vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    पेत्तिविसयिकं दुक्खन्ति पेतेसु पन खुप्पिपास वातातपादिनिब्बत्तं दुक्खञ्‍च लोकन्तरे तिब्बन्धकारे असय्हसीतादिदुक्खञ्‍च अन्वेति। तेनेतं वुच्‍चति –

    Pettivisayikaṃ dukkhanti petesu pana khuppipāsa vātātapādinibbattaṃ dukkhañca lokantare tibbandhakāre asayhasītādidukkhañca anveti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘पेतेसु दुक्खं पन खुप्पिपासावातातपादिप्पभवं विचित्तं।

    ‘‘Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsāvātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;

    यस्मा अजातस्स न तत्थ अत्थि, तस्मापि दुक्खं मुनि जातिमाह॥

    Yasmā ajātassa na tattha atthi, tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.

    ‘‘तिब्बन्धकारे च असय्हसीते, लोकन्तरे यं असुरेसु दुक्खं।

    ‘‘Tibbandhakāre ca asayhasīte, lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;

    न तं भवे तत्थ न चस्स जाति, यतो अयं जाति ततोपि दुक्खा’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९१; विसुद्धि॰ २.५४१)।

    Na taṃ bhave tattha na cassa jāti, yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    मानुसिकं दुक्खन्ति मनुस्सेसु वधबन्धनादिकं दुक्खं। गब्भोक्‍कन्तिमूलकं दुक्खन्ति ‘‘अयञ्हि सत्तो मातुकुच्छिम्हि निब्बत्तमानो न उप्पलपदुमपुण्डरिकादीसु निब्बत्तती’’तिआदिना नयेन यं जातिदुक्खं वुत्तं, इदं ताव गब्भोक्‍कन्तिमूलकं दुक्खं अन्वेति। गब्भे ठितिमूलकं दुक्खन्ति यं पन ‘‘सो मातु सहसा उपक्खलनगमननिसीदना’’तिआदिना नयेन यं तिब्बं दुक्खं वुत्तं, इदं गब्भे ठितिमूलकं दुक्खं अन्वेति। गब्भा वुट्ठानमूलकं दुक्खन्ति ‘‘यं पनस्स मूळ्हगब्भाय मातुया मित्तामच्‍चसुहज्‍जादीहिपि अदस्सनारहे दुक्खुप्पत्तिट्ठाने’’तिआदिना नयेन यं दुक्खं वुत्तं, इदं मातुकुच्छितो बहि निक्खन्तमूलकं दुक्खं अन्वेति। तेनेतं वुच्‍चति –

    Mānusikaṃ dukkhanti manussesu vadhabandhanādikaṃ dukkhaṃ. Gabbhokkantimūlakaṃ dukkhanti ‘‘ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarikādīsu nibbattatī’’tiādinā nayena yaṃ jātidukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ tāva gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Gabbhe ṭhitimūlakaṃ dukkhanti yaṃ pana ‘‘so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanā’’tiādinā nayena yaṃ tibbaṃ dukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ gabbhe ṭhitimūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Gabbhā vuṭṭhānamūlakaṃ dukkhanti ‘‘yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne’’tiādinā nayena yaṃ dukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ mātukucchito bahi nikkhantamūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘यञ्‍चापि गूथनरके विय मातुगब्भे,

    ‘‘Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,

    सत्तो वसं चिरमतो बहि निक्खमनञ्‍च।

    Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca;

    पप्पोति दुक्खमतिघोरमिदम्पि नत्थि,

    Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,

    जातिं विना इतिपि जाति अयञ्हि दुक्खा॥

    Jātiṃ vinā itipi jāti ayañhi dukkhā.

    ‘‘किं भासितेन बहुना ननु यं कुहिञ्‍चि,

    ‘‘Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,

    अत्थीध किञ्‍चिरपि दुक्खमिदं कदाचि।

    Atthīdha kiñcirapi dukkhamidaṃ kadāci;

    नेवत्थि जातिविरहे यदतो महेसि,

    Nevatthi jātivirahe yadato mahesi,

    दुक्खाति सब्बपठमं इममाह जाति’’न्ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ १९१; विसुद्धि॰ २.५४१)।

    Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jāti’’nti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    जातस्सूपनिबन्धकं दुक्खन्ति जातस्स उपनिबन्धनं न्हानलेपनखादनपिवनादिजग्गनदुक्खं अन्वेति। जातस्स पराधेय्यकं दुक्खन्ति परस्स अञ्‍ञस्स आयत्तं इस्सरियदुक्खं अन्वेति। ‘‘सब्बं परवसं दुक्ख’’न्ति हि वुत्तं। अत्तूपक्‍कमं दुक्खन्ति यं अत्तनाव अत्तानं वधेन्तस्स अचेलकवतादिवसेन आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तस्स कोधवसेन अभुञ्‍जन्तस्स उब्बन्धन्तस्स च दुक्खं होति, इदं अत्तूपक्‍कमं दुक्खं अन्वेति। परूपक्‍कमं दुक्खन्ति यं परतो वधबन्धनादीनि अनुभवन्तस्स उप्पज्‍जति, इदं परूपक्‍कमं दुक्खं अन्वेति। दुक्खदुक्खन्ति कायिकचेतसिका दुक्खा वेदना सभावतो च नामतो च दुक्खत्ता दुक्खदुक्खं, इदं दुक्खदुक्खं अन्वेति। सङ्खारदुक्खन्ति उपेक्खावेदना चेव अवसेसा च तेभूमकसङ्खारा उदयब्बयपीळितत्ता सङ्खारदुक्खं, इदं सङ्खारदुक्खं अन्वेति। विपरिणामदुक्खन्ति सुखवेदना विपरिणामदुक्खस्स हेतुतो विपरिणामदुक्खं, इदं विपरिणामदुक्खं अन्वेति।

    Jātassūpanibandhakaṃ dukkhanti jātassa upanibandhanaṃ nhānalepanakhādanapivanādijagganadukkhaṃ anveti. Jātassa parādheyyakaṃ dukkhanti parassa aññassa āyattaṃ issariyadukkhaṃ anveti. ‘‘Sabbaṃ paravasaṃ dukkha’’nti hi vuttaṃ. Attūpakkamaṃ dukkhanti yaṃ attanāva attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti, idaṃ attūpakkamaṃ dukkhaṃ anveti. Parūpakkamaṃ dukkhanti yaṃ parato vadhabandhanādīni anubhavantassa uppajjati, idaṃ parūpakkamaṃ dukkhaṃ anveti. Dukkhadukkhanti kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhaṃ, idaṃ dukkhadukkhaṃ anveti. Saṅkhāradukkhanti upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakasaṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ, idaṃ saṅkhāradukkhaṃ anveti. Vipariṇāmadukkhanti sukhavedanā vipariṇāmadukkhassa hetuto vipariṇāmadukkhaṃ, idaṃ vipariṇāmadukkhaṃ anveti.

    मातुमरणन्ति मातुया मरणं। पितुमरणन्ति पितुनो मरणं। भातुमरणन्ति जेट्ठकनिट्ठभातूनं मरणं। भगिनिमरणन्ति जेट्ठकनिट्ठभगिनीनं मरणं। पुत्तमरणन्ति पुत्तानं मरणं। धीतुमरणन्ति धीतूनं मरणं। ञातिब्यसनं दुक्खन्ति ञातीनं ब्यसनं, चोररोगभयादीहि ञातिक्खयो, ञातिविनासोति अत्थो। तेन ञातिब्यसनेन फुट्ठस्स अज्झोत्थटस्स अभिभूतस्स उप्पन्‍नं दुक्खं ञातिब्यसनं दुक्खं, तं ञातिब्यसनं दुक्खं अन्वेति। सेसेसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – भोगानं ब्यसनं भोगब्यसनं, राजचोरादिवसेन भोगक्खयो, भोगविनासोति अत्थो। वुत्तनयेन तं भोगब्यसनं दुक्खं अन्वेति। रोगब्यसनन्ति रोगो एव ब्यसनं रोगब्यसनं। रोगो हि आरोग्यं ब्यसति विनासेतीति ब्यसनं, वुत्तनयेन तं रोगब्यसनं दुक्खं अन्वेति। सीलब्यसनं दुक्खन्ति सीलस्स ब्यसनं सीलब्यसनं, दुस्सील्यस्सेतं नामं। वुत्तनयेन तं सीलब्यसनं दुक्खं अन्वेति। सम्मादिट्ठिं विनासयमाना उप्पन्‍ना दिट्ठियेव ब्यसनं दिट्ठिब्यसनं, वुत्तनयेन तं दिट्ठिब्यसनं दुक्खं अन्वेति। एत्थ च पुरिमानि द्वे अनिप्फन्‍नानि, पच्छिमानि तीणि निप्फन्‍नानि तिलक्खणाहतानि। पुरिमानि च तीणि नेव कुसलानि नाकुसलानि। सीलदिट्ठिब्यसनद्वयं अकुसलं।

    Mātumaraṇanti mātuyā maraṇaṃ. Pitumaraṇanti pituno maraṇaṃ. Bhātumaraṇanti jeṭṭhakaniṭṭhabhātūnaṃ maraṇaṃ. Bhaginimaraṇanti jeṭṭhakaniṭṭhabhaginīnaṃ maraṇaṃ. Puttamaraṇanti puttānaṃ maraṇaṃ. Dhītumaraṇanti dhītūnaṃ maraṇaṃ. Ñātibyasanaṃ dukkhanti ñātīnaṃ byasanaṃ, corarogabhayādīhi ñātikkhayo, ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassa ajjhotthaṭassa abhibhūtassa uppannaṃ dukkhaṃ ñātibyasanaṃ dukkhaṃ, taṃ ñātibyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ, rājacorādivasena bhogakkhayo, bhogavināsoti attho. Vuttanayena taṃ bhogabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Rogabyasananti rogo eva byasanaṃ rogabyasanaṃ. Rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ, vuttanayena taṃ rogabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sīlabyasanaṃ dukkhanti sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ, dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Vuttanayena taṃ sīlabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ, vuttanayena taṃ diṭṭhibyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni nākusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.

    यथाति ओपम्मे। भिन्‍नं नावन्ति सिथिलबन्धनं नावं, जज्‍जरीभूतं वा पदरुग्घाटिमं वा। दकमेसिन्ति उदकदायिं उदकप्पवेसनिं। ततो ततो उदकं अन्वेतीति ततो ततो भिन्‍नट्ठानतो उदकं पविसति। पुरतोपीति नावाय पुरिमभागतोपि। पच्छतोपीति तस्सा पच्छिमभागतोपि। हेट्ठतोपीति अधोभागतोपि। पस्सतोपीति उभयपस्सतोपि। यं अन्तरन्तरा न वुत्तं, तं पाठानुसारेन वेदितब्बं।

    Yathāti opamme. Bhinnaṃ nāvanti sithilabandhanaṃ nāvaṃ, jajjarībhūtaṃ vā padarugghāṭimaṃ vā. Dakamesinti udakadāyiṃ udakappavesaniṃ. Tato tato udakaṃ anvetīti tato tato bhinnaṭṭhānato udakaṃ pavisati. Puratopīti nāvāya purimabhāgatopi. Pacchatopīti tassā pacchimabhāgatopi. Heṭṭhatopīti adhobhāgatopi. Passatopīti ubhayapassatopi. Yaṃ antarantarā na vuttaṃ, taṃ pāṭhānusārena veditabbaṃ.

    तस्मा कायगतासतिआदिभावनाय जन्तु, सदा सतो हुत्वा विक्खम्भनसमुच्छेदवसेन रूपादीसु वत्थुकामेसु सब्बप्पकारम्पि किलेसकामं परिवज्‍जेन्तो कामानि परिवज्‍जेय्य। एवं ते कामे पहाय तप्पहानकरमग्गेनेव चतुब्बिधम्पि ओघं तरेय्य तरितुं सक्‍कुणेय्य। ततो यथा पुरिसो गरुकं नावं उदकं सिञ्‍चित्वा लहुकाय नावाय अप्पकसिरेनेव पारगू भवेय्य पारं गच्छेय्य, एवमेवं अत्तभावनावं किलेसूदकगरुकं सिञ्‍चित्वा लहुकेन अत्तभावेन पारगू भवेय्य। सब्बधम्मपारं निब्बानं गतो भवेय्य, अरहत्तप्पत्तिया गच्छेय्य अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बानेनाति अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठापेसि।

    Tasmā kāyagatāsatiādibhāvanāya jantu, sadā sato hutvā vikkhambhanasamucchedavasena rūpādīsu vatthukāmesu sabbappakārampi kilesakāmaṃ parivajjento kāmāni parivajjeyya. Evaṃ te kāme pahāya tappahānakaramaggeneva catubbidhampi oghaṃ tareyya tarituṃ sakkuṇeyya. Tato yathā puriso garukaṃ nāvaṃ udakaṃ siñcitvā lahukāya nāvāya appakasireneva pāragū bhaveyya pāraṃ gaccheyya, evamevaṃ attabhāvanāvaṃ kilesūdakagarukaṃ siñcitvā lahukena attabhāvena pāragū bhaveyya. Sabbadhammapāraṃ nibbānaṃ gato bhaveyya, arahattappattiyā gaccheyya anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānenāti arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi.

    तस्माति यस्मा जातिआदिकं दुक्खं एतं पुग्गलं अन्वेति, तस्मा। तंकारणा तंहेतूतिआदीसुपि एसेव नयो। यस्मा वुत्तप्पकारदुक्खं एतं अन्वेति, तंहेतु। यस्मा अन्वेति तप्पच्‍चया, यस्मा अन्वेति तंनिदानन्ति एवं पदयोजना कातब्बा। हेतूतिआदीनि कारणवेवचनानि। कारणञ्हि तेन तस्स फलं हिनोति पवत्ततीति हेतु। तं तं पटिच्‍च फलं एति पवत्ततीति पच्‍चयो। ‘‘हन्द नं गण्हथा’’ति दस्सेन्तं विय अत्तनो फलं निदेतीति निदानं।

    Tasmāti yasmā jātiādikaṃ dukkhaṃ etaṃ puggalaṃ anveti, tasmā. Taṃkāraṇā taṃhetūtiādīsupi eseva nayo. Yasmā vuttappakāradukkhaṃ etaṃ anveti, taṃhetu. Yasmā anveti tappaccayā, yasmā anveti taṃnidānanti evaṃ padayojanā kātabbā. Hetūtiādīni kāraṇavevacanāni. Kāraṇañhi tena tassa phalaṃ hinoti pavattatīti hetu. Taṃ taṃ paṭicca phalaṃ eti pavattatīti paccayo. ‘‘Handa naṃ gaṇhathā’’ti dassentaṃ viya attano phalaṃ nidetīti nidānaṃ.

    ‘‘तंकारणाति अकारणनिक्‍कारणपटिसेधो। तंहेतूति अहेतुमहाभूतहेतुपटिसेधो। तप्पच्‍चयाति अप्पच्‍चयेन सद्धिं असाधारणपच्‍चयपटिसेधो । तंनिदानाति अनिदानेन सह आगमाधिगमनिदानपटिसेधो’’ति एवमेके वण्णयन्ति। एतं आदीनवं सम्पस्समानोति एतं वुत्तप्पकारं उपद्दवं विपस्सनाञाणेन सम्मा पस्समानो दक्खमानो।

    ‘‘Taṃkāraṇāti akāraṇanikkāraṇapaṭisedho. Taṃhetūti ahetumahābhūtahetupaṭisedho. Tappaccayāti appaccayena saddhiṃ asādhāraṇapaccayapaṭisedho . Taṃnidānāti anidānena saha āgamādhigamanidānapaṭisedho’’ti evameke vaṇṇayanti. Etaṃ ādīnavaṃ sampassamānoti etaṃ vuttappakāraṃ upaddavaṃ vipassanāñāṇena sammā passamāno dakkhamāno.

    सदाति मूलपदं। पुन सदाति अत्थपदं। सदाति सब्बदिवसे। सब्बदाति सब्बस्मिं काले। सब्बकालन्ति पुब्बण्हादिसब्बकालं। निच्‍चकालन्ति दिवसे दिवसे। धुवकालन्ति अब्बोच्छिन्‍नकालं। सततन्ति निरन्तरं। समितन्ति एकीभूतं। अब्बोकिण्णन्ति अञ्‍ञेन असम्मिस्सं। पोङ्खानुपोङ्खन्ति पटिपाटिया घटितं ‘‘पोङ्खानुपोङ्खं अविराधितं उपट्ठाती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.१११५) विय। उदकूमिकजातन्ति निब्बत्तउदकऊमितरङ्गं विय। अवीचीति अविरळं। सन्ततीति अनुपच्छिन्‍नं। सहितन्ति घटितं एकीभूतं वा ‘‘सहितं मे, असहितं ते’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२०२) विय। फस्सितन्ति फुसितं ‘‘निवाते फुसितग्गले’’तिआदीसु विय। पुरेभत्तं पच्छाभत्तन्ति द्वे पदानि दिवाकालविभागवसेन। पुरिमं यामं मज्झिमं यामं पच्छिमं यामन्ति तीणि रत्तिविभागवसेन। काळे जुण्हेति अड्ढमासवसेन। वस्से…पे॰… गिम्हेति तीणि उतुवसेन। पुरिमे वयोखन्धे…पे॰… पच्छिमे वयोखन्धेति तीणि वयोविभागवसेन वुत्तानीति ञातब्बं।

    Sadāti mūlapadaṃ. Puna sadāti atthapadaṃ. Sadāti sabbadivase. Sabbadāti sabbasmiṃ kāle. Sabbakālanti pubbaṇhādisabbakālaṃ. Niccakālanti divase divase. Dhuvakālanti abbocchinnakālaṃ. Satatanti nirantaraṃ. Samitanti ekībhūtaṃ. Abbokiṇṇanti aññena asammissaṃ. Poṅkhānupoṅkhanti paṭipāṭiyā ghaṭitaṃ ‘‘poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ upaṭṭhātī’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.1115) viya. Udakūmikajātanti nibbattaudakaūmitaraṅgaṃ viya. Avīcīti aviraḷaṃ. Santatīti anupacchinnaṃ. Sahitanti ghaṭitaṃ ekībhūtaṃ vā ‘‘sahitaṃ me, asahitaṃ te’’tiādīsu (dī. ni. 1.202) viya. Phassitanti phusitaṃ ‘‘nivāte phusitaggale’’tiādīsu viya. Purebhattaṃ pacchābhattanti dve padāni divākālavibhāgavasena. Purimaṃ yāmaṃ majjhimaṃ yāmaṃ pacchimaṃ yāmanti tīṇi rattivibhāgavasena. Kāḷe juṇheti aḍḍhamāsavasena. Vasse…pe… gimheti tīṇi utuvasena. Purime vayokhandhe…pe… pacchime vayokhandheti tīṇi vayovibhāgavasena vuttānīti ñātabbaṃ.

    सतोति चतूहि कारणेहि सतो। ‘‘काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो’’तिआदीनि ‘‘एवं समुच्छेदतो कामे परिवज्‍जेय्या’’ति परियोसानानि वुत्तत्थानेव। अपि च सत्तत्ता सतोति तीसु वत्थूसु सत्तभावेन वा तयो किलेसे पटिक्‍कमापेतुं सत्तिभावेन वा सतत्ता सतो। सन्तत्ताति किलेसोपक्‍किलेसे पलापेत्वा ठानेन च आरम्मणेन च पमोचेत्वा सन्तत्ता सतो। समितत्ताति इट्ठफलदायकपुञ्‍ञेन च अनिट्ठफलदायकपापेन च समितत्ता सतो। सन्तधम्मसमन्‍नागतोति सप्पुरिसधम्मे भजनतो बुद्धादिअरियपुग्गले सेवनतो सन्तधम्मसमन्‍नागतत्ता सतो।

    Satoti catūhi kāraṇehi sato. ‘‘Kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato’’tiādīni ‘‘evaṃ samucchedato kāme parivajjeyyā’’ti pariyosānāni vuttatthāneva. Api ca sattattā satoti tīsu vatthūsu sattabhāvena vā tayo kilese paṭikkamāpetuṃ sattibhāvena vā satattā sato. Santattāti kilesopakkilese palāpetvā ṭhānena ca ārammaṇena ca pamocetvā santattā sato. Samitattāti iṭṭhaphaladāyakapuññena ca aniṭṭhaphaladāyakapāpena ca samitattā sato. Santadhammasamannāgatoti sappurisadhamme bhajanato buddhādiariyapuggale sevanato santadhammasamannāgatattā sato.

    वत्थुकामे परिजानित्वाति एते वुत्तप्पकारे तेभूमके वत्थुकामे तीरणपरिञ्‍ञाय जानित्वा। पहायाति किलेसकामे पहानपरिञ्‍ञाय परिच्‍चजित्वा। पजहित्वाति छड्डेत्वा। किं कचवरं विय पिटकेनाति? न हि, अपि च खो तं विनोदेत्वा तरित्वा विज्झित्वा नीहरित्वा। किं बलिबद्दमिव पतोदेनाति ? न हि, अथ खो तं ब्यन्तिं करित्वा विगतन्तं करित्वा। यथास्स अन्तोपि नावसिस्सति, अन्तमसो भङ्गमत्तम्पि, तथा तं करित्वा। कथं पन तं तथा कतन्ति? अनभावं गहेत्वा अनु अभावं गमेत्वा। समुच्छेदप्पहानेन यथा समुच्छिन्‍ना होति, तथा करित्वाति वुत्तं होति। एस नयो कामच्छन्दनीवरणादीसु।

    Vatthukāme parijānitvāti ete vuttappakāre tebhūmake vatthukāme tīraṇapariññāya jānitvā. Pahāyāti kilesakāme pahānapariññāya pariccajitvā. Pajahitvāti chaḍḍetvā. Kiṃ kacavaraṃ viya piṭakenāti? Na hi, api ca kho taṃ vinodetvā taritvā vijjhitvā nīharitvā. Kiṃ balibaddamiva patodenāti ? Na hi, atha kho taṃ byantiṃ karitvā vigatantaṃ karitvā. Yathāssa antopi nāvasissati, antamaso bhaṅgamattampi, tathā taṃ karitvā. Kathaṃ pana taṃ tathā katanti? Anabhāvaṃ gahetvā anu abhāvaṃ gametvā. Samucchedappahānena yathā samucchinnā hoti, tathā karitvāti vuttaṃ hoti. Esa nayo kāmacchandanīvaraṇādīsu.

    कामोघन्तिआदीसु पञ्‍चकामगुणिकरागो अवसीदनट्ठेन ‘‘कामोघो’’ति वुच्‍चति। भवोघोति रूपारूपभवेसु छन्दरागो झाननिकन्ति च। दिट्ठोघोति सस्सतदिट्ठादिसहगता भवे पत्थनायेव, दिट्ठोघो भवोघे एव समोधानं गच्छति। अविज्‍जोघो चतूसु सच्‍चेसु अञ्‍ञाणं। तत्थ कामगुणे अस्सादतो मनसि करोतो अनुप्पन्‍नो च कामोघो उप्पज्‍जति, उप्पन्‍नो च कामोघो संवड्ढति। महग्गतधम्मे अस्सादतो मनसि करोतो अनुप्पन्‍नो च भवोघो उप्पज्‍जति, उप्पन्‍नो च संवड्ढति। तेभूमकधम्मेसु चतुविपल्‍लासपदट्ठानभावेन अनुप्पन्‍नो च अविज्‍जोघो उप्पज्‍जति, उप्पन्‍नो च संवड्ढतीति वेदितब्बो। वुत्तनयपच्‍चनीकतो सुक्‍कपक्खो वित्थारेतब्बो।

    Kāmoghantiādīsu pañcakāmaguṇikarāgo avasīdanaṭṭhena ‘‘kāmogho’’ti vuccati. Bhavoghoti rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti ca. Diṭṭhoghoti sassatadiṭṭhādisahagatā bhave patthanāyeva, diṭṭhogho bhavoghe eva samodhānaṃ gacchati. Avijjogho catūsu saccesu aññāṇaṃ. Tattha kāmaguṇe assādato manasi karoto anuppanno ca kāmogho uppajjati, uppanno ca kāmogho saṃvaḍḍhati. Mahaggatadhamme assādato manasi karoto anuppanno ca bhavogho uppajjati, uppanno ca saṃvaḍḍhati. Tebhūmakadhammesu catuvipallāsapadaṭṭhānabhāvena anuppanno ca avijjogho uppajjati, uppanno ca saṃvaḍḍhatīti veditabbo. Vuttanayapaccanīkato sukkapakkho vitthāretabbo.

    अप्पणिहितविमोक्खं पटिपन्‍नो कामोघं, अनिमित्तविमोक्खं पटिपन्‍नो भवोघं, सुञ्‍ञतविमोक्खं पटिपन्‍नो अविज्‍जोघञ्‍च तरेय्य। पठममग्गवसेन तरेय्य, दुतियमग्गवसेन उत्तरेय्य, ततियमग्गवसेन पतरेय्य, चतुत्थमग्गवसेन समतिक्‍कमेय्य, फलवसेन वीतिवत्तेय्याति। अथ वा ‘‘कामोघवसेन तरेय्य, भवोघवसेन उत्तरेय्य, दिट्ठोघवसेन पतरेय्य, अविज्‍जोघवसेन समतिक्‍कमेय्य, सब्बोघवसेन वीतिवत्तेय्या’’ति एवमेके वण्णयन्ति।

    Appaṇihitavimokkhaṃ paṭipanno kāmoghaṃ, animittavimokkhaṃ paṭipanno bhavoghaṃ, suññatavimokkhaṃ paṭipanno avijjoghañca tareyya. Paṭhamamaggavasena tareyya, dutiyamaggavasena uttareyya, tatiyamaggavasena patareyya, catutthamaggavasena samatikkameyya, phalavasena vītivatteyyāti. Atha vā ‘‘kāmoghavasena tareyya, bhavoghavasena uttareyya, diṭṭhoghavasena patareyya, avijjoghavasena samatikkameyya, sabboghavasena vītivatteyyā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    गरुकन्ति न सल्‍लहुकं। भारिकन्ति भारभण्डं एत्थ ठपयन्तीति भारिकं। उदकं सित्वाति उदकं सिञ्‍चित्वा। ओसिञ्‍चित्वाति अतिरेकं सिञ्‍चित्वा। छड्डेत्वाति पातेत्वा। लहुकायाति सल्‍लहुकाय। खिप्पन्ति सीघं। लहुन्ति तंखणं। अप्पकसिरेनेवाति निदुक्खेनेव। पारं वुच्‍चति अमतं निब्बानन्ति सक्‍कायओरतो पारभूतं पारं। तण्हावानतो निक्खन्तं निब्बानं कथीयति। योसोति यो एसो। सब्बसङ्खारसमथोतिआदि सब्बं निब्बानमेव। यस्मा हि तं आगम्म सब्बसङ्खारविप्फन्दितानि समन्ति वूपसमन्ति, तस्मा ‘‘सब्बसङ्खारसमथो’’ति वुच्‍चति। यस्मा चेतं आगम्म सब्बे उपधयो पटिनिस्सट्ठा होन्ति, सब्बा तण्हा खीयन्ति, सब्बे किलेसरज्‍जा विरज्‍जन्ति, सब्बं दुक्खं निरुज्झति, तस्मा ‘‘सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो, तण्हक्खयो, विरागो, निरोधो’’ति वुच्‍चति। या पनेसा तण्हा भवेन भवं, फलेन वा सद्धिं कम्मं विनति संसिब्बतीति कत्वा वानन्ति वुच्‍चति, ततो निक्खन्तं वानतोति निब्बानं। पारं गच्छेय्य निमित्तवसेन एकतो वुट्ठानगोत्रभुञाणेन निब्बानपारं पापुणेय्य। अधिगच्छेय्य निमित्तपवत्तेहि उभतोवुट्ठानमग्गञाणेन निब्बानपारं विसेसेन पापुणेय्य। फुसेय्य निब्बानारम्मणफलचित्तवसेन निब्बानपारं फुसेय्य। सच्छिकरेय्य गुणवसेन फुसित्वा पच्‍चवेक्खणञाणेन निब्बानपारं पच्‍चक्खं करेय्य। अथ वा ‘‘पठममग्गेन पारं गच्छेय्य, दुतियेन अधिगच्छेय्य, ततियेन फुसेय्य, चतुत्थेन सच्छि करेय्या’’ति एवमेके वण्णयन्ति। योपि पारं गन्तुकामोति यो कोचि विपस्सनाञाणे ठितो पुग्गलो निब्बानपारं गन्तुकामो, सोपि अवस्सं तत्थ गमिस्सतीति पारगू। वुत्तञ्हेतं – ‘‘ओतिण्णोम्हि जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेही’’तिआदि । पुब्बभागे अज्झासयवसेन विपस्सनायोगेन च, सोपि पारगू नाम। योपि पारं गच्छतीति योपि मग्गसमङ्गी निब्बानपारं गच्छति, सोपि पारगू नाम। योपि पारं गतोति योपि मग्गेन किच्‍चं निट्ठापेत्वा फले ठितो निब्बानपारङ्गतो, सोपि पारगू नाम।

    Garukanti na sallahukaṃ. Bhārikanti bhārabhaṇḍaṃ ettha ṭhapayantīti bhārikaṃ. Udakaṃ sitvāti udakaṃ siñcitvā. Osiñcitvāti atirekaṃ siñcitvā. Chaḍḍetvāti pātetvā. Lahukāyāti sallahukāya. Khippanti sīghaṃ. Lahunti taṃkhaṇaṃ. Appakasirenevāti nidukkheneva. Pāraṃ vuccati amataṃ nibbānanti sakkāyaorato pārabhūtaṃ pāraṃ. Taṇhāvānato nikkhantaṃ nibbānaṃ kathīyati. Yosoti yo eso. Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbaṃ nibbānameva. Yasmā hi taṃ āgamma sabbasaṅkhāravipphanditāni samanti vūpasamanti, tasmā ‘‘sabbasaṅkhārasamatho’’ti vuccati. Yasmā cetaṃ āgamma sabbe upadhayo paṭinissaṭṭhā honti, sabbā taṇhā khīyanti, sabbe kilesarajjā virajjanti, sabbaṃ dukkhaṃ nirujjhati, tasmā ‘‘sabbūpadhipaṭinissaggo, taṇhakkhayo, virāgo, nirodho’’ti vuccati. Yā panesā taṇhā bhavena bhavaṃ, phalena vā saddhiṃ kammaṃ vinati saṃsibbatīti katvā vānanti vuccati, tato nikkhantaṃ vānatoti nibbānaṃ. Pāraṃ gaccheyya nimittavasena ekato vuṭṭhānagotrabhuñāṇena nibbānapāraṃ pāpuṇeyya. Adhigaccheyya nimittapavattehi ubhatovuṭṭhānamaggañāṇena nibbānapāraṃ visesena pāpuṇeyya. Phuseyya nibbānārammaṇaphalacittavasena nibbānapāraṃ phuseyya. Sacchikareyya guṇavasena phusitvā paccavekkhaṇañāṇena nibbānapāraṃ paccakkhaṃ kareyya. Atha vā ‘‘paṭhamamaggena pāraṃ gaccheyya, dutiyena adhigaccheyya, tatiyena phuseyya, catutthena sacchi kareyyā’’ti evameke vaṇṇayanti. Yopi pāraṃ gantukāmoti yo koci vipassanāñāṇe ṭhito puggalo nibbānapāraṃ gantukāmo, sopi avassaṃ tattha gamissatīti pāragū. Vuttañhetaṃ – ‘‘otiṇṇomhi jātiyā jarāya maraṇena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi upāyāsehī’’tiādi . Pubbabhāge ajjhāsayavasena vipassanāyogena ca, sopi pāragū nāma. Yopi pāraṃ gacchatīti yopi maggasamaṅgī nibbānapāraṃ gacchati, sopi pāragū nāma. Yopi pāraṃ gatoti yopi maggena kiccaṃ niṭṭhāpetvā phale ṭhito nibbānapāraṅgato, sopi pāragū nāma.

    तं जिनवचनेन दस्सेतुं ‘‘वुत्तम्पि हेतं भगवता – तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो’’तिआदिमाह। अभिञ्‍ञापारगूति अधिगतेन ञाणेन ञातपरिञ्‍ञाय निब्बानपारं गन्तुकामो गच्छति, गतोति पारगू। परिञ्‍ञापारगूति सब्बधम्मानं तीरणपरिञ्‍ञाय समतिक्‍कमित्वा वुत्तनयेन पारगू। पहानपारगूति समुदयपक्खिकानं किलेसानं पहानपरिञ्‍ञाय समतिक्‍कमित्वा वुत्तनयेन पारगू। यो हि सब्बधम्मं परिजानाति, सो तीहि परिञ्‍ञाहि परिजानाति ञातपरिञ्‍ञाय तीरणपरिञ्‍ञाय पहानपरिञ्‍ञायाति। तत्थ कतमा ञातपरिञ्‍ञा? सब्बधम्मं जानाति ‘‘इमे अज्झत्तिका, इमे बाहिरा, इदमस्स लक्खणं, इमानि रसपच्‍चुपट्ठानपदट्ठानानी’’ति, अयं ञातपरिञ्‍ञा। कतमा तीरणपरिञ्‍ञा? एवं ञातं कत्वा लब्भमानवसेन सब्बधम्मं तीरेति ‘‘अनिच्‍चतो दुक्खतो रोगतो’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ३.१२२), अयं तीरणपरिञ्‍ञा। कतमा पहानपरिञ्‍ञा? एवं तीरयित्वा अग्गमग्गेन धम्मेसु छन्दरागं पजहति, अयं पहानपरिञ्‍ञाति। इमा परिञ्‍ञायो सन्धाय ‘‘सो अभिञ्‍ञापारगू परिञ्‍ञापारगू पहानपारगू’’ति आह।

    Taṃ jinavacanena dassetuṃ ‘‘vuttampi hetaṃ bhagavatā – tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇo’’tiādimāha. Abhiññāpāragūti adhigatena ñāṇena ñātapariññāya nibbānapāraṃ gantukāmo gacchati, gatoti pāragū. Pariññāpāragūti sabbadhammānaṃ tīraṇapariññāya samatikkamitvā vuttanayena pāragū. Pahānapāragūti samudayapakkhikānaṃ kilesānaṃ pahānapariññāya samatikkamitvā vuttanayena pāragū. Yo hi sabbadhammaṃ parijānāti, so tīhi pariññāhi parijānāti ñātapariññāya tīraṇapariññāya pahānapariññāyāti. Tattha katamā ñātapariññā? Sabbadhammaṃ jānāti ‘‘ime ajjhattikā, ime bāhirā, idamassa lakkhaṇaṃ, imāni rasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānī’’ti, ayaṃ ñātapariññā. Katamā tīraṇapariññā? Evaṃ ñātaṃ katvā labbhamānavasena sabbadhammaṃ tīreti ‘‘aniccato dukkhato rogato’’tiādinā (saṃ. ni. 3.122), ayaṃ tīraṇapariññā. Katamā pahānapariññā? Evaṃ tīrayitvā aggamaggena dhammesu chandarāgaṃ pajahati, ayaṃ pahānapariññāti. Imā pariññāyo sandhāya ‘‘so abhiññāpāragū pariññāpāragū pahānapāragū’’ti āha.

    भावनापारगूति भावनाय कोटिं पत्वा मग्गवसेन निब्बानपारं गतो। सच्छिकिरियापारगूति फलनिब्बानवसेन सच्छि किरियाफलनिब्बानपारं गतो। समापत्तिपारगूति अट्ठन्‍नं समापत्तीनं पारं पत्तो। सब्बधम्मानन्ति पञ्‍चक्खन्धादिसब्बधम्मानं। सब्बदुक्खानन्ति जातिदुक्खादिसब्बदुक्खानं। सब्बकिलेसानन्ति कायदुच्‍चरितादिसब्बकिलेसानं। अरियमग्गानन्ति सोतापत्तिमग्गादिचतुन्‍नं अरियमग्गानं । निरोधस्साति निब्बानस्स। सब्बसमापत्तीनन्ति सब्बासम्पि अट्ठन्‍नं रूपारूपसमापत्तीनं। सोति सो अरियो। वसिप्पत्तोति वसीभावप्पत्तो। अथ वा कन्तभावं इस्सरियभावं निप्फन्‍नभावं पत्तो। पारमिप्पत्तोति पारमीति अवसानं निट्ठानं, उत्तमभावं वा तं पत्तो। कत्थ पत्तोति आह ‘‘अरियस्मिं सीलस्मि’’न्तिआदि। तत्थ अरियस्मिं सीलस्मिन्ति निद्दोसे सीलस्मिं। अरियस्मिं समाधिस्मिन्ति निद्दोसे समाधिस्मिं। अरियाय पञ्‍ञायाति निद्दोसाय पञ्‍ञाय। अरियाय विमुत्तियाति निद्दोसाय फलविमुत्तिया। पुरिमेन वाचाकम्मन्ताजीवा गहिता, दुतियेन वायामसतिसमाधयो गहिता, ततियेन वितक्‍कसम्मादिट्ठियो गहिता, चतुत्थेन तंसम्पयुत्ता सेसधम्मा गहिताति वेदितब्बा।

    Bhāvanāpāragūti bhāvanāya koṭiṃ patvā maggavasena nibbānapāraṃ gato. Sacchikiriyāpāragūti phalanibbānavasena sacchi kiriyāphalanibbānapāraṃ gato. Samāpattipāragūti aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ pāraṃ patto. Sabbadhammānanti pañcakkhandhādisabbadhammānaṃ. Sabbadukkhānanti jātidukkhādisabbadukkhānaṃ. Sabbakilesānanti kāyaduccaritādisabbakilesānaṃ. Ariyamaggānanti sotāpattimaggādicatunnaṃ ariyamaggānaṃ . Nirodhassāti nibbānassa. Sabbasamāpattīnanti sabbāsampi aṭṭhannaṃ rūpārūpasamāpattīnaṃ. Soti so ariyo. Vasippattoti vasībhāvappatto. Atha vā kantabhāvaṃ issariyabhāvaṃ nipphannabhāvaṃ patto. Pāramippattoti pāramīti avasānaṃ niṭṭhānaṃ, uttamabhāvaṃ vā taṃ patto. Kattha pattoti āha ‘‘ariyasmiṃ sīlasmi’’ntiādi. Tattha ariyasmiṃ sīlasminti niddose sīlasmiṃ. Ariyasmiṃ samādhisminti niddose samādhismiṃ. Ariyāya paññāyāti niddosāya paññāya. Ariyāya vimuttiyāti niddosāya phalavimuttiyā. Purimena vācākammantājīvā gahitā, dutiyena vāyāmasatisamādhayo gahitā, tatiyena vitakkasammādiṭṭhiyo gahitā, catutthena taṃsampayuttā sesadhammā gahitāti veditabbā.

    अन्तगतोति मग्गेन सङ्खारलोकन्तं गतो। अन्तप्पत्तोति तमेव लोकन्तं फलेन पत्तो। कोटिगतोति मग्गेन सङ्खारकोटिं गतो। कोटिप्पत्तोति तमेव कोटिं फलेन पत्तो। परियन्तगतोति मग्गेन खन्धायतनादिलोकपरियन्तं परिच्छेदं परिवटुमं कत्वा गतो। परियन्तप्पत्तोति तमेव लोकं फलेन परियन्तं कत्वा पत्तो। वोसानगतोति मग्गेन अवसानं गतो। वोसानप्पत्तोति फलेन अवसानं पत्तो। ताणगतोति मग्गेन तायनं गतो। ताणप्पत्तोति फलेन तायनं पत्तो। लेणगतोति मग्गेन निलीयनं गतो। लेणप्पत्तोति तं फलेन निलीयनं पत्तो। सरणगतोति मग्गेन पतिट्ठं गतो। सरणप्पत्तोति फलेन सरणं पत्तो । अभयगतोति मग्गेन निब्भयं गतो। अभयप्पत्तोति फलेन निब्भयं निब्बानं पत्तो। अच्‍चुतगतोति चुतिविरहितं निब्बानं मग्गेन गतो। अच्‍चुतप्पत्तोति तं फलेन पत्तो। अमतगतोति मरणरहितं निब्बानं मग्गेन गतो। अमतप्पत्तोति तं फलेन पत्तो। निब्बानगतोति तण्हावानतो निक्खन्तं निब्बानं मग्गेन गतो। निब्बानप्पत्तोति तमेव फलेन पत्तो। सो वुट्ठवासोति सो अरहा दससु अरियवासेसु वसि परिवसि वुट्ठो वुट्ठाति च वुट्ठवासो। चिण्णचरणोति सीलेन सह अट्ठसु समापत्तीसु चिण्णवसीति चिण्णचरणो। गतद्धोति संसारद्धानं अतिक्‍कन्तो। गतदिसोति सुपिनन्तेनपि अगतपुब्बं निब्बानदिसं गतो। गतकोटिकोति अनुपादिसेसनिब्बानकोटिं गतो हुत्वा ठितो। पालितब्रह्मचरियोति रक्खितब्रह्मचरियो। उत्तमदिट्ठिप्पत्तोति उत्तमं सम्मादिट्ठिं पत्तो। पटिविद्धाकुप्पोति अकुप्पं अचलनं अरहत्तफलं पटिविज्झित्वा ठितो। सच्छिकतनिरोधोति निरोधं निब्बानं सच्छिकत्वा ठितो।

    Antagatoti maggena saṅkhāralokantaṃ gato. Antappattoti tameva lokantaṃ phalena patto. Koṭigatoti maggena saṅkhārakoṭiṃ gato. Koṭippattoti tameva koṭiṃ phalena patto. Pariyantagatoti maggena khandhāyatanādilokapariyantaṃ paricchedaṃ parivaṭumaṃ katvā gato. Pariyantappattoti tameva lokaṃ phalena pariyantaṃ katvā patto. Vosānagatoti maggena avasānaṃ gato. Vosānappattoti phalena avasānaṃ patto. Tāṇagatoti maggena tāyanaṃ gato. Tāṇappattoti phalena tāyanaṃ patto. Leṇagatoti maggena nilīyanaṃ gato. Leṇappattoti taṃ phalena nilīyanaṃ patto. Saraṇagatoti maggena patiṭṭhaṃ gato. Saraṇappattoti phalena saraṇaṃ patto . Abhayagatoti maggena nibbhayaṃ gato. Abhayappattoti phalena nibbhayaṃ nibbānaṃ patto. Accutagatoti cutivirahitaṃ nibbānaṃ maggena gato. Accutappattoti taṃ phalena patto. Amatagatoti maraṇarahitaṃ nibbānaṃ maggena gato. Amatappattoti taṃ phalena patto. Nibbānagatoti taṇhāvānato nikkhantaṃ nibbānaṃ maggena gato. Nibbānappattoti tameva phalena patto. Sovuṭṭhavāsoti so arahā dasasu ariyavāsesu vasi parivasi vuṭṭho vuṭṭhāti ca vuṭṭhavāso. Ciṇṇacaraṇoti sīlena saha aṭṭhasu samāpattīsu ciṇṇavasīti ciṇṇacaraṇo. Gataddhoti saṃsāraddhānaṃ atikkanto. Gatadisoti supinantenapi agatapubbaṃ nibbānadisaṃ gato. Gatakoṭikoti anupādisesanibbānakoṭiṃ gato hutvā ṭhito. Pālitabrahmacariyoti rakkhitabrahmacariyo. Uttamadiṭṭhippattoti uttamaṃ sammādiṭṭhiṃ patto. Paṭividdhākuppoti akuppaṃ acalanaṃ arahattaphalaṃ paṭivijjhitvā ṭhito. Sacchikatanirodhoti nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikatvā ṭhito.

    दुक्खं तस्स परिञ्‍ञातन्ति तिविधं दुक्खं तेन समतिक्‍कमित्वा परिच्छिन्‍नं। अभिञ्‍ञेय्यन्ति सभावलक्खणावबोधवसेन सोभनेन आकारेन जानितब्बं। अभिञ्‍ञातन्ति अधिकेन ञाणेन ञातं। परिञ्‍ञेय्यन्ति सामञ्‍ञलक्खणावबोधवसेन किच्‍चसमापन्‍नवसेन च ब्यापित्वा परिजानितब्बं। परिञ्‍ञातन्ति समन्ततो ञातं। भावेतब्बन्ति वड्ढेतब्बं। सच्छिकातब्बन्ति पच्‍चक्खं कातब्बं। दुविधा हि सच्छिकिरिया पटिलाभसच्छिकिरिया आरम्मणसच्छिकिरिया चाति।

    Dukkhaṃ tassa pariññātanti tividhaṃ dukkhaṃ tena samatikkamitvā paricchinnaṃ. Abhiññeyyanti sabhāvalakkhaṇāvabodhavasena sobhanena ākārena jānitabbaṃ. Abhiññātanti adhikena ñāṇena ñātaṃ. Pariññeyyanti sāmaññalakkhaṇāvabodhavasena kiccasamāpannavasena ca byāpitvā parijānitabbaṃ. Pariññātanti samantato ñātaṃ. Bhāvetabbanti vaḍḍhetabbaṃ. Sacchikātabbanti paccakkhaṃ kātabbaṃ. Duvidhā hi sacchikiriyā paṭilābhasacchikiriyā ārammaṇasacchikiriyā cāti.

    उक्खित्तपलिघोति एत्थ पलिघोति वट्टमूलिका अविज्‍जा। अयञ्हि दुक्खिपनट्ठेन ‘‘पलिघो’’ति वुच्‍चति। तेनेस तस्सा उक्खित्तत्ता ‘‘उक्खित्तपलिघो’’ति वुत्तो। संकिण्णपरिखोति परिखा वुच्‍चति पुनब्भवदायको भवेसु जायनवसेन चेव संसरणवसेन च ‘‘जातिसंसारो’’ति लद्धनामानं पुनब्भवक्खन्धानं पच्‍चयो कम्माभिसङ्खारो। सो हि पुनप्पुनं उप्पत्तिकरणवसेन परिक्खिपित्वा ठितत्ता ‘‘परिखा’’ति वुच्‍चति। तेनेस तस्सा संकिण्णत्ता विकिण्णत्ता ‘‘संकिण्णपरिखो’’ति वुत्तो। अब्बूळ्हेसिकोति एसिकाति वट्टमूलिका तण्हा। अयञ्हि गम्भीरानुगतट्ठेन ‘‘एसिका’’ति वुच्‍चति। तेनेस तस्सा अब्बूळ्हत्ता लुञ्‍चित्वा छड्डितत्ता ‘‘अब्बूळ्हेसिको’’ति वुच्‍चति। निरग्गळोति अग्गळं वुच्‍चन्ति ओरम्भागजनकानि कामभवे उप्पत्तिपच्‍चयानि ओरम्भागियानि। एतानि हि महाकवाटं विय नगरद्वारं चित्तं पिदहित्वा ठितत्ता ‘‘अग्गळ’’न्ति वुच्‍चन्ति । तेनेस तेसं निरग्गळत्ता भिन्‍नत्ता ‘‘निरग्गळो’’ति वुत्तो। अरियोति निक्‍किलेसो परिसुद्धो। पन्‍नद्धजोति पातितमानद्धजो। पन्‍नभारोति खन्धभारकिलेसभारअभिसङ्खारभारपञ्‍चकामगुणभारा पन्‍ना ओरोपिता अस्साति पन्‍नभारो। अपि च इध मानभारस्सेव ओरोपितत्ता ‘‘पन्‍नभारो’’ति अधिप्पेतो। विसंयुत्तोति चतूहि योगेहि सब्बकिलेसेहि च विसंयुत्तो। इध पन मानयोगेनेव विसंयुत्तत्ता ‘‘विसंयुत्तो’’ति अधिप्पेतो।

    Ukkhittapalighoti ettha palighoti vaṭṭamūlikā avijjā. Ayañhi dukkhipanaṭṭhena ‘‘paligho’’ti vuccati. Tenesa tassā ukkhittattā ‘‘ukkhittapaligho’’ti vutto. Saṃkiṇṇaparikhoti parikhā vuccati punabbhavadāyako bhavesu jāyanavasena ceva saṃsaraṇavasena ca ‘‘jātisaṃsāro’’ti laddhanāmānaṃ punabbhavakkhandhānaṃ paccayo kammābhisaṅkhāro. So hi punappunaṃ uppattikaraṇavasena parikkhipitvā ṭhitattā ‘‘parikhā’’ti vuccati. Tenesa tassā saṃkiṇṇattā vikiṇṇattā ‘‘saṃkiṇṇaparikho’’ti vutto. Abbūḷhesikoti esikāti vaṭṭamūlikā taṇhā. Ayañhi gambhīrānugataṭṭhena ‘‘esikā’’ti vuccati. Tenesa tassā abbūḷhattā luñcitvā chaḍḍitattā ‘‘abbūḷhesiko’’ti vuccati. Niraggaḷoti aggaḷaṃ vuccanti orambhāgajanakāni kāmabhave uppattipaccayāni orambhāgiyāni. Etāni hi mahākavāṭaṃ viya nagaradvāraṃ cittaṃ pidahitvā ṭhitattā ‘‘aggaḷa’’nti vuccanti . Tenesa tesaṃ niraggaḷattā bhinnattā ‘‘niraggaḷo’’ti vutto. Ariyoti nikkileso parisuddho. Pannaddhajoti pātitamānaddhajo. Pannabhāroti khandhabhārakilesabhāraabhisaṅkhārabhārapañcakāmaguṇabhārā pannā oropitā assāti pannabhāro. Api ca idha mānabhārasseva oropitattā ‘‘pannabhāro’’ti adhippeto. Visaṃyuttoti catūhi yogehi sabbakilesehi ca visaṃyutto. Idha pana mānayogeneva visaṃyuttattā ‘‘visaṃyutto’’ti adhippeto.

    एत्तावता थेरेन मग्गेन किलेसे खेपेत्वा निरोधसयनवरगतस्स खीणासवस्स निब्बानारम्मणं फलसमापत्तिं अप्पेत्वा विहरणकालो दस्सितो। यथा हि द्वे नगरानि एकं चोरनगरं, एकं खेमनगरं। अथ एकस्स महायोधस्स एवं इच्छा उप्पज्‍जेय्य ‘‘याविमं चोरनगरं तिट्ठति, ताव खेमनगरं भयतो न मुच्‍चति। चोरनगरं अनगरं करिस्सामी’’ति सन्‍नाहं कत्वा खग्गं गहेत्वा चोरनगरं उपसङ्कमित्वा नगरद्वारे उस्सापिते एसिकत्थम्भे खग्गेन छिन्दित्वा सद्धिं द्वारबाहाहि कवाटं भिन्दित्वा पलिघं उक्खिपित्वा पाकारं भिन्दन्तो परिखं संकिरित्वा नगरसोभनत्थाय उस्सापिते धजे पातेत्वा नगरं अग्गिना झापेत्वा खेमनगरं पविसित्वा उपरिपासादमारुय्ह ञातिगणपरिवुतो सुरसभोजनं भुञ्‍जेय्य। एवं चोरनगरं विय सक्‍कायो, खेमनगरं विय निब्बानं, महायोधो विय योगावचरो। तस्सेवं होति ‘‘याव सक्‍कायवट्टं वट्टति, ताव द्वत्तिंसकम्मकारणेहि अट्ठनवुतिरोगेहि पञ्‍चवीसतिमहब्भयेहि च परिमुच्‍चनं नत्थी’’ति। सो महायोधो विय सन्‍नाहं सीलसन्‍नाहं कत्वा पञ्‍ञातिण्हखग्गं गहेत्वा खग्गेन एसिकत्थम्भे विय अरहत्तमग्गेन तण्हेसिकं छिन्दित्वा, सो योधो सद्वारबाहकं नगरकवाटं विय पञ्‍चोरम्भागियसंयोजनग्गळं उग्घोटेत्वा, सो योधो पलिघं विय अविज्‍जापलिघं उक्खिपित्वा, सो योधो पाकारं भिन्दन्तो परिखं विय कम्माभिसङ्खारपाकारं भिन्दन्तो जातिसंसारपरिखं संकिरित्वा, सो योधो नगरसोभनत्थाय उस्सापिते धजे विय मानद्धजे पातेत्वा सक्‍कायनगरं झापेत्वा, सो योधो खेमनगरं पविसित्वा उपरिपासादे सुरसभोजनं भुञ्‍जन्तो विय निब्बाननगरं पविसित्वा अमतनिरोधारम्मणं फलसमापत्तिसुखं अनुभवमानो कालं वीतिनामेति। वुत्तञ्हेतं भगवता (अ॰ नि॰ ५.७१) –

    Ettāvatā therena maggena kilese khepetvā nirodhasayanavaragatassa khīṇāsavassa nibbānārammaṇaṃ phalasamāpattiṃ appetvā viharaṇakālo dassito. Yathā hi dve nagarāni ekaṃ coranagaraṃ, ekaṃ khemanagaraṃ. Atha ekassa mahāyodhassa evaṃ icchā uppajjeyya ‘‘yāvimaṃ coranagaraṃ tiṭṭhati, tāva khemanagaraṃ bhayato na muccati. Coranagaraṃ anagaraṃ karissāmī’’ti sannāhaṃ katvā khaggaṃ gahetvā coranagaraṃ upasaṅkamitvā nagaradvāre ussāpite esikatthambhe khaggena chinditvā saddhiṃ dvārabāhāhi kavāṭaṃ bhinditvā palighaṃ ukkhipitvā pākāraṃ bhindanto parikhaṃ saṃkiritvā nagarasobhanatthāya ussāpite dhaje pātetvā nagaraṃ agginā jhāpetvā khemanagaraṃ pavisitvā uparipāsādamāruyha ñātigaṇaparivuto surasabhojanaṃ bhuñjeyya. Evaṃ coranagaraṃ viya sakkāyo, khemanagaraṃ viya nibbānaṃ, mahāyodho viya yogāvacaro. Tassevaṃ hoti ‘‘yāva sakkāyavaṭṭaṃ vaṭṭati, tāva dvattiṃsakammakāraṇehi aṭṭhanavutirogehi pañcavīsatimahabbhayehi ca parimuccanaṃ natthī’’ti. So mahāyodho viya sannāhaṃ sīlasannāhaṃ katvā paññātiṇhakhaggaṃ gahetvā khaggena esikatthambhe viya arahattamaggena taṇhesikaṃ chinditvā, so yodho sadvārabāhakaṃ nagarakavāṭaṃ viya pañcorambhāgiyasaṃyojanaggaḷaṃ ugghoṭetvā, so yodho palighaṃ viya avijjāpalighaṃ ukkhipitvā, so yodho pākāraṃ bhindanto parikhaṃ viya kammābhisaṅkhārapākāraṃ bhindanto jātisaṃsāraparikhaṃ saṃkiritvā, so yodho nagarasobhanatthāya ussāpite dhaje viya mānaddhaje pātetvā sakkāyanagaraṃ jhāpetvā, so yodho khemanagaraṃ pavisitvā uparipāsāde surasabhojanaṃ bhuñjanto viya nibbānanagaraṃ pavisitvā amatanirodhārammaṇaṃ phalasamāpattisukhaṃ anubhavamāno kālaṃ vītināmeti. Vuttañhetaṃ bhagavatā (a. ni. 5.71) –

    ‘‘कथञ्‍च, भिक्खवे, भिक्खु उक्खित्तपलिघो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो अविज्‍जा पहीना होति उच्छिन्‍नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु उक्खित्तपलिघो होति।

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu ukkhittapaligho hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno avijjā pahīnā hoti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu ukkhittapaligho hoti.

    ‘‘कथञ्‍च, भिक्खवे, भिक्खु संकिण्णपरिखो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो पोनोभविको जातिसंसारो पहीनो होति…पे॰… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु संकिण्णपरिखो होति।

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu saṃkiṇṇaparikho hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno ponobhaviko jātisaṃsāro pahīno hoti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu saṃkiṇṇaparikho hoti.

    ‘‘कथञ्‍च, भिक्खवे, भिक्खु अब्बूळ्हेसिको होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा पहीना होति…पे॰… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अब्बूळ्हेसिको होति।

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu abbūḷhesiko hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno taṇhā pahīnā hoti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu abbūḷhesiko hoti.

    ‘‘कथञ्‍च , भिक्खवे, भिक्खु निरग्गळो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो पञ्‍चोरम्भागियानि संयोजनानि पहीनानि होन्ति…पे॰… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु निरग्गळो होति।

    ‘‘Kathañca , bhikkhave, bhikkhu niraggaḷo hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno pañcorambhāgiyāni saṃyojanāni pahīnāni honti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu niraggaḷo hoti.

    ‘‘कथञ्‍च, भिक्खवे, भिक्खु अरियो पन्‍नद्धजो पन्‍नभारो विसंयुत्तो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो अस्मिमानो पहीनो होति उच्छिन्‍नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियो पन्‍नद्धजो पन्‍नभारो विसंयुत्तो होति (अ॰ नि॰ ५.७१)।

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhāro visaṃyutto hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno asmimāno pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhāro visaṃyutto hoti (a. ni. 5.71).

    ‘‘एवं विमुत्तचित्तं खो, भिक्खवे, भिक्खुं सइन्दा देवा सब्रह्मका सपजापतिका अन्वेसं नाधिगच्छन्ति ‘इदंनिस्सितं तथागतस्स विञ्‍ञाण’’’न्ति (म॰ नि॰ १.२४६)।

    ‘‘Evaṃ vimuttacittaṃ kho, bhikkhave, bhikkhuṃ saindā devā sabrahmakā sapajāpatikā anvesaṃ nādhigacchanti ‘idaṃnissitaṃ tathāgatassa viññāṇa’’’nti (ma. ni. 1.246).

    पञ्‍चङ्गविप्पहीनोति कामच्छन्दादिपञ्‍चङ्गानि विविधेहि उपायेहि पजहित्वा ठितो। वुत्तञ्हेतं –

    Pañcaṅgavippahīnoti kāmacchandādipañcaṅgāni vividhehi upāyehi pajahitvā ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘कथञ्‍चावुसो , भिक्खु पञ्‍चङ्गविप्पहीनो होति? इधावुसो, भिक्खुनो कामच्छन्दो पहीनो होति, ब्यापादो पहीनो होति, थिनमिद्धं पहीनं होति, उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चं पहीनं होति, विचिकिच्छा पहीना होति। एवं खो, आवुसो, भिक्खु पञ्‍चङ्गविप्पहीनो होती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३४८, ३६०)।

    ‘‘Kathañcāvuso , bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti? Idhāvuso, bhikkhuno kāmacchando pahīno hoti, byāpādo pahīno hoti, thinamiddhaṃ pahīnaṃ hoti, uddhaccakukkuccaṃ pahīnaṃ hoti, vicikicchā pahīnā hoti. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    छळङ्गसमन्‍नागतोति छन्‍नं अङ्गानं पूरेत्वा छसु द्वारेसु रूपादिआरम्मणे पटिघानुनयं वज्‍जेत्वा उपेक्खावसेन सतो सम्पजानो हुत्वा विहरणवसेन छळङ्गानि पूरेत्वा परिपुण्णं कत्वा ठितत्ता ‘‘छळङ्गसमन्‍नागतो’’ति वुत्तो। वुत्तञ्हेतं –

    Chaḷaṅgasamannāgatoti channaṃ aṅgānaṃ pūretvā chasu dvāresu rūpādiārammaṇe paṭighānunayaṃ vajjetvā upekkhāvasena sato sampajāno hutvā viharaṇavasena chaḷaṅgāni pūretvā paripuṇṇaṃ katvā ṭhitattā ‘‘chaḷaṅgasamannāgato’’ti vutto. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘कथञ्‍चावुसो, भिक्खु छळङ्गसमन्‍नागतो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो। सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा, जिव्हाय रसं सायित्वा, कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा, मनसा धम्मं विञ्‍ञाय नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो। एवं खो, आवुसो, भिक्खु छळङ्गसमन्‍नागतो होती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३४८, ३६०)।

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hoti? Idhāvuso, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā, jivhāya rasaṃ sāyitvā, kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā, manasā dhammaṃ viññāya neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    एकारक्खोति सतिआरक्खेन एको उत्तमो आरक्खो अस्साति एकारक्खो। वुत्तञ्हेतं –

    Ekārakkhoti satiārakkhena eko uttamo ārakkho assāti ekārakkho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘कथञ्‍चावुसो, भिक्खु एकारक्खो होति? इधावुसो, भिक्खु सतारक्खेन चेतसा समन्‍नागतो विहरति। एवं खो, आवुसो, भिक्खु एकारक्खो होती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३४८, ३६०)।

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu ekārakkho hoti? Idhāvuso, bhikkhu satārakkhena cetasā samannāgato viharati. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu ekārakkho hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    चतुरापस्सेनोति पञ्‍ञाय पटिसेवनपरिवज्‍जनविनोदनपजहनानं वसेन चतुन्‍नं अपस्सयानं इतो चितो च अपरिवत्तमानानं वसेन चतुरापस्सेनो, तेसं पापुणित्वा ठितो। वुत्तञ्हेतं –

    Caturāpassenoti paññāya paṭisevanaparivajjanavinodanapajahanānaṃ vasena catunnaṃ apassayānaṃ ito cito ca aparivattamānānaṃ vasena caturāpasseno, tesaṃ pāpuṇitvā ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘कथञ्‍चावुसो, भिक्खु चतुरापस्सेनो होति? इधावुसो, भिक्खु सङ्खायेकं पटिसेवति, सङ्खायेकं परिवज्‍जेति। सङ्खायेकं विनोदेति, सङ्खायेकं पजहती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ ३.३४८, ३६०) नयेन वित्थारेतब्बं।

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu caturāpasseno hoti? Idhāvuso, bhikkhu saṅkhāyekaṃ paṭisevati, saṅkhāyekaṃ parivajjeti. Saṅkhāyekaṃ vinodeti, saṅkhāyekaṃ pajahatī’’tiādinā (dī. ni. 3.348, 360) nayena vitthāretabbaṃ.

    पणुन्‍नपच्‍चेकसच्‍चोति ‘‘इदमेव दस्सनं सच्‍चं, इदमेव सच्‍च’’न्ति एवं पाटिएक्‍कं गहितत्ता पच्‍चेकसङ्खातानि दिट्ठिसच्‍चानि पणुन्‍नानि निहटानि पहीनानि अस्साति पणुन्‍नपच्‍चेकसच्‍चो।

    Paṇunnapaccekasaccoti ‘‘idameva dassanaṃ saccaṃ, idameva sacca’’nti evaṃ pāṭiekkaṃ gahitattā paccekasaṅkhātāni diṭṭhisaccāni paṇunnāni nihaṭāni pahīnāni assāti paṇunnapaccekasacco.

    समवयसट्ठेसनोति एत्थ अवयाति अनूना। सट्ठाति विस्सट्ठा। सम्मा अवया सट्ठा एसना अस्साति समवयसट्ठेसनो। सम्मा विस्सट्ठसब्बएसनोति अत्थो। केवलीति परिपुण्णो। वुसितवाति वुसितब्रह्मचरियो, गरुसंवासे अरियमग्गेपि दससु अरियवासेसुपि वुसितवन्तो। उत्तमपुरिसोति खीणकिलेसत्ता विसेसपुरिसो आजञ्‍ञपुरिसो। परमपुरिसोति उत्तमपुरिसो, परमं वा पटिलाभं पत्तत्ता उत्तमं पत्तब्बं अरहत्तपटिलाभं पत्तो अनुत्तरपुञ्‍ञक्खेत्तभूतो उत्तमपुरिसो, तेनेवत्थेन परमपुरिसो। अनुत्तरं समापत्तिं समापज्‍जितुं अमतं पटिलाभं पत्तत्ता परमपत्तिप्पत्तो। अथ वा ‘‘घरावासे आदीनवं सञ्‍जानित्वा सासनपविसनवसेन उत्तमपुरिसो। अत्तभावे आदीनवं सञ्‍जानित्वा विपस्सनापविसनवसेन परमपुरिसो। किलेसे आदीनवं सञ्‍जानित्वा अरियभूमन्तरं पविट्ठो परमपत्तिप्पत्तोति एवमेके वण्णयन्ति।

    Samavayasaṭṭhesanoti ettha avayāti anūnā. Saṭṭhāti vissaṭṭhā. Sammā avayā saṭṭhā esanā assāti samavayasaṭṭhesano. Sammā vissaṭṭhasabbaesanoti attho. Kevalīti paripuṇṇo. Vusitavāti vusitabrahmacariyo, garusaṃvāse ariyamaggepi dasasu ariyavāsesupi vusitavanto. Uttamapurisoti khīṇakilesattā visesapuriso ājaññapuriso. Paramapurisoti uttamapuriso, paramaṃ vā paṭilābhaṃ pattattā uttamaṃ pattabbaṃ arahattapaṭilābhaṃ patto anuttarapuññakkhettabhūto uttamapuriso, tenevatthena paramapuriso. Anuttaraṃ samāpattiṃ samāpajjituṃ amataṃ paṭilābhaṃ pattattā paramapattippatto. Atha vā ‘‘gharāvāse ādīnavaṃ sañjānitvā sāsanapavisanavasena uttamapuriso. Attabhāve ādīnavaṃ sañjānitvā vipassanāpavisanavasena paramapuriso. Kilese ādīnavaṃ sañjānitvā ariyabhūmantaraṃ paviṭṭho paramapattippattoti evameke vaṇṇayanti.

    नेवाचिनतीति कुसलाकुसलानं पहीनत्ता तेसं विपाकं न वड्ढेति। नापचिनतीति फले ठितत्ता न विद्धंसेति। अपचिनित्वा ठितोति पटिप्पस्सद्धिपहाने ठितत्ता किलेसे विद्धंसेत्वा ठितो। इतो परं तीहिपि पदेहि मग्गफलवसेनेव योजेतब्बं। नेव पजहतीति पहातब्बाभावेन किलेसे न पजहति। न उपादियतीति तण्हामानदिट्ठीहि गहेतब्बाभावतो तेहि न गण्हाति। पजहित्वा ठितोति चजित्वा ठितो। नेव संसिब्बतीति तण्हावसेन नेव संसिब्बति। न उस्सिनेतीति मानवसेन न उक्‍कंसति। विसिनित्वा ठितोति तण्हासंसीवनं अकत्वा ठितोति एवमेके वण्णयन्ति। नेव विधूपेतीति किलेसग्गिं न निब्बापेति। न सन्धूपेतीति किलेसग्गिं न जालापेति। विधूपेत्वा ठितोति तं निब्बापेत्वा ठितो।

    Nevācinatīti kusalākusalānaṃ pahīnattā tesaṃ vipākaṃ na vaḍḍheti. Nāpacinatīti phale ṭhitattā na viddhaṃseti. Apacinitvā ṭhitoti paṭippassaddhipahāne ṭhitattā kilese viddhaṃsetvā ṭhito. Ito paraṃ tīhipi padehi maggaphalavaseneva yojetabbaṃ. Neva pajahatīti pahātabbābhāvena kilese na pajahati. Na upādiyatīti taṇhāmānadiṭṭhīhi gahetabbābhāvato tehi na gaṇhāti. Pajahitvā ṭhitoti cajitvā ṭhito. Neva saṃsibbatīti taṇhāvasena neva saṃsibbati. Na ussinetīti mānavasena na ukkaṃsati. Visinitvā ṭhitoti taṇhāsaṃsīvanaṃ akatvā ṭhitoti evameke vaṇṇayanti. Neva vidhūpetīti kilesaggiṃ na nibbāpeti. Na sandhūpetīti kilesaggiṃ na jālāpeti. Vidhūpetvā ṭhitoti taṃ nibbāpetvā ṭhito.

    असेक्खेन सीलक्खन्धेनाति सिक्खितब्बाभावेन असेक्खेन वाचाकम्मन्ताजीवसीलक्खन्धेन सीलरासिना समन्‍नागतत्ता ठितो, अपरिहीनभावेन ठितो। समाधिक्खन्धेनाति वायामसतीहि सम्पयुत्तेन समाधिना। विमुत्तिक्खन्धेनाति फलविमुत्तिसम्पयुत्तक्खन्धेन। विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेनाति पच्‍चवेक्खणञाणेन। सच्‍चं सम्पटिपादियित्वाति चतुअरियसच्‍चं सभाववसेन सकसन्ताने सम्पादियित्वा पटिविज्झित्वा ठितो। एजं समतिक्‍कमित्वाति कम्पनतण्हं अतिक्‍कमित्वा। किलेसग्गिन्ति रागादिकिलेसग्गिं। परियादियित्वाति खेपेत्वा निब्बापेत्वा। अपरिगमनतायाति संसारे अगमनभावेन पुनागमनाभावेनाति अत्थो। कटं समादायाति जयग्गाहं गहेत्वा। मुत्तिपटिसेवनतायाति सब्बकिलेसेहि मुच्‍चित्वा रूपादिआरम्मणसेवनवसेन। अथ वा सब्बकिलेसेहि मुत्तफलसमापत्तिसेवनवसेन। मेत्ताय पारिसुद्धियाति उपक्‍किलेसमुत्ताय परिसुद्धभावे ठिताय मेत्ताय ठितो। करुणादीसुपि एसेव नयो।

    Asekkhenasīlakkhandhenāti sikkhitabbābhāvena asekkhena vācākammantājīvasīlakkhandhena sīlarāsinā samannāgatattā ṭhito, aparihīnabhāvena ṭhito. Samādhikkhandhenāti vāyāmasatīhi sampayuttena samādhinā. Vimuttikkhandhenāti phalavimuttisampayuttakkhandhena. Vimuttiñāṇadassanakkhandhenāti paccavekkhaṇañāṇena. Saccaṃ sampaṭipādiyitvāti catuariyasaccaṃ sabhāvavasena sakasantāne sampādiyitvā paṭivijjhitvā ṭhito. Ejaṃ samatikkamitvāti kampanataṇhaṃ atikkamitvā. Kilesagginti rāgādikilesaggiṃ. Pariyādiyitvāti khepetvā nibbāpetvā. Aparigamanatāyāti saṃsāre agamanabhāvena punāgamanābhāvenāti attho. Kaṭaṃ samādāyāti jayaggāhaṃ gahetvā. Muttipaṭisevanatāyāti sabbakilesehi muccitvā rūpādiārammaṇasevanavasena. Atha vā sabbakilesehi muttaphalasamāpattisevanavasena. Mettāya pārisuddhiyāti upakkilesamuttāya parisuddhabhāve ṭhitāya mettāya ṭhito. Karuṇādīsupi eseva nayo.

    अच्‍चन्तपारिसुद्धियाति अतिक्‍कन्तपरिसुद्धभावेन परिसुद्धिया अन्तं पापुणित्वा ठितो। अतम्मयतायाति तण्हादिट्ठिमाना ‘‘तम्मया’’ति वुच्‍चन्ति। तेसं अभावो अतम्मयता, ताय तण्हादिट्ठिमानविरहितताय ठितो। वुत्तञ्हेतं –

    Accantapārisuddhiyāti atikkantaparisuddhabhāvena parisuddhiyā antaṃ pāpuṇitvā ṭhito. Atammayatāyāti taṇhādiṭṭhimānā ‘‘tammayā’’ti vuccanti. Tesaṃ abhāvo atammayatā, tāya taṇhādiṭṭhimānavirahitatāya ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘सो तादिसो लोकविदू सुमेधो, सब्बेसु धम्मेसु अतम्मयो मुनी’’ति (अ॰ नि॰ ३.४०)। एत्थापि तण्हामानदिट्ठिविरहितोति अत्थो। विमुत्तत्ताति सब्बकिलेसेहि मुत्तभावेन। सन्तुस्सितत्ताति यथालाभयथाबलयथासारुप्पसन्तोसवसेन सन्तुट्ठभावेन ठितो।

    ‘‘So tādiso lokavidū sumedho, sabbesu dhammesu atammayo munī’’ti (a. ni. 3.40). Etthāpi taṇhāmānadiṭṭhivirahitoti attho. Vimuttattāti sabbakilesehi muttabhāvena. Santussitattāti yathālābhayathābalayathāsāruppasantosavasena santuṭṭhabhāvena ṭhito.

    खन्धपरियन्तेति एकचतुपञ्‍चक्खन्धानं तीहि परिञ्‍ञग्गीहि झापेत्वा अन्ते अवसाने ठितो , नत्थि एतस्स अन्तोति वा परियन्तं, तस्मिं परियन्ते। धातुपरियन्तादीसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – धातुपरियन्तेति अट्ठारसन्‍नं धातूनं परियन्ते। आयतनपरियन्तेति द्वादसन्‍नं आयतनानं। गतिपरियन्तेति निरयादिपञ्‍चन्‍नं गतीनं। उपपत्तिपरियन्तेति सुगतिदुग्गतीसु निब्बत्तिया। पटिसन्धिपरियन्तेति कामरूपारूपभवेसु पटिसन्धिया । भवपरियन्तेति एकवोकारचतुपञ्‍चसञ्‍ञाअसञ्‍ञानेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाकामरूपअरूपभवानं। संसारपरियन्तेति खन्धधातुआयतनानं अब्बोच्छिन्‍नपवत्तिया। वट्टपरियन्तेति कम्मविपाककिलेसवट्टानं परियन्ते। अन्तिमे भवेति अवसाने उपपत्तिभवे। अन्तिमे समुस्सये ठितोति अवसाने समुस्सये सरीरे ठितो। अन्तिमदेहधरोति अन्तिमं अवसानदेहं सरीरं धारेतीति अन्तिमदेहधरो। अरहाति आरकत्ता अरीनं, अरानञ्‍च हतत्ता, पच्‍चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावा अरहा।

    Khandhapariyanteti ekacatupañcakkhandhānaṃ tīhi pariññaggīhi jhāpetvā ante avasāne ṭhito , natthi etassa antoti vā pariyantaṃ, tasmiṃ pariyante. Dhātupariyantādīsupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – dhātupariyanteti aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ pariyante. Āyatanapariyanteti dvādasannaṃ āyatanānaṃ. Gatipariyanteti nirayādipañcannaṃ gatīnaṃ. Upapattipariyanteti sugatiduggatīsu nibbattiyā. Paṭisandhipariyanteti kāmarūpārūpabhavesu paṭisandhiyā . Bhavapariyanteti ekavokāracatupañcasaññāasaññānevasaññānāsaññākāmarūpaarūpabhavānaṃ. Saṃsārapariyanteti khandhadhātuāyatanānaṃ abbocchinnapavattiyā. Vaṭṭapariyanteti kammavipākakilesavaṭṭānaṃ pariyante. Antime bhaveti avasāne upapattibhave. Antime samussaye ṭhitoti avasāne samussaye sarīre ṭhito. Antimadehadharoti antimaṃ avasānadehaṃ sarīraṃ dhāretīti antimadehadharo. Arahāti ārakattā arīnaṃ, arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvā arahā.

    तस्सायं पच्छिमकोति तस्स खीणासवस्स अयं समुस्सयो अत्तभावो अवसानो। चरिमोति अप्पो मन्दो चरिमो आलोपो, चरिमं कबळं विय। पुन पटिसन्धिया नत्थिभावं सन्धाय ‘‘जातिमरणसंसारो, नत्थि तस्स पुनब्भवो’’ति आह। जननं जाति, मरन्ति तेनाति मरणं, खन्धादीनं अब्बोच्छिन्‍ना संसारपवत्ति च तस्स खीणासवस्स पुन नत्थीति वुत्तं गाथं निगमेन्तो आह तेनाह भगवा –

    Tassāyaṃ pacchimakoti tassa khīṇāsavassa ayaṃ samussayo attabhāvo avasāno. Carimoti appo mando carimo ālopo, carimaṃ kabaḷaṃ viya. Puna paṭisandhiyā natthibhāvaṃ sandhāya ‘‘jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavo’’ti āha. Jananaṃ jāti, maranti tenāti maraṇaṃ, khandhādīnaṃ abbocchinnā saṃsārapavatti ca tassa khīṇāsavassa puna natthīti vuttaṃ gāthaṃ nigamento āha tenāha bhagavā –

    ‘‘तस्मा जन्तु…पे॰… नावं सित्वाव पारगू’’ति।

    ‘‘Tasmā jantu…pe… nāvaṃ sitvāva pāragū’’ti.

    इमस्मिं सुत्ते यं अन्तरन्तरा न वुत्तं, तं पाठानुसारेन गहेतब्बं।

    Imasmiṃ sutte yaṃ antarantarā na vuttaṃ, taṃ pāṭhānusārena gahetabbaṃ.

    सद्धम्मप्पज्‍जोतिकाय महानिद्देसट्ठकथाय

    Saddhammappajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya

    कामसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।

    Kāmasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: २. गुहट्ठकसुत्तनिद्देसवण्णना • 2. Guhaṭṭhakasuttaniddesavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi / १. कामसुत्तनिद्देसो • 1. Kāmasuttaniddeso


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact