Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મહાનિદ્દેસ-અટ્ઠકથા • Mahāniddesa-aṭṭhakathā

    નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    ખુદ્દકનિકાયે

    Khuddakanikāye

    મહાનિદ્દેસ-અટ્ઠકથા

    Mahāniddesa-aṭṭhakathā

    ગન્થારમ્ભકથા

    Ganthārambhakathā

    અવિજ્જાલઙ્ગિં ઘાતેન્તો, નન્દિરાગઞ્ચ મૂલતો;

    Avijjālaṅgiṃ ghātento, nandirāgañca mūlato;

    ભાવેન્તટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, ફુસિ યો અમતં પદં.

    Bhāventaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, phusi yo amataṃ padaṃ.

    પાપુણિત્વા જિનો બોધિં, મિગદાયં વિગાહિય;

    Pāpuṇitvā jino bodhiṃ, migadāyaṃ vigāhiya;

    ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા, થેરં કોણ્ડઞ્ઞમાદિતો.

    Dhammacakkaṃ pavattetvā, theraṃ koṇḍaññamādito.

    અટ્ઠારસન્નં કોટીનં, બોધેસિ તાપસો તહિં;

    Aṭṭhārasannaṃ koṭīnaṃ, bodhesi tāpaso tahiṃ;

    વન્દેહં સિરસા તઞ્ચ, સબ્બસત્તાનમુત્તમં.

    Vandehaṃ sirasā tañca, sabbasattānamuttamaṃ.

    તથા ધમ્મુત્તમઞ્ચેવ, સઙ્ઘઞ્ચાપિ અનુત્તરં;

    Tathā dhammuttamañceva, saṅghañcāpi anuttaraṃ;

    સંખિત્તેન હિ યો વુત્તં, ધમ્મચક્કં વિભાગસો.

    Saṃkhittena hi yo vuttaṃ, dhammacakkaṃ vibhāgaso.

    સારિપુત્તો મહાપઞ્ઞો, સત્થુકપ્પો જિનત્રજો;

    Sāriputto mahāpañño, satthukappo jinatrajo;

    ધમ્મચક્કં વિભાજેત્વા, મહાનિદ્દેસમબ્રવિ;

    Dhammacakkaṃ vibhājetvā, mahāniddesamabravi;

    પાઠો વિસિટ્ઠો નિદ્દેસો, તંનામવિસેસિતો ચ.

    Pāṭho visiṭṭho niddeso, taṃnāmavisesito ca.

    તં સારિપુત્તં જિનરાજપુત્તં, થેરં થિરાનેકગુણાધિવાસં;

    Taṃ sāriputtaṃ jinarājaputtaṃ, theraṃ thirānekaguṇādhivāsaṃ;

    પઞ્ઞાપભાવુગ્ગતચારુકિત્તિં, સુનીચવુત્તિઞ્ચ અથો નમિત્વા.

    Paññāpabhāvuggatacārukittiṃ, sunīcavuttiñca atho namitvā.

    ખમાદયાદિયુત્તેન , યુત્તમુત્તાદિવાદિના;

    Khamādayādiyuttena , yuttamuttādivādinā;

    બહુસ્સુતેન થેરેન, દેવેન અભિયાચિતો.

    Bahussutena therena, devena abhiyācito.

    મહાવિહારવાસીનં , સજ્ઝાયમ્હિ પતિટ્ઠિતો;

    Mahāvihāravāsīnaṃ , sajjhāyamhi patiṭṭhito;

    ગહેતબ્બં ગહેત્વાન, પોરાણેસુ વિનિચ્છયં.

    Gahetabbaṃ gahetvāna, porāṇesu vinicchayaṃ.

    અવોક્કમેન્તો સમયં સકઞ્ચ, અનામસન્તો સમયં પરઞ્ચ;

    Avokkamento samayaṃ sakañca, anāmasanto samayaṃ parañca;

    પુબ્બોપદેસટ્ઠકથાનયઞ્ચ, યથાનુરૂપં ઉપસંહરન્તો.

    Pubbopadesaṭṭhakathānayañca, yathānurūpaṃ upasaṃharanto.

    ઞાણપ્પભેદાવહનસ્સ તસ્સ, યોગીહિ નેકેહિ નિસેવિતસ્સ;

    Ñāṇappabhedāvahanassa tassa, yogīhi nekehi nisevitassa;

    અત્થં અપુબ્બં અનુવણ્ણયન્તો, સુત્તઞ્ચ યુત્તિઞ્ચ અનુક્કમેન્તો.

    Atthaṃ apubbaṃ anuvaṇṇayanto, suttañca yuttiñca anukkamento.

    આરભિસ્સં સમાસેન, મહાનિદ્દેસવણ્ણનં;

    Ārabhissaṃ samāsena, mahāniddesavaṇṇanaṃ;

    સદ્ધમ્મબહુમાનેન, નાત્તુક્કંસનકમ્યતા.

    Saddhammabahumānena, nāttukkaṃsanakamyatā.

    વક્ખામહં અટ્ઠકથં જનસ્સ, હિતાય સદ્ધમ્મચિરટ્ઠિતત્થં;

    Vakkhāmahaṃ aṭṭhakathaṃ janassa, hitāya saddhammaciraṭṭhitatthaṃ;

    સક્કચ્ચ સદ્ધમ્મપજોતિકં તં, સુણાથ ધારેથ ચ સાધુ સન્તોતિ.

    Sakkacca saddhammapajotikaṃ taṃ, suṇātha dhāretha ca sādhu santoti.

    તત્થ ‘‘પાઠો વિસિટ્ઠો નિદ્દેસો, તંનામવિસેસિતો ચા’’તિ વુત્તત્તા દુવિધો પાઠો – બ્યઞ્જનપાઠો, અત્થપાઠો ચ. તેસુ બ્યઞ્જનપાઠો અક્ખરપદબ્યઞ્જનઆકારનિરુત્તિનિદ્દેસવસેન છબ્બિધો. અત્થપાઠો સઙ્કાસનપકાસનવિવરણવિભજનઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિવસેન છબ્બિધો. તત્થ તીસુ દ્વારેસુ પરિસુદ્ધપયોગભાવેન વિસુદ્ધકરુણાનં ચિત્તેન પવત્તિતદેસના વાચાહિ અકથિતત્તા અદેસિતત્તા અક્ખરમિતિ સઞ્ઞિતા, તં પારાયનિકબ્રાહ્મણાનં મનસા પુચ્છિતપઞ્હાનં વસેન ભગવતા રતનઘરે નિસીદિત્વા સમ્મસિતપટ્ઠાનમહાપકરણવસેન ચ અક્ખરં નામાતિ ગહેતબ્બં.

    Tattha ‘‘pāṭho visiṭṭho niddeso, taṃnāmavisesito cā’’ti vuttattā duvidho pāṭho – byañjanapāṭho, atthapāṭho ca. Tesu byañjanapāṭho akkharapadabyañjanaākāraniruttiniddesavasena chabbidho. Atthapāṭho saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chabbidho. Tattha tīsu dvāresu parisuddhapayogabhāvena visuddhakaruṇānaṃ cittena pavattitadesanā vācāhi akathitattā adesitattā akkharamiti saññitā, taṃ pārāyanikabrāhmaṇānaṃ manasā pucchitapañhānaṃ vasena bhagavatā ratanaghare nisīditvā sammasitapaṭṭhānamahāpakaraṇavasena ca akkharaṃ nāmāti gahetabbaṃ.

    અથ વા અપરિપુણ્ણં પદં અક્ખરમિતિ ગહેતબ્બં ‘‘સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાની’’તિ એવમાદીસુ (પે॰ વ॰ ૮૦૨; જા॰ ૧.૪.૫૪; નેત્તિ॰ ૧૨૦) વિય. એત્થ હિ કાર કાર સોકારાદીનિ અક્ખરમિતિ, એકક્ખરં વા પદં અક્ખરમિતિ એકે. ‘‘યાયં તણ્હા પોનોભવિકા’’તિ એવમાદીસુ (મહાવ॰ ૧૪; વિભ॰ ૨૦૩; મ॰ નિ॰ ૩.૩૭૪; પટિ॰ મ॰ ૨.૩૦) વિભત્યન્તં અત્થજોતકં અક્ખરપિણ્ડં પદં. ‘‘નામઞ્ચ રૂપઞ્ચા’’તિ એવમાદીસુ (ધ॰ સ॰ દુકમાતિકા ૧૦૯; સુ॰ નિ॰ ૮૭૮; મહાનિ॰ ૧૦૭; ચૂળનિ॰ અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૬; નેત્તિ॰ ૪૫) બહુઅક્ખરેહિ યુત્તં પદં નામ. સંખિત્તેન વુત્તં પદં વિભાવેતિ. પદેન અભિહિતં બ્યઞ્જયતિ બ્યત્તં પાકટં કરોતીતિ બ્યઞ્જનં, વાક્યમેવ. ‘‘ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા’’તિ સઙ્ખેપેન કથિતમત્થં. ‘‘કતમે ચત્તારો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ. વીરિયચિત્તવીમંસસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતી’’તિઆદીસુ (વિભ॰ ૪૩૧; સં॰ નિ॰ ૫.૮૧૩; દી॰ નિ॰ ૩.૩૦૬; અ॰ નિ॰ ૪.૨૭૬) પાકટકરણભાવેન બ્યઞ્જનં નામ. બ્યઞ્જનવિભાગપકાસો આકારો. ‘‘તત્થ કતમો છન્દો? યો છન્દો છન્દિકતા કત્તુકમ્યતા’’તિ એવમાદીસુ (વિભ॰ ૪૩૩) કથિતબ્યઞ્જનં અનેકવિધેન વિભાગકરણં આકારો નામ. આકારાભિહિતસ્સ નિબ્બચનં નિરુત્તિ. ‘‘ફસ્સો, વેદના’’તિ એવમાદીસુ (ધ॰ સ॰ ૧) આકારેન કથિતં ‘‘ફુસતીતિ ફસ્સો. વેદિયતીતિ વેદના’’તિ નીહરિત્વા વચનં નિરુત્તિ નામ. નિબ્બચનવિત્થારો નિસ્સેસતો દેસોતિ નિદ્દેસો, વેદિયતીતિ વેદનાતિ નિબ્બચનલદ્ધપદં ‘‘સુખા દુક્ખા અદુક્ખમસુખા, સુખયતીતિ સુખા, દુક્ખયતીતિ દુક્ખા, નેવ દુક્ખયતિ ન સુખયતીતિ અદુક્ખમસુખા’’તિ અત્થવિત્થારો નિરવસેસેન કથિતત્તા નિદ્દેસો નામ.

    Atha vā aparipuṇṇaṃ padaṃ akkharamiti gahetabbaṃ ‘‘saṭṭhivassasahassānī’’ti evamādīsu (pe. va. 802; jā. 1.4.54; netti. 120) viya. Ettha hi sakāra nakāra sokārādīni akkharamiti, ekakkharaṃ vā padaṃ akkharamiti eke. ‘‘Yāyaṃ taṇhā ponobhavikā’’ti evamādīsu (mahāva. 14; vibha. 203; ma. ni. 3.374; paṭi. ma. 2.30) vibhatyantaṃ atthajotakaṃ akkharapiṇḍaṃ padaṃ. ‘‘Nāmañca rūpañcā’’ti evamādīsu (dha. sa. dukamātikā 109; su. ni. 878; mahāni. 107; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddeso 6; netti. 45) bahuakkharehi yuttaṃ padaṃ nāma. Saṃkhittena vuttaṃ padaṃ vibhāveti. Padena abhihitaṃ byañjayati byattaṃ pākaṭaṃ karotīti byañjanaṃ, vākyameva. ‘‘Cattāro iddhipādā’’ti saṅkhepena kathitamatthaṃ. ‘‘Katame cattāro? Idha, bhikkhave, bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti. Vīriyacittavīmaṃsasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāvetī’’tiādīsu (vibha. 431; saṃ. ni. 5.813; dī. ni. 3.306; a. ni. 4.276) pākaṭakaraṇabhāvena byañjanaṃ nāma. Byañjanavibhāgapakāso ākāro. ‘‘Tattha katamo chando? Yo chando chandikatā kattukamyatā’’ti evamādīsu (vibha. 433) kathitabyañjanaṃ anekavidhena vibhāgakaraṇaṃ ākāro nāma. Ākārābhihitassa nibbacanaṃ nirutti. ‘‘Phasso, vedanā’’ti evamādīsu (dha. sa. 1) ākārena kathitaṃ ‘‘phusatīti phasso. Vediyatīti vedanā’’ti nīharitvā vacanaṃ nirutti nāma. Nibbacanavitthāro nissesato desoti niddeso, vediyatīti vedanāti nibbacanaladdhapadaṃ ‘‘sukhā dukkhā adukkhamasukhā, sukhayatīti sukhā, dukkhayatīti dukkhā, neva dukkhayati na sukhayatīti adukkhamasukhā’’ti atthavitthāro niravasesena kathitattā niddeso nāma.

    એવં છબ્બિધાનિ બ્યઞ્જનપદાનિ જાનિત્વા ચ છસુ અત્થપદેસુ સઙ્ખેપતો કાસના દીપના સઙ્કાસના, ‘‘મઞ્ઞમાનો ખો, ભિક્ખુ, બન્ધો મારસ્સ અમઞ્ઞમાનો મુત્તો પાપિમતો’’તિ એવમાદીસુ સઙ્ખેપેન અત્થદીપના સઙ્કાસના નામ. એસો પન થેરો ‘‘બુદ્ધેન ભગવતા એવં સઙ્ખેપં કત્વા વુત્તમત્થં ‘અઞ્ઞાતં ભગવા, અઞ્ઞાતં સુગતા’’’તિ કથેતું સમત્થો પટિવિજ્ઝિ.

    Evaṃ chabbidhāni byañjanapadāni jānitvā ca chasu atthapadesu saṅkhepato kāsanā dīpanā saṅkāsanā, ‘‘maññamāno kho, bhikkhu, bandho mārassa amaññamāno mutto pāpimato’’ti evamādīsu saṅkhepena atthadīpanā saṅkāsanā nāma. Eso pana thero ‘‘buddhena bhagavatā evaṃ saṅkhepaṃ katvā vuttamatthaṃ ‘aññātaṃ bhagavā, aññātaṃ sugatā’’’ti kathetuṃ samattho paṭivijjhi.

    ઉપરિ વત્તબ્બમત્થં આદિતો કાસના દીપના પકાસના, ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, આદિત્ત’’ન્તિ એવમાદીસુ (મહાવ॰ ૫૪; સં॰ નિ॰ ૪.૨૮) પચ્છા કથિતબ્બમત્થં પઠમવચનેન દીપના પકાસના નામ. એવં પઠમં દીપિતં અત્થં પુન પાકટં કત્વા દીપનેન ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, સબ્બં આદિત્તં? ચક્ખું, ભિક્ખવે, આદિત્તં, રૂપા આદિત્તા’’તિ એવમાદીસુ (મહાવ॰ ૫૪; સં॰ નિ॰ ૪.૨૮) કથિતેસુ ‘‘તિક્ખિન્દ્રિયો સઙ્ખેપેન વુત્તં પટિવિજ્ઝતી’’તિ કથિતત્તા દ્વે અત્થપદાનિ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ ઉપકારવસેન વુત્તાનિ.

    Upari vattabbamatthaṃ ādito kāsanā dīpanā pakāsanā, ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evamādīsu (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) pacchā kathitabbamatthaṃ paṭhamavacanena dīpanā pakāsanā nāma. Evaṃ paṭhamaṃ dīpitaṃ atthaṃ puna pākaṭaṃ katvā dīpanena ‘‘kiñca, bhikkhave, sabbaṃ ādittaṃ? Cakkhuṃ, bhikkhave, ādittaṃ, rūpā ādittā’’ti evamādīsu (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) kathitesu ‘‘tikkhindriyo saṅkhepena vuttaṃ paṭivijjhatī’’ti kathitattā dve atthapadāni tikkhindriyassa upakāravasena vuttāni.

    સંખિત્તસ્સ વિત્થારાભિધાનં સકિં વુત્તસ્સ ચ પુનપિ અભિધાનં વિવરણં, ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧) સઙ્ખેપેન નિક્ખિત્તસ્સ. ‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧) નિદ્દેસવસેન વિત્થારણં વિત્થારવસેન પુન કથનં વિવરણં નામ.

    Saṃkhittassa vitthārābhidhānaṃ sakiṃ vuttassa ca punapi abhidhānaṃ vivaraṇaṃ, ‘‘kusalā dhammā’’ti (dha. sa. 1) saṅkhepena nikkhittassa. ‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti (dha. sa. 1) niddesavasena vitthāraṇaṃ vitthāravasena puna kathanaṃ vivaraṇaṃ nāma.

    તં વિભાગકરણં વિભજનં, ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧) વિવરિતે કુસલે ધમ્મે ‘‘તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧) વિભાગકરણં વિભજનં નામ. વિવરસ્સ વિત્થારાભિધાનેન વિભત્તસ્સ ચ ઉપમાભિધાનેન પટિપાદનં ઉત્તાનીકરણં, વિવરણેન વિવરિતત્થસ્સ ‘‘કતમો તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ? યો તસ્મિં સમયે ફસ્સો ફુસના સમ્ફુસના’’તિ (ધ॰ સ॰ ૨) અતિવિવરિત્વા કથનઞ્ચ વિભજનેન વિભત્તસ્સ ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ગાવી નિચ્ચમ્મા, એવમેવ ખ્વાહં, ભિક્ખવે, ફસ્સાહારો દટ્ઠબ્બોતિ વદામી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૬૩) એવમાદિઉપમાકથનઞ્ચ ઉત્તાનીકરણં નામ. ધમ્મં સુણન્તાનં ધમ્મદેસનેન ચિત્તસ્સ અનેકવિધેન સોમનસ્સઉપ્પાદનઞ્ચ અતિખિણબુદ્ધીનં અનેકવિધેન ઞાણસ્સ તિખિણભાવકરણઞ્ચ પઞ્ઞત્તિ નામ, તેસં સુણન્તાનં તંચિત્તતોસનેન તંચિત્તનિસામનેન ચ પઞ્ઞાયતીતિ પઞ્ઞત્તિ. તત્થ ભગવા અક્ખરેહિ સઙ્કાસયતિ, પદેહિ પકાસયતિ, બ્યઞ્જનેહિ વિવરતિ, આકારેહિ વિભજતિ, નિરુત્તીહિ ઉત્તાનીકરોતિ, નિદ્દેસેહિ પઞ્ઞાપયતીતિ. કિં વુત્તં હોતિ? બુદ્ધા ભગવન્તો એકચ્ચે વેનેય્યે એકસ્મિં દેસને અક્ખરેહિ અત્થસઙ્કાસનં કરોન્તિ…પે॰… નિદ્દેસેહિ અત્થપઞ્ઞાપનં કરોન્તીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

    Taṃ vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ, ‘‘yasmiṃ samaye’’ti (dha. sa. 1) vivarite kusale dhamme ‘‘tasmiṃ samaye phasso hoti, vedanā hotī’’ti (dha. sa. 1) vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ nāma. Vivarassa vitthārābhidhānena vibhattassa ca upamābhidhānena paṭipādanaṃ uttānīkaraṇaṃ, vivaraṇena vivaritatthassa ‘‘katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? Yo tasmiṃ samaye phasso phusanā samphusanā’’ti (dha. sa. 2) ativivaritvā kathanañca vibhajanena vibhattassa ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, gāvī niccammā, evameva khvāhaṃ, bhikkhave, phassāhāro daṭṭhabboti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 2.63) evamādiupamākathanañca uttānīkaraṇaṃ nāma. Dhammaṃ suṇantānaṃ dhammadesanena cittassa anekavidhena somanassauppādanañca atikhiṇabuddhīnaṃ anekavidhena ñāṇassa tikhiṇabhāvakaraṇañca paññatti nāma, tesaṃ suṇantānaṃ taṃcittatosanena taṃcittanisāmanena ca paññāyatīti paññatti. Tattha bhagavā akkharehi saṅkāsayati, padehi pakāsayati, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttānīkaroti, niddesehi paññāpayatīti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Buddhā bhagavanto ekacce veneyye ekasmiṃ desane akkharehi atthasaṅkāsanaṃ karonti…pe… niddesehi atthapaññāpanaṃ karontīti ayamettha adhippāyo.

    અથ વા અક્ખરેહિ સઙ્કાસયિત્વા પદેહિ પકાસયતિ, બ્યઞ્જનેહિ વિવરિત્વા આકારેહિ વિભજતિ, નિરુત્તીહિ ઉત્તાનીકત્વા નિદ્દેસેહિ પઞ્ઞાપયતિ . કિં વુત્તં હોતિ? એવરૂપેન ધમ્મદેસનેન એકચ્ચેસુ ઠાનેસુ એકચ્ચાનં વેનેય્યાનં વિનયતીતિ.

    Atha vā akkharehi saṅkāsayitvā padehi pakāsayati, byañjanehi vivaritvā ākārehi vibhajati, niruttīhi uttānīkatvā niddesehi paññāpayati . Kiṃ vuttaṃ hoti? Evarūpena dhammadesanena ekaccesu ṭhānesu ekaccānaṃ veneyyānaṃ vinayatīti.

    અથ વા અક્ખરેહિ ઉગ્ઘાટયિત્વા પદેહિ પકાસેન્તો વિનયતિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞું, બ્યઞ્જનેહિ વિવરિત્વા આકારેહિ વિભજન્તો વિનયતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞું, નિરુત્તીહિ ઉત્તાનીકત્વા નિદ્દેસેહિ પઞ્ઞાપેન્તો વિનયતિ નેય્યં. ઇતિ વેનેય્યવસેનપિ યોજેતબ્બમેવ.

    Atha vā akkharehi ugghāṭayitvā padehi pakāsento vinayati ugghaṭitaññuṃ, byañjanehi vivaritvā ākārehi vibhajanto vinayati vipañcitaññuṃ, niruttīhi uttānīkatvā niddesehi paññāpento vinayati neyyaṃ. Iti veneyyavasenapi yojetabbameva.

    અત્થતો પનેત્થ કતમો બ્યઞ્જનપાઠો, કતમો અત્થપાઠોતિ? બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં ધમ્મં દેસેન્તાનં યો અત્થાવગમકો સવિઞ્ઞત્તિકસદ્દો, સો બ્યઞ્જનપાઠો . યો તેન અભિસમેતબ્બો લક્ખણરસાદિસહિતો ધમ્મો, સો અત્થપાઠોતિ વેદિતબ્બો. પુનપિ સન્ધાયભાસિતો બ્યઞ્જનભાસિતો સાવસેસપાઠો અનવસેસપાઠો નીતો નેય્યોતિ છબ્બિધો પાઠો. તત્થ અનેકત્થવત્તા સન્ધાયભાસિતો ‘‘માતરં પિતરં હન્ત્વા, રાજાનો દ્વે ચ ખત્તિયે’’તિ એવમાદિ (ધ॰ પ॰ ૨૯૪). એકત્થવત્તા બ્યઞ્જનભાસિતો ‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિ એવમાદિ (ધ॰ પ॰ ૧.૨; નેત્તિ॰ ૮૯, ૯૨; પેટકો॰ ૧૪). સાવસેસો ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, આદિત્ત’’ન્તિ એવમાદિ (મહાવ॰ ૫૪; સં॰ નિ॰ ૪.૨૮). વિપરીતો અનવસેસો ‘‘સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણમુખે આપાથં આગચ્છન્તી’’તિ એવમાદિ (મહાનિ॰ ૧૫૬; ચૂળનિ॰ મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૮૫; પટિ॰ મ॰ ૩.૫). યથા વચનં, તથા અવગન્તબ્બો નીતો ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ એવમાદિ. યુત્તિયા અનુસ્સરિતબ્બો નેય્યો ‘‘એકપુગ્ગલો ભિક્ખવે’’તિ એવમાદિ (અ॰ નિ॰ ૧.૧૭૦).

    Atthato panettha katamo byañjanapāṭho, katamo atthapāṭhoti? Buddhānaṃ bhagavantānaṃ dhammaṃ desentānaṃ yo atthāvagamako saviññattikasaddo, so byañjanapāṭho . Yo tena abhisametabbo lakkhaṇarasādisahito dhammo, so atthapāṭhoti veditabbo. Punapi sandhāyabhāsito byañjanabhāsito sāvasesapāṭho anavasesapāṭho nīto neyyoti chabbidho pāṭho. Tattha anekatthavattā sandhāyabhāsito ‘‘mātaraṃ pitaraṃ hantvā, rājāno dve ca khattiye’’ti evamādi (dha. pa. 294). Ekatthavattā byañjanabhāsito ‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti evamādi (dha. pa. 1.2; netti. 89, 92; peṭako. 14). Sāvaseso ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evamādi (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28). Viparīto anavaseso ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’ti evamādi (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 85; paṭi. ma. 3.5). Yathā vacanaṃ, tathā avagantabbo nīto ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti evamādi. Yuttiyā anussaritabbo neyyo ‘‘ekapuggalo bhikkhave’’ti evamādi (a. ni. 1.170).

    અત્થો પન અનેકપ્પકારો પાઠત્થો સભાવત્થો ઞાયત્થો પાઠાનુરૂપો નપાઠાનુરૂપો સાવસેસત્થો નિરવસેસત્થો નીતત્થો નેય્યત્થો ઇચ્ચાદિ. તત્થ યો અપ્પસ્સત્થસ્સ ઞાપનત્થમુચ્ચારિયતે, સો પાઠત્થો ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જન’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ ૧; દી॰ નિ॰ ૧.૧૯૦) વિય. રૂપારૂપધમ્માનં લક્ખણરસાદિસભાવત્થો ‘‘સમ્માદિટ્ઠિં ભાવેતી’’તિઆદીસુ (વિભ॰ ૪૮૫; સં॰ નિ॰ ૫.૩) વિય. યો ઞાયમાનો હિતાય સંવત્તતિ, સો ઞાતું અરહતીતિ ઞાયત્થો – ‘‘અત્થવાદી ધમ્મવાદી’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૯, ૧૯૪; ૩.૨૩૮; મ॰ નિ॰ ૧.૪૧૧) વિય. યથાપાઠં ભાસિતો પાઠાનુરૂપો ‘‘ચક્ખુ , ભિક્ખવે, પુરાણકમ્મ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૧૪૬) ભગવતા વુત્તં. તસ્મા ચક્ખુમપિ કમ્મન્તિ. બ્યઞ્જનચ્છાયાય અત્થં પટિબાહયમાનેન વુત્તો અત્થો નપાઠાનુરૂપો, સો પાઠતો અનનુઞ્ઞાતો અકતપટિક્ખેપો વિયુત્તો. સો ચ સઙ્ગહેતબ્બમ્પિ અસઙ્ગહેત્વા, પરિવજ્જેતબ્બમ્પિ વા કિઞ્ચિ અપરિવજ્જેત્વા પરિસેસં કત્વા વુત્તો સાવસેસત્થો ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં (સં॰ નિ॰ ૪.૬૦; મહાનિ॰ ૧૦૭). સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૧૨૯) વિય. વિપરીતો નિરવસેસત્થો ‘‘સન્ધાવિતં સંસરિતં મમઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૫૫; મહાવ॰ ૨૮૭; નેત્તિ॰ ૧૧૪). તત્ર, ભિક્ખવે, કો મન્તા કો સદ્ધાતા…પે॰… અઞ્ઞત્ર દિટ્ઠપદેહી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૭.૬૬) વિય. સદ્દવસેનેવ વેદિતબ્બો નીતત્થો ‘‘રૂપા સદ્દા રસા ગન્ધા, ફોટ્ઠબ્બા ચ મનોરમા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૫૧, ૧૬૫; મહાવ॰ ૩૩) વિય. સમ્મુતિવસેન વેદિતબ્બો નેય્યત્થો ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, વલાહકૂપમા પુગ્ગલા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૦૧-૧૦૨) વિય. એવમિધ પાઠઞ્ચ અત્થઞ્ચ વિવરિત્વા ઠિતો અસંહીરો ભવતિ પરવાદીહિ દીઘરત્તં તિત્થવાસેન.

    Attho pana anekappakāro pāṭhattho sabhāvattho ñāyattho pāṭhānurūpo napāṭhānurūpo sāvasesattho niravasesattho nītattho neyyattho iccādi. Tattha yo appassatthassa ñāpanatthamuccāriyate, so pāṭhattho ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’ntiādīsu (pārā. 1; dī. ni. 1.190) viya. Rūpārūpadhammānaṃ lakkhaṇarasādisabhāvattho ‘‘sammādiṭṭhiṃ bhāvetī’’tiādīsu (vibha. 485; saṃ. ni. 5.3) viya. Yo ñāyamāno hitāya saṃvattati, so ñātuṃ arahatīti ñāyattho – ‘‘atthavādī dhammavādī’’tiādīsu (dī. ni. 1.9, 194; 3.238; ma. ni. 1.411) viya. Yathāpāṭhaṃ bhāsito pāṭhānurūpo ‘‘cakkhu , bhikkhave, purāṇakamma’’nti (saṃ. ni. 4.146) bhagavatā vuttaṃ. Tasmā cakkhumapi kammanti. Byañjanacchāyāya atthaṃ paṭibāhayamānena vutto attho napāṭhānurūpo, so pāṭhato ananuññāto akatapaṭikkhepo viyutto. So ca saṅgahetabbampi asaṅgahetvā, parivajjetabbampi vā kiñci aparivajjetvā parisesaṃ katvā vutto sāvasesattho ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ (saṃ. ni. 4.60; mahāni. 107). Sabbe tasanti daṇḍassa, sabbe bhāyanti maccuno’’tiādīsu (dha. pa. 129) viya. Viparīto niravasesattho ‘‘sandhāvitaṃ saṃsaritaṃ mamañceva tumhākañca (dī. ni. 2.155; mahāva. 287; netti. 114). Tatra, bhikkhave, ko mantā ko saddhātā…pe… aññatra diṭṭhapadehī’’tiādīsu (a. ni. 7.66) viya. Saddavaseneva veditabbo nītattho ‘‘rūpā saddā rasā gandhā, phoṭṭhabbā ca manoramā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.151, 165; mahāva. 33) viya. Sammutivasena veditabbo neyyattho ‘‘cattārome, bhikkhave, valāhakūpamā puggalā’’tiādīsu (a. ni. 4.101-102) viya. Evamidha pāṭhañca atthañca vivaritvā ṭhito asaṃhīro bhavati paravādīhi dīgharattaṃ titthavāsena.

    ઇતિ અસંહીરભાવેન યાવ આગમાધિગમસમ્પદં, તાવ વત્તું સક્કોતિ. સઙ્ખેપવિત્થારનયેન હેતુદાહરણાદીહિ અવબોધયિતું સમત્થો. એવંવિધો અત્તાનઞ્ચ પરઞ્ચ સોધેતું સમત્થભાવેન દુસ્સીલ્યદિટ્ઠિમલવિરહિતત્તા સુચિ. દુસ્સીલો હિ અત્તાનં ઉપહનતિ, તેન નાદેય્યવાચો ચ ભવતિ સબ્યોહારમાનો ઇધ નિચ્ચાતુરો વેજ્જોવ. દુદ્દિટ્ઠિ પરં ઉપહનતિ, નાવસ્સયો ચ ભવતિ વાળગહાકુલો ઇવ કમલસણ્ડો. ઉભયવિપન્નો પન સબ્બથાપિ અનુપાસનીયો ભવતિ ગૂથગતમિવ છવાલાતં ગૂથગતો વિય ચ કણ્હસપ્પો. ઉભયસમ્પન્નો પન સબ્બથાપિ ઉપાસનીયો સેવિતબ્બો ચ વિઞ્ઞૂહિ, નિરુપદ્દવો ઇવ રતનાકરો, એવં ભૂતો એવં અમચ્છરો અહીનાચરિયમુટ્ઠિ. સુત્તસુત્તાનુલોમઆચરિયવાદઅત્તનોમતિસઙ્ખાતાનઞ્ચ ચતુન્નં અપરિચ્ચાગી, તેસં વસેન બ્યાખ્યાતો.

    Iti asaṃhīrabhāvena yāva āgamādhigamasampadaṃ, tāva vattuṃ sakkoti. Saṅkhepavitthāranayena hetudāharaṇādīhi avabodhayituṃ samattho. Evaṃvidho attānañca parañca sodhetuṃ samatthabhāvena dussīlyadiṭṭhimalavirahitattā suci. Dussīlo hi attānaṃ upahanati, tena nādeyyavāco ca bhavati sabyohāramāno idha niccāturo vejjova. Duddiṭṭhi paraṃ upahanati, nāvassayo ca bhavati vāḷagahākulo iva kamalasaṇḍo. Ubhayavipanno pana sabbathāpi anupāsanīyo bhavati gūthagatamiva chavālātaṃ gūthagato viya ca kaṇhasappo. Ubhayasampanno pana sabbathāpi upāsanīyo sevitabbo ca viññūhi, nirupaddavo iva ratanākaro, evaṃ bhūto evaṃ amaccharo ahīnācariyamuṭṭhi. Suttasuttānulomaācariyavādaattanomatisaṅkhātānañca catunnaṃ apariccāgī, tesaṃ vasena byākhyāto.

    ‘‘એકંસવચનં એકં, વિભજ્જવચનં પદં;

    ‘‘Ekaṃsavacanaṃ ekaṃ, vibhajjavacanaṃ padaṃ;

    તતિયં પટિપુચ્છેય્ય, ચતુત્થં પન ઠાપયે’’તિ.

    Tatiyaṃ paṭipuccheyya, catutthaṃ pana ṭhāpaye’’ti.

    એતેસં વા અપરિચ્ચાગી. તતો એવ સોતૂનં હિતે નિયુત્તત્તા નેસં અવબોધનં પતિ અકિલાસુ ભવતીતિ. આહ ચેત્થ –

    Etesaṃ vā apariccāgī. Tato eva sotūnaṃ hite niyuttattā nesaṃ avabodhanaṃ pati akilāsu bhavatīti. Āha cettha –

    ‘‘પાઠત્થવિદસંહીરો, વત્તા સુચિ અમચ્છરો;

    ‘‘Pāṭhatthavidasaṃhīro, vattā suci amaccharo;

    ચતુન્નં અપરિચ્ચાગી, દેસકસ્સ હિતાન્વિતો’’તિ.

    Catunnaṃ apariccāgī, desakassa hitānvito’’ti.

    એત્થ દેસકસ્સાતિ દેસકો અસ્સ, ભવેય્યાતિ અત્થો. હિતાન્વિતોતિ હિતે અનુગતો હિતચિત્તો. સો એસો સુચિત્તા પિયો, ચતુન્નં અપરિચ્ચાગિત્તા ગરુ, અસંહીરત્તા ભાવનીયો, દેસકત્તા વત્તા, હિતાન્વિતત્તા વચનક્ખમો, પાઠત્થવિદત્તા ગમ્ભીરકથં કત્તા, અમચ્છરત્તા ન ચાટ્ઠાને નિયોજકો ઇતિ –

    Ettha desakassāti desako assa, bhaveyyāti attho. Hitānvitoti hite anugato hitacitto. So eso sucittā piyo, catunnaṃ apariccāgittā garu, asaṃhīrattā bhāvanīyo, desakattā vattā, hitānvitattā vacanakkhamo, pāṭhatthavidattā gambhīrakathaṃ kattā, amaccharattā na cāṭṭhāne niyojako iti –

    ‘‘પિયો ગરુ ભાવનીયો, વત્તા ચ વચનક્ખમો;

    ‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;

    ગમ્ભીરઞ્ચ કથં કત્તા, નો ચાટ્ઠાને નિયોજકો’’તિ. (અ॰ નિ॰ ૭.૩૭; નેત્તિ॰ ૧૧૩);

    Gambhīrañca kathaṃ kattā, no cāṭṭhāne niyojako’’ti. (a. ni. 7.37; netti. 113);

    ‘‘અભિહિતો દેસકો સો, તાવ દાનિ અભિધીયતે’’.

    ‘‘Abhihito desako so, tāva dāni abhidhīyate’’.

    તત્થ ધમ્મગરુત્તા કથં ન પરિભવતિ, આચરિયગરુત્તા કથિકં ન પરિભવતિ, સદ્ધાપઞ્ઞાદિગુણપટિમણ્ડિતત્તા અત્તાનં ન પરિભવતિ, અસઠામાયાવિત્તા અમતાભિમુખત્તા ચ અવિક્ખિત્તચિત્તો ભવતિ, સુમેધત્તા યોનિસો મનસિ કરોતીતિ. વુત્તઞ્હેતં –

    Tattha dhammagaruttā kathaṃ na paribhavati, ācariyagaruttā kathikaṃ na paribhavati, saddhāpaññādiguṇapaṭimaṇḍitattā attānaṃ na paribhavati, asaṭhāmāyāvittā amatābhimukhattā ca avikkhittacitto bhavati, sumedhattā yoniso manasi karotīti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો સુણન્તો સદ્ધમ્મં ભબ્બો નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં. કતમેહિ પઞ્ચહિ? ન કથં પરિભોતિ, ન કથિકં પરિભોતિ, ન અત્તાનં પરિભોતિ, અવિક્ખિત્તચિત્તો ધમ્મં સુણાતિ એકગ્ગચિત્તો, યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૫.૧૫૧).

    ‘‘Pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Na kathaṃ paribhoti, na kathikaṃ paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso manasi karotī’’ti (a. ni. 5.151).

    તંલક્ખણપ્પત્તત્તા ભાવનં ભજતીતિ. આહ ચેત્થ –

    Taṃlakkhaṇappattattā bhāvanaṃ bhajatīti. Āha cettha –

    ‘‘ધમ્માચરિયગરુ સદ્ધાપઞ્ઞાદિગુણમણ્ડિતો;

    ‘‘Dhammācariyagaru saddhāpaññādiguṇamaṇḍito;

    અસઠામાયાવિકસ્સ, સુમેધો અમતાભિમુખો’’. –

    Asaṭhāmāyāvikassa, sumedho amatābhimukho’’. –

    ઇતિ વત્તા ચ સોતા ચ.

    Iti vattā ca sotā ca.

    એવં વુત્તપ્પકારં બ્યઞ્જનઞ્ચ અત્થઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ યો અતિઅગ્ગં કત્વા કથિતત્તા મહાસમુદ્દમહાપથવી વિય મહા ચ સો નિદ્દેસો ચાતિ મહાનિદ્દેસો, તં મહાનિદ્દેસં વણ્ણયિસ્સામિ.

    Evaṃ vuttappakāraṃ byañjanañca atthañca dassetvā idāni yo atiaggaṃ katvā kathitattā mahāsamuddamahāpathavī viya mahā ca so niddeso cāti mahāniddeso, taṃ mahāniddesaṃ vaṇṇayissāmi.

    તદેતં મહાનિદ્દેસં અત્થસમ્પન્નં બ્યઞ્જનસમ્પન્નં ગમ્ભીરં ગમ્ભીરત્થં લોકુત્તરપ્પકાસકં સુઞ્ઞતપ્પટિસંયુત્તં પટિપત્તિમગ્ગફલવિસેસસાધનં પટિપત્તિપટિપક્ખપટિસેધનં યોગાવચરાનં ઞાણવરરતનાકરભૂતં ધમ્મકથિકાનં ધમ્મકથાવિલાસવિસેસહેતુભૂતં સંસારભીરુકાનં દુક્ખનિસ્સરણતદુપાયદસ્સનેન અસ્સાસજનનત્થં તપ્પટિપક્ખનાસનત્થઞ્ચ ગમ્ભીરત્થાનઞ્ચ અનેકેસં સુત્તન્તપદાનં અત્થવિવરણેન સુજનહદયપરિતોસજનનત્થં, તથાગતેન અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન સબ્બત્થ અપ્પટિહતસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમહાદીપોભાસેન સકલજનવિત્થતમહાકરુણાસિનેહેન વેનેય્યજનહદયગતકિલેસન્ધકારવિધમનત્થં સમુજ્જલિતસ્સ સદ્ધમ્મમહાપદીપસ્સ તદધિપ્પાયવિકાસનસિનેહપરિસેકેન પઞ્ચવસ્સસહસ્સમતિચિરસમુજ્જલનમિચ્છતા લોકાનુકમ્પકેન સત્થુકપ્પેન ધમ્મરાજસ્સ ધમ્મસેનાપતિના આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેન ભાસિતં સુત્વા આયસ્મા આનન્દો પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે યથાસુતમેવ સઙ્ગહં આરોપેસિ.

    Tadetaṃ mahāniddesaṃ atthasampannaṃ byañjanasampannaṃ gambhīraṃ gambhīratthaṃ lokuttarappakāsakaṃ suññatappaṭisaṃyuttaṃ paṭipattimaggaphalavisesasādhanaṃ paṭipattipaṭipakkhapaṭisedhanaṃ yogāvacarānaṃ ñāṇavararatanākarabhūtaṃ dhammakathikānaṃ dhammakathāvilāsavisesahetubhūtaṃ saṃsārabhīrukānaṃ dukkhanissaraṇatadupāyadassanena assāsajananatthaṃ tappaṭipakkhanāsanatthañca gambhīratthānañca anekesaṃ suttantapadānaṃ atthavivaraṇena sujanahadayaparitosajananatthaṃ, tathāgatena arahatā sammāsambuddhena sabbattha appaṭihatasabbaññutaññāṇamahādīpobhāsena sakalajanavitthatamahākaruṇāsinehena veneyyajanahadayagatakilesandhakāravidhamanatthaṃ samujjalitassa saddhammamahāpadīpassa tadadhippāyavikāsanasinehaparisekena pañcavassasahassamaticirasamujjalanamicchatā lokānukampakena satthukappena dhammarājassa dhammasenāpatinā āyasmatā sāriputtattherena bhāsitaṃ sutvā āyasmā ānando paṭhamamahāsaṅgītikāle yathāsutameva saṅgahaṃ āropesi.

    સો પનેસ વિનયપિટકં સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તીસુ પિટકેસુ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નો, દીઘનિકાયો મજ્ઝિમનિકાયો સંયુત્તનિકાયો અઙ્ગુત્તરનિકાયો ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચસુ મહાનિકાયેસુ ખુદ્દકમહાનિકાયપરિયાપન્નો, સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં ગાથા ઉદાનં ઇતિવુત્તકં જાતકં અબ્ભુતધમ્મં વેદલ્લન્તિ નવસુ સત્થુસાસનઙ્ગેસુ યથાસમ્ભવં ગાથઙ્ગવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહિતો.

    So panesa vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpanno, dīghanikāyo majjhimanikāyo saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti pañcasu mahānikāyesu khuddakamahānikāyapariyāpanno, suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu satthusāsanaṅgesu yathāsambhavaṃ gāthaṅgaveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahito.

    ‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વેસહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

    ‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dvesahassāni bhikkhuto;

    ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા॰ ૧૦૨૭) –

    Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –

    ધમ્મભણ્ડાગારિકત્થેરેન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ એતદગ્ગં આરોપિતેન પટિઞ્ઞાતાનં ચતુરાસીતિયા ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનં ભિક્ખુતો ગહિતેસુ દ્વીસુ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ અનેકસતધમ્મક્ખન્ધસઙ્ગહિતો. તસ્સ દ્વે વગ્ગા અટ્ઠકવગ્ગો પારાયનવગ્ગો ખગ્ગવિસાણસુત્તઞ્ચ, એકેકસ્મિં વગ્ગે સોળસ સોળસ કત્વા ખગ્ગવિસાણસુત્તઞ્ચાતિ તેત્તિંસ સુત્તાનિ કામસુત્તાદિખગ્ગવિસાણસુત્તપરિયોસાનાનિ . એવં અનેકધા વવત્થાપિતસ્સ ઇમસ્સ મહાનિદ્દેસસ્સ અનુપુબ્બપદત્થવણ્ણનં કરિસ્સામિ. અયઞ્હિ મહાનિદ્દેસો પાઠતો અત્થતો ચ ઉદ્દિસન્તેન નિદ્દિસન્તેન ચ સક્કચ્ચં ઉદ્દિસિતબ્બો નિદ્દિસિતબ્બો ચ, ઉગ્ગણ્હન્તેનાપિ સક્કચ્ચં ઉગ્ગણ્હિતબ્બો ધારેતબ્બો ચ. તં કિસ્સ હેતુ? ગમ્ભીરત્તા ઇમસ્સ મહાનિદ્દેસસ્સ લોકહિતાય લોકે ચિરટ્ઠિતત્થન્તિ.

    Dhammabhaṇḍāgārikattherena pañcasu ṭhānesu etadaggaṃ āropitena paṭiññātānaṃ caturāsītiyā dhammakkhandhasahassānaṃ bhikkhuto gahitesu dvīsu dhammakkhandhasahassesu anekasatadhammakkhandhasaṅgahito. Tassa dve vaggā aṭṭhakavaggo pārāyanavaggo khaggavisāṇasuttañca, ekekasmiṃ vagge soḷasa soḷasa katvā khaggavisāṇasuttañcāti tettiṃsa suttāni kāmasuttādikhaggavisāṇasuttapariyosānāni . Evaṃ anekadhā vavatthāpitassa imassa mahāniddesassa anupubbapadatthavaṇṇanaṃ karissāmi. Ayañhi mahāniddeso pāṭhato atthato ca uddisantena niddisantena ca sakkaccaṃ uddisitabbo niddisitabbo ca, uggaṇhantenāpi sakkaccaṃ uggaṇhitabbo dhāretabbo ca. Taṃ kissa hetu? Gambhīrattā imassa mahāniddesassa lokahitāya loke ciraṭṭhitatthanti.

    ૧. અટ્ઠકવગ્ગો

    1. Aṭṭhakavaggo

    ૧. કામસુત્તનિદ્દેસવણ્ણના

    1. Kāmasuttaniddesavaṇṇanā

    તત્થ કામસુત્તં આદિ. તસ્મિમ્પિ ‘‘કામં કામયમાનસ્સા’’તિ ગાથા આદિ. સા ઉદ્દેસનિદ્દેસપટિનિદ્દેસવસેન તિધા ઠિતા. ‘‘કામં કામયમાનસ્સા’’તિ એવમાદિ ઉદ્દેસો. ‘‘કામાતિ ઉદ્દાનતો દ્વે કામા – વત્થુકામા ચ કિલેસકામા ચા’’તિ નિદ્દેસો. ‘‘કતમે વત્થુકામા? મનાપિકા રૂપા’’તિ એવમાદિ પટિનિદ્દેસો.

    Tattha kāmasuttaṃ ādi. Tasmimpi ‘‘kāmaṃ kāmayamānassā’’ti gāthā ādi. Sā uddesaniddesapaṭiniddesavasena tidhā ṭhitā. ‘‘Kāmaṃ kāmayamānassā’’ti evamādi uddeso. ‘‘Kāmāti uddānato dve kāmā – vatthukāmā ca kilesakāmā cā’’ti niddeso. ‘‘Katame vatthukāmā? Manāpikā rūpā’’ti evamādi paṭiniddeso.

    . તત્થ કામન્તિ મનાપિયરૂપાદિતેભૂમકધમ્મસઙ્ખાતં વત્થુકામં. કામયમાનસ્સાતિ ઇચ્છમાનસ્સ. તસ્સ ચેતં સમિજ્ઝતીતિ તસ્સ કામયમાનસ્સ સત્તસ્સ તં કામસઙ્ખાતં વત્થુ સમિજ્ઝતિ ચે, સચે સો તં લભતીતિ વુત્તં હોતિ. અદ્ધા પીતિમનો હોતીતિ એકંસં તુટ્ઠચિત્તો હોતિ. લદ્ધાતિ લભિત્વા. મચ્ચોતિ સત્તો. યદિચ્છતીતિ યં ઇચ્છતિ. ઇદં પન સઙ્ખેપતો પદત્થસમ્બન્ધમત્તમેવ, વિત્થારો પન ઉપરિ પાળિયં આગતનયેનેવ વેદિતબ્બો. યથા ચ ઇમસ્મિં, એવં ઇતો પરં સબ્બેસુપીતિ.

    1. Tattha kāmanti manāpiyarūpāditebhūmakadhammasaṅkhātaṃ vatthukāmaṃ. Kāmayamānassāti icchamānassa. Tassa cetaṃ samijjhatīti tassa kāmayamānassa sattassa taṃ kāmasaṅkhātaṃ vatthu samijjhati ce, sace so taṃ labhatīti vuttaṃ hoti. Addhā pītimano hotīti ekaṃsaṃ tuṭṭhacitto hoti. Laddhāti labhitvā. Maccoti satto. Yadicchatīti yaṃ icchati. Idaṃ pana saṅkhepato padatthasambandhamattameva, vitthāro pana upari pāḷiyaṃ āgatanayeneva veditabbo. Yathā ca imasmiṃ, evaṃ ito paraṃ sabbesupīti.

    કામાતિ ઉદ્દિસિતબ્બપદં. ઉદ્દાનતોતિ નિદ્દિસિતબ્બપદં. ઉદ્દાનતોતિ વગ્ગવસેન ‘‘મચ્છુદ્દાનં કિનેય્યા’’તિ આદીસુ વિય. અથ વા ઉપરૂપરિ દાનતો ઉદ્દાનં, ઉદ્ધં ઉદ્ધં સોધનતો બ્યવદાનટ્ઠેન વોદાનં વિય. વિત્થારકરણભાવેન વા. કામા ઇતિ પાઠસેસં કત્વા વત્તબ્બં. દ્વેતિ ગણનપરિચ્છેદો , ન એકં, ન તયો. વત્થુકામા ચાતિ મનાપિયરૂપાદિવત્થુકામા ચ. ઉપતાપનટ્ઠેન વિબાધનટ્ઠેન ચ કિલેસકામા ચ. તેસુ વત્થુકામો પરિઞ્ઞેય્યો, કિલેસકામો પહાતબ્બો. તત્થ વત્થુકામો કિલેસકામેન પત્થયિતબ્બોતિ કામીયતીતિ કામો. કિલેસકામો વત્થુકામાનં પચ્ચાસીસનસ્સ કારણભાવેન કામીયતે અનેનાતિ કામો. તત્થ રૂપાદિક્ખન્ધે સઙ્ગહિતો વત્થુકામો, સઙ્ખારક્ખન્ધે સઙ્ગહિતો કિલેસકામો. છહિ વિઞ્ઞાણેહિ વિજાનિતબ્બો વત્થુકામો, મનોવિઞ્ઞાણેન જાનિતબ્બો કિલેસકામો. કિલેસાનં પતિટ્ઠટ્ઠેન કારણટ્ઠેન આરમ્મણટ્ઠેન ચ વત્થુકામો.

    Kāmāti uddisitabbapadaṃ. Uddānatoti niddisitabbapadaṃ. Uddānatoti vaggavasena ‘‘macchuddānaṃ kineyyā’’ti ādīsu viya. Atha vā uparūpari dānato uddānaṃ, uddhaṃ uddhaṃ sodhanato byavadānaṭṭhena vodānaṃ viya. Vitthārakaraṇabhāvena vā. Kāmā iti pāṭhasesaṃ katvā vattabbaṃ. Dveti gaṇanaparicchedo , na ekaṃ, na tayo. Vatthukāmā cāti manāpiyarūpādivatthukāmā ca. Upatāpanaṭṭhena vibādhanaṭṭhena ca kilesakāmā ca. Tesu vatthukāmo pariññeyyo, kilesakāmo pahātabbo. Tattha vatthukāmo kilesakāmena patthayitabboti kāmīyatīti kāmo. Kilesakāmo vatthukāmānaṃ paccāsīsanassa kāraṇabhāvena kāmīyate anenāti kāmo. Tattha rūpādikkhandhe saṅgahito vatthukāmo, saṅkhārakkhandhe saṅgahito kilesakāmo. Chahi viññāṇehi vijānitabbo vatthukāmo, manoviññāṇena jānitabbo kilesakāmo. Kilesānaṃ patiṭṭhaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ārammaṇaṭṭhena ca vatthukāmo.

    ‘‘નેતે કામા યાનિ ચિત્રાનિ લોકે, સઙ્કપ્પરાગો પુરિસસ્સ કામો;

    ‘‘Nete kāmā yāni citrāni loke, saṅkapparāgo purisassa kāmo;

    તિટ્ઠન્તિ ચિત્રાનિ તથેવ લોકે, અથેત્થ ધીરા વિનયન્તિ છન્દ’’ન્તિ. (અ॰ નિ॰ ૬.૬૩);

    Tiṭṭhanti citrāni tatheva loke, athettha dhīrā vinayanti chanda’’nti. (a. ni. 6.63);

    નન્દમાણવક- (ધ॰ પ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૬૮ ઉપ્પલવણ્ણત્થેરીવત્થુ) સોરેય્યસેટ્ઠિપુત્તાદીનં (ધ॰ પ॰ ૪૩) વત્થૂનિ ચેત્થ નિદસ્સનં. કિલેસકામો તાપનટ્ઠેન બાધનટ્ઠેન ચ સયં કામેતીતિ કામો. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘રત્તો ખો, બ્રાહ્મણ, રાગેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો અત્તબ્યાબાધાયપિ ચેતેતિ, પરબ્યાબાધાયપિ ચેતેતિ, ઉભયબ્યાબાધાયપિ ચેતેતી’’તિ ચ ‘‘રત્તો ખો, બ્રાહ્મણ, પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૫૪) ચ એવમાદિ નિદસ્સનં.

    Nandamāṇavaka- (dha. pa. aṭṭha. 1.68 uppalavaṇṇattherīvatthu) soreyyaseṭṭhiputtādīnaṃ (dha. pa. 43) vatthūni cettha nidassanaṃ. Kilesakāmo tāpanaṭṭhena bādhanaṭṭhena ca sayaṃ kāmetīti kāmo. Vuttampi cetaṃ ‘‘ratto kho, brāhmaṇa, rāgena abhibhūto pariyādinnacitto attabyābādhāyapi ceteti, parabyābādhāyapi ceteti, ubhayabyābādhāyapi cetetī’’ti ca ‘‘ratto kho, brāhmaṇa, pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇatī’’ti (a. ni. 3.54) ca evamādi nidassanaṃ.

    તમેવ પટિનિદ્દેસવસેન વિત્થારેત્વા વત્તુકામો – ‘‘કતમે વત્થુકામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ કતમેતિ કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. પઞ્ચવિધા હિ પુચ્છા, તાસં વિભાગો ઉપરિ પાળિયંયેવ આવિ ભવિસ્સતિ. તાસુ અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. તત્થ મનાપિકાતિ મનં અપ્પાયન્તિ વદ્ધેન્તીતિ મનાપા, મનાપા એવ મનાપિકા. રૂપાતિ કમ્મચિત્તઉતુઆહારસમુટ્ઠાનવસેન ચતુસમુટ્ઠાનિકા રૂપારમ્મણા. રૂપયન્તીતિ રૂપા, વણ્ણવિકારં આપજ્જમાના હદયઙ્ગતભાવં પકાસેન્તીતિ અત્થો.

    Tameva paṭiniddesavasena vitthāretvā vattukāmo – ‘‘katame vatthukāmā’’tiādimāha. Tattha katameti kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhā hi pucchā, tāsaṃ vibhāgo upari pāḷiyaṃyeva āvi bhavissati. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Tattha manāpikāti manaṃ appāyanti vaddhentīti manāpā, manāpā eva manāpikā. Rūpāti kammacittautuāhārasamuṭṭhānavasena catusamuṭṭhānikā rūpārammaṇā. Rūpayantīti rūpā, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānā hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsentīti attho.

    તત્થ કેનટ્ઠેન રૂપન્તિ? રુપ્પનટ્ઠેન. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

    Tattha kenaṭṭhena rūpanti? Ruppanaṭṭhena. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, રૂપં વદેથ? રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા ‘રૂપ’ન્તિ વુચ્ચતિ. કેન રુપ્પતિ? સીતેનપિ રુપ્પતિ, ઉણ્હેનપિ રુપ્પતિ, જિઘચ્છાયપિ રુપ્પતિ, પિપાસાયપિ રુપ્પતિ, ડંસમકસવાતાતપસરીસપસમ્ફસ્સેનપિ રુપ્પતિ. રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા ‘રૂપ’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૭૯).

    ‘‘Kiñca, bhikkhave, rūpaṃ vadetha? Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā ‘rūpa’nti vuccati. Kena ruppati? Sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppati, jighacchāyapi ruppati, pipāsāyapi ruppati, ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassenapi ruppati. Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā ‘rūpa’nti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.79).

    તત્થ રુપ્પતીતિ કુપ્પતિ ઘટ્ટીયતિ પીળીયતિ, ભિજ્જતીતિ અત્થો. સીતેન તાવ રુપ્પનં લોકન્તરિકનિરયે પાકટં. મહિંસકરટ્ઠાદીસુપિ હિમપાતસીતલેસુ પદેસેસુ એતં પાકટમેવ. તત્થ હિ સત્તા સીતેન ભિન્નછિન્નસરીરા જીવિતક્ખયમ્પિ પાપુણન્તિ.

    Tattha ruppatīti kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati, bhijjatīti attho. Sītena tāva ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Mahiṃsakaraṭṭhādīsupi himapātasītalesu padesesu etaṃ pākaṭameva. Tattha hi sattā sītena bhinnachinnasarīrā jīvitakkhayampi pāpuṇanti.

    ઉણ્હેન રુપ્પનં અવીચિમહાનિરયે પાકટં. તત્થ હિ તત્તાય લોહપથવિયા નિપજ્જાપેત્વા પઞ્ચવિધબન્ધનાદિકરણકાલે સત્તા મહાદુક્ખં અનુભવન્તિ.

    Uṇhena ruppanaṃ avīcimahāniraye pākaṭaṃ. Tattha hi tattāya lohapathaviyā nipajjāpetvā pañcavidhabandhanādikaraṇakāle sattā mahādukkhaṃ anubhavanti.

    જિઘચ્છાય રુપ્પનં પેત્તિવિસયે ચેવ દુબ્ભિક્ખકાલે ચ પાકટં. પેત્તિવિસયસ્મિઞ્હિ સત્તા દ્વે તીણિ બુદ્ધન્તરાનિ કિઞ્ચિદેવ આમિસં હત્થેન ગહેત્વા મુખે પક્ખિપન્તા નામ ન હોન્તિ, અન્તોઉદરં આદિત્તસુસિરરુક્ખો વિય હોતિ. દુબ્ભિક્ખે કઞ્જિકમત્તમ્પિ અલભિત્વા મરણસત્તાનં પમાણં નત્થિ.

    Jighacchāya ruppanaṃ pettivisaye ceva dubbhikkhakāle ca pākaṭaṃ. Pettivisayasmiñhi sattā dve tīṇi buddhantarāni kiñcideva āmisaṃ hatthena gahetvā mukhe pakkhipantā nāma na honti, antoudaraṃ ādittasusirarukkho viya hoti. Dubbhikkhe kañjikamattampi alabhitvā maraṇasattānaṃ pamāṇaṃ natthi.

    પિપાસાય રુપ્પનં કાલકઞ્જિકાદીસુ પાકટં. તત્થ હિ સત્તા દ્વે તીણિ બુદ્ધન્તરાનિ હદયતેમનમત્તં વા જિવ્હાતેમનમત્તં વા ઉદકબિન્દુમ્પિ લદ્ધું ન સક્કોન્તિ. ‘‘પાનીયં પિવિસ્સામા’’તિ નદિં ગતાનં જલં વાલુકાતલં સમ્પજ્જતિ. મહાસમુદ્દં પક્ખન્તાનમ્પિ સમુદ્દો પિટ્ઠિપાસાણોયેવ હોતિ. તે સુસ્સન્તા બલવદુક્ખપીળિતા વિરવન્તિ. ડંસાદીહિ રુપ્પનં ડંસમક્ખિકાદિબહુલેસુ પદેસેસુ પાકટં. તં પન – ‘‘કતમં તં રૂપં સનિદસ્સનં? સપ્પટિઘ’’ન્તિ આદિના નયેન અભિધમ્મે (ધ॰ સ॰ ૬૫૬, ૬૫૮) વિત્થારિતમેવ.

    Pipāsāya ruppanaṃ kālakañjikādīsu pākaṭaṃ. Tattha hi sattā dve tīṇi buddhantarāni hadayatemanamattaṃ vā jivhātemanamattaṃ vā udakabindumpi laddhuṃ na sakkonti. ‘‘Pānīyaṃ pivissāmā’’ti nadiṃ gatānaṃ jalaṃ vālukātalaṃ sampajjati. Mahāsamuddaṃ pakkhantānampi samuddo piṭṭhipāsāṇoyeva hoti. Te sussantā balavadukkhapīḷitā viravanti. Ḍaṃsādīhi ruppanaṃ ḍaṃsamakkhikādibahulesu padesesu pākaṭaṃ. Taṃ pana – ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ sanidassanaṃ? Sappaṭigha’’nti ādinā nayena abhidhamme (dha. sa. 656, 658) vitthāritameva.

    સપ્પન્તીતિ સદ્દા, ઉદાહરીયન્તીતિ અત્થો. ઉતુચિત્તવસેન દ્વિસમુટ્ઠાનિકા સદ્દા. ગન્ધયન્તીતિ ગન્ધા, અત્તનો વત્થૂનિ સૂચયન્તીતિ અત્થો. રસન્તિ તે સત્તાતિ રસા, અસ્સાદેન્તીતિ અત્થો. ફુસીયન્તીતિ ફોટ્ઠબ્બા . એતે ગન્ધાદયો ચતુસમુટ્ઠાનિકાવ . તેસં વિભાગો અભિધમ્મે (ધ॰ સ॰ ૬૨૨-૬૨૪) વિત્થારિતોયેવ.

    Sappantīti saddā, udāharīyantīti attho. Utucittavasena dvisamuṭṭhānikā saddā. Gandhayantīti gandhā, attano vatthūni sūcayantīti attho. Rasanti te sattāti rasā, assādentīti attho. Phusīyantīti phoṭṭhabbā. Ete gandhādayo catusamuṭṭhānikāva . Tesaṃ vibhāgo abhidhamme (dha. sa. 622-624) vitthāritoyeva.

    તમેવત્થં વિત્થારવસેન દસ્સેન્તો ‘‘અત્થરણા પાવુરણા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અત્થરિત્વા નિપજ્જિયન્તીતિ અત્થરણા. સરીરં વેઠેત્વા પારુપીયન્તીતિ પાવુરણા. અન્તોજાતાદયો ચત્તારો દાસી ચ દાસો ચ દાસિદાસા. ખેત્તં નામ યસ્મિં પુબ્બણ્ણં રુહતિ. વત્થુ નામ યસ્મિં અપરણ્ણં રુહતિ. યત્થ વા ઉભયમ્પિ રુહતિ, તં ખેત્તં. તદત્થાય કતભૂમિભાગો વત્થુ. ખેત્તવત્થુસીસેન ચેત્થ વાપીતળાકાદીનિપિ સઙ્ગહિતાનિ. હિરઞ્ઞન્તિ કહાપણો. સુવણ્ણન્તિ જાતરૂપં. તેસં ગહણેન લોહમાસકો જતુમાસકો દારુમાસકોતિ સબ્બેપિ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. ગામનિગમરાજધાનિયોતિ એકકુટિકાદિ ગામો. આપણયુત્તો નિગમો. એકસ્સ રઞ્ઞો આણાપવત્તિટ્ઠાનં રાજધાની. રટ્ઠન્તિ જનપદેકદેસં. જનપદોતિ કાસિકોસલાદિજનપદો. કોસોતિ ચતુબ્બિધો કોસો – હત્થી અસ્સો રથો પત્તિ. કોટ્ઠાગારન્તિ તિવિધં કોટ્ઠાગારં – ધનકોટ્ઠાગારં ધઞ્ઞકોટ્ઠાગારં વત્થકોટ્ઠાગારં. યં કિઞ્ચીતિ અનવસેસપરિયાદાનવચનં. રજનીયન્તિ રઞ્જેતું યુત્તટ્ઠેન.

    Tamevatthaṃ vitthāravasena dassento ‘‘attharaṇā pāvuraṇā’’tiādimāha. Tattha attharitvā nipajjiyantīti attharaṇā. Sarīraṃ veṭhetvā pārupīyantīti pāvuraṇā. Antojātādayo cattāro dāsī ca dāso ca dāsidāsā. Khettaṃ nāma yasmiṃ pubbaṇṇaṃ ruhati. Vatthu nāma yasmiṃ aparaṇṇaṃ ruhati. Yattha vā ubhayampi ruhati, taṃ khettaṃ. Tadatthāya katabhūmibhāgo vatthu. Khettavatthusīsena cettha vāpītaḷākādīnipi saṅgahitāni. Hiraññanti kahāpaṇo. Suvaṇṇanti jātarūpaṃ. Tesaṃ gahaṇena lohamāsako jatumāsako dārumāsakoti sabbepi saṅgahaṃ gacchanti. Gāmanigamarājadhāniyoti ekakuṭikādi gāmo. Āpaṇayutto nigamo. Ekassa rañño āṇāpavattiṭṭhānaṃ rājadhānī. Raṭṭhanti janapadekadesaṃ. Janapadoti kāsikosalādijanapado. Kosoti catubbidho koso – hatthī asso ratho patti. Koṭṭhāgāranti tividhaṃ koṭṭhāgāraṃ – dhanakoṭṭhāgāraṃ dhaññakoṭṭhāgāraṃ vatthakoṭṭhāgāraṃ. Yaṃ kiñcīti anavasesapariyādānavacanaṃ. Rajanīyanti rañjetuṃ yuttaṭṭhena.

    ઇતો પરં તિકવસેન દસ્સેતું અતીતત્તિકઅજ્ઝત્તત્તિકહીનત્તિકઓકાસત્તિકસંયોગત્તિકકામાવચરત્તિકવસેન છત્તિકે આહ. તત્થ અતીતત્તિકે તાવ અત્તનો સભાવં ઉપ્પાદાદિક્ખણં વા પત્વા અતિક્કન્તાતિ અતીતા. તદુભયમ્પિ ન આગતાતિ અનાગતા. તં તં કારણં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નાતિ પચ્ચુપ્પન્ના. ઇદં ભવેન પરિચ્છન્નં. પટિસન્ધિતો હિ પટ્ઠાય અતીતભવેસુ નિબ્બત્તા અનન્તરભવે વા નિબ્બત્તા હોન્તુ કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બે અતીતાયેવ નામ. ચુતિતો પટ્ઠાય અનાગતભવેસુ નિબ્બત્તનકા કામા અનન્તરભવે વા નિબ્બત્તન્તુ કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બે અનાગતાયેવ નામ. ચુતિપટિસન્ધિઅન્તરે પવત્તા કામા પચ્ચુપ્પન્ના નામ.

    Ito paraṃ tikavasena dassetuṃ atītattikaajjhattattikahīnattikaokāsattikasaṃyogattikakāmāvacarattikavasena chattike āha. Tattha atītattike tāva attano sabhāvaṃ uppādādikkhaṇaṃ vā patvā atikkantāti atītā. Tadubhayampi na āgatāti anāgatā. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppannāti paccuppannā. Idaṃ bhavena paricchannaṃ. Paṭisandhito hi paṭṭhāya atītabhavesu nibbattā anantarabhave vā nibbattā hontu kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbe atītāyeva nāma. Cutito paṭṭhāya anāgatabhavesu nibbattanakā kāmā anantarabhave vā nibbattantu kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbe anāgatāyeva nāma. Cutipaṭisandhiantare pavattā kāmā paccuppannā nāma.

    અજ્ઝત્તત્તિકે ‘‘એવં પવત્તમાના મયં અત્તાતિ ગહણં ગમિસ્સામા’’તિ ઇમિના વિય અધિપ્પાયેન અત્તાનં અધિકારં કત્વા પવત્તા અત્તનો સન્તાને પવત્તા પાટિપુગ્ગલિકા કામા અજ્ઝત્તા કામા નામ. તતો બહિભૂતા પન ઇન્દ્રિયબદ્ધા વા અનિન્દ્રિયબદ્ધા વા બહિદ્ધા નામ. તતિયપદં તદુભયવસેન વુત્તં.

    Ajjhattattike ‘‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattā attano santāne pavattā pāṭipuggalikā kāmā ajjhattā kāmā nāma. Tato bahibhūtā pana indriyabaddhā vā anindriyabaddhā vā bahiddhā nāma. Tatiyapadaṃ tadubhayavasena vuttaṃ.

    હીનત્તિકે હીનાતિ લામકા. મજ્ઝિમાતિ હીનપણીતાનં મજ્ઝે ભવાતિ મજ્ઝિમા. અવસેસા ઉત્તમટ્ઠેન પણીતા. અપિ ચ ઉપાદાયુપાદાય હીનમજ્ઝિમપણીતતા વેદિતબ્બા. નેરયિકાનઞ્હિ કામા કોટિપ્પત્તા હીના નામ. તે ઉપાદાય તિરચ્છાનેસુ નાગસુપણ્ણાનં કામા પણીતા નામ. સેસતિરચ્છાનગતાનં કામા મજ્ઝિમા નામ. તેસમ્પિ કામા હીના. તે ઉપાદાય મહેસક્ખપેતાનં કામા પણીતા નામ. અવસેસાનં કામા મજ્ઝિમા નામ. તેસમ્પિ હીના. તે ઉપાદાય જાનપદાનં કામા પણીતા નામ. પચ્ચન્તવાસીનં કામા મજ્ઝિમા નામ. તેસમ્પિ હીના. તે ઉપાદાય ગામભોજકાનં કામા પણીતા નામ. તેસં પરિચારિકાનં કામા મજ્ઝિમા નામ. તેસમ્પિ હીના. તે ઉપાદાય જનપદસામિકાનં કામા પણીતા નામ. તેસં પરિચારિકાનં કામા મજ્ઝિમા નામ. તેસમ્પિ હીના. તે ઉપાદાય પદેસરાજૂનં કામા પણીતા નામ. તેસં અમચ્ચાનં કામા મજ્ઝિમા નામ. તેસમ્પિ હીના. તે ઉપાદાય ચક્કવત્તિરઞ્ઞો કામા પણીતા નામ. તસ્સ અમચ્ચાનં કામા મજ્ઝિમા નામ. તસ્સપિ હીના. તે ઉપાદાય ભુમ્મદેવાનં કામા પણીતા નામ. તેસં પરિચારિકાનં દેવાનં કામા મજ્ઝિમા નામ. તેસમ્પિ હીના. તે ઉપાદાય ચાતુમહારાજિકાનં દેવાનં કામા પણીતાતિઆદિના નયેન યાવ અકનિટ્ઠદેવાનં કામા મત્થકપ્પત્તા પણીતા નામ. એવં ઉપાદાયુપાદાય હીનમજ્ઝિમપણીતતા વેદિતબ્બા.

    Hīnattike hīnāti lāmakā. Majjhimāti hīnapaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimā. Avasesā uttamaṭṭhena paṇītā. Api ca upādāyupādāya hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā. Nerayikānañhi kāmā koṭippattā hīnā nāma. Te upādāya tiracchānesu nāgasupaṇṇānaṃ kāmā paṇītā nāma. Sesatiracchānagatānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi kāmā hīnā. Te upādāya mahesakkhapetānaṃ kāmā paṇītā nāma. Avasesānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya jānapadānaṃ kāmā paṇītā nāma. Paccantavāsīnaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya gāmabhojakānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya janapadasāmikānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya padesarājūnaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ amaccānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya cakkavattirañño kāmā paṇītā nāma. Tassa amaccānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tassapi hīnā. Te upādāya bhummadevānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ devānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya cātumahārājikānaṃ devānaṃ kāmā paṇītātiādinā nayena yāva akaniṭṭhadevānaṃ kāmā matthakappattā paṇītā nāma. Evaṃ upādāyupādāya hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā.

    ઓકાસત્તિકે આપાયિકા કામાતિ અવડ્ઢિસઙ્ખાતેસુ અપગતઅયેસુ ચતૂસુ અપાયેસુ નિબ્બત્તકામા આપાયિકા. મનુસ્સેસુ નિબ્બત્તકામા માનુસિકા. દેવેસુ નિબ્બત્તકામા દિબ્બા.

    Okāsattike āpāyikā kāmāti avaḍḍhisaṅkhātesu apagataayesu catūsu apāyesu nibbattakāmā āpāyikā. Manussesu nibbattakāmā mānusikā. Devesu nibbattakāmā dibbā.

    સંયોગત્તિકે પચ્ચુપટ્ઠિતાનં કામાનં પરિભુઞ્જનતો ઠપેત્વા નેરયિકે સેસઅપાયસત્તાનં મનુસ્સાનં ચાતુમહારાજિકે દેવે ઉપાદાય યાવ તુસિતકાયિકાનઞ્ચ દેવાનં કામા પચ્ચુપટ્ઠિતા કામા નામ. પકતિપટિયત્તારમ્મણતો અતિરેકેન રમિતુકામતાકાલે યથારુચિતં આરમ્મણં નિમ્મિનિત્વા નિમ્મિનિત્વા રમન્તીતિ નિમ્માનરતીનં દેવાનં કામા નિમ્મિતા કામા નામ. અત્તનો અજ્ઝાસયં ઞત્વા પરેહિ નિમ્મિતે આરમ્મણે સેવન્તીતિ પરનિમ્મિતવસવત્તીનં કામા પરનિમ્મિતા કામા નામ. પરિગ્ગહિતાતિ ‘‘મય્હં એત’’ન્તિ ગહિતા કામા. અપરિગ્ગહિતાતિ તથા અપરિગ્ગહિતા ઉત્તરકુરુકાનં કામા. મમાયિતાતિ તણ્હાવસેન ‘‘મમ એત’’ન્તિ ગહિતા. અમમાયિતાતિ વુત્તપટિપક્ખા.

    Saṃyogattike paccupaṭṭhitānaṃ kāmānaṃ paribhuñjanato ṭhapetvā nerayike sesaapāyasattānaṃ manussānaṃ cātumahārājike deve upādāya yāva tusitakāyikānañca devānaṃ kāmā paccupaṭṭhitā kāmā nāma. Pakatipaṭiyattārammaṇato atirekena ramitukāmatākāle yathārucitaṃ ārammaṇaṃ nimminitvā nimminitvā ramantīti nimmānaratīnaṃ devānaṃ kāmā nimmitā kāmā nāma. Attano ajjhāsayaṃ ñatvā parehi nimmite ārammaṇe sevantīti paranimmitavasavattīnaṃ kāmā paranimmitā kāmā nāma. Pariggahitāti ‘‘mayhaṃ eta’’nti gahitā kāmā. Apariggahitāti tathā apariggahitā uttarakurukānaṃ kāmā. Mamāyitāti taṇhāvasena ‘‘mama eta’’nti gahitā. Amamāyitāti vuttapaṭipakkhā.

    સબ્બેપિ કામાવચરા ધમ્માતિ ‘‘હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કરિત્વા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૨૮૭) નયેન વુત્તેસુ કામાવચરધમ્મેસુ પરિયાપન્ના. તત્રાયં વચનત્થો – ઉદ્દાનતો દ્વે કામા, વત્થુકામો ચ કિલેસકામો ચાતિ. તત્થ કિલેસકામો અત્થતો છન્દરાગો. વત્થુકામો તેભૂમકં વટ્ટં. કિલેસકામો ચેત્થ કામેતીતિ કામો. ઇતરો કામીયતીતિ. યસ્મિં પન પદેસે દુવિધોપેસો કામો પવત્તિવસેન અવચરતિ, સો ચતુન્નં અપાયાનં મનુસ્સાનં છન્નઞ્ચ દેવલોકાનં વસેન એકાદસવિધો પદેસો કામો એત્થ અવચરતીતિ કામાવચરો. તત્થ પરિયાપન્નધમ્મે સન્ધાય ‘‘સબ્બેપિ કામાવચરા ધમ્મા’’તિ વુત્તં. અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધમ્મા. રૂપાવચરા ધમ્માતિ ‘‘હેટ્ઠતો બ્રહ્મલોકં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો અકનિટ્ઠે દેવે અન્તોકરિત્વા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૨૮૯) નયેન વુત્તાનં રૂપાવચરધમ્માનં વસેન સબ્બેપિ ધમ્મા રૂપાવચરા. અરૂપાવચરા ધમ્માતિ ‘‘હેટ્ઠતો આકાસાનઞ્ચાયતનુપગે દેવે પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનુપગે દેવે અન્તોકરિત્વા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૨૯૧) નયેન વુત્તા સબ્બેપિ અરૂપાવચરા ધમ્મા . તત્થ રૂપે અવચરન્તીતિ રૂપાવચરા. અરૂપે અવચરન્તીતિ અરૂપાવચરા. તણ્હાવત્થુકાતિ પતિટ્ઠટ્ઠેન કારણટ્ઠેન ચ તણ્હાય વત્થુભૂતા. તણ્હારમ્મણાતિ તણ્હાપવત્તિવસેન તણ્હાય આરમ્મણભૂતા. કામનીયટ્ઠેનાતિ પચ્ચાસીસિતબ્બટ્ઠેન. રજનીયટ્ઠેનાતિ રઞ્જેતું યુત્તટ્ઠેન. મદનીયટ્ઠેનાતિ કુલમદાદિમદં ઉપ્પાદનીયટ્ઠેન.

    Sabbepi kāmāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā’’tiādinā (dha. sa. 1287) nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannā. Tatrāyaṃ vacanattho – uddānato dve kāmā, vatthukāmo ca kilesakāmo cāti. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgo. Vatthukāmo tebhūmakaṃ vaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo. Itaro kāmīyatīti. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ manussānaṃ channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro. Tattha pariyāpannadhamme sandhāya ‘‘sabbepi kāmāvacarā dhammā’’ti vuttaṃ. Attano sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Rūpāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā’’tiādinā (dha. sa. 1289) nayena vuttānaṃ rūpāvacaradhammānaṃ vasena sabbepi dhammā rūpāvacarā. Arūpāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato ākāsānañcāyatanupage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanupage deve antokaritvā’’tiādinā (dha. sa. 1291) nayena vuttā sabbepi arūpāvacarā dhammā . Tattha rūpe avacarantīti rūpāvacarā. Arūpe avacarantīti arūpāvacarā. Taṇhāvatthukāti patiṭṭhaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca taṇhāya vatthubhūtā. Taṇhārammaṇāti taṇhāpavattivasena taṇhāya ārammaṇabhūtā. Kāmanīyaṭṭhenāti paccāsīsitabbaṭṭhena. Rajanīyaṭṭhenāti rañjetuṃ yuttaṭṭhena. Madanīyaṭṭhenāti kulamadādimadaṃ uppādanīyaṭṭhena.

    તત્થ ‘‘કતમે વત્થુકામા? મનાપિકા રૂપા’’તિઆદિં કત્વા ‘‘યં કિઞ્ચિ રજનીયં વત્થૂ’’તિ પરિયોસાનં સવિઞ્ઞાણકઅવિઞ્ઞાણકવસેન વુત્તં. અવસેસં એકચતુક્કાદિકછત્તિકન્તિ વેદિતબ્બં.

    Tattha ‘‘katame vatthukāmā? Manāpikā rūpā’’tiādiṃ katvā ‘‘yaṃ kiñci rajanīyaṃ vatthū’’ti pariyosānaṃ saviññāṇakaaviññāṇakavasena vuttaṃ. Avasesaṃ ekacatukkādikachattikanti veditabbaṃ.

    એવં વત્થુકામં દસ્સેત્વા કિલેસકામં દસ્સેતું ‘‘કતમે કિલેસકામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ છન્દોતિ દુબ્બલરાગો. રાગોતિ તતો બલવતરો . ઉપરિ તયોપિ રાગા ઇમેહિ બલવતરા. કામેસૂતિ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ. કામચ્છન્દોતિ કામસઙ્ખાતો છન્દો, ન કત્તુકમ્યતાછન્દો, ન ધમ્મચ્છન્દો. કામનવસેન રજ્જનવસેન ચ કામોયેવ રાગો કામરાગો. કામનવસેન નન્દનવસેન ચ કામોયેવ નન્દી કામનન્દી. એવં સબ્બત્થ કામત્થં વિદિત્વા તણ્હાયનટ્ઠેન કામતણ્હા. સિનેહનટ્ઠેન કામસ્નેહો. પરિડય્હનટ્ઠેન કામપરિળાહો. મુચ્છનટ્ઠેન કામમુચ્છા. ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠાપનટ્ઠેન કામજ્ઝોસાનં. વટ્ટસ્મિં ઓઘેહિ ઓસીદાપેતીતિ કામોઘો. વટ્ટસ્મિં યોજેતીતિ કામયોગો. દળ્હવસેન તણ્હાદિટ્ઠિગ્ગહણં ઉપાદાનં. ચિત્તં નીવરતિ પરિયોનન્ધતીતિ નીવરણં.

    Evaṃ vatthukāmaṃ dassetvā kilesakāmaṃ dassetuṃ ‘‘katame kilesakāmā’’tiādimāha. Tattha chandoti dubbalarāgo. Rāgoti tato balavataro . Upari tayopi rāgā imehi balavatarā. Kāmesūti pañcasu kāmaguṇesu. Kāmacchandoti kāmasaṅkhāto chando, na kattukamyatāchando, na dhammacchando. Kāmanavasena rajjanavasena ca kāmoyeva rāgo kāmarāgo. Kāmanavasena nandanavasena ca kāmoyeva nandī kāmanandī. Evaṃ sabbattha kāmatthaṃ viditvā taṇhāyanaṭṭhena kāmataṇhā. Sinehanaṭṭhena kāmasneho. Pariḍayhanaṭṭhena kāmapariḷāho. Mucchanaṭṭhena kāmamucchā. Gilitvā pariniṭṭhāpanaṭṭhena kāmajjhosānaṃ. Vaṭṭasmiṃ oghehi osīdāpetīti kāmogho. Vaṭṭasmiṃ yojetīti kāmayogo. Daḷhavasena taṇhādiṭṭhiggahaṇaṃ upādānaṃ. Cittaṃ nīvarati pariyonandhatīti nīvaraṇaṃ.

    અદ્દસન્તિ અદ્દક્ખિં. કામાતિ આલપનં. તેતિ તવ. મૂલન્તિ પતિટ્ઠં. સઙ્કપ્પાતિ પરિકપ્પેન. ન તં સઙ્કપ્પયિસ્સામીતિ તં પરિકપ્પનં ન કરિસ્સામિ. ન હોહિસીતિ ન ભવિસ્સસિ.

    Addasanti addakkhiṃ. Kāmāti ālapanaṃ. Teti tava. Mūlanti patiṭṭhaṃ. Saṅkappāti parikappena. Na taṃ saṅkappayissāmīti taṃ parikappanaṃ na karissāmi. Na hohisīti na bhavissasi.

    ઇચ્છમાનસ્સાતિ પચ્ચાસીસન્તસ્સ. સાદિયમાનસ્સાતિ અસ્સાદિયમાનસ્સ. પત્થયમાનસ્સાતિ પત્થનં ઉપ્પાદેન્તસ્સ. પિહયમાનસ્સાતિ પાપુણિતું ઇચ્છં ઉપ્પાદેન્તસ્સ. અભિજપ્પમાનસ્સાતિ તણ્હાવસેન તિત્તિં ઉપ્પાદેન્તસ્સ. અથ વા અભિવદન્તસ્સ.

    Icchamānassāti paccāsīsantassa. Sādiyamānassāti assādiyamānassa. Patthayamānassāti patthanaṃ uppādentassa. Pihayamānassāti pāpuṇituṃ icchaṃ uppādentassa. Abhijappamānassāti taṇhāvasena tittiṃ uppādentassa. Atha vā abhivadantassa.

    ખત્તિયસ્સ વાતિઆદિ ચતુજ્જાતિવસેન વુત્તં. ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વાતિ લિઙ્ગવસેન વુત્તં. દેવસ્સ વા મનુસ્સસ્સ વાતિ ઉપપત્તિવસેન વુત્તં. ઇજ્ઝતીતિ નિપ્ફજ્જતિ. સમિજ્ઝતીતિ સમ્મા નિપ્ફજ્જતિ. ઇજ્ઝતિ વિસેસરૂપપટિલાભવસેન. લભતિ દસ્સનીયરૂપપટિલાભવસેન. પટિલભતિ પસાદનીયરૂપપટિલાભવસેન. અધિગચ્છતિ સણ્ઠાનરૂપપટિલાભવસેન. વિન્દતિ છવિપ્પસાદરૂપપટિલાભવસેન. અથ વા પુઞ્ઞમહત્તેન ઇજ્ઝતિ. જાતિમહત્તેન લભતિ. ઇસ્સરિયમહત્તેન પટિલભતિ. સુખમહત્તેન અધિગચ્છતિ. સમ્પત્તિમહત્તેન વિન્દતીતિ.

    Khattiyassa vātiādi catujjātivasena vuttaṃ. Gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vāti liṅgavasena vuttaṃ. Devassa vā manussassa vāti upapattivasena vuttaṃ. Ijjhatīti nipphajjati. Samijjhatīti sammā nipphajjati. Ijjhati visesarūpapaṭilābhavasena. Labhati dassanīyarūpapaṭilābhavasena. Paṭilabhati pasādanīyarūpapaṭilābhavasena. Adhigacchati saṇṭhānarūpapaṭilābhavasena. Vindati chavippasādarūpapaṭilābhavasena. Atha vā puññamahattena ijjhati. Jātimahattena labhati. Issariyamahattena paṭilabhati. Sukhamahattena adhigacchati. Sampattimahattena vindatīti.

    એકંસવચનન્તિ એકકોટ્ઠાસવચનં. ‘‘એકંસં ચીવરં કત્વા (પારા॰ ૩૪૯, ૩૬૭), એકંસબ્યાકરણીયો પઞ્હો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૧૨; અ॰ નિ॰ ૪.૪૨) વિય અનેકંસગહણપટિક્ખેપો. નિસ્સંસયવચનન્તિ સંસયવિરહિતવચનં, સન્દેહપટિક્ખેપવચનન્તિ અત્થો. નિક્કઙ્ખાવચનન્તિ ‘‘કથમિદં કથમિદ’’ન્તિ કઙ્ખાપટિક્ખેપવચનં. અદ્વેજ્ઝવચનન્તિ દ્વિધાભાવં દ્વેજ્ઝં, તંઅભાવેન અદ્વેજ્ઝવચનં. દ્વિધાભાવવિરહિતં ‘‘અદ્વેજ્ઝવચના બુદ્ધા’’તિઆદીસુ વિય વિમતિપટિક્ખેપો. અદ્વેળ્હકવચનન્તિ દ્વિહદયાભાવેન અદ્વેળ્હકં. ‘‘ઇતિહાસ, ઇતિહાસા’’તિ દ્વેળ્હકપટિક્ખેપવચનં. નિયોગવચનન્તિ એકસ્મિં અત્થે દ્વે ન યુજ્જન્તીતિ નિયોગવચનં દ્વિધાપથપટિક્ખેપો. અઞ્ઞત્થ પન ‘‘નિયોગા અનાગતારમ્મણા નત્થી’’તિ આગતં. અપણ્ણકવચનન્તિ પલાસરહિતં સારવચનં અવિરદ્ધકારણં ‘‘અપણ્ણકં ઠાનમેકે’’તિઆદીસુ (જા॰ ૧.૧.૧) વિય, અપણ્ણકમણિ વિય સપ્પતિટ્ઠવચનં. અવત્થાપનવચનમેતન્તિ એતં વચનં ઓતરિત્વા પતિટ્ઠિતં સન્તિટ્ઠાપનં ઠપનં.

    Ekaṃsavacananti ekakoṭṭhāsavacanaṃ. ‘‘Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā (pārā. 349, 367), ekaṃsabyākaraṇīyo pañho’’tiādīsu (dī. ni. 3.312; a. ni. 4.42) viya anekaṃsagahaṇapaṭikkhepo. Nissaṃsayavacananti saṃsayavirahitavacanaṃ, sandehapaṭikkhepavacananti attho. Nikkaṅkhāvacananti ‘‘kathamidaṃ kathamida’’nti kaṅkhāpaṭikkhepavacanaṃ. Advejjhavacananti dvidhābhāvaṃ dvejjhaṃ, taṃabhāvena advejjhavacanaṃ. Dvidhābhāvavirahitaṃ ‘‘advejjhavacanā buddhā’’tiādīsu viya vimatipaṭikkhepo. Adveḷhakavacananti dvihadayābhāvena adveḷhakaṃ. ‘‘Itihāsa, itihāsā’’ti dveḷhakapaṭikkhepavacanaṃ. Niyogavacananti ekasmiṃ atthe dve na yujjantīti niyogavacanaṃ dvidhāpathapaṭikkhepo. Aññattha pana ‘‘niyogā anāgatārammaṇā natthī’’ti āgataṃ. Apaṇṇakavacananti palāsarahitaṃ sāravacanaṃ aviraddhakāraṇaṃ ‘‘apaṇṇakaṃ ṭhānameke’’tiādīsu (jā. 1.1.1) viya, apaṇṇakamaṇi viya sappatiṭṭhavacanaṃ. Avatthāpanavacanametanti etaṃ vacanaṃ otaritvā patiṭṭhitaṃ santiṭṭhāpanaṃ ṭhapanaṃ.

    યાનિ ઇમસ્મિં મહાનિદ્દેસે વિભત્તિં આરોપિતાનિ પદાનિ, તાનિ વિભત્તિં ગચ્છન્તાનિ તીહિ કારણેહિ વિભત્તિં ગચ્છન્તિ, નાના હોન્તાનિ ચતૂહિ કારણેહિ નાના ભવન્તિ. અપરદીપના પનેત્થ દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છન્તિ. કથં? તાનિ હિ બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન વાતિ ઇમેહિ તીહિ કારણેહિ વિભત્તિં ગચ્છન્તિ. તત્થ ‘‘કોધો કુજ્ઝના કુજ્ઝિતત્તં, દોસો દુસ્સના દુસ્સિતત્ત’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૧૦૬૬) એવં બ્યઞ્જનવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં. તત્થ હિ એકોવ કોધો બ્યઞ્જનવસેન એવં વિભત્તિં લભતિ. ‘‘ઇજ્ઝતિ સમિજ્ઝતિ લભતિ પટિલભતિ ગચ્છતિ અધિગચ્છતી’’તિ એવં પન ઉપસગ્ગવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં. ‘‘પણ્ડિચ્ચં કોસલ્લં નેપુઞ્ઞં વેભબ્યા ચિન્તા ઉપપરિક્ખા’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૬) એવં અત્થવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં.

    Yāni imasmiṃ mahāniddese vibhattiṃ āropitāni padāni, tāni vibhattiṃ gacchantāni tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti, nānā hontāni catūhi kāraṇehi nānā bhavanti. Aparadīpanā panettha dve ṭhānāni gacchanti. Kathaṃ? Tāni hi byañjanavasena upasaggavasena atthavasena vāti imehi tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti. Tattha ‘‘kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitatta’’nti (dha. sa. 1066) evaṃ byañjanavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Tattha hi ekova kodho byañjanavasena evaṃ vibhattiṃ labhati. ‘‘Ijjhati samijjhati labhati paṭilabhati gacchati adhigacchatī’’ti evaṃ pana upasaggavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. ‘‘Paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhabyā cintā upaparikkhā’’ti (dha. sa. 16) evaṃ atthavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.

    તેસુ પીતિપદનિદ્દેસે તાવ ઇમા તિસ્સો વિભત્તિયો લબ્ભન્તિ. પીતિ પામોજ્જન્તિ હિ બ્યઞ્જનવસેન વિભત્તિગમનં હોતિ. આમોદના પમોદના પહાસોતિ ઉપસગ્ગવસેન. વિત્તિ તુટ્ઠિ ઓદગ્યં અત્તમનતાતિ અત્થવસેન. ઇમિના નયેન સબ્બપદનિદ્દેસેસુ વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં.

    Tesu pītipadaniddese tāva imā tisso vibhattiyo labbhanti. Pīti pāmojjanti hi byañjanavasena vibhattigamanaṃ hoti. Āmodanā pamodanā pahāsoti upasaggavasena. Vitti tuṭṭhi odagyaṃ attamanatāti atthavasena. Iminā nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.

    નાના હોન્તાનિપિ નામનાનત્તેન લક્ખણનાનત્તેન કિચ્ચનાનત્તેન પટિક્ખેપનાનત્તેનાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ નાના હોન્તિ. તત્થ ‘‘કતમો તસ્મિં સમયે બ્યાપાદો હોતિ? યો તસ્મિં સમયે દોસો દુસ્સના’’તિ એત્થ બ્યાપાદોતિ વા દોસોતિ વા દ્વેપિ એતે કોધો એવ, નામેન પન નાનત્તં ગતાતિ એવં નામનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Nānā hontānipi nāmanānattena lakkhaṇanānattena kiccanānattena paṭikkhepanānattenāti imehi catūhi kāraṇehi nānā honti. Tattha ‘‘katamo tasmiṃ samaye byāpādo hoti? Yo tasmiṃ samaye doso dussanā’’ti ettha byāpādoti vā dosoti vā dvepi ete kodho eva, nāmena pana nānattaṃ gatāti evaṃ nāmanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    રાસટ્ઠેન ચ પઞ્ચપિ ખન્ધા એકોવ ખન્ધો હોતિ. એત્થ પન રૂપં રુપ્પનલક્ખણં, વેદના વેદયિતલક્ખણા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનલક્ખણા, ચેતના ચેતયિતલક્ખણા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનલક્ખણન્તિ ઇમિના લક્ખણનાનત્તેન પઞ્ચક્ખન્ધા હોન્તિ. એવં લક્ખણનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Rāsaṭṭhena ca pañcapi khandhā ekova khandho hoti. Ettha pana rūpaṃ ruppanalakkhaṇaṃ, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇanti iminā lakkhaṇanānattena pañcakkhandhā honti. Evaṃ lakkhaṇanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘ચત્તારો સમ્મપ્પધાના – ઇધ ભિક્ખુ અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય…પે॰… ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતી’’તિ (વિભ॰ ૩૯૦; દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૨) એકમેવ વીરિયં કિચ્ચનાનત્તેન ચતૂસુ ઠાનેસુ આગતં. એવં કિચ્ચનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    ‘‘Cattāro sammappadhānā – idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya…pe… cittaṃ paggaṇhāti padahatī’’ti (vibha. 390; dī. ni. 2.402) ekameva vīriyaṃ kiccanānattena catūsu ṭhānesu āgataṃ. Evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘ચત્તારો અસદ્ધમ્મા કોધગરુતા, ન સદ્ધમ્મગરુતા, મક્ખગરુતા, ન સદ્ધમ્મગરુતા, લાભગરુતા, ન સદ્ધમ્મગરુતા, સક્કારગરુતા, ન સદ્ધમ્મગરુતા’’તિ એવમાદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૪૪) પન પટિક્ખેપનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    ‘‘Cattāro asaddhammā kodhagarutā, na saddhammagarutā, makkhagarutā, na saddhammagarutā, lābhagarutā, na saddhammagarutā, sakkāragarutā, na saddhammagarutā’’ti evamādīsu (a. ni. 4.44) pana paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ઇમાનિ પન ચત્તારિ નાનત્તાનિ ન પીતિયાયેવ લબ્ભન્તિ, સબ્બેસુપિ યથાલાભવસેન લબ્ભન્તિ. પીતિયા હિ પીતીતિ નામં, ચિત્તસ્સ ચિત્તન્તિ નામં. પીતિ ચ ફરણલક્ખણા, વેદના વેદયિતલક્ખણા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનલક્ખણા, ચેતના ચેતયિતલક્ખણા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનલક્ખણં.

    Imāni pana cattāri nānattāni na pītiyāyeva labbhanti, sabbesupi yathālābhavasena labbhanti. Pītiyā hi pītīti nāmaṃ, cittassa cittanti nāmaṃ. Pīti ca pharaṇalakkhaṇā, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇaṃ.

    તથા પીતિ ફરણકિચ્ચા, વેદના અનુભવનકિચ્ચા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનકિચ્ચા, ચેતના ચેતયિતકિચ્ચા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનકિચ્ચન્તિ એવં કિચ્ચનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં. પટિક્ખેપનાનત્તં પીતિપદે નત્થિ.

    Tathā pīti pharaṇakiccā, vedanā anubhavanakiccā, saññā sañjānanakiccā, cetanā cetayitakiccā, viññāṇaṃ vijānanakiccanti evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Paṭikkhepanānattaṃ pītipade natthi.

    અલોભાદિનિદ્દેસે પન ‘‘અલોભો અલુબ્ભના અલુબ્ભિતત્ત’’ન્તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૩૫) નયેન લબ્ભતીતિ એવં પટિક્ખેપનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં. એવં સબ્બપદનિદ્દેસેસુ લબ્ભમાનવસેન ચતુબ્બિધમ્પિ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Alobhādiniddese pana ‘‘alobho alubbhanā alubbhitatta’’ntiādinā (dha. sa. 35) nayena labbhatīti evaṃ paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu labbhamānavasena catubbidhampi nānattaṃ veditabbaṃ.

    અપરદીપના પન પદત્થુતિ વા હોતિ દળ્હીકમ્મં વાતિ એવં દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છતિ. યટ્ઠિકોટિયા ઉપ્પીળેન્તેન વિય હિ સકિમેવ ‘‘પીતી’’તિ વુત્તે એતં પદં ફુલ્લિતમણ્ડિતવિભૂસિતં નામ ન હોતિ, પુનપ્પુનં બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન ‘‘પીતિ પામોજ્જં આમોદના પમોદના હાસો પહાસો વિત્તી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૯) વુત્તે ફુલ્લિતમણ્ડિતવિભૂસિતં નામ હોતિ. યથા હિ દહરકુમારં નહાપેત્વા મનોરમં વત્થં પરિદહાપેત્વા પુપ્ફાનિ પિળન્ધાપેત્વા અક્ખીનિ અઞ્જેત્વા અથસ્સ નલાટે એકમેવ મનોસિલાબિન્દું કરેય્ય, ન તસ્સ એત્તાવતા ચિત્તતિલકો નામ હોતિ, નાનાવણ્ણેહિ પન પરિવારેત્વા બિન્દૂસુ કતેસુ ચિત્તતિલકો નામ હોતિ. એવં સમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. અયં પદત્થુતિ નામ.

    Aparadīpanā pana padatthuti vā hoti daḷhīkammaṃ vāti evaṃ dve ṭhānāni gacchati. Yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya hi sakimeva ‘‘pītī’’ti vutte etaṃ padaṃ phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘‘pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vittī’’ti (dha. sa. 9) vutte phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma hoti. Yathā hi daharakumāraṃ nahāpetvā manoramaṃ vatthaṃ paridahāpetvā pupphāni piḷandhāpetvā akkhīni añjetvā athassa nalāṭe ekameva manosilābinduṃ kareyya, na tassa ettāvatā cittatilako nāma hoti, nānāvaṇṇehi pana parivāretvā bindūsu katesu cittatilako nāma hoti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ padatthuti nāma.

    બ્યઞ્જનવસેન પન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન ચ પુનપ્પુનં ભણનમેવ દળ્હીકમ્મં નામ. યથા હિ ‘‘આવુસો’’તિ વા ‘‘ભન્તે’’તિ વા ‘‘યક્ખો’’તિ વા ‘‘સપ્પો’’તિ વા વુત્તે દળ્હીકમ્મં નામ ન હોતિ, ‘‘આવુસો આવુસો, ભન્તે ભન્તે, યક્ખો યક્ખો, સપ્પો સપ્પો’’તિ વુત્તે પન દળ્હીકમ્મં નામ હોતિ, એવમેવ સકિંદેવ યટ્ઠિકોટિયા ઉપ્પીળેન્તેન વિય ‘‘પીતી’’તિ વુત્તમત્તે દળ્હીકમ્મં નામ ન હોતિ, પુનપ્પુનં બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન ‘‘પીતિ પામોજ્જં આમોદના પમોદના હાસો પહાસો વિત્તી’’તિ વુત્તેયેવ દળ્હીકમ્મં નામ હોતીતિ એવં અપરદીપના દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છતિ. એતિસ્સાપિ વસેન લબ્ભમાનકપદનિદ્દેસેસુ સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Byañjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunaṃ bhaṇanameva daḷhīkammaṃ nāma. Yathā hi ‘‘āvuso’’ti vā ‘‘bhante’’ti vā ‘‘yakkho’’ti vā ‘‘sappo’’ti vā vutte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, ‘‘āvuso āvuso, bhante bhante, yakkho yakkho, sappo sappo’’ti vutte pana daḷhīkammaṃ nāma hoti, evameva sakiṃdeva yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya ‘‘pītī’’ti vuttamatte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘‘pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vittī’’ti vutteyeva daḷhīkammaṃ nāma hotīti evaṃ aparadīpanā dve ṭhānāni gacchati. Etissāpi vasena labbhamānakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.

    તત્થ પીનયતીતિ પીતિ. સા સમ્પિયાયનલક્ખણા, કાયચિત્તપીણનરસા ફરણરસા વા, ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના. યા પઞ્ચકામગુણપટિસઞ્ઞુત્તાતિ યા રૂપાદિપઞ્ચકામકોટ્ઠાસપટિસંયુત્તા પીતિ, સા પીનયતીતિ પીતિ, ઇદં સભાવપદં. પમુદિતસ્સ ભાવો પામોજ્જં. આમોદનાકારો આમોદના. પમોદનાકારો પમોદના. યથા વા ભેસજ્જાનં વા તેલાનં વા ઉણ્હોદકસીતોદકાનં વા એકતો કરણં ‘‘મોદના’’તિ વુચ્ચતિ, એવમયમ્પિ પીતિધમ્માનં એકતો કરણેન મોદના. ઉપસગ્ગવસેન પન મણ્ડેત્વા ‘‘આમોદના પમોદના’’તિ વુત્તા.

    Tattha pīnayatīti pīti. Sā sampiyāyanalakkhaṇā, kāyacittapīṇanarasā pharaṇarasā vā, odagyapaccupaṭṭhānā. Yā pañcakāmaguṇapaṭisaññuttāti yā rūpādipañcakāmakoṭṭhāsapaṭisaṃyuttā pīti, sā pīnayatīti pīti, idaṃ sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekato karaṇaṃ ‘‘modanā’’ti vuccati, evamayampi pītidhammānaṃ ekato karaṇena modanā. Upasaggavasena pana maṇḍetvā ‘‘āmodanā pamodanā’’ti vuttā.

    હાસેતીતિ હાસો. પહાસેતીતિ પહાસો, હટ્ઠપહટ્ઠાકારાનમેતં અધિવચનં. વિત્તીતિ વિત્તં, ધનસ્સેતં નામં. અયં પન સોમનસ્સપચ્ચયત્તા વિત્તિસરિક્ખતાય વિત્તિ. યથા હિ ધનિનો ધનં પટિચ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, એવં પીતિમતોપિ પીતિં પટિચ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા ‘‘વિત્તી’’તિ વુત્તા. તુટ્ઠીતિ સભાવસણ્ઠિતાય પીતિયા એતં નામં. પીતિમા પન પુગ્ગલો કાયચિત્તાનં ઉગ્ગતત્તા અબ્ભુગ્ગતત્તા ‘‘ઉદગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ, ઉદગ્ગસ્સ ભાવો ઓદગ્યં.

    Hāsetīti hāso. Pahāsetīti pahāso, haṭṭhapahaṭṭhākārānametaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ, dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati. Tasmā ‘‘vittī’’ti vuttā. Tuṭṭhīti sabhāvasaṇṭhitāya pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā ‘‘udaggo’’ti vuccati, udaggassa bhāvo odagyaṃ.

    અત્તનો મનતા અત્તમનતા. અનભિરદ્ધસ્સ હિ મનો દુક્ખપદટ્ઠાનત્તા ન અત્તનો મનો નામ હોતિ, અભિરદ્ધસ્સ સુખપદટ્ઠાનત્તા અત્તનો મનો નામ હોતિ, ઇતિ અત્તનો મનતા અત્તમનતા, સકમનતા, સકમનસ્સ ભાવોતિ અત્થો. સા પન યસ્મા ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ અત્તનો મનતા, ચિત્તસ્સેવ પનેસા ભાવો ચેતસિકો ધમ્મો, તસ્મા ‘‘અત્તમનતા ચિત્તસ્સા’’તિ વુત્તા.

    Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā na attano mano nāma hoti, abhiraddhassa sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti, iti attano manatā attamanatā, sakamanatā, sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva panesā bhāvo cetasiko dhammo, tasmā ‘‘attamanatā cittassā’’ti vuttā.

    ચિત્તવિચિત્તતાય ચિત્તં. આરમ્મણં મિનમાનં જાનાતીતિ મનો. માનસન્તિ મનો એવ, ‘‘અન્તલિક્ખચરો પાસો, ય્વાયં ચરતિ માનસો’’તિ (મહાવ॰ ૩૩; સં॰ નિ॰ ૧.૧૫૧) હિ એત્થ પન સમ્પયુત્તકધમ્મો ‘‘માનસો’’તિ વુત્તો.

    Cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti mano eva, ‘‘antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso’’ti (mahāva. 33; saṃ. ni. 1.151) hi ettha pana sampayuttakadhammo ‘‘mānaso’’ti vutto.

    ‘‘કથઞ્હિ ભગવા તુય્હં, સાવકો સાસને રતો;

    ‘‘Kathañhi bhagavā tuyhaṃ, sāvako sāsane rato;

    અપ્પત્તમાનસો સેક્ખો, કાલંકયિરા જને સુતા’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૫૯) –

    Appattamānaso sekkho, kālaṃkayirā jane sutā’’ti. (saṃ. ni. 1.159) –

    એત્થ અરહત્તં ‘‘માનસ’’ન્તિ વુત્તં. ઇધ પન મનો એવ માનસં, બ્યઞ્જનવસેન હેતં પદં વડ્ઢિતં.

    Ettha arahattaṃ ‘‘mānasa’’nti vuttaṃ. Idha pana mano eva mānasaṃ, byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.

    હદયન્તિ ચિત્તં. ‘‘ચિત્તં વા તે ખિપિસ્સામિ, હદયં વા તે ફાલેસ્સામી’’તિ (સુ॰ નિ॰ આળવકસુત્તં; સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૭; ૨૪૬) એત્થ ઉરો ‘‘હદય’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘હદયા હદયં મઞ્ઞે અઞ્ઞાય તચ્છતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૬૩) એત્થ ચિત્તં. ‘‘વક્કં હદય’’ન્તિ (ખુ॰ પા॰ ૩.દ્વતિંસાકારો; દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૭; મ॰ નિ॰ ૧.૧૧૦) એત્થ હદયવત્થુ. ઇધ પન ચિત્તમેવ અબ્ભન્તરટ્ઠેન ‘‘હદય’’ન્તિ વુત્તં. તમેવ પરિસુદ્ધટ્ઠેન પણ્ડરં, ભવઙ્ગં સન્ધાયેતં વુત્તં. યથાહ – ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૪૯). તતો નિક્ખન્તત્તા પન અકુસલમ્પિ ગઙ્ગાય નિક્ખન્તા નદી ગઙ્ગા વિય ગોધાવરિતો નિક્ખન્તા ગોધાવરી વિય ચ ‘‘પણ્ડર’’ન્ત્વેવ વુત્તં.

    Hadayanti cittaṃ. ‘‘Cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī’’ti (su. ni. āḷavakasuttaṃ; saṃ. ni. 1.237; 246) ettha uro ‘‘hadaya’’nti vuttaṃ. ‘‘Hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī’’ti (ma. ni. 1.63) ettha cittaṃ. ‘‘Vakkaṃ hadaya’’nti (khu. pā. 3.dvatiṃsākāro; dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena ‘‘hadaya’’nti vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ, bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha – ‘‘pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantattā pana akusalampi gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya godhāvarito nikkhantā godhāvarī viya ca ‘‘paṇḍara’’ntveva vuttaṃ.

    મનો મનાયતનન્તિ ઇધ પન મનોગ્ગહણં મનસ્સેવ આયતનભાવદીપનત્થં. તેનેતં દીપેતિ ‘‘નયિદં દેવાયતનં વિય મનસ્સ આયતનત્તા મનાયતનં, અથ ખો મનો એવ આયતનં મનાયતન’’ન્તિ. તત્થ નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન આકરટ્ઠેન સમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન કારણટ્ઠેન ચ આયતનં વેદિતબ્બં. તથા હિ લોકે ‘‘ઇસ્સરાયતનં, વાસુદેવાયતન’’ન્તિઆદીસુ નિવાસટ્ઠાનં ‘‘આયતન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘સુવણ્ણાયતનં, રજતાયતન’’ન્તિઆદીસુ આકરો. સાસને પન ‘‘મનોરમે આયતને, સેવન્તિ નં વિભઙ્ગમા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૫.૩૮) સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘દક્ખિણાપથો ગુન્નં આયતન’’ન્તિઆદીસુ સઞ્જાતિદેસો. ‘‘તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિઆયતને’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૦૨; ૫.૨૩; મ॰ નિ॰ ૩.૧૫૮) કારણં. ઇધ પન સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન સમોસરણઠાનટ્ઠેન કારણટ્ઠેનાતિ તિધાપિ વટ્ટતિ.

    Mano manāyatananti idha pana manoggahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti ‘‘nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho mano eva āyatanaṃ manāyatana’’nti. Tattha nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ, vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ ‘‘āyatana’’nti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ, rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vibhaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 3.102; 5.23; ma. ni. 3.158) kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vaṭṭati.

    ફસ્સાદયો હિ ધમ્મા એત્થ સઞ્જાયન્તીતિ સઞ્જાતિદેસટ્ઠેનપિ એતં આયતનં. બહિદ્ધા રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બા આરમ્મણભાવેનેત્થ ઓસરન્તીતિ સમોસરણઠાનટ્ઠેનપિ આયતનં. ફસ્સાદીનં પન સહજાતાદિપચ્ચયટ્ઠેન કારણત્તા કારણટ્ઠેનપિ આયતનન્તિ વેદિતબ્બં. તદેવ મનનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, મનો એવ ઇન્દ્રિયં મનિન્દ્રિયં.

    Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenapi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭhānaṭṭhenapi āyatanaṃ. Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenapi āyatananti veditabbaṃ. Tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, mano eva indriyaṃ manindriyaṃ.

    વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં. વિઞ્ઞાણમેવ ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. તસ્સ રાસિઆદિવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. ‘‘મહાઉદકક્ખન્ધોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૫૧) એત્થ હિ રાસટ્ઠેન ખન્ધો વુત્તો. ‘‘સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૫૫૫) ગુણટ્ઠેન. ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૪૧-૨૪૨) એત્થ પણ્ણત્તિમત્તટ્ઠેન. ઇધ પન રુળ્હિતો ખન્ધો વુત્તો. રાસટ્ઠેન હિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ એકદેસો એકં વિઞ્ઞાણં. તસ્મા યથા રુક્ખસ્સ એકદેસં છિન્દન્તો ‘‘રુક્ખં છિન્દતી’’તિ વુચ્ચતિ, એવમેવ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ એકદેસભૂતં એકમ્પિ વિઞ્ઞાણં રૂળ્હિતો ‘‘વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ વુત્તં.

    Vijānātīti viññāṇaṃ. Viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena attho veditabbo. ‘‘Mahāudakakkhandhotveva saṅkhaṃ gacchatī’’ti (a. ni. 4.51) ettha hi rāsaṭṭhena khandho vutto. ‘‘Sīlakkhandho samādhikkhandho’’tiādīsu (dī. ni. 3.555) guṇaṭṭhena. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandha’’nti (saṃ. ni. 4.241-242) ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana ruḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto ‘‘rukkhaṃ chindatī’’ti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ rūḷhito ‘‘viññāṇakkhandho’’ti vuttaṃ.

    તજ્જા મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ તેસં ફસ્સાદીનં ધમ્માનં અનુચ્છવિકા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. ઇમસ્મિઞ્હિ પદે એકમેવ ચિત્તં મિનનટ્ઠેન મનો, વિજાનનટ્ઠેન વિઞ્ઞાણં, સભાવટ્ઠેન નિસ્સત્તટ્ઠેન વા ધાતૂતિ તીહિ નામેહિ વુત્તં. સહગતોતિ અવિજહિતો. સહજાતોતિ સદ્ધિં નિગ્ગતો. સંસટ્ઠોતિ સંસગ્ગો હુત્વા ઠિતો. સમ્પયુત્તોતિ સમં પકારેહિ યુત્તો. કતમેહિ પકારેહીતિ? એકુપ્પાદાદીહિ. નત્થિ કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સમ્પયુત્તાતિ? આમન્તા. ઇતિ હિ ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ પટિક્ખેપે ‘‘નનુ અત્થિ કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સહગતા સહજાતા સંસટ્ઠા એકુપ્પાદા એકનિરોધા એકવત્થુકા એકારમ્મણા’’તિ (કથા॰ ૪૭૩) એવં એકુપ્પાદતાદીનં વસેન સમ્પયોગત્થો વુત્તો. ઇતિ ઇમેહિ એકુપ્પાદતાદીહિ સમં પકારેહિ યુત્તો સમ્પયુત્તો. એકુપ્પાદોતિ એકતો ઉપ્પન્નો, ન વિનાતિ અત્થો. એકનિરોધોતિ એકતો નિરોધો. એકવત્થુકોતિ હદયવત્થુવસેન એકવત્થુકો. એકારમ્મણોતિ રૂપાદિવસેન એકારમ્મણો.

    Tajjā manoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ. Sahagatoti avijahito. Sahajātoti saddhiṃ niggato. Saṃsaṭṭhoti saṃsaggo hutvā ṭhito. Sampayuttoti samaṃ pakārehi yutto. Katamehi pakārehīti? Ekuppādādīhi. Natthi keci dhammā kehici dhammehi sampayuttāti? Āmantā. Iti hi imassa pañhassa paṭikkhepe ‘‘nanu atthi keci dhammā kehici dhammehi sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇā’’ti (kathā. 473) evaṃ ekuppādatādīnaṃ vasena sampayogattho vutto. Iti imehi ekuppādatādīhi samaṃ pakārehi yutto sampayutto. Ekuppādoti ekato uppanno, na vināti attho. Ekanirodhoti ekato nirodho. Ekavatthukoti hadayavatthuvasena ekavatthuko. Ekārammaṇoti rūpādivasena ekārammaṇo.

    એત્થ સહગતસદ્દો તબ્ભાવે, વોકિણ્ણે, આરમ્મણે, નિસ્સયે, સંસટ્ઠેતિ પઞ્ચસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ જિનવચને. ‘‘યાયં તણ્હા પોનોભવિકા નન્દિરાગસહગતા’’તિ (મહાવ॰ ૧૪; વિભ॰ ૨૦૩; મ॰ નિ॰ ૩.૩૭૪; સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; પટિ॰ મ॰ ૨.૩૦) એત્થ તબ્ભાવે વેદિતબ્બો, નન્દિરાગભૂતાતિ અત્થો. ‘‘યા, ભિક્ખવે, વીમંસા કોસજ્જસહગતા કોસજ્જસમ્પયુત્તા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૮૩૨) એત્થ વોકિણ્ણે, અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જમાનેન કોસજ્જેન વોકિણ્ણાતિ અયમેત્થ અત્થો. ‘‘લાભી હોતિ રૂપસહગતાનં વા સમાપત્તીનં અરૂપસહગતાનં વા સમાપત્તીન’’ન્તિ (પુ॰ પ॰ ૩-૬) એત્થ આરમ્મણે, રૂપારમ્મણાનં અરૂપારમ્મણાનન્તિ અત્થો. ‘‘અટ્ઠિકસઞ્ઞાસહગતં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૨૩૮) એત્થ નિસ્સયે, અટ્ઠિકસઞ્ઞં નિસ્સાય અટ્ઠિકસઞ્ઞં ભાવેત્વા પટિલદ્ધન્તિ અત્થો. ‘‘ઇદં સુખં ઇમાય પીતિયા સહગતં હોતિ સહજાતં સમ્પયુત્ત’’ન્તિ (વિભ॰ ૫૭૮) એત્થ સંસટ્ઠે, સંમિસ્સન્તિ અત્થો. ઇમસ્મિમ્પિ ઠાને સંસટ્ઠે આગતો.

    Ettha sahagatasaddo tabbhāve, vokiṇṇe, ārammaṇe, nissaye, saṃsaṭṭheti pañcasu atthesu dissati jinavacane. ‘‘Yāyaṃ taṇhā ponobhavikā nandirāgasahagatā’’ti (mahāva. 14; vibha. 203; ma. ni. 3.374; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) ettha tabbhāve veditabbo, nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) ettha vokiṇṇe, antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā samāpattīna’’nti (pu. pa. 3-6) ettha ārammaṇe, rūpārammaṇānaṃ arūpārammaṇānanti attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) ettha nissaye, aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) ettha saṃsaṭṭhe, saṃmissanti attho. Imasmimpi ṭhāne saṃsaṭṭhe āgato.

    સહજાતસદ્દો ‘‘સહજાતં પુરેજાતં પચ્છાજાત’’ન્તિ (પટ્ઠ॰ ૧.૧.૪૩૫) એત્થ વિય સહજાતે. સંસટ્ઠસદ્દો ‘‘ગિહીહિ સંસટ્ઠો’’તિ ચ, ‘‘એવં સંસટ્ઠો, ભન્તે’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૩) ચાતિ એવમાદીસુ સંસગ્ગે. ‘‘કિસે થૂલે વિવજ્જેત્વા સંસટ્ઠા યોજિતા હયા’’તિ (જા॰ ૨.૨૨.૭૦) એત્થ સદિસે.

    Sahajātasaddo ‘‘sahajātaṃ purejātaṃ pacchājāta’’nti (paṭṭha. 1.1.435) ettha viya sahajāte. Saṃsaṭṭhasaddo ‘‘gihīhi saṃsaṭṭho’’ti ca, ‘‘evaṃ saṃsaṭṭho, bhante’’ti (saṃ. ni. 3.3) cāti evamādīsu saṃsagge. ‘‘Kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti (jā. 2.22.70) ettha sadise.

    ‘‘પુચિમન્દપરિવારો, અમ્બો તે દધિવાહન;

    ‘‘Pucimandaparivāro, ambo te dadhivāhana;

    મૂલં મૂલેન સંસટ્ઠં, સાખા સાખા નિસેવરે’’તિ. (જા॰ ૧.૨.૭૨) –

    Mūlaṃ mūlena saṃsaṭṭhaṃ, sākhā sākhā nisevare’’ti. (jā. 1.2.72) –

    એત્થ ઉપચિતે. ‘‘ચિત્તસંસટ્ઠા ધમ્મા’’તિ (ધ॰ સ॰ દુકમાતિકા ૫૯) એત્થ ચિત્તસમ્પયુત્તધમ્મે . ઇધ પન યો ફલપ્પદાને અવિયોગધમ્મો વિનિબ્ભોગં અકત્વા એકુપ્પાદાદિધમ્મો હુત્વા ‘‘સમ્પયુત્તો’’તિ વુચ્ચતિ. તંવિસયો. અથ વા ‘‘સહગતો’’તિ વત્વા પચ્છતો પચ્છતો આગતસુત્તેન વિય સો ન હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સહજાતો’’તિ વુત્તં. એકતો ઉપ્પન્નરૂપારૂપં વિય સોપિ ન હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સંસટ્ઠો’’તિ વુત્તં.

    Ettha upacite. ‘‘Cittasaṃsaṭṭhā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 59) ettha cittasampayuttadhamme . Idha pana yo phalappadāne aviyogadhammo vinibbhogaṃ akatvā ekuppādādidhammo hutvā ‘‘sampayutto’’ti vuccati. Taṃvisayo. Atha vā ‘‘sahagato’’ti vatvā pacchato pacchato āgatasuttena viya so na hotīti dassetuṃ ‘‘sahajāto’’ti vuttaṃ. Ekato uppannarūpārūpaṃ viya sopi na hotīti dassetuṃ ‘‘saṃsaṭṭho’’ti vuttaṃ.

    ખીરોદકં વિય ચ સોપિ ન હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સમ્પયુત્તો’’તિ વુત્તં. વિનિબ્ભોગં કાતું અસક્કુણેય્યટ્ઠેન હિ સહુપ્પન્ના ધમ્મા સમ્પયુત્તાપિ અત્થિ ખીરતેલં વિય. તથા વિપ્પયુત્તાપિ ખીરતો અપનીતં નવનીતં વિય. એવં લક્ખણસમ્પયુત્તો એકુપ્પાદાદિલક્ખણોયેવ હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘એકુપ્પાદો’’તિઆદિ વુત્તં. એત્થ એકુપ્પાદસહજાતાનં કિં નાનત્તં? ઉપ્પાદે અન્તરવિરહિતો એકુપ્પાદો. ખીરકાલમુત્તસ્સાપિ દધિનો મથને મથને પાકટં નવનીતં વિય પુરેભત્તપચ્છાભત્તવસેન એકદિવસમેવ જાતો વિય સો ન હોતીતિ દસ્સેતું એકક્ખણે નિબ્બત્તોતિ સહજાતો. એકવત્થુકોતિ પતિટ્ઠટ્ઠેન એકપરિચ્છેદેન એકવત્થુકો, દ્વિન્નં ભિક્ખૂનં એકવત્થુકતા વિય ઠાનન્તરવિરહિતો. એકારમ્મણોતિ અનિયતેકારમ્મણો ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં વિયાતિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Khīrodakaṃ viya ca sopi na hotīti dassetuṃ ‘‘sampayutto’’ti vuttaṃ. Vinibbhogaṃ kātuṃ asakkuṇeyyaṭṭhena hi sahuppannā dhammā sampayuttāpi atthi khīratelaṃ viya. Tathā vippayuttāpi khīrato apanītaṃ navanītaṃ viya. Evaṃ lakkhaṇasampayutto ekuppādādilakkhaṇoyeva hotīti dassetuṃ ‘‘ekuppādo’’tiādi vuttaṃ. Ettha ekuppādasahajātānaṃ kiṃ nānattaṃ? Uppāde antaravirahito ekuppādo. Khīrakālamuttassāpi dadhino mathane mathane pākaṭaṃ navanītaṃ viya purebhattapacchābhattavasena ekadivasameva jāto viya so na hotīti dassetuṃ ekakkhaṇe nibbattoti sahajāto. Ekavatthukoti patiṭṭhaṭṭhena ekaparicchedena ekavatthuko, dvinnaṃ bhikkhūnaṃ ekavatthukatā viya ṭhānantaravirahito. Ekārammaṇoti aniyatekārammaṇo na cakkhuviññāṇaṃ viyāti evameke vaṇṇayanti.

    મચ્ચોતિ મૂલપદં. રૂપાદીસુ સત્તો લગ્ગો લગ્ગિતોતિ સત્તો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘સત્તો સત્તોતિ, ભન્તે, વુચ્ચતિ, કિત્તાવતા નુ ખો, ભન્તે, ‘સત્તો’તિ વુચ્ચતીતિ? રૂપે ખો, રાધ, યો છન્દો યો રાગો યા નન્દી યા તણ્હા, તત્ર સત્તો તત્ર વિસત્તો, તસ્મા ‘સત્તો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૬૧; મહાનિ॰ ૭). સત્તયોગેન વા સત્તો. સુગતિદુગ્ગતિં નરતીતિ નરો. મનુનો પુત્તોતિ માનવો. ઉપકરણેન સયં પોસયતીતિ પોસો. પું વુચ્ચતિ નિરયો, તં ગલતીતિ પુગ્ગલો. જીવિતિન્દ્રિયં ધારેતીતિ જીવો. ચુતિતો જાતિં ગચ્છતીતિ જાગુ. જિયતીતિ જન્તુ. ઇન્દ્રિયેન ગચ્છતીતિ ઇન્દગુ. અથ વા ઇન્દભૂતેન કમ્મુના ગચ્છતીતિ ઇન્દગુ. ‘‘હિન્દગૂ’’તિપિ પાળિ. હિન્દન્તિ મરણં, તં ગચ્છતીતિ હિન્દગુ. મનુતો જાતોતિ મનુજો. યં સાદિયતીતિ યં રૂપાદિં અસ્સાદિયતિ. સેસં વુત્તનયમેવ. ઇતો પરં વુત્તમત્થં નિગમેન્તો તેનાહ ભગવા –

    Maccoti mūlapadaṃ. Rūpādīsu satto laggo laggitoti satto. Vuttañhetaṃ ‘‘satto sattoti, bhante, vuccati, kittāvatā nu kho, bhante, ‘satto’ti vuccatīti? Rūpe kho, rādha, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.161; mahāni. 7). Sattayogena vā satto. Sugatiduggatiṃ naratīti naro. Manuno puttoti mānavo. Upakaraṇena sayaṃ posayatīti poso. Puṃ vuccati nirayo, taṃ galatīti puggalo. Jīvitindriyaṃ dhāretīti jīvo. Cutito jātiṃ gacchatīti jāgu. Jiyatīti jantu. Indriyena gacchatīti indagu. Atha vā indabhūtena kammunā gacchatīti indagu. ‘‘Hindagū’’tipi pāḷi. Hindanti maraṇaṃ, taṃ gacchatīti hindagu. Manuto jātoti manujo. Yaṃ sādiyatīti yaṃ rūpādiṃ assādiyati. Sesaṃ vuttanayameva. Ito paraṃ vuttamatthaṃ nigamento tenāha bhagavā –

    ‘‘કામં કામયમાનસ્સ…પે॰… લદ્ધા મચ્ચો યદિચ્છતી’’તિ;

    ‘‘Kāmaṃ kāmayamānassa…pe… laddhā macco yadicchatī’’ti;

    ઇતો પરં એત્તકમ્પિ અવત્વા વિસેસમત્તમેવ વક્ખામ.

    Ito paraṃ ettakampi avatvā visesamattameva vakkhāma.

    . તસ્સ ચે કામયાનસ્સાતિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ કામે ઇચ્છમાનસ્સ, કામેન વા યાયમાનસ્સ. છન્દજાતસ્સાતિ જાતતણ્હસ્સ. જન્તુનોતિ સત્તસ્સ. તે કામા પરિહાયન્તીતિ તે કામા પરિહાયન્તિ ચે. સલ્લવિદ્ધોવ રુપ્પતીતિ અથ સો અયોમયાદિના સલ્લેન વિદ્ધો વિય પીળીયતિ. ઇતો પરં વુત્તં વજ્જેત્વા અવુત્તેસુ યં યં અનુત્તાનં, તં તદેવ કથયિસ્સામિ.

    2.Tassace kāmayānassāti tassa puggalassa kāme icchamānassa, kāmena vā yāyamānassa. Chandajātassāti jātataṇhassa. Jantunoti sattassa. Te kāmā parihāyantīti te kāmā parihāyanti ce. Sallaviddhova ruppatīti atha so ayomayādinā sallena viddho viya pīḷīyati. Ito paraṃ vuttaṃ vajjetvā avuttesu yaṃ yaṃ anuttānaṃ, taṃ tadeva kathayissāmi.

    ચક્ખુપીણનં આરમ્મણં પાપુણનવસેન યાયતિ ગચ્છતિ . દસ્સનીયવસેન પિયત્તં આરમ્મણવસેન અપ્પાપેતીતિ નિય્યતિ. સવનીયં હુત્વા કણ્ણસોતપીણનં આરમ્મણવસેન પરિકડ્ઢતીતિ વુય્હતિ. સરિતબ્બં હુત્વા ચિત્તપીણનં આરમ્મણવસેન ગહેત્વા ઉપસંહરીયતીતિ સંહરીયતિ. યથાતિ ઓપમ્મત્થે નિપાતો. હત્થિના યાયતિ ગચ્છતીતિ હત્થિયાનેન વા, વાઇતિ વિકપ્પત્થે. અસ્સેન યાયતિ ગચ્છતીતિ અસ્સયાનેન વા. ગોયુત્તં વય્હાદિયાનં ગોયાનં, તેન ગોયાનેન. અજયાનાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇટ્ઠવસેન જાતો સઞ્જાતો.

    Cakkhupīṇanaṃ ārammaṇaṃ pāpuṇanavasena yāyati gacchati . Dassanīyavasena piyattaṃ ārammaṇavasena appāpetīti niyyati. Savanīyaṃ hutvā kaṇṇasotapīṇanaṃ ārammaṇavasena parikaḍḍhatīti vuyhati. Saritabbaṃ hutvā cittapīṇanaṃ ārammaṇavasena gahetvā upasaṃharīyatīti saṃharīyati. Yathāti opammatthe nipāto. Hatthinā yāyati gacchatīti hatthiyānena vā, vāiti vikappatthe. Assena yāyati gacchatīti assayānena vā. Goyuttaṃ vayhādiyānaṃ goyānaṃ, tena goyānena. Ajayānādīsupi eseva nayo. Iṭṭhavasena jāto sañjāto.

    આરમ્મણપિયત્તવસેન નિબ્બત્તો અભિનિબ્બત્તો. આરમ્મણમનાપભાવેન પાતુભૂતો. અથ વા કામરાગવસેન જાતો સઞ્જાતો. કામનન્દિવસેન નિબ્બત્તો અભિનિબ્બત્તો. કામતણ્હાવસેન કામસિનેહવસેન કામચ્છન્દવસેન કામપરિળાહવસેન ચ પાતુભૂતોતિ વેદિતબ્બો.

    Ārammaṇapiyattavasena nibbatto abhinibbatto. Ārammaṇamanāpabhāvena pātubhūto. Atha vā kāmarāgavasena jāto sañjāto. Kāmanandivasena nibbatto abhinibbatto. Kāmataṇhāvasena kāmasinehavasena kāmacchandavasena kāmapariḷāhavasena ca pātubhūtoti veditabbo.

    તે વા કામા પરિહાયન્તીતિ તે વત્થુકામાદયો પરિહાયન્તિ વિગચ્છન્તિ. સો વા કામેહિ પરિહાયતીતિ એસો ખત્તિયાદિપુગ્ગલો વત્થુકામાદિકામેહિ પરિહાયતિ વિગચ્છતિ ‘‘પુબ્બેવ મચ્ચં વિજહન્તિ ભોગા, મચ્ચો ધને પુબ્બતરં જહાતી’’તિ (જા॰ ૧.૫.૨) એવમાદીસુ વિય. કથન્તિ કેન પકારેન. તિટ્ઠન્તસ્સેવાતિ ધરન્તસ્સેવ. તે ભોગેતિ તે વત્થુકામાદયો ભોગે. રાજાનો વાતિ પથબ્યાદિરાજાનો. હરન્તીતિ ગહેત્વા ગચ્છન્તિ, અપહરન્તિ વા. ચોરા વાતિ સન્ધિચ્છેદાદિકા. અગ્ગિ વાતિ દાવગ્ગિઆદિ. દહતીતિ ઝાપેતિ ભસ્મં કરોતિ. ઉદકં વાતિ ઓઘાદિઉદકં . વહતીતિ ગહેત્વા મહાસમુદ્દં પાપેતિ. અપ્પિયા વાતિ અકન્તા અમનાપા. દાયાદા હરન્તીતિ દાયજ્જવિરહિતા અસ્સામિકા હરન્તિ. નિહિતં વાતિ નિધાનં કત્વા ઠપિતં. નાધિગચ્છતીતિ ન વિન્દતિ ન પટિલભતિ, ન પસ્સતીતિ અત્થો. દુપ્પયુત્તાતિ વિસમપયોગેન યોજિતા કસિવાણિજ્જાદિકમ્મન્તા. ભિજ્જન્તીતિ ભેદં પાપુણન્તિ, ન પવત્તન્તીતિ અત્થો. ‘‘ભઞ્જન્તિ રથં અયાનકા’’તિઆદીસુ (જા॰ ૨.૨૧.૨૯૬) સમ્ભવો વેદિતબ્બો.

    Te vā kāmā parihāyantīti te vatthukāmādayo parihāyanti vigacchanti. So vā kāmehi parihāyatīti eso khattiyādipuggalo vatthukāmādikāmehi parihāyati vigacchati ‘‘pubbeva maccaṃ vijahanti bhogā, macco dhane pubbataraṃ jahātī’’ti (jā. 1.5.2) evamādīsu viya. Kathanti kena pakārena. Tiṭṭhantassevāti dharantasseva. Te bhogeti te vatthukāmādayo bhoge. Rājāno vāti pathabyādirājāno. Harantīti gahetvā gacchanti, apaharanti vā. Corā vāti sandhicchedādikā. Aggi vāti dāvaggiādi. Dahatīti jhāpeti bhasmaṃ karoti. Udakaṃ vāti oghādiudakaṃ . Vahatīti gahetvā mahāsamuddaṃ pāpeti. Appiyā vāti akantā amanāpā. Dāyādā harantīti dāyajjavirahitā assāmikā haranti. Nihitaṃti nidhānaṃ katvā ṭhapitaṃ. Nādhigacchatīti na vindati na paṭilabhati, na passatīti attho. Duppayuttāti visamapayogena yojitā kasivāṇijjādikammantā. Bhijjantīti bhedaṃ pāpuṇanti, na pavattantīti attho. ‘‘Bhañjanti rathaṃ ayānakā’’tiādīsu (jā. 2.21.296) sambhavo veditabbo.

    કુલે વા કુલઙ્ગારો ઉપ્પજ્જતીતિ ખત્તિયાદિકુલે કુલઝાપકો કુલે અન્તિમપુરિસો નિબ્બત્તતિ . ‘‘કુલઙ્કરો’’તિપિ પાળિ. યો તે ભોગે વિકિરતીતિ યો એસો કુલે પચ્છિમકો તે હિરઞ્ઞાદિકે ભોગે ખેપેતિ. વિધમતીતિ વિયોગં કરોતિ, દૂરે ખિપતિ. વિદ્ધંસેતીતિ નાસેતિ અદસ્સનં ગમેતિ. અથ વા ઇત્થિધુત્તો હુત્વા વિકિરતિ. સુરાધુત્તો હુત્વા વિધમતિ. અક્ખધુત્તો હુત્વા વિદ્ધંસેતિ. વિકિરતિ વા ઉપ્પન્નં આયં અજાનનેન. વિધમતિ વિસ્સજ્જનમુખં અજાનનેન. વિદ્ધંસેતિ ઠપિતટ્ઠાને આરક્ખં અસંવિધાનેનાતિ એવમાદિના યોજેતબ્બં.

    Kule vā kulaṅgāro uppajjatīti khattiyādikule kulajhāpako kule antimapuriso nibbattati . ‘‘Kulaṅkaro’’tipi pāḷi. Yo te bhoge vikiratīti yo eso kule pacchimako te hiraññādike bhoge khepeti. Vidhamatīti viyogaṃ karoti, dūre khipati. Viddhaṃsetīti nāseti adassanaṃ gameti. Atha vā itthidhutto hutvā vikirati. Surādhutto hutvā vidhamati. Akkhadhutto hutvā viddhaṃseti. Vikirati vā uppannaṃ āyaṃ ajānanena. Vidhamati vissajjanamukhaṃ ajānanena. Viddhaṃseti ṭhapitaṭṭhāne ārakkhaṃ asaṃvidhānenāti evamādinā yojetabbaṃ.

    અનિચ્ચતાયેવ અટ્ઠમીતિ વિનાસભાવો એવ અટ્ઠમો. હાયન્તીતિ અદસ્સનં યન્તિ. પરિહાયન્તીતિ ન પુન પઞ્ઞાયન્તિ. પરિધંસેન્તીતિ ઠાનતો અપગચ્છન્તિ. પરિપતન્તીતિ પગ્ઘરન્તિ. અન્તરધાયન્તીતિ અન્તરધાનં અદસ્સનં ગચ્છન્તિ. વિપ્પલુજ્જન્તીતિ ચુણ્ણવિચુણ્ણા હુત્વા અપગચ્છન્તિ.

    Aniccatāyeva aṭṭhamīti vināsabhāvo eva aṭṭhamo. Hāyantīti adassanaṃ yanti. Parihāyantīti na puna paññāyanti. Paridhaṃsentīti ṭhānato apagacchanti. Paripatantīti paggharanti. Antaradhāyantīti antaradhānaṃ adassanaṃ gacchanti. Vippalujjantīti cuṇṇavicuṇṇā hutvā apagacchanti.

    તિટ્ઠન્તેવ તે ભોગેતિ તેસં ધનાનં ઠિતકાલે ‘‘તિટ્ઠન્તે નિબ્બુતે ચાપી’’તિ એવમાદીસુ (વિ॰ વ॰ ૮૦૬) વિય. સોતિ સો ભોગસામિકો પુગ્ગલો. ચવતિ દેવલોકતો. મરતિ મનુસ્સલોકતો. વિપ્પલુજ્જતિ નાગસુપણ્ણાદિલોકતો. અથ વા હાયતિ ધઞ્ઞકોટ્ઠાગારવસેન. પરિહાયતિ ધનકોટ્ઠાગારવસેન. પરિધંસતિ બલિબદ્દહત્થિઅસ્સાદિવસેન. પરિપતતિ દાસિદાસવસેન. અન્તરધાયતિ દારાભરણવસેન. નસ્સતિ ઉદકાદિવસેનાતિ એકે વણ્ણયન્તિ.

    Tiṭṭhantevate bhogeti tesaṃ dhanānaṃ ṭhitakāle ‘‘tiṭṭhante nibbute cāpī’’ti evamādīsu (vi. va. 806) viya. Soti so bhogasāmiko puggalo. Cavati devalokato. Marati manussalokato. Vippalujjati nāgasupaṇṇādilokato. Atha vā hāyati dhaññakoṭṭhāgāravasena. Parihāyati dhanakoṭṭhāgāravasena. Paridhaṃsati balibaddahatthiassādivasena. Paripatati dāsidāsavasena. Antaradhāyati dārābharaṇavasena. Nassati udakādivasenāti eke vaṇṇayanti.

    અયોમયેનાતિ કાળલોહાદિનિબ્બત્તેન. સલ્લેનાતિ કણ્ડેન. અટ્ઠિમયેનાતિ મનુસ્સટ્ઠિં ઠપેત્વા અવસેસેન. દન્તમયેનાતિ હત્થિદન્તાદિના. વિસાણમયેનાતિ ગોવિસાણાદિના. કટ્ઠમયેનાતિ વેળુકટ્ઠાદિના. વિદ્ધોતિ વુત્તપ્પકારસલ્લાનં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન પહટો. રુપ્પતીતિ વિકિરતિ, વિકારં આપજ્જતિ. કુપ્પતીતિ ચલતિ, કોપં ઉપ્પાદેતિ. ઘટ્ટીયતીતિ ઘટ્ટિતો હોતિ. પીળીયતીતિ પીળિતો હોતિ, લદ્ધપ્પહારો કુપ્પતિ. ‘‘તતિયદિવસે સલાકં પવેસેત્વા ધોવનકાલે ઘટ્ટીયતિ. ખારપ્પદાને પીળીયતિ. પહારધોવને વા રુપ્પતિ. તસ્મિં દુક્ખુપ્પાદને કુપ્પતિ. સલાકપવેસને પીળીયતિ. ખારપ્પદાને ઘટ્ટીયતી’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Ayomayenāti kāḷalohādinibbattena. Sallenāti kaṇḍena. Aṭṭhimayenāti manussaṭṭhiṃ ṭhapetvā avasesena. Dantamayenāti hatthidantādinā. Visāṇamayenāti govisāṇādinā. Kaṭṭhamayenāti veḷukaṭṭhādinā. Viddhoti vuttappakārasallānaṃ aññataraññatarena pahaṭo. Ruppatīti vikirati, vikāraṃ āpajjati. Kuppatīti calati, kopaṃ uppādeti. Ghaṭṭīyatīti ghaṭṭito hoti. Pīḷīyatīti pīḷito hoti, laddhappahāro kuppati. ‘‘Tatiyadivase salākaṃ pavesetvā dhovanakāle ghaṭṭīyati. Khārappadāne pīḷīyati. Pahāradhovane vā ruppati. Tasmiṃ dukkhuppādane kuppati. Salākapavesane pīḷīyati. Khārappadāne ghaṭṭīyatī’’ti evameke vaṇṇayanti.

    બ્યાધિતોતિ લદ્ધપ્પહારો હુત્વા પીળિતો. દોમનસ્સિતોતિ દોમનસ્સપ્પત્તો. વિપરિણામઞ્ઞથાભાવાતિ પકતિભાવં જહિત્વા અઞ્ઞથાભાવં ઉપનીતેન, અન્તોસોસાદિ સોકો ચ વાચાવિપ્પલાપો પરિદેવો ચ કાયપીળનાદિ દુક્ખઞ્ચ ચિત્તપીળનાદિ દોમનસ્સઞ્ચ ભુસો આયાસો ઉપાયાસો ચ. એતે વુત્તપ્પકારા સોકાદયો ઉપ્પજ્જન્તિ સમુદાચારં ગચ્છન્તિ.

    Byādhitoti laddhappahāro hutvā pīḷito. Domanassitoti domanassappatto. Vipariṇāmaññathābhāvāti pakatibhāvaṃ jahitvā aññathābhāvaṃ upanītena, antososādi soko ca vācāvippalāpo paridevo ca kāyapīḷanādi dukkhañca cittapīḷanādi domanassañca bhuso āyāso upāyāso ca. Ete vuttappakārā sokādayo uppajjanti samudācāraṃ gacchanti.

    . તતિયગાથાયં સઙ્ખેપત્થો – યો પન ઇમે કામે તત્થ છન્દરાગવિક્ખમ્ભનેન વા સમુચ્છેદેન વા અત્તનો પાદેન સપ્પસ્સ સિરં વિય પરિવજ્જેતિ, સો ભિક્ખુ સબ્બલોકં વિપ્ફારેત્વા ઠિતત્તા લોકે વિસત્તિકાસઙ્ખાતં તણ્હં સતો હુત્વા સમતિવત્તતીતિ.

    3. Tatiyagāthāyaṃ saṅkhepattho – yo pana ime kāme tattha chandarāgavikkhambhanena vā samucchedena vā attano pādena sappassa siraṃ viya parivajjeti, so bhikkhu sabbalokaṃ vipphāretvā ṭhitattā loke visattikāsaṅkhātaṃ taṇhaṃ sato hutvā samativattatīti.

    યોતિ વિભજિતબ્બં પદં. યો યાદિસોતિઆદીનિ તસ્સ વિભજનપદાનિ. એત્થ ચ યસ્મા યોતિ અત્થપદં. તઞ્ચ અનિયમેન પુગ્ગલં દીપેતિ. તસ્મા તસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો અનિયમેન પુગ્ગલદીપકં યો-સદ્દમેવ આહ. તસ્મા એત્થ એવમત્થો વેદિતબ્બો – યોતિ યો કોચીતિ. યસ્મા યો યો કોચિ નામ, સો અવસ્સં યથાલિઙ્ગયથાયુત્તયથાવિહિતયથાપ્પકારયંઠાનપત્તયંધમ્મસમન્નાગતવસેન એકેનાકારેન પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા તં તત્થ ઞાપેતું તં ભેદં પકાસેન્તો ‘‘યાદિસો’’તિઆદિમાહ. તત્થ યાદિસોતિ લિઙ્ગવસેન યાદિસો વા તાદિસો વા હોતુ, દીઘો વા રસ્સો વા કાળો વા ઓદાતો વા મઙ્ગુરચ્છવિ વા કિસો વા થૂલો વાતિ અત્થો.

    Yoti vibhajitabbaṃ padaṃ. Yo yādisotiādīni tassa vibhajanapadāni. Ettha ca yasmā yoti atthapadaṃ. tañca aniyamena puggalaṃ dīpeti. Tasmā tassa atthaṃ dassento aniyamena puggaladīpakaṃ yo-saddameva āha. Tasmā ettha evamattho veditabbo – yoti yo kocīti. Yasmā yo yo koci nāma, so avassaṃ yathāliṅgayathāyuttayathāvihitayathāppakārayaṃṭhānapattayaṃdhammasamannāgatavasena ekenākārena paññāyati, tasmā taṃ tattha ñāpetuṃ taṃ bhedaṃ pakāsento ‘‘yādiso’’tiādimāha. Tattha yādisoti liṅgavasena yādiso vā tādiso vā hotu, dīgho vā rasso vā kāḷo vā odāto vā maṅguracchavi vā kiso vā thūlo vāti attho.

    યથાયુત્તોતિ યોગવસેન યેન વા તેન વા યુત્તો હોતુ, નવકમ્મયુત્તો વા ઉદ્દેસયુત્તો વા વાસધુરયુત્તો વાતિ અત્થો. યથાવિહિતોતિ યથાઠપિતો નવકમ્માધિટ્ઠાયિકાદિવસેન. યથાપકારોતિ યથાપકારેન પતિટ્ઠિતો પદીપનાયકાદિવસેન. યંઠાનપ્પત્તોતિ યં ઠાનન્તરં પત્તો સેનાપતિસેટ્ઠિટ્ઠાનાદિવસેન. યંધમ્મસમન્નાગતોતિ યેન ધમ્મેન ઉપાગતો ધુતઙ્ગાદિવસેન.

    Yathāyuttoti yogavasena yena vā tena vā yutto hotu, navakammayutto vā uddesayutto vā vāsadhurayutto vāti attho. Yathāvihitoti yathāṭhapito navakammādhiṭṭhāyikādivasena. Yathāpakāroti yathāpakārena patiṭṭhito padīpanāyakādivasena. Yaṃṭhānappattoti yaṃ ṭhānantaraṃ patto senāpatiseṭṭhiṭṭhānādivasena. Yaṃdhammasamannāgatoti yena dhammena upāgato dhutaṅgādivasena.

    વિક્ખમ્ભનતો વાતિ ઉપચારપ્પનાસમાધીતિ કિલેસાનં દૂરીકરણતો વા ઘટપ્પહારેન સેવાલાનં વિય. સમુચ્છેદતો વાતિ પુન અપ્પવત્તિં કત્વા અચ્ચન્તતો મગ્ગેન કિલેસાનં ઉચ્છિન્નમૂલતો પહાનવસેન સમુચ્છેદતો વા. અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા કામાતિઆદીનિ એકાદસ પદાનિ વિપસ્સનાવસેન વુત્તાનિ.

    Vikkhambhanato vāti upacārappanāsamādhīti kilesānaṃ dūrīkaraṇato vā ghaṭappahārena sevālānaṃ viya. Samucchedato vāti puna appavattiṃ katvā accantato maggena kilesānaṃ ucchinnamūlato pahānavasena samucchedato vā. Aṭṭhikaṅkalūpamā kāmātiādīni ekādasa padāni vipassanāvasena vuttāni.

    બુદ્ધાનુસ્સતિં ભાવેન્તોપીતિઆદીનિ છ પદાનિ મરણસ્સતિં ભાવેન્તોપિ, ઉપસમાનુસ્સતિં ભાવેન્તોપીતિ ઇમાનિ ચ ઉપચારજ્ઝાનવસેન વુત્તાનિ. આનાપાનસ્સતિં ભાવેન્તોપિ, કાયગતાસતિં ભાવેન્તોપિ, પઠમં ઝાનં ભાવેન્તોપીતિઆદીનિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં ભાવેન્તોપીતિ પરિયોસાનાનિ અપ્પનાજ્ઝાનવસેન વુત્તાનિ. તત્થ અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા કામાતિ સુનિક્કન્તં નિક્કન્તં નિમ્મંસં લોહિતમક્ખિતં અટ્ઠિકઙ્કલં ઉપમા એતેસં કામાનન્તિ અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા કામા. અપ્પસ્સાદટ્ઠેનાતિ ‘‘અપ્પં પરિત્તં સુખસ્સાદં આદીનવો એત્થ ભિય્યો’’તિ દસ્સનટ્ઠેન. પસ્સન્તોતિ ‘‘યાવદેવ પન સો કુક્કુરો કિલમથસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ ઞાણચક્ખુના પસ્સન્તો. પરિવજ્જેતીતિ દૂરઙ્ગમેતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

    Buddhānussatiṃ bhāventopītiādīni cha padāni maraṇassatiṃ bhāventopi, upasamānussatiṃ bhāventopīti imāni ca upacārajjhānavasena vuttāni. Ānāpānassatiṃ bhāventopi, kāyagatāsatiṃ bhāventopi, paṭhamaṃ jhānaṃ bhāventopītiādīni nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ bhāventopīti pariyosānāni appanājjhānavasena vuttāni. Tattha aṭṭhikaṅkalūpamā kāmāti sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ aṭṭhikaṅkalaṃ upamā etesaṃ kāmānanti aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā. Appassādaṭṭhenāti ‘‘appaṃ parittaṃ sukhassādaṃ ādīnavo ettha bhiyyo’’ti dassanaṭṭhena. Passantoti ‘‘yāvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighātassa bhāgī assā’’ti ñāṇacakkhunā passanto. Parivajjetīti dūraṅgameti. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘સેય્યથાપિ , ગહપતિ, કુક્કુરો જિઘચ્છાદુબ્બલ્યપરેતો ગોઘાતકસૂનં પચ્ચુપટ્ઠિતો અસ્સ, તમેનં દક્ખો ગોઘાતકો વા ગોઘાતકન્તેવાસી વા અટ્ઠિકઙ્કલં સુનિક્કન્તં નિક્કન્તં નિમ્મંસં લોહિતમક્ખિતં ઉપસુમ્ભેય્ય. તં કિં મઞ્ઞસિ, ગહપતિ, અપિ નુ ખો સો કુક્કુરો અમ્હં અટ્ઠિકઙ્કલં સુનિક્કન્તં નિક્કન્તં નિમ્મંસં લોહિતમક્ખિતં પલેહન્તો જિઘચ્છાદુબ્બલ્યં પટિવિનેય્યા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ’’? ‘‘અદુઞ્હિ, ભન્તે, અટ્ઠિકઙ્કલં સુનિક્કન્તં નિક્કન્તં નિમ્મંસં લોહિતમક્ખિતં, યાવદેવ પન સો કુક્કુરો કિલમથસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, ગહપતિ, અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા કામા વુત્તા ભગવતા બહુદુક્ખા બહુપાયાસા, આદીનવો એત્થ ભિય્યો’તિ. એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દિસ્વા યાયં ઉપેક્ખા નાનત્તા નાનત્તસિતા , તં અભિનિવજ્જેત્વા યાયં ઉપેક્ખા એકત્તા એકત્તસિતા, યત્થ સબ્બસો લોકામિસુપાદાના અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તિ, તમેવૂપેક્ખં ભાવેતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૪૨).

    ‘‘Seyyathāpi , gahapati, kukkuro jighacchādubbalyapareto goghātakasūnaṃ paccupaṭṭhito assa, tamenaṃ dakkho goghātako vā goghātakantevāsī vā aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ upasumbheyya. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, api nu kho so kukkuro amhaṃ aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ palehanto jighacchādubbalyaṃ paṭivineyyā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissa hetu’’? ‘‘Aduñhi, bhante, aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ, yāvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighātassa bhāgī assā’’ti. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo’ti. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā yāyaṃ upekkhā nānattā nānattasitā , taṃ abhinivajjetvā yāyaṃ upekkhā ekattā ekattasitā, yattha sabbaso lokāmisupādānā aparisesā nirujjhanti, tamevūpekkhaṃ bhāvetī’’ti (ma. ni. 2.42).

    ગિજ્ઝાદીહિ સાધારણા મંસપેસિ ઉપમા એતેસન્તિ મંસપેસૂપમા. બહૂનં સાધારણટ્ઠેન બહુસાધારણા. આદિત્તં તિણુક્કં ઉપમા એતેસન્તિ તિણુક્કૂપમા. અનુદહનટ્ઠેનાતિ હત્થાદિઝાપનટ્ઠેન. સાધિકપોરિસપ્પમાણા વીતચ્ચિકાનં વીતધૂમાનં અઙ્ગારાનં પૂરા અઙ્ગારકાસુ ઉપમા એતેસન્તિ અઙ્ગારકાસૂપમા. મહાપરિળાહટ્ઠેનાતિ મહન્તપરિતાપનટ્ઠેન. આરામરામણેય્યાદિકં સુપિનં ઉપમા એતેસન્તિ સુપિનકૂપમા. ઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ અપ્પત્વા, ન ઉપગન્ત્વા તિટ્ઠનટ્ઠેન. યાચિતેન લદ્ધં યાનાદિભણ્ડં ઉપમા એતેસન્તિ યાચિતકૂપમા. તાવકાલિકટ્ઠેનાતિ અનિબન્ધનટ્ઠેન. સમ્પન્નફલરુક્ખો ઉપમા એતેસન્તિ રુક્ખફલૂપમા. સમ્ભઞ્જનપરિભઞ્જનટ્ઠેનાતિ સાખાભઞ્જનટ્ઠેન ચેવ સમન્તતો ભઞ્જિત્વા રુક્ખપાતનટ્ઠેન ચ. અસિ ચ સૂના ચ ઉપમા એતેસન્તિ અસિસૂનૂપમા. અધિકુટ્ટનટ્ઠેનાતિ છિન્દનટ્ઠેન. સત્તિસૂલં ઉપમા એતેસન્તિ સત્તિસૂલૂપમા. વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેનાતિ નિપતેત્વા ગમનટ્ઠેન. ભયજનનટ્ઠેન સપ્પસિરં ઉપમા એતેસન્તિ સપ્પસિરૂપમા. સપ્પટિભયટ્ઠેનાતિ સહ અભિમુખે ભયટ્ઠેન. દુક્ખજનનં અગ્ગિક્ખન્ધં ઉપમા એતેસન્તિ અગ્ગિક્ખન્ધૂપમા. મહાભિતાપનટ્ઠેનાતિ મહન્તઅભિતાપકાયપીળાઉપ્પાદનટ્ઠેનાતિ કામં પરિવજ્જેતીતિ. વુત્તઞ્હેતં –

    Gijjhādīhi sādhāraṇā maṃsapesi upamā etesanti maṃsapesūpamā. Bahūnaṃ sādhāraṇaṭṭhena bahusādhāraṇā. Ādittaṃ tiṇukkaṃ upamā etesanti tiṇukkūpamā. Anudahanaṭṭhenāti hatthādijhāpanaṭṭhena. Sādhikaporisappamāṇā vītaccikānaṃ vītadhūmānaṃ aṅgārānaṃ pūrā aṅgārakāsu upamā etesanti aṅgārakāsūpamā. Mahāpariḷāhaṭṭhenāti mahantaparitāpanaṭṭhena. Ārāmarāmaṇeyyādikaṃ supinaṃ upamā etesanti supinakūpamā. Ittarapaccupaṭṭhānaṭṭhenāti appatvā, na upagantvā tiṭṭhanaṭṭhena. Yācitena laddhaṃ yānādibhaṇḍaṃ upamā etesanti yācitakūpamā. Tāvakālikaṭṭhenāti anibandhanaṭṭhena. Sampannaphalarukkho upamā etesanti rukkhaphalūpamā. Sambhañjanaparibhañjanaṭṭhenāti sākhābhañjanaṭṭhena ceva samantato bhañjitvā rukkhapātanaṭṭhena ca. Asi ca sūnā ca upamā etesanti asisūnūpamā. Adhikuṭṭanaṭṭhenāti chindanaṭṭhena. Sattisūlaṃ upamā etesanti sattisūlūpamā. Vinivijjhanaṭṭhenāti nipatetvā gamanaṭṭhena. Bhayajananaṭṭhena sappasiraṃ upamā etesanti sappasirūpamā. Sappaṭibhayaṭṭhenāti saha abhimukhe bhayaṭṭhena. Dukkhajananaṃ aggikkhandhaṃ upamā etesanti aggikkhandhūpamā. Mahābhitāpanaṭṭhenāti mahantaabhitāpakāyapīḷāuppādanaṭṭhenāti kāmaṃ parivajjetīti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘સેય્યથાપિ, ગહપતિ, ગિજ્ઝો વા કઙ્કો વા કુલલો વા મંસપેસિં આદાય ઉડ્ડીયેય્ય, તમેનં ગિજ્ઝાપિ કઙ્કાપિ કુલલાપિ અનુપતિત્વા અનુપતિત્વા વિતચ્છેય્યું વિસ્સજ્જેય્યું. તં કિં મઞ્ઞસિ, ગહપતિ, સચે સો ગિજ્ઝો વા કઙ્કો વા કુલલો વા તં મંસપેસિં ન ખિપ્પમેવ પટિનિસ્સજ્જેય્ય, સો તતોનિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય , મરણમત્તં વા દુક્ખ’’ન્તિ ‘‘એવં, ભન્તે’’. ‘‘એવમેવ ખો, ગહપતિ, અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘મંસપેસૂપમા કામા વુત્તા ભગવતા…પે॰… તમેવૂપેક્ખં ભાવેતિ. સેય્યથાપિ, ગહપતિ, પુરિસો આદિત્તં તિણુક્કં આદાય પટિવાતં ગચ્છેય્ય. તં કિં મઞ્ઞસિ, ગહપતિ, સચે સો પુરિસો તં આદિત્તં તિણુક્કં ન ખિપ્પમેવ પટિનિસ્સજ્જેય્ય, તસ્સ સા આદિત્તા તિણુક્કા હત્થં વા દહેય્ય, બાહું વા દહેય્ય, અઞ્ઞતરં વા અઞ્ઞતરં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં દહેય્ય, સો તતોનિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય, મરણમત્તં વા દુક્ખ’’ન્તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’. ‘‘એવમેવ ખો, ગહપતિ, અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘તિણુક્કૂપમા કામા વુત્તા ભગવતા બહુદુક્ખા બહુપાયાસા…પે॰… તમેવૂપેક્ખં ભાવેતિ. સેય્યથાપિ, ગહપતિ, અઙ્ગારકાસુ સાધિકપોરિસા પૂરા અઙ્ગારાનં વીતચ્ચિકાનં વીતધૂમાનં. અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય જીવિતુકામો અમરિતુકામો સુખકામો દુક્ખપ્પટિક્કૂલો, તમેનં દ્વે બલવન્તો પુરિસા નાનાબાહાસુ ગહેત્વા અઙ્ગારકાસું ઉપકડ્ઢેય્યું. તં કિં મઞ્ઞસિ ગહપતિ, અપિ નુ સો પુરિસો ઇતિ ચિતિ ચેવ કાયં સન્નામેય્યા’’તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’. ‘‘તં કિસ્સહેતુ’’? ‘‘વિદિતઞ્હિ, ભન્તે, તસ્સ પુરિસસ્સ ‘ઇમઞ્ચ અહં અઙ્ગારકાસું પપતિસ્સામિ, તતોનિદાનં મરણં વા નિગચ્છિસ્સામિ મરણમત્તં વા દુક્ખ’’’ન્તિ. ‘‘એવમેવ ખો ગહપતિ અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘અઙ્ગારકાસૂપમા કામા વુત્તા ભગવતા…પે॰… તમેવૂપેક્ખં ભાવેતિ. સેય્યથાપિ, ગહપતિ, પુરિસો સુપિનકં પસ્સેય્ય આરામરામણેય્યકં વનરામણેય્યકં ભૂમિરામણેય્યકં પોક્ખરણિરામણેય્યકં, સો પટિબુદ્ધો ન કિઞ્ચિ પટિપસ્સેય્ય. એવમેવ ખો, ગહપતિ, અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘સુપિનકૂપમા કામા વુત્તા ભગવતા…પે॰… તમેવૂપેક્ખં ભાવેતિ. સેય્યથાપિ, ગહપતિ, પુરિસો યાચિતકં ભોગં યાચિત્વા યાનં વા પોરિસેય્યં પવરમણિકુણ્ડલં. સો તેહિ યાચિતકેહિ ભોગેહિ પુરક્ખતો પરિવુતો અન્તરાપણં પટિપજ્જેય્ય. તમેનં જનો દિસ્વા એવં વદેય્ય ‘ભોગી વત ભો પુરિસો, એવં કિર ભો ભોગિનો ભોગાનિ ભુઞ્જન્તી’તિ. તમેનં સામિકા યત્થ યત્થેવ તાનિ પસ્સેય્યું, તત્થ તત્થેવ તાનિ હરેય્યું. તં કિં મઞ્ઞસિ, ગહપતિ, અલં નુ ખો તસ્સ પુરિસસ્સ અઞ્ઞથત્તાયા’’તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’. ‘‘તં કિસ્સહેતુ’’? ‘‘સામિનો હિ, ભન્તે, તાનિ હરન્તી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, ગહપતિ, અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘યાચિતકૂપમા કામા વુત્તા ભગવતા…પે॰… તમેવૂપેક્ખં ભાવેતિ. સેય્યથાપિ, ગહપતિ, ગામસ્સ વા નિગમસ્સ વા અવિદૂરે તિબ્બો વનસણ્ડો, તત્રસ્સ રુક્ખો સમ્પન્નફલો ચ ઉપપન્નફલો ચ. ન ચસ્સુ કાનિચિ ફલાનિ ભૂમિયં પતિતાનિ. અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય ફલત્થિકો ફલગવેસી ફલપરિયેસનં ચરમાનો. સો તં વનસણ્ડં અજ્ઝોગાહેત્વા તં રુક્ખં પસ્સેય્ય સમ્પન્નફલઞ્ચ ઉપપન્નફલઞ્ચ. તસ્સ એવમસ્સ ‘અયં ખો રુક્ખો સમ્પન્નફલો ચ ઉપપન્નફલો ચ, નત્થિ ચ કાનિચિ ફલાનિ ભૂમિયં પતિતાનિ, જાનામિ ખો પનાહં રુક્ખં આરોપિતું. યંનૂનાહં ઇમં રુક્ખં આરોહિત્વા યાવદત્થઞ્ચ ખાદેય્યં, ઉચ્છઙ્ગઞ્ચ પૂરેય્ય’ન્તિ? સો તં રુક્ખં આરોહિત્વા યાવદત્થઞ્ચ ખાદેય્ય, ઉચ્છઙ્ગઞ્ચ પૂરેય્ય. અથ દુતિયો પુરિસો આગચ્છેય્ય ફલત્થિકો ફલગવેસી ફલપરિયેસનં ચરમાનો તિણ્હં કુઠારિં આદાય. સો તં વનસણ્ડં અજ્ઝોગાહેત્વા તં રુક્ખં પસ્સેય્ય સમ્પન્નફલઞ્ચ ઉપપન્નફલઞ્ચ. તસ્સ એવમસ્સ ‘અયં ખો રુક્ખો સમ્પન્નફલો ચ ઉપપન્નફલો ચ, નત્થિ ચ કાનિચિ ફલાનિ ભૂમિયં પતિતાનિ, ન ખો પનાહં જાનામિ રુક્ખં આરોહિતું. યંનૂનાહં ઇમં રુક્ખં મૂલતો છેત્વા યાવદત્થઞ્ચ ખાદેય્યં, ઉચ્છઙ્ગઞ્ચ પૂરેય્ય’ન્તિ. સો તં રુક્ખં મૂલતોવ છિન્દેય્ય. તં કિં મઞ્ઞસિ , ગહપતિ, અમુકો સો પુરિસો પઠમં રુક્ખં આરૂળ્હો, સચે સો ન ખિપ્પમેવ ઓરોહેય્ય, તસ્સ સો રુક્ખો પપતન્તો હત્થં વા ભઞ્જેય્ય પાદં વા ભઞ્જેય્ય અઞ્ઞતરં વા અઞ્ઞતરં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં ભઞ્જેય્ય, સો તતોનિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય, મરણમત્તં વા દુક્ખ’’ન્તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’. ‘‘એવમેવ ખો, ગહપતિ, અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘રુક્ખફલૂપમા કામા વુત્તા ભગવતા બહુદુક્ખા બહુપાયાસા, આદીનવો એત્થ ભિય્યો’તિ. એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દિસ્વા યાયં ઉપેક્ખા નાનત્તા નાનત્તસિતા, તં અભિનિવજ્જેત્વા યાયં ઉપેક્ખા એકત્તા એકત્તસિતા. યત્થ સબ્બસો લોકામિસૂપાદાના અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તિ. તમેવૂપેક્ખં ભાવેતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૪૩-૪૮).

    ‘‘Seyyathāpi, gahapati, gijjho vā kaṅko vā kulalo vā maṃsapesiṃ ādāya uḍḍīyeyya, tamenaṃ gijjhāpi kaṅkāpi kulalāpi anupatitvā anupatitvā vitaccheyyuṃ vissajjeyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, sace so gijjho vā kaṅko vā kulalo vā taṃ maṃsapesiṃ na khippameva paṭinissajjeyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya , maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti ‘‘evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘maṃsapesūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso ādittaṃ tiṇukkaṃ ādāya paṭivātaṃ gaccheyya. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, sace so puriso taṃ ādittaṃ tiṇukkaṃ na khippameva paṭinissajjeyya, tassa sā ādittā tiṇukkā hatthaṃ vā daheyya, bāhuṃ vā daheyya, aññataraṃ vā aññataraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ daheyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘tiṇukkūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, aṅgārakāsu sādhikaporisā pūrā aṅgārānaṃ vītaccikānaṃ vītadhūmānaṃ. Atha puriso āgaccheyya jīvitukāmo amaritukāmo sukhakāmo dukkhappaṭikkūlo, tamenaṃ dve balavanto purisā nānābāhāsu gahetvā aṅgārakāsuṃ upakaḍḍheyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi gahapati, api nu so puriso iti citi ceva kāyaṃ sannāmeyyā’’ti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissahetu’’? ‘‘Viditañhi, bhante, tassa purisassa ‘imañca ahaṃ aṅgārakāsuṃ papatissāmi, tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigacchissāmi maraṇamattaṃ vā dukkha’’’nti. ‘‘Evameva kho gahapati ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘aṅgārakāsūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso supinakaṃ passeyya ārāmarāmaṇeyyakaṃ vanarāmaṇeyyakaṃ bhūmirāmaṇeyyakaṃ pokkharaṇirāmaṇeyyakaṃ, so paṭibuddho na kiñci paṭipasseyya. Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘supinakūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso yācitakaṃ bhogaṃ yācitvā yānaṃ vā poriseyyaṃ pavaramaṇikuṇḍalaṃ. So tehi yācitakehi bhogehi purakkhato parivuto antarāpaṇaṃ paṭipajjeyya. Tamenaṃ jano disvā evaṃ vadeyya ‘bhogī vata bho puriso, evaṃ kira bho bhogino bhogāni bhuñjantī’ti. Tamenaṃ sāmikā yattha yattheva tāni passeyyuṃ, tattha tattheva tāni hareyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, alaṃ nu kho tassa purisassa aññathattāyā’’ti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissahetu’’? ‘‘Sāmino hi, bhante, tāni harantī’’ti. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘yācitakūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, gāmassa vā nigamassa vā avidūre tibbo vanasaṇḍo, tatrassa rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca. Na cassu kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni. Atha puriso āgaccheyya phalatthiko phalagavesī phalapariyesanaṃ caramāno. So taṃ vanasaṇḍaṃ ajjhogāhetvā taṃ rukkhaṃ passeyya sampannaphalañca upapannaphalañca. Tassa evamassa ‘ayaṃ kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni, jānāmi kho panāhaṃ rukkhaṃ āropituṃ. Yaṃnūnāhaṃ imaṃ rukkhaṃ ārohitvā yāvadatthañca khādeyyaṃ, ucchaṅgañca pūreyya’nti? So taṃ rukkhaṃ ārohitvā yāvadatthañca khādeyya, ucchaṅgañca pūreyya. Atha dutiyo puriso āgaccheyya phalatthiko phalagavesī phalapariyesanaṃ caramāno tiṇhaṃ kuṭhāriṃ ādāya. So taṃ vanasaṇḍaṃ ajjhogāhetvā taṃ rukkhaṃ passeyya sampannaphalañca upapannaphalañca. Tassa evamassa ‘ayaṃ kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni, na kho panāhaṃ jānāmi rukkhaṃ ārohituṃ. Yaṃnūnāhaṃ imaṃ rukkhaṃ mūlato chetvā yāvadatthañca khādeyyaṃ, ucchaṅgañca pūreyya’nti. So taṃ rukkhaṃ mūlatova chindeyya. Taṃ kiṃ maññasi , gahapati, amuko so puriso paṭhamaṃ rukkhaṃ ārūḷho, sace so na khippameva oroheyya, tassa so rukkho papatanto hatthaṃ vā bhañjeyya pādaṃ vā bhañjeyya aññataraṃ vā aññataraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ bhañjeyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘rukkhaphalūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo’ti. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā yāyaṃ upekkhā nānattā nānattasitā, taṃ abhinivajjetvā yāyaṃ upekkhā ekattā ekattasitā. Yattha sabbaso lokāmisūpādānā aparisesā nirujjhanti. Tamevūpekkhaṃ bhāvetī’’ti (ma. ni. 2.43-48).

    એવં અટ્ઠિકઙ્કલાદિકઅગ્ગિક્ખન્ધૂપમપરિયોસાનતો વિપસ્સનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઉપચારસમાધિં દસ્સેન્તો ‘‘બુદ્ધાનુસ્સતિં ભાવેન્તો’’તિઆદિમાહ.

    Evaṃ aṭṭhikaṅkalādikaaggikkhandhūpamapariyosānato vipassanaṃ dassetvā idāni upacārasamādhiṃ dassento ‘‘buddhānussatiṃ bhāvento’’tiādimāha.

    તત્થ પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો સતિ એવ અનુસ્સતિ. પવત્તિતબ્બટ્ઠાનમ્હિયેવ ચ પવત્તત્તા સદ્ધાપબ્બજિતસ્સ કુલપુત્તસ્સ અનુરૂપા સતીતિપિ અનુસ્સતિ. બુદ્ધં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ બુદ્ધાનુસ્સતિ. અરહતાદિબુદ્ધગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં, તં બુદ્ધાનુસ્સતિં. ભાવેન્તોતિ વડ્ઢેન્તો બ્યૂહેન્તો. ધમ્મં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ ધમ્માનુસ્સતિ, સ્વાક્ખાતતાદિધમ્મગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. સઙ્ઘં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ સઙ્ઘાનુસ્સતિ, સુપ્પટિપન્નતાદિસઙ્ઘગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. સીલં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ સીલાનુસ્સતિ, અત્તનો અખણ્ડતાદિસીલગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. ચાગં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ ચાગાનુસ્સતિ, અત્તનો મુત્તચાગતાદિચાગગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. દેવતા આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ દેવતાનુસ્સતિ, દેવતા સક્ખિટ્ઠાને ઠપેત્વા અત્તનો સદ્ધાદિગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. આનાપાને આરબ્ભ ઉપ્પન્ના સતિ આનાપાનસ્સતિ, આનાપાનનિમિત્તારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. મરણં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના સતિ મરણસ્સતિ, એકભવપરિયાપન્નજીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદસઙ્ખાતમરણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં.

    Tattha punappunaṃ uppajjanato sati eva anussati. Pavattitabbaṭṭhānamhiyeva ca pavattattā saddhāpabbajitassa kulaputtassa anurūpā satītipi anussati. Buddhaṃ ārabbha uppannā anussati buddhānussati. Arahatādibuddhaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ, taṃ buddhānussatiṃ. Bhāventoti vaḍḍhento byūhento. Dhammaṃ ārabbha uppannā anussati dhammānussati, svākkhātatādidhammaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Saṅghaṃ ārabbha uppannā anussati saṅghānussati, suppaṭipannatādisaṅghaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Sīlaṃ ārabbha uppannā anussati sīlānussati, attano akhaṇḍatādisīlaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Cāgaṃ ārabbha uppannā anussati cāgānussati, attano muttacāgatādicāgaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Devatā ārabbha uppannā anussati devatānussati, devatā sakkhiṭṭhāne ṭhapetvā attano saddhādiguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Ānāpāne ārabbha uppannā sati ānāpānassati, ānāpānanimittārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Maraṇaṃ ārabbha uppannā sati maraṇassati, ekabhavapariyāpannajīvitindriyupacchedasaṅkhātamaraṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.

    કુચ્છિતાનં કેસાદીનં પટિક્કૂલાનં આયત્તા આકરત્તા કાયોતિ સઙ્ખં ગતે સરીરે ગતા પવત્તા સતિ કાયગતાસતિ, તાદિસં વા કાયં ગતા સતિ ‘‘કાયગતસતી’’તિ વત્તબ્બે રસ્સં અકત્વા ‘‘કાયગતાસતી’’તિ વુત્તં. કેસાદિકેસુ કાયકોટ્ઠાસેસુ પટિક્કૂલનિમિત્તારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. ઉપસમં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ. ઉપસમાનુસ્સતિ, સબ્બદુક્ખૂપસમારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં.

    Kucchitānaṃ kesādīnaṃ paṭikkūlānaṃ āyattā ākarattā kāyoti saṅkhaṃ gate sarīre gatā pavattā sati kāyagatāsati, tādisaṃ vā kāyaṃ gatā sati ‘‘kāyagatasatī’’ti vattabbe rassaṃ akatvā ‘‘kāyagatāsatī’’ti vuttaṃ. Kesādikesu kāyakoṭṭhāsesu paṭikkūlanimittārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Upasamaṃ ārabbha uppannā anussati. Upasamānussati, sabbadukkhūpasamārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.

    વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમજ્ઝાનં ભાવેન્તો. પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયજ્ઝાનં ભાવેન્તો. સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયજ્ઝાનં ભાવેન્તો. ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થજ્ઝાનં ભાવેન્તો…પે॰… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ભાવેન્તોપિ કામે પરિવજ્જેતીતિ.

    Vitakkavicārapītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ paṭhamajjhānaṃ bhāvento. Pītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ dutiyajjhānaṃ bhāvento. Sukhacittekaggatāsampayuttaṃ tatiyajjhānaṃ bhāvento. Upekkhācittekaggatāsampayuttaṃ catutthajjhānaṃ bhāvento…pe… nevasaññānāsaññāyatanaṃ bhāventopi kāme parivajjetīti.

    વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમુચ્છેદેન કામાનં પહાનં દસ્સેતું ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગં ભાવેન્તોપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ મગ્ગસોતસ્સ આપજ્જનં સોતાપત્તિ, સોતાપત્તિયા મગ્ગો સોતાપત્તિમગ્ગો. અપાયગમનીયે કામેતિ યેહિ અપાયં ગચ્છન્તિ, તે અપાયગમનીયે કામે સમુચ્છેદતો સોતાપત્તિમગ્ગં ભાવેન્તો પરિવજ્જેતિ. પટિસન્ધિવસેન સકિંયેવ ઇમં લોકં આગચ્છતીતિ સકદાગામી, તસ્સ મગ્ગો સકદાગામિમગ્ગો. તં મગ્ગં ભાવેન્તો. ઓળારિકેતિ પરિળાહપ્પત્તે. પટિસન્ધિવસેનેવ કામભવં નાગચ્છતીતિ અનાગામી, તસ્સ મગ્ગો અનાગામિમગ્ગો. તં મગ્ગં ભાવેન્તો. અનુસહગતેતિ સુખુમભાવપ્પત્તે. કિલેસેહિ આરકત્તા, કિલેસારીનં હતત્તા, સંસારચક્કસ્સ અરાનં હતત્તા, પાપકરણે રહાભાવા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા ચ અરહં, અરહતો ભાવો અરહત્તં. કિં તં? અરહત્તફલં. અરહત્તસ્સ મગ્ગો અરહત્તમગ્ગો. તં અરહત્તમગ્ગં ભાવેન્તો. સબ્બેન સબ્બન્તિ સબ્બેનાકારેન સબ્બં. સબ્બથા સબ્બન્તિ સબ્બપ્પકારેન સબ્બં. અસેસં નિસ્સેસન્તિ નિરવસેસં ગન્ધમત્તમ્પિ અટ્ઠપેત્વા. અથ વા સબ્બેન સબ્બં મૂલવસેન. સબ્બથા સબ્બં આકારનિપ્પદેસવસેન. અસેસં નિસ્સેસં ભાવનાનિપ્પદેસવસેન. તથા પુરિમેન દુચ્ચરિતાભાવેન. દુતિયેન પરિયુટ્ઠાનાભાવેન. તતિયેન અનુસયાભાવેન એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Vikkhambhanappahānaṃ dassetvā idāni samucchedena kāmānaṃ pahānaṃ dassetuṃ ‘‘sotāpattimaggaṃ bhāventopī’’tiādimāha. Tattha maggasotassa āpajjanaṃ sotāpatti, sotāpattiyā maggo sotāpattimaggo. Apāyagamanīye kāmeti yehi apāyaṃ gacchanti, te apāyagamanīye kāme samucchedato sotāpattimaggaṃ bhāvento parivajjeti. Paṭisandhivasena sakiṃyeva imaṃ lokaṃ āgacchatīti sakadāgāmī, tassa maggo sakadāgāmimaggo. Taṃ maggaṃ bhāvento. Oḷāriketi pariḷāhappatte. Paṭisandhivaseneva kāmabhavaṃ nāgacchatīti anāgāmī, tassa maggo anāgāmimaggo. Taṃ maggaṃ bhāvento. Anusahagateti sukhumabhāvappatte. Kilesehi ārakattā, kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa arānaṃ hatattā, pāpakaraṇe rahābhāvā, paccayādīnaṃ arahattā ca arahaṃ, arahato bhāvo arahattaṃ. Kiṃ taṃ? Arahattaphalaṃ. Arahattassa maggo arahattamaggo. Taṃ arahattamaggaṃ bhāvento. Sabbena sabbanti sabbenākārena sabbaṃ. Sabbathā sabbanti sabbappakārena sabbaṃ. Asesaṃ nissesanti niravasesaṃ gandhamattampi aṭṭhapetvā. Atha vā sabbenasabbaṃ mūlavasena. Sabbathā sabbaṃ ākāranippadesavasena. Asesaṃ nissesaṃ bhāvanānippadesavasena. Tathā purimena duccaritābhāvena. Dutiyena pariyuṭṭhānābhāvena. Tatiyena anusayābhāvena evameke vaṇṇayanti.

    સપ્પો વુચ્ચતિ અહીતિ યો કોચિ સરન્તો ગચ્છતિ. કેનટ્ઠેનાતિ કેન અત્થેન. સંસપ્પન્તો ગચ્છતીતિ યસ્મા સમ્મા સંસરન્તો ગચ્છતીતિ સપ્પો. ભુજન્તોતિ વઙ્કવઙ્કો હુત્વા. પન્નસિરોતિ નિપન્નસીસો હુત્વા. સિરેન સુપતીતિ સીસં ભોગન્તરે કત્વા સુપનભાવેન સિરસા સુપતીતિ સરીસપો. બિલે સયતીતિ બિલાસયો. ‘‘બિલસયો’’તિપિ પાળિ, તં સુન્દરં. ગુહાયં સેતીતિ ગુહાસયો. દાઠા તસ્સ આવુધોતિ તસ્સ સપ્પસ્સ દુવે દાઠા પહરણસત્થસઙ્ખાતો આવુધો. વિસં તસ્સ ઘોરન્તિ તસ્સ સપ્પસ્સ બ્યાપકસઙ્ખાતં વિસં દારુણં કક્ખળં. જિવ્હા તસ્સ દુવિધાતિ તસ્સ સપ્પસ્સ દ્વેધા જિવ્હા. દ્વીહિ જિવ્હાહિ રસં સાયતીતિ દુવિધાહિ જિવ્હાહિ રસં જાનાતિ અસ્સાદં વિન્દતિ સાદિયતીતિ. જીવિતું કામયતીતિ જીવિતુકામો. અમરિતું કામયતીતિ અમરિતુકામો. સુખં કામયતીતિ સુખકામો. દુક્ખપ્પટિક્કૂલોતિ દુક્ખં અનિચ્છમાનો. પાદેનાતિ અત્તનો પાદેન. સપ્પસિરન્તિ સપ્પસ્સ સીસં. વજ્જેય્યાતિ દૂરતો વજ્જેય્ય. વિવજ્જેય્યાતિ તસ્સ પમાણેન. પરિવજ્જેય્યાતિ સમન્તતો. અભિનિવજ્જેય્યાતિ ચતુત્થપ્પમાણેન. અથ વા પુરિમેન સીસતો. દુતિયતતિયેન દ્વીહિ પસ્સેહિ. ચતુત્થેન પચ્છતો. ‘‘કામે પન અપ્પત્તસ્સ પરિયેસનમૂલદુક્ખવત્થુભાવેન વજ્જેય્ય. પત્તસ્સ આરક્ખમૂલદુક્ખવત્થુભાવેન વિવજ્જેય્ય. અઞ્ઞાણપરિળાહદુક્ખવત્થુભાવેન પરિવજ્જેય્ય. વિનાસમુખે પિયવિપ્પયોગદુક્ખવત્થુભાવેન અભિનિવજ્જેય્યા’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Sappo vuccati ahīti yo koci saranto gacchati. Kenaṭṭhenāti kena atthena. Saṃsappanto gacchatīti yasmā sammā saṃsaranto gacchatīti sappo. Bhujantoti vaṅkavaṅko hutvā. Pannasiroti nipannasīso hutvā. Sirena supatīti sīsaṃ bhogantare katvā supanabhāvena sirasā supatīti sarīsapo. Bile sayatīti bilāsayo. ‘‘Bilasayo’’tipi pāḷi, taṃ sundaraṃ. Guhāyaṃ setīti guhāsayo. Dāṭhā tassa āvudhoti tassa sappassa duve dāṭhā paharaṇasatthasaṅkhāto āvudho. Visaṃ tassa ghoranti tassa sappassa byāpakasaṅkhātaṃ visaṃ dāruṇaṃ kakkhaḷaṃ. Jivhā tassa duvidhāti tassa sappassa dvedhā jivhā. Dvīhi jivhāhi rasaṃ sāyatīti duvidhāhi jivhāhi rasaṃ jānāti assādaṃ vindati sādiyatīti. Jīvituṃ kāmayatīti jīvitukāmo. Amarituṃ kāmayatīti amaritukāmo. Sukhaṃ kāmayatīti sukhakāmo. Dukkhappaṭikkūloti dukkhaṃ anicchamāno. Pādenāti attano pādena. Sappasiranti sappassa sīsaṃ. Vajjeyyāti dūrato vajjeyya. Vivajjeyyāti tassa pamāṇena. Parivajjeyyāti samantato. Abhinivajjeyyāti catutthappamāṇena. Atha vā purimena sīsato. Dutiyatatiyena dvīhi passehi. Catutthena pacchato. ‘‘Kāme pana appattassa pariyesanamūladukkhavatthubhāvena vajjeyya. Pattassa ārakkhamūladukkhavatthubhāvena vivajjeyya. Aññāṇapariḷāhadukkhavatthubhāvena parivajjeyya. Vināsamukhe piyavippayogadukkhavatthubhāvena abhinivajjeyyā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    રઞ્જનવસેન રાગો. બલવરઞ્જનટ્ઠેન સારાગો. વિસયે સત્તાનં અનુ અનુ નયનતો અનુનયો. અનુરુજ્ઝતીતિ અનુરોધો, કામેતીતિ અત્થો. યત્થ કત્થચિ ભવે સત્તા એતાય નન્દન્તીતિ નન્દી, સયં વા નન્દતીતિ નન્દી. નન્દી ચ સા રઞ્જનટ્ઠેન રાગો ચાતિ નન્દિરાગો. તત્થ એકસ્મિં આરમ્મણે સકિં ઉપ્પન્ના તણ્હા નન્દી, પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જમાના નન્દિરાગોતિ વુચ્ચતિ. ચિત્તસ્સ સારાગોતિ યો હેટ્ઠા ‘‘બલવરઞ્જનટ્ઠેન સારાગો’’તિ વુત્તો, સો ન સત્તસ્સ, ચિત્તસ્સેવ સારાગોતિ અત્થો.

    Rañjanavasena rāgo. Balavarañjanaṭṭhena sārāgo. Visaye sattānaṃ anu anu nayanato anunayo. Anurujjhatīti anurodho, kāmetīti attho. Yattha katthaci bhave sattā etāya nandantīti nandī, sayaṃ vā nandatīti nandī. Nandī ca sā rañjanaṭṭhena rāgo cāti nandirāgo. Tattha ekasmiṃ ārammaṇe sakiṃ uppannā taṇhā nandī, punappunaṃ uppajjamānā nandirāgoti vuccati. Cittassa sārāgoti yo heṭṭhā ‘‘balavarañjanaṭṭhena sārāgo’’ti vutto, so na sattassa, cittasseva sārāgoti attho.

    ઇચ્છન્તિ એતાય આરમ્મણાનીતિ ઇચ્છા. બહલકિલેસભાવેન મુચ્છન્તિ એતાય પાણિનોતિ મુચ્છા. ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા ગહણવસેન અજ્ઝોસાનં. ઇમિના સત્તા ગિજ્ઝન્તિ ગેધં આપજ્જન્તીતિ ગેધો. બહલટ્ઠેન વા ગેધો. ‘‘ગેધં વા પન પવનસણ્ડ’’ન્તિ હિ બહલટ્ઠેનેવ વુત્તં . અનન્તરપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં, સબ્બતોભાગેન વા ગેધોતિ પલિગેધો. સજ્જન્તિ એતેનાતિ સઙ્ગો. લગ્ગનટ્ઠેન વા સઙ્ગો. ઓસીદનટ્ઠેન પઙ્કો. આકડ્ઢનવસેન એજા. ‘‘એજા ઇમં પુરિસં પરિકડ્ઢતિ તસ્સ તસ્સેવ ભવસ્સ અભિનિબ્બત્તિયા’’તિ હિ વુત્તં. વઞ્ચનટ્ઠેન માયા. વટ્ટસ્મિં સત્તાનં જનનટ્ઠેન જનિકા. ‘‘તણ્હા જનેતિ પુરિસં, ચિત્તમસ્સ વિધાવતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૫૫) હિ વુત્તં. વટ્ટસ્મિં સત્તે દુક્ખેન સંયોજયમાના જનેતીતિ સઞ્જનની. ઘટનટ્ઠેન સિબ્બિની. અયઞ્હિ વટ્ટસ્મિં સત્તે ચુતિપટિસન્ધિવસેન સિબ્બતિ ઘટેતિ તુન્નકારો વિય પિલોતિકાય પિલોતિકં, તસ્મા ‘‘ઘટનટ્ઠેન સિબ્બિની’’તિ વુત્તા. અનેકપ્પકારં વિસયજાલં તણ્હાવિપ્ફન્દિતનિવેસસઙ્ખાતં વા જાલમસ્સા અત્થીતિ જાલિની.

    Icchanti etāya ārammaṇānīti icchā. Bahalakilesabhāvena mucchanti etāya pāṇinoti mucchā. Gilitvā pariniṭṭhapetvā gahaṇavasena ajjhosānaṃ. Iminā sattā gijjhanti gedhaṃ āpajjantīti gedho. Bahalaṭṭhena vā gedho. ‘‘Gedhaṃ vā pana pavanasaṇḍa’’nti hi bahalaṭṭheneva vuttaṃ . Anantarapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ, sabbatobhāgena vā gedhoti paligedho. Sajjanti etenāti saṅgo. Lagganaṭṭhena vā saṅgo. Osīdanaṭṭhena paṅko. Ākaḍḍhanavasena ejā. ‘‘Ejā imaṃ purisaṃ parikaḍḍhati tassa tasseva bhavassa abhinibbattiyā’’ti hi vuttaṃ. Vañcanaṭṭhena māyā. Vaṭṭasmiṃ sattānaṃ jananaṭṭhena janikā. ‘‘Taṇhā janeti purisaṃ, cittamassa vidhāvatī’’ti (saṃ. ni. 1.55) hi vuttaṃ. Vaṭṭasmiṃ satte dukkhena saṃyojayamānā janetīti sañjananī. Ghaṭanaṭṭhena sibbinī. Ayañhi vaṭṭasmiṃ satte cutipaṭisandhivasena sibbati ghaṭeti tunnakāro viya pilotikāya pilotikaṃ, tasmā ‘‘ghaṭanaṭṭhena sibbinī’’ti vuttā. Anekappakāraṃ visayajālaṃ taṇhāvipphanditanivesasaṅkhātaṃ vā jālamassā atthīti jālinī.

    આકડ્ઢનટ્ઠેન સીઘસોતા સરિતા વિયાતિ સરિતા. અલ્લટ્ઠેન વા સરિતા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘સરિતાનિ સિનેહિતાનિ ચ સોમનસ્સાનિ ભવન્તિ જન્તુનો’’તિ (ધ॰ પ॰ ૩૪૧). અલ્લાનિ ચેવ સિનિદ્ધાનિ ચાતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. અનયબ્યસનાપાદનટ્ઠેન કુમ્માનુબન્ધસુત્તકં વિયાતિ સુત્તં. વુત્તઞ્હેતં ‘‘સુત્તન્તિ ખો, ભિક્ખવે, નન્દિરાગસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૫૯). રૂપાદીસુ વિત્થતટ્ઠેન વિસતા. તસ્સ તસ્સ પટિલાભત્થાય સત્તે આયૂહાપેતીતિ આયૂહિની. ઉક્કણ્ઠિતું અપદાનતો સહાયટ્ઠેન દુતિયા. અયઞ્હિ સત્તાનં વટ્ટસ્મિં ઉક્કણ્ઠિતું ન દેતિ, ગતગતટ્ઠાને પિયસહાયો વિય અભિરમાપેતિ. તેનેવ વુત્તં –

    Ākaḍḍhanaṭṭhena sīghasotā saritā viyāti saritā. Allaṭṭhena vā saritā. Vuttañhetaṃ ‘‘saritāni sinehitāni ca somanassāni bhavanti jantuno’’ti (dha. pa. 341). Allāni ceva siniddhāni cāti ayañhettha attho. Anayabyasanāpādanaṭṭhena kummānubandhasuttakaṃ viyāti suttaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘suttanti kho, bhikkhave, nandirāgassetaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 2.159). Rūpādīsu vitthataṭṭhena visatā. Tassa tassa paṭilābhatthāya satte āyūhāpetīti āyūhinī. Ukkaṇṭhituṃ apadānato sahāyaṭṭhena dutiyā. Ayañhi sattānaṃ vaṭṭasmiṃ ukkaṇṭhituṃ na deti, gatagataṭṭhāne piyasahāyo viya abhiramāpeti. Teneva vuttaṃ –

    ‘‘તણ્હાદુતિયો પુરિસો, દીઘમદ્ધાનસંસરં;

    ‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhānasaṃsaraṃ;

    ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવં, સંસારં નાતિવત્તતી’’તિ. (ઇતિવુ॰ ૧૫; અ॰ નિ॰ ૪.૯; મહાનિ॰ ૧૯૧; ચૂળનિ॰ પાયાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૭);

    Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattatī’’ti. (itivu. 15; a. ni. 4.9; mahāni. 191; cūḷani. pāyāyanānugītigāthāniddesa 107);

    પણિધાનકવસેન પણિધિ. ભવનેત્તીતિ ભવરજ્જુ. એતાય હિ સત્તા રજ્જુયા ગીવાયં બદ્ધા ગોણા વિય ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં નિય્યન્તિ. તં તં આરમ્મણં વનતિ ભજતિ અલ્લીયતીતિ વનં, વનતિ યાચતીતિ વા વનં. વનથોતિ બ્યઞ્જનેન પદં વડ્ઢિતં. અનત્થદુક્ખાનં વા સમુટ્ઠાપનટ્ઠેન ગહનટ્ઠેન ચ વનં વિયાતિ વનં. બલવતણ્હાયેતં નામં. ગહનતરટ્ઠેન પન તતો બલવતરા વનથો નામ. તેન વુત્તં –

    Paṇidhānakavasena paṇidhi. Bhavanettīti bhavarajju. Etāya hi sattā rajjuyā gīvāyaṃ baddhā goṇā viya icchiticchitaṭṭhānaṃ niyyanti. Taṃ taṃ ārammaṇaṃ vanati bhajati allīyatīti vanaṃ, vanati yācatīti vā vanaṃ. Vanathoti byañjanena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Anatthadukkhānaṃ vā samuṭṭhāpanaṭṭhena gahanaṭṭhena ca vanaṃ viyāti vanaṃ. Balavataṇhāyetaṃ nāmaṃ. Gahanataraṭṭhena pana tato balavatarā vanatho nāma. Tena vuttaṃ –

    ‘‘વનં છિન્દથ મા રુક્ખં, વનતો જાયતે ભયં;

    ‘‘Vanaṃ chindatha mā rukkhaṃ, vanato jāyate bhayaṃ;

    છેત્વા વનઞ્ચ વનથઞ્ચ, નિબ્બના હોથ ભિક્ખવો’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૨૮૩);

    Chetvā vanañca vanathañca, nibbanā hotha bhikkhavo’’ti. (dha. pa. 283);

    સન્થવનવસેન સન્થવો, સંસગ્ગોતિ અત્થો. સો દુવિધો – તણ્હાસન્થવો મિત્તસન્થવો ચ. તેસુ ઇધ તણ્હાસન્થવો અધિપ્પેતો. સિનેહવસેન સ્નેહો. આલયકરણવસેન કમ્પમાના અપેક્ખતીતિ અપેક્ખા. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘ઇમાનિ તે દેવ ચતુરાસીતિ નગરસહસ્સાનિ કુસાવતીરાજધાનિપ્પમુખાનિ, એત્થ દેવ છન્દં જનેહિ જીવિતે અપેક્ખં કરોહી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૬૬). આલયં કરોહીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. પાટિયેક્કે પાટિયેક્કે આરમ્મણે બન્ધતીતિ પટિબન્ધુ, ઞાતકટ્ઠેન વા પાટિયેક્કો બન્ધૂતિપિ પટિબન્ધુ. નિચ્ચસન્નિસ્સિતટ્ઠેનપિ સત્તાનં તણ્હાસમો બન્ધુ નામ નત્થિ. આરમ્મણાનં અસનતો આસા. અજ્ઝોત્થરણતો ચેવ તિત્તિં અનુગન્ત્વાવ પરિભુઞ્જનતો ચાતિ અત્થો. આસીસનવસેન આસીસના. આસીસિતસ્સ ભાવો આસીસિતત્તં.

    Santhavanavasena santhavo, saṃsaggoti attho. So duvidho – taṇhāsanthavo mittasanthavo ca. Tesu idha taṇhāsanthavo adhippeto. Sinehavasena sneho. Ālayakaraṇavasena kampamānā apekkhatīti apekkhā. Vuttampi cetaṃ ‘‘imāni te deva caturāsīti nagarasahassāni kusāvatīrājadhānippamukhāni, ettha deva chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohī’’ti (dī. ni. 2.266). Ālayaṃ karohīti ayañhettha attho. Pāṭiyekke pāṭiyekke ārammaṇe bandhatīti paṭibandhu, ñātakaṭṭhena vā pāṭiyekko bandhūtipi paṭibandhu. Niccasannissitaṭṭhenapi sattānaṃ taṇhāsamo bandhu nāma natthi. Ārammaṇānaṃ asanato āsā. Ajjhottharaṇato ceva tittiṃ anugantvāva paribhuñjanato cāti attho. Āsīsanavasena āsīsanā. Āsīsitassa bhāvo āsīsitattaṃ.

    ઇદાનિ તસ્સા પવત્તિટ્ઠાનં દસ્સેતું ‘‘રૂપાસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ આસીસનવસેન આસાતિ આસાય અત્થં ગહેત્વા રૂપે આસા રૂપાસા. એવં નવપિ પદાનિ વેદિતબ્બાનિ. એત્થ ચ પુરિમાનિ પઞ્ચ પઞ્ચકામગુણવસેન વુત્તાનિ, પરિક્ખારલોભવસેન છટ્ઠં. તં વિસેસતો પબ્બજિતાનં, તતો પરાનિ તીણિ અતિત્તિયવત્થુવસેન ગહટ્ઠાનં. ન હિ તેસં ધનપુત્તજીવિતેહિ અઞ્ઞં પિયતરં અત્થિ. ‘‘ઇદં મય્હં, ઇદં મય્હ’’ન્તિ વા ‘‘અસુકેન મે ઇદં દિન્નં, ઇદં દિન્ન’’ન્તિ વા એવં સત્તે જપ્પાપેતીતિ જપ્પા. પરતો દ્વે પદાનિ ઉપસગ્ગેન વડ્ઢિતાનિ, તતો પરં અઞ્ઞેનાકારેન વિભજિતું આરદ્ધત્તા પુન ‘‘જપ્પા’’તિ વુત્તં. જપ્પનાકારો જપ્પના. જપ્પિતસ્સ ભાવો જપ્પિતત્તં. પુનપ્પુનં વિસયે લુમ્પતિ આકડ્ઢતીતિ લોલુપો, લોલુપસ્સ ભાવો લોલુપ્પં. લોલુપ્પનાકારો લોલુપ્પાયના. લોલુપ્પસમઙ્ગિનો ભાવો લોલુપ્પાયિતત્તં.

    Idāni tassā pavattiṭṭhānaṃ dassetuṃ ‘‘rūpāsā’’tiādi vuttaṃ. Tattha āsīsanavasena āsāti āsāya atthaṃ gahetvā rūpe āsā rūpāsā. Evaṃ navapi padāni veditabbāni. Ettha ca purimāni pañca pañcakāmaguṇavasena vuttāni, parikkhāralobhavasena chaṭṭhaṃ. Taṃ visesato pabbajitānaṃ, tato parāni tīṇi atittiyavatthuvasena gahaṭṭhānaṃ. Na hi tesaṃ dhanaputtajīvitehi aññaṃ piyataraṃ atthi. ‘‘Idaṃ mayhaṃ, idaṃ mayha’’nti vā ‘‘asukena me idaṃ dinnaṃ, idaṃ dinna’’nti vā evaṃ satte jappāpetīti jappā. Parato dve padāni upasaggena vaḍḍhitāni, tato paraṃ aññenākārena vibhajituṃ āraddhattā puna ‘‘jappā’’ti vuttaṃ. Jappanākāro jappanā. Jappitassa bhāvo jappitattaṃ. Punappunaṃ visaye lumpati ākaḍḍhatīti lolupo, lolupassa bhāvo loluppaṃ. Loluppanākāro loluppāyanā. Loluppasamaṅgino bhāvo loluppāyitattaṃ.

    પુચ્છઞ્જિકતાતિ યાય તણ્હાય લાભટ્ઠાનેસુ પુચ્છં ચાલયમાના સુનખા વિય કમ્પમાના વિચરન્તિ, તં તસ્સા કમ્પનતણ્હાય નામં. સાધુ મનાપમનાપે વિસયે કામેતીતિ સાધુકામો, તસ્સ ભાવો સાધુકમ્યતા. માતામાતુચ્છાતિઆદિકે અયુત્તટ્ઠાને રાગોતિ અધમ્મરાગો. યુત્તટ્ઠાનેપિ બલવા હુત્વા ઉપ્પન્નો લોભો વિસમલોભો. ‘‘રાગો વિસમ’’ન્તિઆદિવચનતો (વિભ॰ ૯૨૪) વા યુત્તટ્ઠાને વા અયુત્તટ્ઠાને વા ઉપ્પન્નો છન્દરાગો અધમ્મટ્ઠેન અધમ્મરાગો. વિસમટ્ઠેન વિસમલોભોતિ વેદિતબ્બો. આરમ્મણાનં નિકામનવસેન નિકન્તિ. નિકામનાકારો નિકામના. પત્થયનવસેન પત્થના. પિહાયનવસેન પિહના. સુટ્ઠુ પત્થના સમ્પત્થના. પઞ્ચસુ કામગુણેસુ તણ્હા કામતણ્હા. રૂપારૂપભવેસુ તણ્હા ભવતણ્હા. ઉચ્છેદસઙ્ખાતે વિભવે તણ્હા વિભવતણ્હા. સુદ્ધે રૂપભવસ્મિંયેવ તણ્હા રૂપતણ્હા. અરૂપભવે તણ્હા અરૂપતણ્હા. ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતો રાગો, નિરોધે તણ્હા નિરોધતણ્હા. રૂપે તણ્હા રૂપતણ્હા. સદ્દે તણ્હા સદ્દતણ્હા. ગન્ધતણ્હાદીસુપિ એસેવ નયો. ઓઘાદયો વુત્તત્થાવ.

    Pucchañjikatāti yāya taṇhāya lābhaṭṭhānesu pucchaṃ cālayamānā sunakhā viya kampamānā vicaranti, taṃ tassā kampanataṇhāya nāmaṃ. Sādhu manāpamanāpe visaye kāmetīti sādhukāmo, tassa bhāvo sādhukamyatā. Mātāmātucchātiādike ayuttaṭṭhāne rāgoti adhammarāgo. Yuttaṭṭhānepi balavā hutvā uppanno lobho visamalobho. ‘‘Rāgo visama’’ntiādivacanato (vibha. 924) vā yuttaṭṭhāne vā ayuttaṭṭhāne vā uppanno chandarāgo adhammaṭṭhena adhammarāgo. Visamaṭṭhena visamalobhoti veditabbo. Ārammaṇānaṃ nikāmanavasena nikanti. Nikāmanākāro nikāmanā. Patthayanavasena patthanā. Pihāyanavasena pihanā. Suṭṭhu patthanā sampatthanā. Pañcasu kāmaguṇesu taṇhā kāmataṇhā. Rūpārūpabhavesu taṇhā bhavataṇhā. Ucchedasaṅkhāte vibhave taṇhā vibhavataṇhā. Suddhe rūpabhavasmiṃyeva taṇhā rūpataṇhā. Arūpabhave taṇhā arūpataṇhā. Ucchedadiṭṭhisahagato rāgo, nirodhe taṇhā nirodhataṇhā. Rūpe taṇhā rūpataṇhā. Sadde taṇhā saddataṇhā. Gandhataṇhādīsupi eseva nayo. Oghādayo vuttatthāva.

    કુસલધમ્મે આવરતીતિ આવરણં. છાદનવસેન છદનં. સત્તે વટ્ટસ્મિં બન્ધતીતિ બન્ધનં. ચિત્તં ઉપહન્ત્વા કિલિસ્સતિ સંકિલિટ્ઠં કરોતીતિ ઉપક્કિલેસો. થામગતટ્ઠેન અનુ અનુ સેતીતિ અનુસયો. ઉપ્પજ્જમાનં ચિત્તં પરિયુટ્ઠાતીતિ પરિયુટ્ઠાનં, ઉપ્પજ્જિતું અપદાનેન કુસલવારં ગણ્હાતીતિ અત્થો. ‘‘ચોરા મગ્ગે પરિયુટ્ઠિંસુ, ધુત્તા મગ્ગે પરિયુટ્ઠિંસૂ’’તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૪૩૦) હિ મગ્ગં ગણ્હિંસૂતિ અત્થો. એવમિધાપિ ગહણટ્ઠેન પરિયુટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. પલિવેઠનટ્ઠેન લતા વિયાતિ લતા. ‘‘લતા ઉપ્પજ્જ તિટ્ઠતી’’તિ (ધ॰ પ॰ ૩૪૦) આગતટ્ઠાનેપિ અયં તણ્હા લતાતિ વુત્તા. વિવિધાનિ વત્થૂનિ ઇચ્છતીતિ વેવિચ્છં. વટ્ટદુક્ખસ્સ મૂલન્તિ દુક્ખમૂલં. તસ્સેવ દુક્ખસ્સ નિદાનન્તિ દુક્ખનિદાનં. તં દુક્ખં ઇતો પભવતીતિ દુક્ખપ્પભવો. બન્ધનટ્ઠેન પાસો વિયાતિ પાસો, મારસ્સ પાસો મારપાસો. દુરુગ્ગિલનટ્ઠેન બળિસં વિયાતિ બળિસં, મારસ્સ બળિસં મારબળિસં. તણ્હાભિભૂતા મારસ્સ વિસયં નાતિક્કમન્તિ, તેસં ઉપરિ મારો વસં વત્તેતીતિ ઇમિના પરિયાયેન મારસ્સ વિસયોતિ મારવિસયો. સન્દનટ્ઠેન તણ્હાવ નદી તણ્હાનદી. અજ્ઝોત્થરણટ્ઠેન તણ્હાવ જાલં તણ્હાજાલં. યથા સુનખા ગદ્દૂલબદ્ધા યદિચ્છકં નિય્યન્તિ, એવં તણ્હાબદ્ધા સત્તાતિ દળ્હબન્ધનટ્ઠેન ગદ્દૂલં વિયાતિ ગદ્દૂલં, તણ્હાવ ગદ્દૂલં તણ્હાગદ્દૂલં. દુપ્પૂરણટ્ઠેન તણ્હાવ સમુદ્દો તણ્હાસમુદ્દો. અભિજ્ઝાયનટ્ઠેન અભિજ્ઝા. લુબ્ભન્તિ એતેન, સયં વા લુબ્ભતિ, લુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ લોભો. સમ્પયુત્તકાનં અકુસલાનં પતિટ્ઠટ્ઠેન મૂલં.

    Kusaladhamme āvaratīti āvaraṇaṃ. Chādanavasena chadanaṃ. Satte vaṭṭasmiṃ bandhatīti bandhanaṃ. Cittaṃ upahantvā kilissati saṃkiliṭṭhaṃ karotīti upakkileso. Thāmagataṭṭhena anu anu setīti anusayo. Uppajjamānaṃ cittaṃ pariyuṭṭhātīti pariyuṭṭhānaṃ, uppajjituṃ apadānena kusalavāraṃ gaṇhātīti attho. ‘‘Corā magge pariyuṭṭhiṃsu, dhuttā magge pariyuṭṭhiṃsū’’tiādīsu (cūḷava. 430) hi maggaṃ gaṇhiṃsūti attho. Evamidhāpi gahaṇaṭṭhena pariyuṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Paliveṭhanaṭṭhena latā viyāti latā. ‘‘Latā uppajja tiṭṭhatī’’ti (dha. pa. 340) āgataṭṭhānepi ayaṃ taṇhā latāti vuttā. Vividhāni vatthūni icchatīti vevicchaṃ. Vaṭṭadukkhassa mūlanti dukkhamūlaṃ. Tasseva dukkhassa nidānanti dukkhanidānaṃ. Taṃ dukkhaṃ ito pabhavatīti dukkhappabhavo. Bandhanaṭṭhena pāso viyāti pāso, mārassa pāso mārapāso. Duruggilanaṭṭhena baḷisaṃ viyāti baḷisaṃ, mārassa baḷisaṃ mārabaḷisaṃ. Taṇhābhibhūtā mārassa visayaṃ nātikkamanti, tesaṃ upari māro vasaṃ vattetīti iminā pariyāyena mārassa visayoti māravisayo. Sandanaṭṭhena taṇhāva nadī taṇhānadī. Ajjhottharaṇaṭṭhena taṇhāva jālaṃ taṇhājālaṃ. Yathā sunakhā gaddūlabaddhā yadicchakaṃ niyyanti, evaṃ taṇhābaddhā sattāti daḷhabandhanaṭṭhena gaddūlaṃ viyāti gaddūlaṃ, taṇhāva gaddūlaṃ taṇhāgaddūlaṃ. Duppūraṇaṭṭhena taṇhāva samuddo taṇhāsamuddo. Abhijjhāyanaṭṭhena abhijjhā. Lubbhanti etena, sayaṃ vā lubbhati, lubbhanamattameva vā tanti lobho. Sampayuttakānaṃ akusalānaṃ patiṭṭhaṭṭhena mūlaṃ.

    વિસત્તિકાતીતિ વિસત્તિકા ઇતિ. કેનટ્ઠેનાતિ કેન સભાવેન. વિસતાતિ વિત્થટા રૂપાદીસુ. વિસાલાતિ વિપુલા. વિસટાતિ તેભૂમકબ્યાપકવસેન વિસટા. પુરિમવચનમેવ તકારસ્સ ટકારં કત્વા બ્યઞ્જનવિભાગં કત્વા વુત્તં. વિસક્કતીતિ પરિસપ્પતિ સહતિ વા. રત્તો હિ રાગવત્થુના પાદેન તાળિયમાનોપિ સહતિ. ઓસક્કનં વિપ્ફન્દનં વા ‘‘વિસક્કન’’ન્તિપિ વદન્તિ. ‘‘કુસલાકુસલાનં પતી’’તિ કેચિ વણ્ણયન્તિ. વિસંહરતીતિ તથા તથા કામેસુ આનિસંસં પસ્સન્તી વિવિધેહિ આકારેહિ નેક્ખમ્માભિમુખપ્પવત્તિતો ચિત્તં સંહરતિ સઙ્ખિપતિ, વિસં વા દુક્ખં, તં હરતિ, વહતીતિ અત્થો. વિસંવાદિકાતિ અનિચ્ચાદિં નિચ્ચાદિતો ગણ્હન્તી વિસંવાદિકા હોતિ. દુક્ખનિબ્બત્તકસ્સ કમ્મસ્સ હેતુભાવતો વિસમૂલા , વિસં વા દુક્ખદુક્ખાદિભૂતા વેદના મૂલં એતિસ્સાતિ વિસમૂલા. દુક્ખસમુદયત્તા વિસં ફલં એતિસ્સાતિ વિસફલા. યાય તણ્હાય રૂપાદિકસ્સ દુક્ખસ્સેવ પરિભોગો હોતિ, ન અમતસ્સાતિ સા ‘‘વિસપરિભોગા’’તિ વુત્તા. સબ્બત્થ નિરુત્તિવસેન પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

    Visattikātīti visattikā iti. Kenaṭṭhenāti kena sabhāvena. Visatāti vitthaṭā rūpādīsu. Visālāti vipulā. Visaṭāti tebhūmakabyāpakavasena visaṭā. Purimavacanameva takārassa ṭakāraṃ katvā byañjanavibhāgaṃ katvā vuttaṃ. Visakkatīti parisappati sahati vā. Ratto hi rāgavatthunā pādena tāḷiyamānopi sahati. Osakkanaṃ vipphandanaṃ vā ‘‘visakkana’’ntipi vadanti. ‘‘Kusalākusalānaṃ patī’’ti keci vaṇṇayanti. Visaṃharatīti tathā tathā kāmesu ānisaṃsaṃ passantī vividhehi ākārehi nekkhammābhimukhappavattito cittaṃ saṃharati saṅkhipati, visaṃ vā dukkhaṃ, taṃ harati, vahatīti attho. Visaṃvādikāti aniccādiṃ niccādito gaṇhantī visaṃvādikā hoti. Dukkhanibbattakassa kammassa hetubhāvato visamūlā, visaṃ vā dukkhadukkhādibhūtā vedanā mūlaṃ etissāti visamūlā. Dukkhasamudayattā visaṃ phalaṃ etissāti visaphalā. Yāya taṇhāya rūpādikassa dukkhasseva paribhogo hoti, na amatassāti sā ‘‘visaparibhogā’’ti vuttā. Sabbattha niruttivasena padasiddhi veditabbā.

    તસ્સા વિસયં દસ્સેતુકામો ‘‘વિસાલા વા પન સા તણ્હા રૂપે’’તિઆદિમાહ. તત્થ વિસાલા વા પનાતિ મહન્તી એવ તણ્હાયનટ્ઠેન તણ્હા, રૂપાદયો પઞ્ચ પઞ્ચકામગુણિકરાગવસેન વુત્તા. કુલે ગણેતિઆદીનિ એકાદસ પદાનિ લોલુપ્પાદવસેન વુત્તાનિ. કામધાતુત્તિકો કમ્મવટ્ટવસેન વિભત્તો, કામભવત્તિકો વિપાકવટ્ટવસેન વિભત્તો, સઞ્ઞાભવત્તિકો સઞ્ઞાવસેન વિભત્તો, એકવોકારભવત્તિકો ખન્ધવસેન વિભત્તો. અતીતત્તિકો કાલવસેન, દિટ્ઠચતુક્કો આરમ્મણવસેન, અપાયત્તિકો ઓકાસવસેન, ખન્ધત્તિકો નિસ્સત્તનિજ્જીવવસેન વિભત્તોતિ ઞાતબ્બં. તત્રાયં સઙ્ખેપેન અત્થદીપના વિભાવના ચ –

    Tassā visayaṃ dassetukāmo ‘‘visālā vā pana sā taṇhā rūpe’’tiādimāha. Tattha visālā vā panāti mahantī eva taṇhāyanaṭṭhena taṇhā, rūpādayo pañca pañcakāmaguṇikarāgavasena vuttā. Kule gaṇetiādīni ekādasa padāni loluppādavasena vuttāni. Kāmadhātuttiko kammavaṭṭavasena vibhatto, kāmabhavattiko vipākavaṭṭavasena vibhatto, saññābhavattiko saññāvasena vibhatto, ekavokārabhavattiko khandhavasena vibhatto. Atītattiko kālavasena, diṭṭhacatukko ārammaṇavasena, apāyattiko okāsavasena, khandhattiko nissattanijjīvavasena vibhattoti ñātabbaṃ. Tatrāyaṃ saṅkhepena atthadīpanā vibhāvanā ca –

    ‘‘તત્થ કતમા કામધાતુ? હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના ખન્ધધાતુઆયતના રૂપં વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં, અયં વુચ્ચતિ કામધાતુ’’ (ધ॰ સ॰ ૧૨૮૭).

    ‘‘Tattha katamā kāmadhātu? Heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ, ayaṃ vuccati kāmadhātu’’ (dha. sa. 1287).

    ‘‘તત્થ કતમા રૂપધાતુ? હેટ્ઠતો બ્રહ્મલોકં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો અકનિટ્ઠે દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા, અયં વુચ્ચતિ રૂપધાતુ’’ (ધ॰ સ॰ ૧૨૮૯).

    ‘‘Tattha katamā rūpadhātu? Heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā, ayaṃ vuccati rūpadhātu’’ (dha. sa. 1289).

    ‘‘તત્થ કતમા અરૂપધાતુ? હેટ્ઠતો આકાસાનઞ્ચાયતનુપગે દેવે પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનુપગે દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા, અયં વુચ્ચતિ અરૂપધાતૂ’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૨૯૧). અટ્ઠકથાયં પન ‘‘કામધાતૂતિ કામભવો, પઞ્ચક્ખન્ધા લબ્ભન્તિ. રૂપધાતૂતિ રૂપભવો, પઞ્ચક્ખન્ધા લબ્ભન્તિ. અરૂપધાતૂતિ અરૂપભવો, ચત્તારો ખન્ધા લબ્ભન્તી’’તિ વુત્તં.

    ‘‘Tattha katamā arūpadhātu? Heṭṭhato ākāsānañcāyatanupage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanupage deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā, ayaṃ vuccati arūpadhātū’’ti (dha. sa. 1291). Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kāmadhātūti kāmabhavo, pañcakkhandhā labbhanti. Rūpadhātūti rūpabhavo, pañcakkhandhā labbhanti. Arūpadhātūti arūpabhavo, cattāro khandhā labbhantī’’ti vuttaṃ.

    અથ વા કામરાગસઙ્ખાતેન કામેન યુત્તા ધાતુ કામધાતુ, કામસઙ્ખાતા વા ધાતુ કામધાતુ. કામં પહાય રૂપેન યુત્તા ધાતુ રૂપધાતુ, રૂપસઙ્ખાતા વા ધાતુ રૂપધાતુ. કામઞ્ચ રૂપઞ્ચ પહાય અરૂપેન યુત્તા ધાતુ અરૂપધાતુ, અરૂપસઙ્ખાતા વા ધાતુ અરૂપધાતુ. તા એવ ધાતુયો પુન ભવપરિયાયેન વુત્તા. ભવન્તીતિ હિ ભવાતિ વુચ્ચન્તિ. સઞ્ઞાય યુત્તો ભવો, સઞ્ઞાવતં વા ભવો, સઞ્ઞા વા એત્થ ભવે અત્થીતિ સઞ્ઞાભવો. સો કામભવો ચ અસઞ્ઞાભવમુત્તો રૂપભવો ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવમુત્તો અરૂપભવો ચ હોતિ.

    Atha vā kāmarāgasaṅkhātena kāmena yuttā dhātu kāmadhātu, kāmasaṅkhātā vā dhātu kāmadhātu. Kāmaṃ pahāya rūpena yuttā dhātu rūpadhātu, rūpasaṅkhātā vā dhātu rūpadhātu. Kāmañca rūpañca pahāya arūpena yuttā dhātu arūpadhātu, arūpasaṅkhātā vā dhātu arūpadhātu. Tā eva dhātuyo puna bhavapariyāyena vuttā. Bhavantīti hi bhavāti vuccanti. Saññāya yutto bhavo, saññāvataṃ vā bhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. So kāmabhavo ca asaññābhavamutto rūpabhavo ca nevasaññānāsaññābhavamutto arūpabhavo ca hoti.

    ન સઞ્ઞાભવો અસઞ્ઞાભવો, સો રૂપભવેકદેસો. ઓળારિકત્તાભાવતો નેવસઞ્ઞા, સુખુમત્તેન સબ્ભાવતો નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા, તાય યુત્તો ભવો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો. અથ વા ઓળારિકાય સઞ્ઞાય અભાવા સુખુમાય ચ ભાવા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા અસ્મિં ભવેતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો, સો અરૂપભવેકદેસો. એકેન રૂપક્ખન્ધેન વોકિણ્ણો ભવો, એકો વા વોકારો, અસ્સ ભવસ્સાતિ એકવોકારભવો, સો અસઞ્ઞાભવોવ. ચતૂહિ અરૂપક્ખન્ધેહિ વોકિણ્ણો ભવો, ચત્તારો વા વોકારા અસ્સ ભવસ્સાતિ ચતુવોકારભવો, સો અરૂપભવો એવ. પઞ્ચહિ ખન્ધેહિ વોકિણ્ણો ભવો, પઞ્ચ વા વોકારા અસ્સ ભવસ્સાતિ પઞ્ચવોકારભવો, સો કામભવો ચ રૂપભવેકદેસો ચ હોતિ. અતીતત્તિકો હેટ્ઠા વુત્તનયોવ. દિટ્ઠન્તિ ચતુસમુટ્ઠાનિકં રૂપારમ્મણં. સુતન્તિ દ્વિસમુટ્ઠાનિકં સદ્દારમ્મણં. મુતન્તિ ફુસિત્વા ગહેતબ્બાનિ ચતુસમુટ્ઠાનિકાનિ ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બારમ્મણાનિ. વિઞ્ઞાતબ્બં નામ મનસા જાનિતબ્બં ધમ્મારમ્મણં. તેસુ દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતબ્બેસુ ધમ્મેસુ. વિસટા વિત્થતાતિ મહન્તા પત્થટા.

    Na saññābhavo asaññābhavo, so rūpabhavekadeso. Oḷārikattābhāvato nevasaññā, sukhumattena sabbhāvato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā sukhumāya ca bhāvā nevasaññānāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so arūpabhavekadeso. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo, eko vā vokāro, assa bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññābhavova. Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo, cattāro vā vokārā assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva. Pañcahi khandhehi vokiṇṇo bhavo, pañca vā vokārā assa bhavassāti pañcavokārabhavo, so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti. Atītattiko heṭṭhā vuttanayova. Diṭṭhanti catusamuṭṭhānikaṃ rūpārammaṇaṃ. Sutanti dvisamuṭṭhānikaṃ saddārammaṇaṃ. Mutanti phusitvā gahetabbāni catusamuṭṭhānikāni gandharasaphoṭṭhabbārammaṇāni. Viññātabbaṃ nāma manasā jānitabbaṃ dhammārammaṇaṃ. Tesu diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu. Visaṭā vitthatāti mahantā patthaṭā.

    અપાયલોકેતિ વડ્ઢિસઙ્ખાતસ્સ અયસ્સ અભાવેન અપાયો, તસ્મિં અપાયલોકે. ખન્ધલોકેતિ રાસટ્ઠેન રૂપાદયો પઞ્ચક્ખન્ધા એવ લોકો. ધાતુલોકેતિ સુઞ્ઞતટ્ઠેન ચક્ખુધાતુઆદયો અટ્ઠારસ ધાતુયો એવ લોકો. આયતનલોકેતિ આયતનાદીહિ કારણેહિ દ્વાદસાયતનાનિ એવ લોકો. સબ્બેપિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકો, વુત્તપ્પકારે લોકે વિસટા વિત્થટાતિ વિસત્તિકા. સતોતિ સરતીતિ સતો, પુગ્ગલેન સતિ વુત્તા.

    Apāyaloketi vaḍḍhisaṅkhātassa ayassa abhāvena apāyo, tasmiṃ apāyaloke. Khandhaloketi rāsaṭṭhena rūpādayo pañcakkhandhā eva loko. Dhātuloketi suññataṭṭhena cakkhudhātuādayo aṭṭhārasa dhātuyo eva loko. Āyatanaloketi āyatanādīhi kāraṇehi dvādasāyatanāni eva loko. Sabbepi lujjanapalujjanaṭṭhena loko, vuttappakāre loke visaṭā vitthaṭāti visattikā. Satoti saratīti sato, puggalena sati vuttā.

    તત્થ સરણલક્ખણા સતિ. સરન્તિ તાય, સયં વા સરતિ, સરણમત્તમેવ વા એસાતિ સતિ. સા પનેસા અપિલાપનલક્ખણા, અસમ્મોસનરસા, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના, વિસયાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વા, થિરસઞ્ઞાપદટ્ઠાના, કાયાદિસતિપટ્ઠાનપદટ્ઠાના વા. આરમ્મણે દળ્હપતિટ્ઠિતત્તા પન એસિકા વિય, ચક્ખુદ્વારાદીનં રક્ખણતો દોવારિકો વિય ચ દટ્ઠબ્બા.

    Tattha saraṇalakkhaṇā sati. Saranti tāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati. Sā panesā apilāpanalakkhaṇā, asammosanarasā, ārakkhapaccupaṭṭhānā, visayābhimukhabhāvapaccupaṭṭhānā vā, thirasaññāpadaṭṭhānā, kāyādisatipaṭṭhānapadaṭṭhānā vā. Ārammaṇe daḷhapatiṭṭhitattā pana esikā viya, cakkhudvārādīnaṃ rakkhaṇato dovāriko viya ca daṭṭhabbā.

    તસ્સા પવત્તિટ્ઠાનં દસ્સેન્તો ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ભાવેન્તો સતો’’તિઆદિના નયેન ચતુબ્બિધં સતિપટ્ઠાનમાહ. તત્થ કાયેતિ રૂપકાયે. રૂપકાયો હિ ઇધ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં કેસાદીનઞ્ચ ધમ્માનં સમૂહટ્ઠેન હત્થિકાયરથકાયાદયો વિય ‘‘કાયો’’તિ અધિપ્પેતો. યથા ચ સમૂહટ્ઠેન, એવં કુચ્છિતાનં આયટ્ઠેન. કુચ્છિતાનઞ્હિ પરમજેગુચ્છાનં સો આયોતિપિ કાયો. આયોતિ ઉપ્પત્તિદેસો. તત્રાયં વચનત્થો – આયન્તિ તતોતિ આયો. કે આયન્તીતિ? કુચ્છિતા કેસાદયો. ઇતિ કુચ્છિતાનં કેસાદીનં આયોતિ કાયો.

    Tassā pavattiṭṭhānaṃ dassento ‘‘kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato’’tiādinā nayena catubbidhaṃ satipaṭṭhānamāha. Tattha kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya ‘‘kāyo’’ti adhippeto. Yathā ca samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānañhi paramajegucchānaṃ so āyotipi kāyo. Āyoti uppattideso. Tatrāyaṃ vacanattho – āyanti tatoti āyo. Ke āyantīti? Kucchitā kesādayo. Iti kucchitānaṃ kesādīnaṃ āyoti kāyo.

    કાયાનુપસ્સનાતિ કાયસ્સ અનુપસ્સના, કાયં વા અનુપસ્સના, ‘‘કાયે’’તિ ચ વત્વાપિ પુન ‘‘કાયાનુપસ્સના’’તિ દુતિયં કાયગ્ગહણં અસમ્મિસ્સતો વવત્થાનઘનવિનિબ્ભોગાદિદસ્સનત્થં કતન્તિ વેદિતબ્બં.

    Kāyānupassanāti kāyassa anupassanā, kāyaṃ vā anupassanā, ‘‘kāye’’ti ca vatvāpi puna ‘‘kāyānupassanā’’ti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ katanti veditabbaṃ.

    તેન ન કાયે વેદનાનુપસ્સના ચિત્તધમ્માનુપસ્સના વા, અથ ખો કાયાનુપસ્સનાયેવાતિ કાયસઙ્ખાતે વત્થુસ્મિં કાયાનુપસ્સનાકારસ્સેવ દસ્સનેન અસમ્મિસ્સતો વવત્થાનં દસ્સિતં હોતિ, તથા ન કાયે અઙ્ગપચ્ચઙ્ગવિનિમુત્તએકધમ્માનુપસ્સના, નાપિ કેસલોમાદિવિનિમુત્તઇત્થિપુરિસાનુપસ્સના. યોપિ ચેત્થ કેસલોમાદિકો ભૂતુપાદાયસમૂહસઙ્ખાતો કાયો, તત્થાપિ ન ભૂતુપાદાયવિનિમુત્તએકધમ્માનુપસ્સના, અથ ખો રથસમ્ભારાનુપસ્સકસ્સ વિય અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસમૂહાનુપસ્સના, નગરાવયવાનુપસ્સકસ્સ વિય કેસલોમાદિસમૂહાનુપસ્સના, કદલિક્ખન્ધપત્તવટ્ટિવિનિભુજનકસ્સ વિય રિત્તમુટ્ઠિવિનિવેઠકસ્સ વિય ચ ભૂતુપાદાયસમૂહાનુપસ્સનાયેવાતિ સમૂહવસેનેવ કાયસઙ્ખાતસ્સ વત્થુનો નાનપ્પકારતો દસ્સેન્તેન ઘનવિનિબ્ભોગો દસ્સિતો હોતિ. ન હેત્થ યથાવુત્તસમૂહવિનિમુત્તો કાયો વા ઇત્થી વા પુરિસો વા અઞ્ઞો વા કોચિ ધમ્મો દિસ્સતિ, યથાવુત્તધમ્મસમૂહમત્તેયેવ પન તથા તથા સત્તા મિચ્છાભિનિવેસં કરોન્તિ. તેનાહુ પોરાણા –

    Tena na kāye vedanānupassanā cittadhammānupassanā vā, atha kho kāyānupassanāyevāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti, tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassanā, nāpi kesalomādivinimuttaitthipurisānupassanā. Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthāpi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassanā, atha kho rathasambhārānupassakassa viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassanā, nagarāvayavānupassakassa viya kesalomādisamūhānupassanā, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibhujanakassa viya rittamuṭṭhiviniveṭhakassa viya ca bhūtupādāyasamūhānupassanāyevāti samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno nānappakārato dassentena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti. Tenāhu porāṇā –

    ‘‘યં પસ્સતિ ન તં દિટ્ઠં, યં દિટ્ઠં તં ન પસ્સતિ;

    ‘‘Yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ, yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati;

    અપસ્સં બજ્ઝતે મૂળ્હો, બજ્ઝમાનો ન મુચ્ચતી’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૭૩; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૬);

    Apassaṃ bajjhate mūḷho, bajjhamāno na muccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.373; ma. ni. aṭṭha. 1.106);

    ઘનવિનિબ્ભોગાદિદસ્સનત્થન્તિ વુત્તં. આદિસદ્દેન ચેત્થ અયમ્પિ અત્થો વેદિતબ્બો. અયઞ્હિ એતસ્મિં કાયે કાયાનુપસ્સનાયેવ , ન અઞ્ઞધમ્માનુપસ્સના. યથા અનુદકભૂતાયપિ મરીચિયા ઉદકાનુપસ્સના હોતિ, ન એવં અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાસુભભૂતેયેવ ઇમસ્મિં કાયે નિચ્ચસુખત્તસુભભાવાનુપસ્સના , અથ ખો કાયાનુપસ્સના અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાસુભાકારસમૂહાનુપસ્સનાયેવાતિ વુત્તં હોતિ.

    Ghanavinibbhogādidassanatthanti vuttaṃ. Ādisaddena cettha ayampi attho veditabbo. Ayañhi etasmiṃ kāye kāyānupassanāyeva , na aññadhammānupassanā. Yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassanā hoti, na evaṃ aniccadukkhānattāsubhabhūteyeva imasmiṃ kāye niccasukhattasubhabhāvānupassanā , atha kho kāyānupassanā aniccadukkhānattāsubhākārasamūhānupassanāyevāti vuttaṃ hoti.

    અથ વા ય્વાયં મહાસતિપટ્ઠાને ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરઞ્ઞગતો વા…પે॰… સો સતોવ અસ્સસતી’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૪; મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૭) નયેન અસ્સાસપસ્સાસાદિચુણ્ણિકજાતઅટ્ઠિકપરિયોસાનો કાયો વુત્તો, યો ચ પટિસમ્ભિદાયં સતિપટ્ઠાનકથાયં ‘‘ઇધેકચ્ચો પથવીકાયં અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ. આપોકાયં. તેજોકાયં. વાયોકાયં. કેસકાયં. લોમકાયં. છવિકાયં. ચમ્મકાયં. મંસકાયં. રુહિરકાયં. ન્હારુકાયં. અટ્ઠિકાયં. અટ્ઠિમિઞ્જકાય’’ન્તિ કાયો વુત્તો, તસ્સ સબ્બસ્સ ઇમસ્મિંયેવ કાયે અનુપસ્સનતો કાયે કાયાનુપસ્સનાતિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

    Atha vā yvāyaṃ mahāsatipaṭṭhāne ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu araññagato vā…pe… so satova assasatī’’tiādinā (dī. ni. 2.374; ma. ni. 1.107) nayena assāsapassāsādicuṇṇikajātaaṭṭhikapariyosāno kāyo vutto, yo ca paṭisambhidāyaṃ satipaṭṭhānakathāyaṃ ‘‘idhekacco pathavīkāyaṃ aniccato anupassati. Āpokāyaṃ. Tejokāyaṃ. Vāyokāyaṃ. Kesakāyaṃ. Lomakāyaṃ. Chavikāyaṃ. Cammakāyaṃ. Maṃsakāyaṃ. Ruhirakāyaṃ. Nhārukāyaṃ. Aṭṭhikāyaṃ. Aṭṭhimiñjakāya’’nti kāyo vutto, tassa sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassanāti evampi attho daṭṭhabbo.

    અથ વા કાયે ‘‘અહ’’ન્તિ વા ‘‘મમ’’ન્તિ વા એવં ગહેતબ્બસ્સ યસ્સ કસ્સચિ અનુપસ્સનતો તસ્સ તસ્સેવ પન કેસલોમાદિકસ્સ નાનાધમ્મસમૂહસ્સ અનુપસ્સનતો કાયે કેસાદિસમૂહસઙ્ખાતકાયાનુપસ્સનાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. અપિ ચ ‘‘ઇમસ્મિં કાયે અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો’’તિઆદિના (પટિ॰ મ॰ ૩.૩૫) અનુક્કમેન પટિસમ્ભિદાયં આગતનયસ્સ સબ્બસ્સેવ અનિચ્ચલક્ખણાદિનો આકારસમૂહસઙ્ખાતસ્સ કાયસ્સ અનુપસ્સનતોપિ કાયે કાયાનુપસ્સનાતિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અયં પન ચતુસતિપટ્ઠાનસાધારણો અત્થો.

    Atha vā kāye ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā evaṃ gahetabbassa yassa kassaci anupassanato tassa tasseva pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa anupassanato kāye kesādisamūhasaṅkhātakāyānupassanāti evamattho daṭṭhabbo. Api ca ‘‘imasmiṃ kāye aniccato anupassati, no niccato’’tiādinā (paṭi. ma. 3.35) anukkamena paṭisambhidāyaṃ āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādino ākārasamūhasaṅkhātassa kāyassa anupassanatopi kāye kāyānupassanāti evampi attho daṭṭhabbo. Ayaṃ pana catusatipaṭṭhānasādhāraṇo attho.

    સતિપટ્ઠાનન્તિ તયો સતિપટ્ઠાના સતિગોચરોપિ, તિધા પટિપન્નેસુ સાવકેસુ સત્થુનો પટિઘાનુનયવીતિવત્તતાપિ, સતિપિ. ‘‘ચતુન્નં, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાનાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ દેસિસ્સામિ, તં સુણાથ સાધુકં મનસિ કરોથ…પે॰… કો ચ, ભિક્ખવે, કાયસ્સ સમુદયો? આહારસમુદયા કાયસમુદયો’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૫.૪૦૮) હિ સતિગોચરો ‘‘સતિપટ્ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ . તથા ‘‘કાયો ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ, સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચા’’તિઆદીસુપિ (પટિ॰ મ॰ ૩.૩૫). તસ્સત્થો – પતિટ્ઠાતિ અસ્મિન્તિ પટ્ઠાનં. કા પતિટ્ઠાતિ? સતિ. સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં, પધાનટ્ઠાનન્તિ વા પટ્ઠાનં, સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં, હત્થિટ્ઠાનઅસ્સટ્ઠાનાદીનિ વિય.

    Satipaṭṭhānanti tayo satipaṭṭhānā satigocaropi, tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatāpi, satipi. ‘‘Catunnaṃ, bhikkhave, satipaṭṭhānānaṃ samudayañca atthaṅgamañca desissāmi, taṃ suṇātha sādhukaṃ manasi karotha…pe… ko ca, bhikkhave, kāyassa samudayo? Āhārasamudayā kāyasamudayo’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.408) hi satigocaro ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuccati . Tathā ‘‘kāyo upaṭṭhānaṃ, no sati, sati upaṭṭhānañceva sati cā’’tiādīsupi (paṭi. ma. 3.35). Tassattho – patiṭṭhāti asminti paṭṭhānaṃ. Kā patiṭṭhāti? Sati. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, padhānaṭṭhānanti vā paṭṭhānaṃ, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, hatthiṭṭhānaassaṭṭhānādīni viya.

    ‘‘તયો સતિપટ્ઠાના યદરિયો સેવતિ, યદરિયો સેવમાનો સત્થા ગણમનુસાસિતુમરહતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૦૪, ૩૧૧) એત્થ તિધા પટિપન્નેસુ સાવકેસુ સત્થુનો પટિઘાનુનયવીતિવત્તતા ‘‘સતિપટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તા. તસ્સત્થો – પટ્ઠપેતબ્બતો પટ્ઠાનં, પવત્તયિતબ્બતોતિ અત્થો. કેન પટ્ઠપેતબ્બોતિ? સતિયા, સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનન્તિ. ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ભાવિતા બહુલીકતા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે પરિપૂરેન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૪૭) પન સતિયેવ ‘‘સતિપટ્ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્સત્થો – પતિટ્ઠાતીતિ પટ્ઠાનં, ઉપટ્ઠાતિ ઓક્કન્તિત્વા પક્ખન્દિત્વા પવત્તતીતિ અત્થો. સતિયેવ પટ્ઠાનન્તિ સતિપટ્ઠાનં. અથ વા સરણટ્ઠેન સતિ, ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન પટ્ઠાનં. ઇતિ સતિ ચ સા પટ્ઠાનઞ્ચાતિપિ સતિપટ્ઠાનં. ઇદમિધ અધિપ્પેતં. તં સતિપટ્ઠાનં. ભાવેન્તોતિ વડ્ઢેન્તો. એત્થ ચ યં તિધા પટિપન્નેસુ સાવકેસુ સત્થુનો પટિઘાનુનયવીતિવત્તતા ‘‘સતિપટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં, તં ઇમિના સુત્તેન ગહેતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

    ‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanusāsitumarahatī’’ti (ma. ni. 3.304, 311) ettha tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Tassattho – paṭṭhapetabbato paṭṭhānaṃ, pavattayitabbatoti attho. Kena paṭṭhapetabboti? Satiyā, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānanti. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā bhāvitā bahulīkatā satta bojjhaṅge paripūrentī’’tiādīsu (ma. ni. 3.147) pana satiyeva ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuccati. Tassattho – patiṭṭhātīti paṭṭhānaṃ, upaṭṭhāti okkantitvā pakkhanditvā pavattatīti attho. Satiyeva paṭṭhānanti satipaṭṭhānaṃ. Atha vā saraṇaṭṭhena sati, upaṭṭhānaṭṭhena paṭṭhānaṃ. Iti sati ca sā paṭṭhānañcātipi satipaṭṭhānaṃ. Idamidha adhippetaṃ. Taṃ satipaṭṭhānaṃ. Bhāventoti vaḍḍhento. Ettha ca yaṃ tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, taṃ iminā suttena gahetabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘તયો સતિપટ્ઠાના યદરિયો સેવતિ, યદરિયો સેવમાનો સત્થા ગણમનુસાસિતુમરહતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૦૪, ૩૧૧) ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં, કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં. ઇધ, ભિક્ખવે, સત્થા સાવકાનં ધમ્મં દેસેતિ અનુકમ્પકો હિતેસી અનુકમ્પં ઉપાદાય ‘‘ઇદં વો હિતાય ઇદં વો સુખાયા’’તિ. તસ્સ સાવકા ન સુસ્સૂસન્તિ, ન સોતં ઓદહન્તિ, ન અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠપેન્તિ, વોક્કમ્મ ચ સત્થુ સાસના વત્તન્તિ. તત્ર, ભિક્ખવે, તથાગતો ન ચેવ અનત્તમનો હોતિ, ન ચ અનત્તમનતં પટિસંવેદેતિ , અનવસ્સુતો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. ઇદં, ભિક્ખવે, પઠમં સતિપટ્ઠાનં. યદરિયો…પે॰… મરહતિ.

    ‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanusāsitumarahatī’’ti (ma. ni. 3.304, 311) iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Idha, bhikkhave, satthā sāvakānaṃ dhammaṃ deseti anukampako hitesī anukampaṃ upādāya ‘‘idaṃ vo hitāya idaṃ vo sukhāyā’’ti. Tassa sāvakā na sussūsanti, na sotaṃ odahanti, na aññā cittaṃ upaṭṭhapenti, vokkamma ca satthu sāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti , anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ. Yadariyo…pe… marahati.

    ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, સત્થા…પે॰… ઇદં વો સુખાયાતિ. તસ્સ એકચ્ચે સાવકા ન સુસ્સૂસન્તિ…પે॰… વત્તન્તિ. એકચ્ચે સાવકા સુસ્સૂસન્તિ…પે॰… ન ચ વોક્કમ્મ સત્થુ સાસના વત્તન્તિ. તત્ર, ભિક્ખવે, તથાગતો ન ચેવ અનત્તમનો હોતિ, ન ચ અનત્તમનતં પટિસંવેદેતિ, ન ચ અત્તમનો હોતિ, ન ચ અત્તમનતં પટિસંવેદેતિ. અનત્તમનતા ચ અત્તમનતા ચ તદુભયં અભિનિવજ્જેત્વા ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દુતિયં…પે॰….

    ‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, satthā…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa ekacce sāvakā na sussūsanti…pe… vattanti. Ekacce sāvakā sussūsanti…pe… na ca vokkamma satthu sāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, na ca attamano hoti, na ca attamanataṃ paṭisaṃvedeti. Anattamanatā ca attamanatā ca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhako viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, dutiyaṃ…pe….

    ‘‘પુન ચપરં…પે॰… ઇદં વો સુખાયાતિ. તસ્સ સાવકા સુસ્સૂસન્તિ…પે॰… વત્તન્તિ. તત્ર, ભિક્ખવે, તથાગતો અત્તમનો ચેવ હોતિ, અત્તમનતઞ્ચ પટિસંવેદેતિ, અનવસ્સુતો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, તતિય’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૧૧).

    ‘‘Puna caparaṃ…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa sāvakā sussūsanti…pe… vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato attamano ceva hoti, attamanatañca paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, tatiya’’nti (dī. ni. 3.311).

    એવં પટિઘાનુનયેહિ અનવસ્સુતતા નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતસતિતાય તદુભયં વીતિવત્તતા ‘‘સતિપટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તા. બુદ્ધાનમેવ કિર નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતસતિતા હોતિ, ન પચ્ચેકબુદ્ધાદીનન્તિ.

    Evaṃ paṭighānunayehi anavassutatā niccaṃ upaṭṭhitasatitāya tadubhayaṃ vītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Buddhānameva kira niccaṃ upaṭṭhitasatitā hoti, na paccekabuddhādīnanti.

    વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સનાતિઆદીસુ વેદનાદીનં પુન વચને પયોજનં કાયાનુપસ્સનાયં વુત્તનયેનેવ યથાયોગં યોજેત્વા વેદિતબ્બં. અયમ્પિ સાધારણત્થો. સુખાદીસુ અનેકપ્પભેદાસુ વેદનાસુ વિસું વિસું અનિચ્ચાદિતો એકેકવેદનાનુપસ્સના. સરાગાદિકે સોળસપ્પભેદે ચિત્તે વિસું વિસું અનિચ્ચાદિતો એકેકચિત્તાનુપસ્સના. કાયવેદનાચિત્તાનિ ઠપેત્વા સેસતેભૂમકધમ્મેસુ વિસું વિસું અનિચ્ચાદિતો એકેકધમ્માનુપસ્સના સતિપટ્ઠાનસુત્તન્તે વુત્તનયેન નીવરણાદિધમ્માનુપસ્સનાતિ. એત્થ ચ કાયેતિ એકવચનં, સરીરસ્સ એકત્તા . ચિત્તેતિ એકવચનં, ચિત્તસ્સ સભાવભેદાભાવતો જાતિગ્ગહણેન કતન્તિ વેદિતબ્બં. યથા ચ વેદનાદયો અનુપસ્સિતબ્બા, તથાનુપસ્સન્તો વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સના, ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સના, ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સનાતિ વેદિતબ્બા. કથં વેદના અનુપસ્સિતબ્બા? સુખા તાવ વેદના દુક્ખતો, દુક્ખા વેદના સલ્લતો, અદુક્ખમસુખા અનિચ્ચતો અનુપસ્સિતબ્બા. યથાહ –

    Vedanāsu vedanānupassanātiādīsu vedanādīnaṃ puna vacane payojanaṃ kāyānupassanāyaṃ vuttanayeneva yathāyogaṃ yojetvā veditabbaṃ. Ayampi sādhāraṇattho. Sukhādīsu anekappabhedāsu vedanāsu visuṃ visuṃ aniccādito ekekavedanānupassanā. Sarāgādike soḷasappabhede citte visuṃ visuṃ aniccādito ekekacittānupassanā. Kāyavedanācittāni ṭhapetvā sesatebhūmakadhammesu visuṃ visuṃ aniccādito ekekadhammānupassanā satipaṭṭhānasuttante vuttanayena nīvaraṇādidhammānupassanāti. Ettha ca kāyeti ekavacanaṃ, sarīrassa ekattā . Citteti ekavacanaṃ, cittassa sabhāvabhedābhāvato jātiggahaṇena katanti veditabbaṃ. Yathā ca vedanādayo anupassitabbā, tathānupassanto vedanāsu vedanānupassanā, citte cittānupassanā, dhammesu dhammānupassanāti veditabbā. Kathaṃ vedanā anupassitabbā? Sukhā tāva vedanā dukkhato, dukkhā vedanā sallato, adukkhamasukhā aniccato anupassitabbā. Yathāha –

    ‘‘યો સુખં દુક્ખતો અદ્દ, દુક્ખમદ્દક્ખિ સલ્લતો;

    ‘‘Yo sukhaṃ dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato;

    અદુક્ખમસુખં સન્તં, અદ્દક્ખિ નં અનિચ્ચતો;

    Adukkhamasukhaṃ santaṃ, addakkhi naṃ aniccato;

    સ વે સમ્મદ્દસો ભિક્ખુ, પરિજાનાતિ વેદના’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૪.૨૫૩);

    Sa ve sammaddaso bhikkhu, parijānāti vedanā’’ti. (saṃ. ni. 4.253);

    સબ્બા એવ ચેતા દુક્ખતોપિ અનુપસ્સિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યં કિઞ્ચિ વેદયિતં, તં દુક્ખસ્મિન્તિ વદામી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૫૯). સુખદુક્ખતોપિ ચ અનુપસ્સિતબ્બા. યથાહ ‘‘સુખા વેદના ઠિતિસુખા, વિપરિણામદુક્ખા. દુક્ખા વેદના ઠિતિદુક્ખા, વિપરિણામસુખા. અદુક્ખમસુખા વેદના ઞાણસુખા, અઞ્ઞાણદુક્ખા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૫). અપિ ચ અનિચ્ચાદિસત્તવિપસ્સનાવસેનાપિ અનુપસ્સિતબ્બા. ચિત્તધમ્મેસુપિ ચિત્તં તાવ આરમ્મણાધિપતિસહજાતભૂમિકમ્મવિપાકકિરિયાદિનાનત્તભેદાનં અનિચ્ચાદિસત્તાનુપસ્સનાનં સરાગાદિસોળસભેદાનઞ્ચ વસેન અનુપસ્સિતબ્બં. ધમ્મા સલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણાનં સુઞ્ઞતધમ્મસ્સ અનિચ્ચાદિસત્તાનુપસ્સનાનં સન્તાસન્તાદીનઞ્ચ વસેન અનુપસ્સિતબ્બા.

    Sabbā eva cetā dukkhatopi anupassitabbā. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 4.259). Sukhadukkhatopi ca anupassitabbā. Yathāha ‘‘sukhā vedanā ṭhitisukhā, vipariṇāmadukkhā. Dukkhā vedanā ṭhitidukkhā, vipariṇāmasukhā. Adukkhamasukhā vedanā ñāṇasukhā, aññāṇadukkhā’’ti (ma. ni. 1.465). Api ca aniccādisattavipassanāvasenāpi anupassitabbā. Cittadhammesupi cittaṃ tāva ārammaṇādhipatisahajātabhūmikammavipākakiriyādinānattabhedānaṃ aniccādisattānupassanānaṃ sarāgādisoḷasabhedānañca vasena anupassitabbaṃ. Dhammā salakkhaṇasāmaññalakkhaṇānaṃ suññatadhammassa aniccādisattānupassanānaṃ santāsantādīnañca vasena anupassitabbā.

    ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લબ્ભન્તિ. અઞ્ઞેનેવ હિ ચિત્તેન કાયં પરિગ્ગણ્હાતિ, અઞ્ઞેન વેદનં, અઞ્ઞેન ચિત્તં, અઞ્ઞેન ધમ્મે પરિગ્ગણ્હાતિ, લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે પન એકચિત્તેયેવ લબ્ભન્તીતિ. આદિતો હિ કાયં પરિગ્ગણ્હિત્વા આગતસ્સ વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા સતિ કાયાનુપસ્સના નામ, તાય સતિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો કાયાનુપસ્સી નામ. વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરિયમગ્ગં પત્તસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ કાયાનુપસ્સના નામ, તાય સતિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો કાયાનુપસ્સી નામ.

    Ime cattāro satipaṭṭhānā pubbabhāge nānācittesu labbhanti. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññena vedanaṃ, aññena cittaṃ, aññena dhamme pariggaṇhāti, lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantīti. Ādito hi kāyaṃ pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma.

    વેદનં પરિગ્ગણ્હિત્વા ચિત્તં પરિગ્ગણ્હિત્વા ધમ્મે પરિગ્ગણ્હિત્વા આગતસ્સ વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા સતિ ધમ્માનુપસ્સના નામ, તાય સતિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો ધમ્માનુપસ્સી નામ. વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરિયમગ્ગં પત્તસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ ધમ્માનુપસ્સના નામ, તાય સતિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો ધમ્માનુપસ્સી નામ, એવં તાવ દેસના પુગ્ગલે તિટ્ઠતિ, કાયે પન ‘‘સુભ’’ન્તિ વિપલ્લાસપ્પહાના કાયપરિગ્ગાહિકા સતિ મગ્ગેન સમિજ્ઝતીતિ કાયાનુપસ્સના નામ. વેદનાય ‘‘સુખ’’ન્તિ વિપલ્લાસપ્પહાના વેદનાપરિગ્ગાહિકા સતિ મગ્ગેન સમિજ્ઝતીતિ વેદનાનુપસ્સના નામ. ચિત્તે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ વિપલ્લાસપ્પહાના ચિત્તપરિગ્ગાહિકા સતિ મગ્ગેન સમિજ્ઝતીતિ ચિત્તાનુપસ્સના નામ. ધમ્મેસુ ‘‘અત્તા’’તિ વિપલ્લાસપ્પહાના ધમ્મપરિગ્ગાહિકા સતિ મગ્ગેન સમિજ્ઝતીતિ ધમ્માનુપસ્સના નામ. ઇતિ એકાવ મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ ચતુકિચ્ચસાધકટ્ઠેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. તેન વુત્તં ‘‘લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે પન એકચિત્તેયેવ લબ્ભન્તી’’તિ.

    Vedanaṃ pariggaṇhitvā cittaṃ pariggaṇhitvā dhamme pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma, evaṃ tāva desanā puggale tiṭṭhati, kāye pana ‘‘subha’’nti vipallāsappahānā kāyapariggāhikā sati maggena samijjhatīti kāyānupassanā nāma. Vedanāya ‘‘sukha’’nti vipallāsappahānā vedanāpariggāhikā sati maggena samijjhatīti vedanānupassanā nāma. Citte ‘‘nicca’’nti vipallāsappahānā cittapariggāhikā sati maggena samijjhatīti cittānupassanā nāma. Dhammesu ‘‘attā’’ti vipallāsappahānā dhammapariggāhikā sati maggena samijjhatīti dhammānupassanā nāma. Iti ekāva maggasampayuttā sati catukiccasādhakaṭṭhena cattāri nāmāni labhati. Tena vuttaṃ ‘‘lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantī’’ti.

    પુન ઉપકારવસેન ચ અપરિહીનવસેન ચ ગુણવસેન ચ અપરે તયો ચતુક્કા વુત્તા. તત્થ અસતિપરિવજ્જનાયાતિ ન સતિ અસતિ, સતિ એત્થ નત્થીતિ વા અસતિ, મુટ્ઠસ્સતિયા એતં અધિવચનં. પરિવજ્જનાયાતિ સમન્તતો વજ્જનેન. ભત્તનિક્ખિત્તકાકસદિસે હિ મુટ્ઠસતિપુગ્ગલે પરિવજ્જનેન ઉપટ્ઠિતસતિપુગ્ગલસેવનેન ઠાનનિસજ્જાદીસુ સતિસમુટ્ઠાપનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તતાય ચ સતિ ઉપ્પજ્જતિ. સતિકરણીયાનં ધમ્માનન્તિ સતિયા કાતબ્બાનં ધમ્માનં. કતત્તાતિ કતભાવેન. ચતુન્નં મગ્ગાનં કતત્તા, ભાવિતત્તાતિ અત્થો. સતિપરિબન્ધાનં ધમ્માનં હતત્તાતિ કામચ્છન્દાદીનં નાસિતભાવેન. સતિનિમિત્તાનં ધમ્માનં અસમ્મુટ્ઠત્તાતિ સતિયા કારણાનં કાયાદિઆરમ્મણાનં અનટ્ઠભાવેન.

    Puna upakāravasena ca aparihīnavasena ca guṇavasena ca apare tayo catukkā vuttā. Tattha asatiparivajjanāyāti na sati asati, sati ettha natthīti vā asati, muṭṭhassatiyā etaṃ adhivacanaṃ. Parivajjanāyāti samantato vajjanena. Bhattanikkhittakākasadise hi muṭṭhasatipuggale parivajjanena upaṭṭhitasatipuggalasevanena ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatāya ca sati uppajjati. Satikaraṇīyānaṃ dhammānanti satiyā kātabbānaṃ dhammānaṃ. Katattāti katabhāvena. Catunnaṃ maggānaṃ katattā, bhāvitattāti attho. Satiparibandhānaṃ dhammānaṃ hatattāti kāmacchandādīnaṃ nāsitabhāvena. Satinimittānaṃ dhammānaṃ asammuṭṭhattāti satiyā kāraṇānaṃ kāyādiārammaṇānaṃ anaṭṭhabhāvena.

    સતિયા સમન્નાગતત્તાતિ સતિયા સમ્મા આગતત્તા અપરિહીનત્તા ચ. વસિતત્તાતિ વસિભાવપ્પત્તેન. પાગુઞ્ઞતાયાતિ પગુણભાવેન. અપચ્ચોરોહણતાયાતિ અનિવત્તનભાવેન અપચ્ચોસક્કનભાવેન.

    Satiyāsamannāgatattāti satiyā sammā āgatattā aparihīnattā ca. Vasitattāti vasibhāvappattena. Pāguññatāyāti paguṇabhāvena. Apaccorohaṇatāyāti anivattanabhāvena apaccosakkanabhāvena.

    સત્તત્તાતિ સભાવેન વિજ્જમાનત્તા. સન્તત્તાતિ નિબ્બુતસભાવત્તા. સમિતત્તાતિ કિલેસાનં વૂપસમિતભાવત્તા. સન્તધમ્મસમન્નાગતત્તાતિ સપ્પુરિસધમ્મેહિ અપરિહીનત્તા. બુદ્ધાનુસ્સતિઆદયો હેટ્ઠા વુત્તનયા એવ. સરણકવસેન સતિ, ઇદં સતિયા સભાવપદં. પુનપ્પુનં સરણતો અનુસ્સરણવસેન અનુસ્સતિ. અભિમુખં ગન્ત્વા વિય સરણતો પટિસરણવસેન પટિસ્સતિ. ઉપસગ્ગવસેન વા વડ્ઢિતમત્તમેવ. સરણાકારો સરણતા. યસ્મા પન સરણતાતિ તિણ્ણં સરણાનમ્પિ નામં, તસ્મા તં પટિસેધેતું પુન સતિગ્ગહણં કતં. સતિસઙ્ખાતા સરણતાતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. સુતપરિયત્તસ્સ ધારણભાવતો ધારણતા. અનુપવિસનસઙ્ખાતેન ઓગાહનટ્ઠેન અપિલાપનભાવો અપિલાપનતા. યથા હિ ઉદકે લાબુકટાહાદીનિ પલવન્તિ, ન અનુપવિસન્તિ, ન તથા આરમ્મણે સતિ. આરમ્મણઞ્હિ એસા અનુપવિસતિ, તસ્મા ‘‘અપિલાપનતા’’તિ વુત્તા. ચિરકતચિરભાસિતાનં ન સમ્મુસ્સનભાવતો અસમ્મુસ્સનતા. ઉપટ્ઠાનલક્ખણે જોતનલક્ખણે ચ ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સતિસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં. પમાદે ન કમ્પતીતિ સતિબલં. યાથાવસતિ નિય્યાનસતિ કુસલસતીતિ સમ્માસતિ. બુજ્ઝનકસ્સ અઙ્ગોતિ બોજ્ઝઙ્ગો, પસટ્ઠો સુન્દરો વા બોજ્ઝઙ્ગો સમ્બોજ્ઝઙ્ગો, સતિયેવ સમ્બોજ્ઝઙ્ગો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો.

    Sattattāti sabhāvena vijjamānattā. Santattāti nibbutasabhāvattā. Samitattāti kilesānaṃ vūpasamitabhāvattā. Santadhammasamannāgatattāti sappurisadhammehi aparihīnattā. Buddhānussatiādayo heṭṭhā vuttanayā eva. Saraṇakavasena sati, idaṃ satiyā sabhāvapadaṃ. Punappunaṃ saraṇato anussaraṇavasena anussati. Abhimukhaṃ gantvā viya saraṇato paṭisaraṇavasena paṭissati. Upasaggavasena vā vaḍḍhitamattameva. Saraṇākāro saraṇatā. Yasmā pana saraṇatāti tiṇṇaṃ saraṇānampi nāmaṃ, tasmā taṃ paṭisedhetuṃ puna satiggahaṇaṃ kataṃ. Satisaṅkhātā saraṇatāti ayañhettha attho. Sutapariyattassa dhāraṇabhāvato dhāraṇatā. Anupavisanasaṅkhātena ogāhanaṭṭhena apilāpanabhāvo apilāpanatā. Yathā hi udake lābukaṭāhādīni palavanti, na anupavisanti, na tathā ārammaṇe sati. Ārammaṇañhi esā anupavisati, tasmā ‘‘apilāpanatā’’ti vuttā. Cirakatacirabhāsitānaṃ na sammussanabhāvato asammussanatā. Upaṭṭhānalakkhaṇe jotanalakkhaṇe ca indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, satisaṅkhātaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Pamāde na kampatīti satibalaṃ. Yāthāvasati niyyānasati kusalasatīti sammāsati. Bujjhanakassa aṅgoti bojjhaṅgo, pasaṭṭho sundaro vā bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo.

    એકાયનમગ્ગોતિ એકમગ્ગો, અયં મગ્ગો ન દ્વેધાપથભૂતોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. અથ વા એકેન અયિતબ્બોતિ એકાયનો. એકેનાતિ ગણસઙ્ગણિકં પહાય વૂપકટ્ઠેન પવિવિત્તચિત્તેન. અયિતબ્બો પટિપજ્જિતબ્બો, અયન્તિ વા એતેનાતિ અયનો, સંસારતો નિબ્બાનં ગચ્છતીતિ અત્થો . એકસ્સ અયનો એકાયનો. એકસ્સાતિ સેટ્ઠસ્સ. સબ્બસત્તાનં સેટ્ઠોવ ભગવા, તસ્મા ‘‘ભગવતો’’તિ વુત્તં હોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ તેન અઞ્ઞેપિ અયન્તિ, એવં સન્તેપિ ભગવતોવ સો અયનો તેન ઉપ્પાદિતત્તા. યથાહ ‘‘સો હિ બ્રાહ્મણ ભગવા અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૧૫; પટિ॰ મ॰ ૩.૫; મ॰ નિ॰ ૩.૭૯). અયતીતિ વા અયનો, ગચ્છતિ પવત્તતીતિ અત્થો. એકસ્મિં અયનો એકાયનો. ઇમસ્મિંયેવ ધમ્મવિનયે પવત્તતિ, ન અઞ્ઞત્થાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ‘‘ઇમસ્મિં ખો, સુભદ્દ, ધમ્મવિનયે અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો ઉપલબ્ભતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૧૪). દેસનાભેદોયેવ હેસો, અત્થતો પન એકોવ. અપિ ચ એકં અયતીતિ એકાયનો. પુબ્બભાગે નાનામુખભાવનાનયેન પવત્તોપિ અપરભાગે એકં નિબ્બાનમેવ ગચ્છતીતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ બ્રહ્મા સહમ્પતિ –

    Ekāyanamaggoti ekamaggo, ayaṃ maggo na dvedhāpathabhūtoti evamattho daṭṭhabbo. Atha vā ekena ayitabboti ekāyano. Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya vūpakaṭṭhena pavivittacittena. Ayitabbo paṭipajjitabbo, ayanti vā etenāti ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchatīti attho . Ekassa ayano ekāyano. Ekassāti seṭṭhassa. Sabbasattānaṃ seṭṭhova bhagavā, tasmā ‘‘bhagavato’’ti vuttaṃ hoti. Kiñcāpi hi tena aññepi ayanti, evaṃ santepi bhagavatova so ayano tena uppāditattā. Yathāha ‘‘so hi brāhmaṇa bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā’’tiādi (saṃ. ni. 1.215; paṭi. ma. 3.5; ma. ni. 3.79). Ayatīti vā ayano, gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ ayano ekāyano. Imasmiṃyeva dhammavinaye pavattati, na aññatthāti vuttaṃ hoti. Yathāha ‘‘imasmiṃ kho, subhadda, dhammavinaye ariyo aṭṭhaṅgiko maggo upalabbhatī’’ti (dī. ni. 2.214). Desanābhedoyeva heso, atthato pana ekova. Api ca ekaṃ ayatīti ekāyano. Pubbabhāge nānāmukhabhāvanānayena pavattopi aparabhāge ekaṃ nibbānameva gacchatīti vuttaṃ hoti. Yathāha brahmā sahampati –

    ‘‘એકાયનં જાતિખયન્તદસ્સી, મગ્ગં પજાનાતિ હિતાનુકમ્પી;

    ‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;

    એતેન મગ્ગેન તરિંસુ પુબ્બે, તરિસ્સન્તિ યે ચ તરન્તિ ઓઘ’’ન્તિ. (સં॰ નિ॰ ૫.૩૮૪, ૪૦૯);

    Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti. (saṃ. ni. 5.384, 409);

    મગ્ગોતિ કેનટ્ઠેન મગ્ગો? નિબ્બાનં ગમનટ્ઠેન, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગનીયટ્ઠેન ચ. ઉપેતોતિ આસન્નં ગતો. સમુપેતોતિ તતો આસન્નતરં ગતો. ઉભયેનપિ સતિયા અપરિહીનોતિ અત્થો. ઉપગતોતિ ઉપગન્ત્વા ઠિતો. સમુપગતોતિ સમ્પયુત્તો હુત્વા ઠિતો. ‘‘ઉપાગતો સમુપાગતો’’તિપિ પાળિ. ઉભયેનાપિ સતિસમીપં આગતોતિ અત્થો. ઉપપન્નોતિ અવિયોગાપન્નો. સમુપપન્નોતિ પરિપુણ્ણો. સમન્નાગતોતિ અવિકલો વિજ્જમાનો. ‘‘ઉપેતો સમુપેતોતિ દ્વીહિ પદેહિ પવત્તં કથિતં. ઉપગતો સમુપગતોતિ દ્વીહિ પદેહિ પટિવેધો. ઉપપન્નો સમુપપન્નો સમન્નાગતોતિ તીહિ પદેહિ પટિલાભો કથિતો’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Maggoti kenaṭṭhena maggo? Nibbānaṃ gamanaṭṭhena, nibbānatthikehi magganīyaṭṭhena ca. Upetoti āsannaṃ gato. Samupetoti tato āsannataraṃ gato. Ubhayenapi satiyā aparihīnoti attho. Upagatoti upagantvā ṭhito. Samupagatoti sampayutto hutvā ṭhito. ‘‘Upāgato samupāgato’’tipi pāḷi. Ubhayenāpi satisamīpaṃ āgatoti attho. Upapannoti aviyogāpanno. Samupapannoti paripuṇṇo. Samannāgatoti avikalo vijjamāno. ‘‘Upeto samupetoti dvīhi padehi pavattaṃ kathitaṃ. Upagato samupagatoti dvīhi padehi paṭivedho. Upapanno samupapanno samannāgatoti tīhi padehi paṭilābho kathito’’ti evameke vaṇṇayanti.

    લોકે વા સા વિસત્તિકાતિ યા એસા અનેકપ્પકારેન વુત્તા વિસત્તિકા, સા ખન્ધલોકે એવ, ન અઞ્ઞત્ર ખન્ધેહિ પવત્તતીતિ અત્થો. લોકે વા તં વિસત્તિકન્તિ ખન્ધલોકે એવ પવત્તં એતં વિસત્તિકસઙ્ખાતં તણ્હં. તરતિ કામે પરિવજ્જેન્તો. ઉત્તરતિ કિલેસે પજહન્તો. પતરતિ તેસં પતિટ્ઠાહેતું છિન્દન્તો. સમતિક્કમતિ સંસારં અતિક્કમન્તો. વીતિવત્તતિ પટિસન્ધિઅભબ્બુપ્પત્તિકં કરોન્તો. અથ વા તરતિ ઉત્તરતિ કાયાનુપસ્સનેન. પતરતિ વેદનાનુપસ્સનેન. સમતિક્કમતિ ચિત્તાનુપસ્સનેન. અથ વા તરતિ સીલેન. ઉત્તરતિ સમાધિના. પતરતિ વિપસ્સનાય. સમતિક્કમતિ મગ્ગેન. વીતિવત્તતિ ફલેનાતિ એવમાદિના યોજેતબ્બં.

    Loke vā sā visattikāti yā esā anekappakārena vuttā visattikā, sā khandhaloke eva, na aññatra khandhehi pavattatīti attho. Loke vā taṃ visattikanti khandhaloke eva pavattaṃ etaṃ visattikasaṅkhātaṃ taṇhaṃ. Tarati kāme parivajjento. Uttarati kilese pajahanto. Patarati tesaṃ patiṭṭhāhetuṃ chindanto. Samatikkamati saṃsāraṃ atikkamanto. Vītivattati paṭisandhiabhabbuppattikaṃ karonto. Atha vā tarati uttarati kāyānupassanena. Patarati vedanānupassanena. Samatikkamati cittānupassanena. Atha vā tarati sīlena. Uttarati samādhinā. Patarati vipassanāya. Samatikkamati maggena. Vītivattati phalenāti evamādinā yojetabbaṃ.

    . ચતુત્થગાથાય અયં સઙ્ખેપત્થો – યો એકં સાલિખેત્તાદિખેત્તં વા ઘરવત્થાદિવત્થું વા કહાપણસઙ્ખાતં હિરઞ્ઞં વા ગોઅસ્સાદિભેદં ગવાસ્સં વા અન્તોજાતાદિદાસે વા ભતકાદિકમ્મકરે વા ઇત્થિસઞ્ઞિતા થિયો વા ઞાતિબન્ધવાદિબન્ધૂ વા અઞ્ઞે વા મનાપિયરૂપાદિકે પુથુકામે અનુગિજ્ઝતીતિ. સાલિક્ખેત્તન્તિ યત્થ સાલિયો વિરુહન્તિ. વીહિક્ખેત્તાદીસુપિ એસેવ નયો. વીહીતિ અવસેસવીહયો. મોદયતીતિ મુગ્ગો. ઘરવત્થુન્તિ ઘરપતિટ્ઠાપનત્થં કતાકતભૂમિભાગો. કોટ્ઠકવત્થાદીસુપિ એસેવ નયો. કોટ્ઠકોતિ દ્વારકોટ્ઠાદિ. પુરેતિ ઘરસ્સ પુરતો. પચ્છાતિ ઘરસ્સ પચ્છતો. એત્થ આરામેન્તિ ચિત્તં તોસેન્તીતિ આરામો, પુપ્ફેનપિ ફલેનપિ છાયાયપિ દકેનપિ રમન્તીતિ અત્થો.

    4. Catutthagāthāya ayaṃ saṅkhepattho – yo ekaṃ sālikhettādikhettaṃ vā gharavatthādivatthuṃ vā kahāpaṇasaṅkhātaṃ hiraññaṃ vā goassādibhedaṃ gavāssaṃ vā antojātādidāse vā bhatakādikammakare vā itthisaññitā thiyo vā ñātibandhavādibandhū vā aññe vā manāpiyarūpādike puthukāme anugijjhatīti. Sālikkhettanti yattha sāliyo viruhanti. Vīhikkhettādīsupi eseva nayo. Vīhīti avasesavīhayo. Modayatīti muggo. Gharavatthunti gharapatiṭṭhāpanatthaṃ katākatabhūmibhāgo. Koṭṭhakavatthādīsupi eseva nayo. Koṭṭhakoti dvārakoṭṭhādi. Pureti gharassa purato. Pacchāti gharassa pacchato. Ettha ārāmenti cittaṃ tosentīti ārāmo, pupphenapi phalenapi chāyāyapi dakenapi ramantīti attho.

    પસુકાદયોતિ એળકાદયો. અન્તોજાતકોતિ અન્તોઘરદાસિયા કુચ્છિમ્હિ જાતો. ધનક્કીતકોતિ ધનેન કીણિત્વા પરિવત્તેત્વા ગહિતો. સામં વાતિ સયં વા. દાસબ્યન્તિ દાસસ્સ ભાવો દાસબ્યં, તં દાસબ્યં. ઉપેતીતિ ઉપગચ્છતિ. અકામકો વાતિ અત્તનો અરુચિયા વા કરમરાનીતો.

    Pasukādayoti eḷakādayo. Antojātakoti antogharadāsiyā kucchimhi jāto. Dhanakkītakoti dhanena kīṇitvā parivattetvā gahito. Sāmaṃ vāti sayaṃ vā. Dāsabyanti dāsassa bhāvo dāsabyaṃ, taṃ dāsabyaṃ. Upetīti upagacchati. Akāmako vāti attano aruciyā vā karamarānīto.

    તે ચત્તારો પુનપિ દસ્સેતું ‘‘આમાય દાસાપિ ભવન્તિ હેકે’’તિ આહ. આમાય દાસાતિ અન્તોજાતદાસા. ‘‘યત્થ દાસો આમજાતો ઠિતો થુલ્લાનિ ગચ્છતી’’તિ એત્થાપિ એતેવ વુત્તા. ધનેન કીતાતિ ધનદાસા. સામઞ્ચ એકેતિ સયં દાસા. ભયાપણુન્નાતિ અકામદાસા. ભયેન પણુન્ના ખિપિતા.

    Te cattāro punapi dassetuṃ ‘‘āmāya dāsāpi bhavanti heke’’ti āha. Āmāya dāsāti antojātadāsā. ‘‘Yattha dāso āmajāto ṭhito thullāni gacchatī’’ti etthāpi eteva vuttā. Dhanena kītāti dhanadāsā. Sāmañca eketi sayaṃ dāsā. Bhayāpaṇunnāti akāmadāsā. Bhayena paṇunnā khipitā.

    ભતકાતિ ભતિયા જીવનકા. કસિકમ્માદિકમ્મં કરોન્તીતિ કમ્મકરા. ઉપજીવિનોતિ સમ્મન્તનાદિના ઉપગન્ત્વા નિસ્સયં કત્વા જીવન્તીતિ ઉપજીવિનો.

    Bhatakāti bhatiyā jīvanakā. Kasikammādikammaṃ karontīti kammakarā. Upajīvinoti sammantanādinā upagantvā nissayaṃ katvā jīvantīti upajīvino.

    ઇત્થીતિ થિયતિ એતિસ્સં ગબ્ભોતિ ઇત્થી. પરિગ્ગહોતિ સહાયી સસ્સામિકા. માતાપિતિબન્ધવાપિ ઞાતિબન્ધુ. સગોત્તો ગોત્તબન્ધુ. એકાચરિયકુલે વા એકજાતિમન્તં વા ઉગ્ગહિતમન્તો મન્તબન્ધુ. ધનુસિપ્પાદિસદ્ધિં ઉગ્ગહિતકો સિપ્પબન્ધુ. ‘‘મિત્તબન્ધવાતિપિ બન્ધૂ’’તિ કત્થચિ પોત્થકે પાઠો દિસ્સતિ.

    Itthīti thiyati etissaṃ gabbhoti itthī. Pariggahoti sahāyī sassāmikā. Mātāpitibandhavāpi ñātibandhu. Sagotto gottabandhu. Ekācariyakule vā ekajātimantaṃ vā uggahitamanto mantabandhu. Dhanusippādisaddhiṃ uggahitako sippabandhu. ‘‘Mittabandhavātipi bandhū’’ti katthaci potthake pāṭho dissati.

    ગિજ્ઝતીતિ કિલેસકામેન પત્થેતિ. અનુગિજ્ઝતીતિ અનુ અનુ ગિજ્ઝતિ પુનપ્પુનં પત્થેતિ. પલિગિજ્ઝતીતિ સમન્તતો પત્થેતિ. પલિબજ્ઝતીતિ વિસેસેન પત્થેતિ. ‘‘ઓળારિકત્તેન નિમિત્તગ્ગાહવસેન ગિજ્ઝતિ, અનુગિજ્ઝતિ, અનુબ્યઞ્જનગ્ગાહવસેન પલિગિજ્ઝતિ, પલિબજ્ઝતી’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Gijjhatīti kilesakāmena pattheti. Anugijjhatīti anu anu gijjhati punappunaṃ pattheti. Paligijjhatīti samantato pattheti. Palibajjhatīti visesena pattheti. ‘‘Oḷārikattena nimittaggāhavasena gijjhati, anugijjhati, anubyañjanaggāhavasena paligijjhati, palibajjhatī’’ti evameke vaṇṇayanti.

    . પઞ્ચમગાથાયં અયં સઙ્ખેપત્થો – તં પુગ્ગલં અબલખ્યા કિલેસા બલીયન્તિ સહન્તિ મદ્દન્તિ. સદ્ધાબલાદિવિરહેન વા અબલં તં પુગ્ગલં અબલા કિલેસા બલીયન્તિ, અબલત્તા બલીયન્તીતિ અત્થો. અથ વા તં કામગિદ્ધં કામરત્તં કામપરિયેસન્તઞ્ચ સીહાદયો ચ પાકટપરિસ્સયા, કાયદુચ્ચરિતાદયો ચ અપાકટપરિસ્સયા મદ્દન્તિ. તતો અપાકટપરિસ્સયેહિ અભિભૂતં તં પુગ્ગલં જાતિઆદિદુક્ખં ભિન્નં નાવં ઉદકં વિય અન્વેતિ.

    5. Pañcamagāthāyaṃ ayaṃ saṅkhepattho – taṃ puggalaṃ abalakhyā kilesā balīyanti sahanti maddanti. Saddhābalādivirahena vā abalaṃ taṃ puggalaṃ abalā kilesā balīyanti, abalattā balīyantīti attho. Atha vā taṃ kāmagiddhaṃ kāmarattaṃ kāmapariyesantañca sīhādayo ca pākaṭaparissayā, kāyaduccaritādayo ca apākaṭaparissayā maddanti. Tato apākaṭaparissayehi abhibhūtaṃ taṃ puggalaṃ jātiādidukkhaṃ bhinnaṃ nāvaṃ udakaṃ viya anveti.

    અબલાતિ નત્થિ એતેસં બલન્તિ અબલા, બલવિરહિતા. દુબ્બલાતિ મન્દપયોગાબલેન કત્તબ્બકિચ્ચવિરહિતા . અપ્પબલાતિ અપ્પં પરિત્તં એતેસં બલન્તિ અપ્પબલા, યુજ્ઝિતું અસમત્થા. અપ્પથામકાતિ અપ્પો પરિત્તો થામો એતેસં વાયામો ઉસ્સાહોતિ અપ્પથામકા. હીના નિહીના પયોગહીનેન. ઓમકા થામહીનેન. લામકા પચ્ચયહીનેન. છતુક્કા અજ્ઝાસયહીનેન. પરિત્તા પત્તિહીનેન. સહન્તીતિ મદ્દન્તિ ઘટ્ટનં ઉપ્પાદેન્તિ. પરિસહન્તીતિ સબ્બતો મદ્દન્તિ. અભિભવન્તિ અપરાપરં ઉપ્પત્તિવસેન. અજ્ઝોત્થરન્તિ પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિવસેન. પરિયાદિયન્તિ સુસ્સોસેત્વા ઠાનેન. મદ્દન્તિ કુસલુપ્પત્તિનિવારણેન.

    Abalāti natthi etesaṃ balanti abalā, balavirahitā. Dubbalāti mandapayogābalena kattabbakiccavirahitā . Appabalāti appaṃ parittaṃ etesaṃ balanti appabalā, yujjhituṃ asamatthā. Appathāmakāti appo paritto thāmo etesaṃ vāyāmo ussāhoti appathāmakā. Hīnā nihīnā payogahīnena. Omakā thāmahīnena. Lāmakā paccayahīnena. Chatukkā ajjhāsayahīnena. Parittā pattihīnena. Sahantīti maddanti ghaṭṭanaṃ uppādenti. Parisahantīti sabbato maddanti. Abhibhavanti aparāparaṃ uppattivasena. Ajjhottharanti punappunaṃ uppattivasena. Pariyādiyanti sussosetvā ṭhānena. Maddanti kusaluppattinivāraṇena.

    સદ્ધાબલન્તિ સદ્દહન્તિ એતાય, સયં વા સદ્દહતિ, સદ્દહનમત્તમેવ વા એસાતિ સદ્ધા. સા સદ્દહનલક્ખણા, ઓકપ્પનલક્ખણા વા, સમ્પસાદનરસા ઉદકપ્પસાદકમણિ વિય. પક્ખન્દનરસા વા ઓઘુત્તરણો વિય. અકાલુસિયપચ્ચુપટ્ઠાના, અધિમુત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના વા. સદ્ધેય્યવત્થુપદટ્ઠાના, સોતાપત્તિયઙ્ગપદટ્ઠાના વા. સા હત્થવિત્તબીજાનિ વિય દટ્ઠબ્બા. અસદ્ધિયે ન કમ્પતીતિ સદ્ધાબલં. વીરિયબલન્તિ વીરસ્સ ભાવો વીરિયં, વીરાનં વા કમ્મં વીરિયં, વિધિના વા નયેન ઉપાયેન ઈરયિતબ્બં પવત્તયિતબ્બન્તિ વીરિયં. તં પનેતં ઉપત્થમ્ભનલક્ખણઞ્ચ પગ્ગહણલક્ખણઞ્ચ વીરિયં, સહજાતાનં ઉપત્થમ્ભનરસં, અસંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ‘‘સંવિગ્ગો યોનિસો પદહતી’’તિ વચનતો (અ॰ નિ॰ ૪.૧૧૩) સંવેગપદટ્ઠાનં, વીરિયારમ્ભવત્થુપદટ્ઠાનં વા. સમ્મા આરદ્ધં સબ્બસમ્પત્તીનં મૂલન્તિ દટ્ઠબ્બં. કોસજ્જે ન કમ્પતીતિ વીરિયબલં. સતિયા લક્ખણાદીનિ વુત્તાનેવ.

    Saddhābalanti saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā. Sā saddahanalakkhaṇā, okappanalakkhaṇā vā, sampasādanarasā udakappasādakamaṇi viya. Pakkhandanarasā vā oghuttaraṇo viya. Akālusiyapaccupaṭṭhānā, adhimuttipaccupaṭṭhānā vā. Saddheyyavatthupadaṭṭhānā, sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānā vā. Sā hatthavittabījāni viya daṭṭhabbā. Asaddhiye na kampatīti saddhābalaṃ. Vīriyabalanti vīrassa bhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ vīriyaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ. Taṃ panetaṃ upatthambhanalakkhaṇañca paggahaṇalakkhaṇañca vīriyaṃ, sahajātānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, ‘‘saṃviggo yoniso padahatī’’ti vacanato (a. ni. 4.113) saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbasampattīnaṃ mūlanti daṭṭhabbaṃ. Kosajje na kampatīti vīriyabalaṃ. Satiyā lakkhaṇādīni vuttāneva.

    મુટ્ઠસ્સચ્ચે ન કમ્પતીતિ સતિબલં. સહજાતાનિ સમ્મા આધીયતિ ઠપેતીતિ સમાધિ. સો પામોક્ખલક્ખણો અવિક્ખેપલક્ખણો વા, સહજાતાનં ધમ્માનં આરમ્મણે સમ્પિણ્ડનરસો ન્હાનિયચુણ્ણાનં ઉદકં વિય, ઉપસમપચ્ચુપટ્ઠાનો, ઞાણપચ્ચુપટ્ઠાનો વા. ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતિ પસ્સતી’’તિ હિ વુત્તં. વિસેસતો સુખપદટ્ઠાનો નિવાતે પદીપચ્ચીનં ઠિતિ વિય ચેતસો ઠિતીતિ દટ્ઠબ્બો. ઉદ્ધચ્ચે ન કમ્પતીતિ સમાધિબલં. પજાનાતીતિ પઞ્ઞા. કિં પજાનાતિ? ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના (મહાવ॰ ૧૫) નયેન અરિયસચ્ચાનિ. સા યથાસભાવપટિવેધલક્ખણા, અક્ખલિતપટિવેધલક્ખણા વા કુસલિસ્સાસખિત્તઉસુપટિવેધો વિય, વિસયોભાસનરસા પદીપો વિય, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય. અવિજ્જાય ન કમ્પતીતિ પઞ્ઞાબલં. હિરિબલં ઓત્તપ્પબલન્તિ અહિરિકે ન કમ્પતીતિ હિરિબલં. અનોત્તપ્પે ન કમ્પતીતિ ઓત્તપ્પબલં. અયં ઉભયવસેન અત્થવણ્ણના હોતિ. કાયદુચ્ચરિતાદીહિ હિરીયતીતિ હિરી, લજ્જાયેતં અધિવચનં. તેહિ એવ ઓત્તપ્પતીતિ ઓત્તપ્પં, પાપતો ઉબ્બેગસ્સેતં અધિવચનં.

    Muṭṭhassacce na kampatīti satibalaṃ. Sahajātāni sammā ādhīyati ṭhapetīti samādhi. So pāmokkhalakkhaṇo avikkhepalakkhaṇo vā, sahajātānaṃ dhammānaṃ ārammaṇe sampiṇḍanaraso nhāniyacuṇṇānaṃ udakaṃ viya, upasamapaccupaṭṭhāno, ñāṇapaccupaṭṭhāno vā. ‘‘Samāhito yathābhūtaṃ pajānāti passatī’’ti hi vuttaṃ. Visesato sukhapadaṭṭhāno nivāte padīpaccīnaṃ ṭhiti viya cetaso ṭhitīti daṭṭhabbo. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? ‘‘Idaṃ dukkha’’ntiādinā (mahāva. 15) nayena ariyasaccāni. Sā yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Hiribalaṃ ottappabalanti ahirike na kampatīti hiribalaṃ. Anottappe na kampatīti ottappabalaṃ. Ayaṃ ubhayavasena atthavaṇṇanā hoti. Kāyaduccaritādīhi hirīyatīti hirī, lajjāyetaṃ adhivacanaṃ. Tehi eva ottappatīti ottappaṃ, pāpato ubbegassetaṃ adhivacanaṃ.

    તેસં નાનાકરણદીપનત્થં – ‘‘સમુટ્ઠાનં અધિપતિ, લજ્જાદિલક્ખણેન ચા’’તિ ઇમં માતિકં ઠપેત્વા અયં વિત્થારકથા વુત્તા – અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના હિરી નામ, બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં નામ. અત્તાધિપતિ હિરી નામ, લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં નામ. લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા હિરી નામ, ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં નામ. સપ્પતિસ્સવલક્ખણા હિરી નામ, વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં નામ.

    Tesaṃ nānākaraṇadīpanatthaṃ – ‘‘samuṭṭhānaṃ adhipati, lajjādilakkhaṇena cā’’ti imaṃ mātikaṃ ṭhapetvā ayaṃ vitthārakathā vuttā – ajjhattasamuṭṭhānā hirī nāma, bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma. Attādhipati hirī nāma, lokādhipati ottappaṃ nāma. Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī nāma, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ nāma. Sappatissavalakkhaṇā hirī nāma, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ nāma.

    તત્થ અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનં હિરિં ચતૂહિ કારણેહિ સમુટ્ઠાપેતિ – જાતિં પચ્ચવેક્ખિત્વા, વયં પચ્ચવેક્ખિત્વા, સૂરભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા, બાહુસચ્ચં પચ્ચવેક્ખિત્વા. કથં? ‘‘પાપકરણં નામેતં ન જાતિસમ્પન્નાનં કમ્મં, હીનજચ્ચાનં કેવટ્ટાદીનં ઇદં કમ્મં, માદિસસ્સ જાતિસમ્પન્નસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં તાવ જાતિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકરણં નામેતં દહરેહિ કત્તબ્બં કમ્મં, માદિસસ્સ વયે ઠિતસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં વયં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકમ્મં નામેતં દુબ્બલજાતિકાનં કમ્મં, માદિસસ્સ સૂરભાવસમ્પન્નસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં સૂરભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકમ્મં નામેતં અન્ધબાલાનં કમ્મં, ન પણ્ડિતાનં. માદિસસ્સ પણ્ડિતસ્સ બહુસ્સુતસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં બાહુસચ્ચં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. એવં અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનં હિરિં ચતૂહિ કારણેહિ સમુટ્ઠાપેતિ. સમુટ્ઠાપેત્વા ચ પન અત્તનો ચિત્તે હિરિં પવેસેત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. એવં અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના હિરી નામ હોતિ. કથં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં નામ? ‘‘સચે ત્વં પાપકમ્મં કરિસ્સસિ, ચતૂસુ પરિસાસુ ગરહપ્પત્તો ભવિસ્સસિ –

    Tattha ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti – jātiṃ paccavekkhitvā, vayaṃ paccavekkhitvā, sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā, bāhusaccaṃ paccavekkhitvā. Kathaṃ? ‘‘Pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ na jātisampannānaṃ kammaṃ, hīnajaccānaṃ kevaṭṭādīnaṃ idaṃ kammaṃ, mādisassa jātisampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ tāva jātiṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ daharehi kattabbaṃ kammaṃ, mādisassa vaye ṭhitassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ vayaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakammaṃ nāmetaṃ dubbalajātikānaṃ kammaṃ, mādisassa sūrabhāvasampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakammaṃ nāmetaṃ andhabālānaṃ kammaṃ, na paṇḍitānaṃ. Mādisassa paṇḍitassa bahussutassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ bāhusaccaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti. Samuṭṭhāpetvā ca pana attano citte hiriṃ pavesetvā pāpakammaṃ na karoti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānā hirī nāma hoti. Kathaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma? ‘‘Sace tvaṃ pāpakammaṃ karissasi, catūsu parisāsu garahappatto bhavissasi –

    ‘‘ગરહિસ્સન્તિ તં વિઞ્ઞૂ, અસુચિં નાગરિકો યથા;

    ‘‘Garahissanti taṃ viññū, asuciṃ nāgariko yathā;

    વજ્જિતો સીલવન્તેહિ, કથં ભિક્ખુ કરિસ્સસી’’તિ. (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧ કામાવચરકુસલ ધમ્મુદ્દેસકથા) –

    Vajjito sīlavantehi, kathaṃ bhikkhu karissasī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā) –

    એવં પચ્ચવેક્ખન્તો હિ બહિદ્ધાસમુટ્ઠિતેન ઓત્તપ્પેન પાપકમ્મં ન કરોતિ, એવં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં નામ હોતિ.

    Evaṃ paccavekkhanto hi bahiddhāsamuṭṭhitena ottappena pāpakammaṃ na karoti, evaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma hoti.

    કથં અત્તાધિપતિ હિરી નામ? ઇધેકચ્ચો કુલપુત્તો અત્તાનં અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા ‘‘માદિસસ્સ સદ્ધાપબ્બજિતસ્સ બહુસ્સુતસ્સ ધુતઙ્ગધરસ્સ ન યુત્તં પાપકમ્મં કાતુ’’ન્તિ પાપં ન કરોતિ. એવં અત્તાધિપતિ હિરી નામ હોતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘સો અત્તાનંયેવ અધિપતિં કરિત્વા અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ, સાવજ્જં પજહતિ, અનવજ્જં ભાવેતિ, સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતી’’તિ (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧ કામાવચરકુસલ ધમ્મુદ્દેસકથા; અ॰ નિ॰ ૩.૪૦).

    Kathaṃ attādhipati hirī nāma? Idhekacco kulaputto attānaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā ‘‘mādisassa saddhāpabbajitassa bahussutassa dhutaṅgadharassa na yuttaṃ pāpakammaṃ kātu’’nti pāpaṃ na karoti. Evaṃ attādhipati hirī nāma hoti. Tenāha bhagavā ‘‘so attānaṃyeva adhipatiṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā; a. ni. 3.40).

    કથં લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં નામ? ઇધેકચ્ચો કુલપુત્તો લોકં અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. યથાહ –

    Kathaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma? Idhekacco kulaputto lokaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā pāpakammaṃ na karoti. Yathāha –

    ‘‘મહા ખો પનાયં લોકસન્નિવાસો, મહન્તસ્મિં ખો પન લોકસન્નિવાસે સન્તિ સમણબ્રાહ્મણા ઇદ્ધિમન્તો દિબ્બચક્ખુકા પરચિત્તવિદુનો, તે દૂરતોપિ પસ્સન્તિ, આસન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ, ચેતસાપિ ચિત્તં જાનન્તિ. તેપિ મં એવં જાનેય્યું ‘પસ્સથ ભો ઇમં કુલપુત્તં સદ્ધાય અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો સમાનો વોકિણ્ણો વિહરતિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ. દેવતાપિ ખો સન્તિ ઇદ્ધિમન્તિનિયો દિબ્બચક્ખુકા પરચિત્તવિદુનિયો, તા દૂરતોપિ પસ્સન્તિ, આસન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ, ચેતસાપિ ચિત્તં જાનન્તિ. તાપિ મં એવં જાનેય્યું ‘પસ્સથ ભો ઇમં કુલપુત્તં સદ્ધાય અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો સમાનો વોકિણ્ણો વિહરતિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ. સો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘આરદ્ધં ખો પન મે વીરિયં ભવિસ્સતિ અસલ્લીનં, ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મુટ્ઠા, પસ્સદ્ધો કાયો અસારદ્ધો, સમાહિતં ચિત્તં એકગ્ગ’ન્તિ. સો લોકંયેવ અધિપતિં કરિત્વા અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ, સાવજ્જં પજહતિ, અનવજ્જં ભાવેતિ, સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતી’’તિ (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧ કામાવચરકુસલ ધમ્મુદ્દેસકથા; અ॰ નિ॰ ૩.૪૦).

    ‘‘Mahā kho panāyaṃ lokasannivāso, mahantasmiṃ kho pana lokasannivāse santi samaṇabrāhmaṇā iddhimanto dibbacakkhukā paracittaviduno, te dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ jānanti. Tepi maṃ evaṃ jāneyyuṃ ‘passatha bho imaṃ kulaputtaṃ saddhāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī’ti. Devatāpi kho santi iddhimantiniyo dibbacakkhukā paracittaviduniyo, tā dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ jānanti. Tāpi maṃ evaṃ jāneyyuṃ ‘passatha bho imaṃ kulaputtaṃ saddhāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī’ti. So iti paṭisañcikkhati ‘āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ bhavissati asallīnaṃ, upaṭṭhitā sati asammuṭṭhā, passaddho kāyo asāraddho, samāhitaṃ cittaṃ ekagga’nti. So lokaṃyeva adhipatiṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā; a. ni. 3.40).

    એવં લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં નામ હોતિ. ‘‘લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા હિરી, ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પ’’ન્તિ એત્થ પન લજ્જાતિ લજ્જનાકારો, તેન સભાવેન સણ્ઠિતા હિરી. ભયન્તિ અપાયભયં, તેન સભાવેન સણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં. તદુભયમ્પિ પાપપરિવજ્જને પાકટં હોતિ. એકચ્ચો હિ યથા નામ એકો કુલપુત્તો ઉચ્ચારપસ્સાવાદીનિ કરોન્તો લજ્જિતબ્બયુત્તકં એકં દિસ્વા લજ્જનાકારપ્પત્તો ભવેય્ય હીળિતો, એવમેવ અજ્ઝત્તં લજ્જીધમ્મં ઓક્કમિત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. એકચ્ચો અપાયભયભીતો હુત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ.

    Evaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma hoti. ‘‘Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappa’’nti ettha pana lajjāti lajjanākāro, tena sabhāvena saṇṭhitā hirī. Bhayanti apāyabhayaṃ, tena sabhāvena saṇṭhitaṃ ottappaṃ. Tadubhayampi pāpaparivajjane pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi yathā nāma eko kulaputto uccārapassāvādīni karonto lajjitabbayuttakaṃ ekaṃ disvā lajjanākārappatto bhaveyya hīḷito, evameva ajjhattaṃ lajjīdhammaṃ okkamitvā pāpakammaṃ na karoti. Ekacco apāyabhayabhīto hutvā pāpakammaṃ na karoti.

    તત્રિદં ઓપમ્મં – યથા હિ દ્વીસુ અયોગુળેસુ એકો સીતલો ભવેય્ય ગૂથમક્ખિતો, એકો ઉણ્હો આદિત્તો. તત્થ પણ્ડિતો સીતલં ગૂથમક્ખિતત્તા જિગુચ્છન્તો ન ગણ્હાતિ, ઇતરં ડાહભયેન. તત્થ સીતલસ્સ ગૂથમક્ખનજિગુચ્છાય અગણ્હનં વિય અજ્ઝત્તં લજ્જીધમ્મં ઓક્કમિત્વા પાપસ્સ અકરણં, ઉણ્હસ્સ ડાહભયેન અગણ્હનં વિય અપાયભયેન પાપસ્સ અકરણં વેદિતબ્બં.

    Tatridaṃ opammaṃ – yathā hi dvīsu ayoguḷesu eko sītalo bhaveyya gūthamakkhito, eko uṇho āditto. Tattha paṇḍito sītalaṃ gūthamakkhitattā jigucchanto na gaṇhāti, itaraṃ ḍāhabhayena. Tattha sītalassa gūthamakkhanajigucchāya agaṇhanaṃ viya ajjhattaṃ lajjīdhammaṃ okkamitvā pāpassa akaraṇaṃ, uṇhassa ḍāhabhayena agaṇhanaṃ viya apāyabhayena pāpassa akaraṇaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘સપ્પતિસ્સવલક્ખણા હિરી, વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પ’’ન્તિ ઇદમ્પિ દ્વયં પાપપરિવજ્જને એવ પાકટં હોતિ. એકચ્ચો હિ જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણા સત્થુમહત્તપચ્ચવેક્ખણા દાયજ્જમહત્તપચ્ચવેક્ખણા સબ્રહ્મચારિમહત્તપચ્ચવેક્ખણાતિ ચતૂહિ કારણેહિ સપ્પતિસ્સવલક્ખણં હિરિં સમુટ્ઠાપેત્વા પાપં ન કરોતિ. એકચ્ચો અત્તાનુવાદભયં પરાનુવાદભયં દણ્ડભયં દુગ્ગતિભયન્તિ ચતૂહાકારેહિ વજ્જભીરુકભાવદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં સમુટ્ઠાપેત્વા પાપં ન કરોતિ. તત્થ જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણાદીનિ ચેવ અત્તાનુવાદભયાદીનિ ચ વિત્થારેત્વા કથેતબ્બાનિ. એવં વુત્તં સત્તવિધં બલં યસ્સ પુગ્ગલસ્સ નત્થિ, તે કિલેસા તં પુગ્ગલં સહન્તિ…પે॰… પરિયાદિયન્તિ મદ્દન્તીતિ.

    ‘‘Sappatissavalakkhaṇā hirī, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappa’’nti idampi dvayaṃ pāpaparivajjane eva pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi jātimahattapaccavekkhaṇā satthumahattapaccavekkhaṇā dāyajjamahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti catūhi kāraṇehi sappatissavalakkhaṇaṃ hiriṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Ekacco attānuvādabhayaṃ parānuvādabhayaṃ daṇḍabhayaṃ duggatibhayanti catūhākārehi vajjabhīrukabhāvadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Tattha jātimahattapaccavekkhaṇādīni ceva attānuvādabhayādīni ca vitthāretvā kathetabbāni. Evaṃ vuttaṃ sattavidhaṃ balaṃ yassa puggalassa natthi, te kilesā taṃ puggalaṃ sahanti…pe… pariyādiyanti maddantīti.

    દ્વે પરિસ્સયાતિ પાકટાપાકટવસેન દ્વે એવ ઉપદ્દવા, ન એકં, ન તીણિ. તે વિભાગતો દસ્સેતું ‘‘કતમે પાકટપરિસ્સયા’’તિઆદિમાહ. તત્થ કોકાતિ કેકા. અયમેવ વા પાઠો. ચોરાતિ ચોરિયકમ્મેહિ યુત્તા. માણવાતિ સાહસિકકમ્મેહિ યુત્તા. કતકમ્માતિ સન્ધિચ્છેદાદિકતચોરિકકમ્મા. અકતકમ્માતિ તં કમ્મં કાતું નિક્ખન્તા. એત્થ અસ્સૂતિ ભવેય્યુન્તિ અત્થો. ચક્ખુરોગોતિ ચક્ખુસ્મિં ઉપ્પન્નરોગો, રુજતીતિ રોગો. ચક્ખુરોગોતિઆદયો વત્થુવસેન વેદિતબ્બા. નિબ્બત્તિતપસાદાનઞ્હિ રોગો નામ નત્થિ. કણ્ણરોગોતિ બહિકણ્ણરોગો. મુખરોગોતિ મુખે ઉપ્પન્નરોગો. દન્તરોગોતિ દન્તસૂલં. કાસોતિ ખયરોગો. સાસોતિ સ્વાસો ઉગ્ગારરોગો. પિનાસોતિ બહિનાસિકાય રોગો. ડાહોતિ અબ્ભન્તરે ઉપ્પજ્જનકો ઉણ્હો. મુચ્છાતિ સતિવિસ્સજ્જનકા. પક્ખન્દિકાતિ લોહિતપક્ખન્દિકા અતિસારો. સૂલાતિ આમસૂલા કુચ્છિવાતો. વિસૂચિકાતિ મહન્તો વિરેચનકો. કિલાસોતિ સબલો. સોસોતિ સુક્ખનકો સોસબ્યાધિ. અપમારોતિ અમનુસ્સગ્ગાહો વેરિયક્ખાબાધો. દદ્દૂતિ દદ્દુપીળકા. કણ્ડૂતિ ખુદ્દકપીળકા. કચ્છૂતિ મહાકચ્છુ. રખસાતિ નખેહિ વિલિખિતટ્ઠાને રોગો. ‘‘નખસા’’તિપિ પાળિ. વિતચ્છિકાતિ હત્થતલપાદતલેસુ હીરં હીરં કત્વા ફાલેન્તો ઉપ્પજ્જનકરોગો. લોહિતપિત્તન્તિ સોણિતપિત્તં, રત્તપિત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. મધુમેહોતિ સરીરબ્ભન્તરે ઉક્કટ્ઠરોગો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘અપિ ચ મધુમેહો આબાધો ઉક્કટ્ઠો’’તિ (પાચિ॰ ૧૫).

    Dve parissayāti pākaṭāpākaṭavasena dve eva upaddavā, na ekaṃ, na tīṇi. Te vibhāgato dassetuṃ ‘‘katame pākaṭaparissayā’’tiādimāha. Tattha kokāti kekā. Ayameva vā pāṭho. Corāti coriyakammehi yuttā. Māṇavāti sāhasikakammehi yuttā. Katakammāti sandhicchedādikatacorikakammā. Akatakammāti taṃ kammaṃ kātuṃ nikkhantā. Ettha assūti bhaveyyunti attho. Cakkhurogoti cakkhusmiṃ uppannarogo, rujatīti rogo. Cakkhurogotiādayo vatthuvasena veditabbā. Nibbattitapasādānañhi rogo nāma natthi. Kaṇṇarogoti bahikaṇṇarogo. Mukharogoti mukhe uppannarogo. Dantarogoti dantasūlaṃ. Kāsoti khayarogo. Sāsoti svāso uggārarogo. Pināsoti bahināsikāya rogo. Ḍāhoti abbhantare uppajjanako uṇho. Mucchāti sativissajjanakā. Pakkhandikāti lohitapakkhandikā atisāro. Sūlāti āmasūlā kucchivāto. Visūcikāti mahanto virecanako. Kilāsoti sabalo. Sosoti sukkhanako sosabyādhi. Apamāroti amanussaggāho veriyakkhābādho. Daddūti daddupīḷakā. Kaṇḍūti khuddakapīḷakā. Kacchūti mahākacchu. Rakhasāti nakhehi vilikhitaṭṭhāne rogo. ‘‘Nakhasā’’tipi pāḷi. Vitacchikāti hatthatalapādatalesu hīraṃ hīraṃ katvā phālento uppajjanakarogo. Lohitapittanti soṇitapittaṃ, rattapittanti vuttaṃ hoti. Madhumehoti sarīrabbhantare ukkaṭṭharogo. Vuttañhetaṃ ‘‘api ca madhumeho ābādho ukkaṭṭho’’ti (pāci. 15).

    અંસાતિ અરિસરોગો. પીળકાતિ લોહિતપીળકા. ભગં દાલયતીતિ ભગન્દલા, વચ્ચમગ્ગં ફાલેતીતિ અત્થો. પિત્તસમુટ્ઠાનાતિ પિત્તેન સમુટ્ઠાનં ઉપ્પત્તિ એતેસન્તિ પિત્તસમુટ્ઠાના. તે કિર દ્વત્તિંસ હોન્તિ. સેમ્હસમુટ્ઠાનાદીસુપિ એસેવ નયો. સન્નિપાતિકાતિ વાતપિત્તસેમ્હાનં સન્નિપાતેન એકીભાવેન ઉપ્પન્ના. આબાધટ્ઠેન આબાધા. ઉતુપરિણામજાતિ ઉતુપરિણામેન. અચ્ચુણ્હાતિ સીતેન ઉપ્પજ્જનકરોગા. વિસમપરિહારજાતિ અતિટ્ઠાનનિસજ્જાદિના વિસમપરિહારેન જાતા. ઓપક્કમિકાતિ વધબન્ધનાદિના ઉપક્કમેન જાતા. કમ્મવિપાકજાતિ બલવકમ્મવિપાકસમ્ભૂતા. સીતં ઉણ્હં…પે॰… સમ્ફસ્સોતિ ઇમે પાકટા એવ. ઇતિ વાતિ એવં વા. ઇમે વુચ્ચન્તીતિ નિગમેન્તો આહ.

    Aṃsāti arisarogo. Pīḷakāti lohitapīḷakā. Bhagaṃ dālayatīti bhagandalā, vaccamaggaṃ phāletīti attho. Pittasamuṭṭhānāti pittena samuṭṭhānaṃ uppatti etesanti pittasamuṭṭhānā. Te kira dvattiṃsa honti. Semhasamuṭṭhānādīsupi eseva nayo. Sannipātikāti vātapittasemhānaṃ sannipātena ekībhāvena uppannā. Ābādhaṭṭhena ābādhā. Utupariṇāmajāti utupariṇāmena. Accuṇhāti sītena uppajjanakarogā. Visamaparihārajāti atiṭṭhānanisajjādinā visamaparihārena jātā. Opakkamikāti vadhabandhanādinā upakkamena jātā. Kammavipākajāti balavakammavipākasambhūtā. Sītaṃ uṇhaṃ…pe… samphassoti ime pākaṭā eva. Iti vāti evaṃ vā. Ime vuccantīti nigamento āha.

    કતમે પટિચ્છન્નપરિસ્સયાતિ અપાકટા અચ્છાદિતઉપદ્દવા કતમેતિ પુચ્છતિ. તત્થ કાયદુચ્ચરિતન્તિ પાણાતિપાતઅદિન્નાદાનમિચ્છાચારચેતના વેદિતબ્બા. વચીદુચ્ચરિતન્તિ મુસાવાદપિસુણવાચાફરુસવાચાસમ્ફપ્પલાપચેતના વેદિતબ્બા. મનોદુચ્ચરિતન્તિ અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિયો વેદિતબ્બા. કાયે પવત્તં, કાયતો વા પવત્તં, દુટ્ઠુ ચરિતં, કિલેસપૂતિકત્તા વા દુટ્ઠુ ચરિતન્તિ કાયદુચ્ચરિતં. વચીમનોદુચ્ચરિતેસુપિ એસેવ નયો.

    Katame paṭicchannaparissayāti apākaṭā acchāditaupaddavā katameti pucchati. Tattha kāyaduccaritanti pāṇātipātaadinnādānamicchācāracetanā veditabbā. Vacīduccaritanti musāvādapisuṇavācāpharusavācāsamphappalāpacetanā veditabbā. Manoduccaritanti abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo veditabbā. Kāye pavattaṃ, kāyato vā pavattaṃ, duṭṭhu caritaṃ, kilesapūtikattā vā duṭṭhu caritanti kāyaduccaritaṃ. Vacīmanoduccaritesupi eseva nayo.

    કામીયન્તીતિ કામા, પઞ્ચ કામગુણા. કામેસુ છન્દો કામચ્છન્દો. કામયતીતિ વા કામો, કામો એવ છન્દો, કામચ્છન્દો ન કત્તુકમ્યતાછન્દો, ન ધમ્મચ્છન્દો વા. કામતણ્હાવ એવંનામિકા. કુસલધમ્મે નીવરતીતિ નીવરણં, કામચ્છન્દો એવ નીવરણં કામચ્છન્દનીવરણં. એવં સેસેસુપિ. બ્યાપજ્જતિ તેન ચિત્તં પૂતિભાવં ઉપગચ્છતિ, બ્યાપાદયતિ વા વિનયાચારરૂપસમ્પત્તિહિતસુખાદીનીતિ વા બ્યાપાદો. થિનનતા થિનં. મિદ્ધનતા મિદ્ધં, અનુસ્સાહસંહનનતા અસત્તિવિઘાતતા ચાતિ અત્થો. થિનઞ્ચ મિદ્ધઞ્ચ થિનમિદ્ધં. તત્થ થિનં અનુસ્સાહનલક્ખણં, વીરિયવિનોદનરસં, સંસીદનપચ્ચુપટ્ઠાનં. મિદ્ધં અકમ્મઞ્ઞતાલક્ખણં, ઓનહનરસં, લીનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, પચલાયિકાનિદ્દાપચ્ચુપટ્ઠાનં વા. ઉભયમ્પિ અરતિતન્દીવિજમ્ભિતાદીસુ અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનન્તિ.

    Kāmīyantīti kāmā, pañca kāmaguṇā. Kāmesu chando kāmacchando. Kāmayatīti vā kāmo, kāmo eva chando, kāmacchando na kattukamyatāchando, na dhammacchando vā. Kāmataṇhāva evaṃnāmikā. Kusaladhamme nīvaratīti nīvaraṇaṃ, kāmacchando eva nīvaraṇaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ. Evaṃ sesesupi. Byāpajjati tena cittaṃ pūtibhāvaṃ upagacchati, byāpādayati vā vinayācārarūpasampattihitasukhādīnīti vā byāpādo. Thinanatā thinaṃ. Middhanatā middhaṃ, anussāhasaṃhananatā asattivighātatā cāti attho. Thinañca middhañca thinamiddhaṃ. Tattha thinaṃ anussāhanalakkhaṇaṃ, vīriyavinodanarasaṃ, saṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ. Middhaṃ akammaññatālakkhaṇaṃ, onahanarasaṃ, līnabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, pacalāyikāniddāpaccupaṭṭhānaṃ vā. Ubhayampi aratitandīvijambhitādīsu ayonisomanasikārapadaṭṭhānanti.

    ઉદ્ધતસ્સ ભાવો ઉદ્ધચ્ચં. તં અવૂપસમલક્ખણં વાતાભિઘાતચલજલં વિય, અનવટ્ઠાનરસં વાતાભિઘાતચલધજપટાકં વિય, ભન્તત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં પાસાણાભિઘાતસમુદ્ધતભસ્મં વિય , ચેતસો અવૂપસમો અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. ચિત્તવિક્ખેપોતિ દટ્ઠબ્બં. કુચ્છિતં કતં કુકતં, તસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચં. તં પચ્છાનુતાપલક્ખણં, કતાકતાનુસોચનરસં, વિપ્પટિસારપચ્ચુપટ્ઠાનં, કતાકતપદટ્ઠાનં દાસબ્યં વિય દટ્ઠબ્બં . ઉદ્ધચ્ચઞ્ચ કુક્કુચ્ચઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં. વિગતા ચિકિચ્છાતિ વિચિકિચ્છા, સભાવં વા વિચિનન્તો એતાય કિચ્છતિ કિલમતીતિ વિચિકિચ્છા, સા સંસયલક્ખણા, સંસપ્પનરસા, અનિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાના, અનેકંસગ્ગાહપચ્ચુપટ્ઠાના વા, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાના. પટિપત્તિઅન્તરાયકરાતિ દટ્ઠબ્બા.

    Uddhatassa bhāvo uddhaccaṃ. Taṃ avūpasamalakkhaṇaṃ vātābhighātacalajalaṃ viya, anavaṭṭhānarasaṃ vātābhighātacaladhajapaṭākaṃ viya, bhantattapaccupaṭṭhānaṃ pāsāṇābhighātasamuddhatabhasmaṃ viya , cetaso avūpasamo ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. Cittavikkhepoti daṭṭhabbaṃ. Kucchitaṃ kataṃ kukataṃ, tassa bhāvo kukkuccaṃ. Taṃ pacchānutāpalakkhaṇaṃ, katākatānusocanarasaṃ, vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ, katākatapadaṭṭhānaṃ dāsabyaṃ viya daṭṭhabbaṃ . Uddhaccañca kukkuccañca uddhaccakukkuccaṃ. Vigatā cikicchāti vicikicchā, sabhāvaṃ vā vicinanto etāya kicchati kilamatīti vicikicchā, sā saṃsayalakkhaṇā, saṃsappanarasā, anicchayapaccupaṭṭhānā, anekaṃsaggāhapaccupaṭṭhānā vā, ayonisomanasikārapadaṭṭhānā. Paṭipattiantarāyakarāti daṭṭhabbā.

    રજ્જનલક્ખણો રાગો. દુસ્સનલક્ખણો દોસો. મુય્હનલક્ખણો મોહો. કુજ્ઝનલક્ખણો કોધો, ચણ્ડિક્કલક્ખણો વા, આઘાતકરણરસો, દૂસનપચ્ચુપટ્ઠાનો. ઉપનન્ધનલક્ખણો ઉપનાહો, વેરઅપ્પટિનિસ્સજ્જનરસો, કોધાનુબન્ધભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘પુબ્બકાલં કોધો, અપરકાલં ઉપનાહો’’તિઆદિ (વિભ॰ ૮૯૧).

    Rajjanalakkhaṇo rāgo. Dussanalakkhaṇo doso. Muyhanalakkhaṇo moho. Kujjhanalakkhaṇo kodho, caṇḍikkalakkhaṇo vā, āghātakaraṇaraso, dūsanapaccupaṭṭhāno. Upanandhanalakkhaṇo upanāho, veraappaṭinissajjanaraso, kodhānubandhabhāvapaccupaṭṭhāno. Vuttañcetaṃ ‘‘pubbakālaṃ kodho, aparakālaṃ upanāho’’tiādi (vibha. 891).

    પરગુણમક્ખનલક્ખણો મક્ખો. તેસં વિનાસનરસો, તદચ્છાદનપચ્ચુપટ્ઠાનો. યુગગ્ગાહલક્ખણો પળાસો, પરગુણેહિ અત્તનો ગુણાનં સમીકરણરસો, પરેસં ગુણપ્પમાણેન ઉપટ્ઠાનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

    Paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho. Tesaṃ vināsanaraso, tadacchādanapaccupaṭṭhāno. Yugaggāhalakkhaṇo paḷāso, paraguṇehi attano guṇānaṃ samīkaraṇaraso, paresaṃ guṇappamāṇena upaṭṭhānapaccupaṭṭhāno.

    પરસમ્પત્તિખીયનલક્ખણા ઇસ્સા, તસ્સ અક્ખમનલક્ખણા વા, તત્થ અનભિરતિરસા, તતો વિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. અત્તનો સમ્પત્તિનિગૂહનલક્ખણં મચ્છરિયં, અત્તનો સમ્પત્તિયા પરેહિ સાધારણભાવં અક્ખમનરસં, સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનં.

    Parasampattikhīyanalakkhaṇā issā, tassa akkhamanalakkhaṇā vā, tattha anabhiratirasā, tato vimukhabhāvapaccupaṭṭhānā. Attano sampattinigūhanalakkhaṇaṃ macchariyaṃ, attano sampattiyā parehi sādhāraṇabhāvaṃ akkhamanarasaṃ, saṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ.

    કતપાપપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા, તસ્સ નિગૂહનરસા, તદાવરણપચ્ચુપટ્ઠાના. અત્તનો અવિજ્જમાનગુણપ્પકાસનલક્ખણં સાઠેય્યં, તેસં સમુદાહરણરસં, સરીરાકારેહિપિ તેસં વિભૂતકરણપચ્ચુપટ્ઠાનં.

    Katapāpapaṭicchādanalakkhaṇā māyā, tassa nigūhanarasā, tadāvaraṇapaccupaṭṭhānā. Attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ sāṭheyyaṃ, tesaṃ samudāharaṇarasaṃ, sarīrākārehipi tesaṃ vibhūtakaraṇapaccupaṭṭhānaṃ.

    ચિત્તસ્સ ઉદ્ધુમાતભાવલક્ખણો થમ્ભો, અપ્પતિસ્સવવુત્તિરસો, અમદ્દવપચ્ચુપટ્ઠાનો. કરણુત્તરિયલક્ખણો સારમ્ભો, વિપચ્ચનીકતારસો, અગારવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

    Cittassa uddhumātabhāvalakkhaṇo thambho, appatissavavuttiraso, amaddavapaccupaṭṭhāno. Karaṇuttariyalakkhaṇo sārambho, vipaccanīkatāraso, agāravapaccupaṭṭhāno.

    ઉણ્ણતિલક્ખણો માનો, અહંકારરસો, ઉદ્ધુમાતભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો. અબ્ભુણ્ણતિલક્ખણો અતિમાનો, અતિવિય અહંકારરસો, અચ્ચુદ્ધુમાતભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

    Uṇṇatilakkhaṇo māno, ahaṃkāraraso, uddhumātabhāvapaccupaṭṭhāno. Abbhuṇṇatilakkhaṇo atimāno, ativiya ahaṃkāraraso, accuddhumātabhāvapaccupaṭṭhāno.

    મત્તભાવલક્ખણો મદો, મદગ્ગહણરસો, ઉમ્માદપચ્ચુપટ્ઠાનો . પઞ્ચસુ કામગુણેસુ ચિત્તસ્સ વોસ્સગ્ગલક્ખણો પમાદો, વોસ્સગ્ગાનુપ્પદનરસો, સતિવિપ્પવાસપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ એવં ઇમેસં ધમ્માનં લક્ખણાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન ‘‘તત્થ કતમો કોધો’’તિઆદિના વિભઙ્ગે (વિભ॰ ૮૯૧) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

    Mattabhāvalakkhaṇo mado, madaggahaṇaraso, ummādapaccupaṭṭhāno . Pañcasu kāmaguṇesu cittassa vossaggalakkhaṇo pamādo, vossaggānuppadanaraso, sativippavāsapaccupaṭṭhānoti evaṃ imesaṃ dhammānaṃ lakkhaṇādīni veditabbāni. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana ‘‘tattha katamo kodho’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 891) vuttanayeneva veditabbo.

    વિસેસતો ચેત્થ આમિસગિદ્ધો અત્તના અલભન્તો અઞ્ઞસ્સ લાભિનો કુજ્ઝતિ, તસ્સ સકિં ઉપ્પન્નો કોધો કોધોયેવ. તદુત્તરિ ઉપનાહો. સો એવં કુદ્ધો ઉપનય્હન્તો ચ સન્તેપિ અઞ્ઞસ્સ લાભિનો ગુણં મક્ખેતિ ‘‘અહમ્પિ તાદિસો’’તિ ચ યુગગ્ગાહં ગણ્હાતિ. અયમસ્સ મક્ખો ચ પલાસો ચ, સો એવં મક્ખી પલાસી તસ્સ લાભસક્કારાદીસુ ‘‘કિં ઇમસ્સ ઇમિના’’તિ ઇસ્સતિ પદુસ્સતિ, અયમસ્સ ઇસ્સા. સચે પનસ્સ કાચિ સમ્પત્તિ હોતિ, તસ્સા તેન સાધારણભાવં ન સહતિ, ઇદમસ્સ મચ્છેરં. લાભહેતુ ખો પન અત્તનો સન્તેપિ દોસે પટિચ્છાદેતિ, અયમસ્સ માયા. અસન્તેપિ ગુણે પકાસેતિ, ઇદમસ્સ સાઠેય્યં. સો એવં પટિપન્નો સચે પન યથાધિપ્પાયં લાભં લભતિ, તેન થદ્ધો હોતિ અમુદુચિત્તો ‘‘ન ઇદં એવં કાતબ્બ’’ન્તિ ઓવદિતું અસક્કુણેય્યો, અયમસ્સ થમ્ભો. સચે પન નં કોચિ કિઞ્ચિ વદતિ ‘‘ન ઇદં એવં કાતબ્બ’’ન્તિ, તેન સારદ્ધચિત્તો હોતિ, ભાકુટિકમુખો ‘‘કો મે ત્વ’’ન્તિ પસય્હભાણી, અયમસ્સ સારમ્ભો. તતો થમ્ભેન ‘‘અહમેવ સેય્યો’’તિ અત્તાનં મઞ્ઞન્તો માની હોતિ. સારમ્ભેન ‘‘કે ઇમે’’તિ પરે અતિમઞ્ઞન્તો અતિમાની, અયમસ્સ માનો ચ અતિમાનો ચ. સો તેહિ માનાતિમાનેહિ જાતિમદાદિઅનેકરૂપં મદં જનેતિ, મત્તો સમાનો કામગુણાદિભેદેસુ વત્થૂસુ પમજ્જતિ, અયમસ્સ મદો ચ પમાદો ચાતિ વેદિતબ્બં.

    Visesato cettha āmisagiddho attanā alabhanto aññassa lābhino kujjhati, tassa sakiṃ uppanno kodho kodhoyeva. Taduttari upanāho. So evaṃ kuddho upanayhanto ca santepi aññassa lābhino guṇaṃ makkheti ‘‘ahampi tādiso’’ti ca yugaggāhaṃ gaṇhāti. Ayamassa makkho ca palāso ca, so evaṃ makkhī palāsī tassa lābhasakkārādīsu ‘‘kiṃ imassa iminā’’ti issati padussati, ayamassa issā. Sace panassa kāci sampatti hoti, tassā tena sādhāraṇabhāvaṃ na sahati, idamassa maccheraṃ. Lābhahetu kho pana attano santepi dose paṭicchādeti, ayamassa māyā. Asantepi guṇe pakāseti, idamassa sāṭheyyaṃ. So evaṃ paṭipanno sace pana yathādhippāyaṃ lābhaṃ labhati, tena thaddho hoti amuducitto ‘‘na idaṃ evaṃ kātabba’’nti ovadituṃ asakkuṇeyyo, ayamassa thambho. Sace pana naṃ koci kiñci vadati ‘‘na idaṃ evaṃ kātabba’’nti, tena sāraddhacitto hoti, bhākuṭikamukho ‘‘ko me tva’’nti pasayhabhāṇī, ayamassa sārambho. Tato thambhena ‘‘ahameva seyyo’’ti attānaṃ maññanto mānī hoti. Sārambhena ‘‘ke ime’’ti pare atimaññanto atimānī, ayamassa māno ca atimāno ca. So tehi mānātimānehi jātimadādianekarūpaṃ madaṃ janeti, matto samāno kāmaguṇādibhedesu vatthūsu pamajjati, ayamassa mado ca pamādo cāti veditabbaṃ.

    સબ્બે કિલેસાતિ સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્મા. ઉપતાપનટ્ઠેન વિબાધનટ્ઠેન ચ કિલેસા. કિલેસપૂતિકત્તા દુચ્ચરિતા. કિલેસદરથકરણટ્ઠેન દરથા. અન્તોડાહાદિકરણટ્ઠેન પરિળાહા. સદા તાપનટ્ઠેન સન્તાપા. અકોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન અભિસઙ્ખરણટ્ઠેન ચ સબ્બે અકુસલાભિસઙ્ખારા.

    Sabbe kilesāti sabbepi akusalā dhammā. Upatāpanaṭṭhena vibādhanaṭṭhena ca kilesā. Kilesapūtikattā duccaritā. Kilesadarathakaraṇaṭṭhena darathā. Antoḍāhādikaraṇaṭṭhena pariḷāhā. Sadā tāpanaṭṭhena santāpā. Akosallasambhūtaṭṭhena abhisaṅkharaṇaṭṭhena ca sabbe akusalābhisaṅkhārā.

    કેનટ્ઠેનાતિ કેન અત્થેન. અભિભવનાદિતિવિધં અત્થં દસ્સેતું ‘‘પરિસહન્તીતિ પરિસ્સયા’’તિઆદિમાહ. પરિસહન્તીતિ દુક્ખં ઉપ્પાદેન્તિ અભિભવન્તિ. પરિહાનાય સંવત્તન્તીતિ કુસલાનં ધમ્માનં પરિચ્ચજનાય સંવત્તન્તિ. તત્રાસયાતિ તસ્મિં સરીરે અકુસલા ધમ્મા આસયન્તિ નિવસન્તિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ અત્થો. તે પરિસ્સયાતિ કાયદુચ્ચરિતાદયો ઉપદ્દવા. કુસલાનં ધમ્માનં અન્તરાયાયાતિ ઉપરિ વત્તબ્બાનં સમ્માપટિપદાદિતો કોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં અન્તરધાનાય અદસ્સનત્થાય સંવત્તન્તિ. સમ્માપટિપદાયાતિ સુન્દરાય પસટ્ઠાય વા પટિપદાય, ન મિચ્છાપટિપદાય. અનુલોમપટિપદાયાતિ અવિરુદ્ધપટિપદાય, ન પટિલોમપટિપદાય. અપચ્ચનીકપટિપદાયાતિ ન પચ્ચનીકપટિપદાય, અપચ્ચત્થિકપટિપદાય. અન્વત્થપટિપદાયાતિ અત્થઅનુગતાય પટિપદાય, ઉપરૂપરિ વડ્ઢિતાય પટિપદાય. યથા અત્થો, તથા પટિપજ્જિતબ્બાય પટિપદાયાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અત્તત્થપટિપદાયા’’તિપિ પાળિ, તં ન સુન્દરં. ધમ્માનુધમ્મપટિપદાયાતિ ધમ્મો નામ નવલોકુત્તરધમ્મો. અનુધમ્મો નામ વિપસ્સનાદિ. તસ્સ ધમ્મસ્સ અનુરૂપા ધમ્મપટિપદા ધમ્માનુધમ્મપટિપદા, તસ્સા ધમ્માનુધમ્મપટિપદાય.

    Kenaṭṭhenāti kena atthena. Abhibhavanāditividhaṃ atthaṃ dassetuṃ ‘‘parisahantīti parissayā’’tiādimāha. Parisahantīti dukkhaṃ uppādenti abhibhavanti. Parihānāya saṃvattantīti kusalānaṃ dhammānaṃ pariccajanāya saṃvattanti. Tatrāsayāti tasmiṃ sarīre akusalā dhammā āsayanti nivasanti uppajjantīti attho. Te parissayāti kāyaduccaritādayo upaddavā. Kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāyāti upari vattabbānaṃ sammāpaṭipadādito kosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ antaradhānāya adassanatthāya saṃvattanti. Sammāpaṭipadāyāti sundarāya pasaṭṭhāya vā paṭipadāya, na micchāpaṭipadāya. Anulomapaṭipadāyāti aviruddhapaṭipadāya, na paṭilomapaṭipadāya. Apaccanīkapaṭipadāyāti na paccanīkapaṭipadāya, apaccatthikapaṭipadāya. Anvatthapaṭipadāyāti atthaanugatāya paṭipadāya, uparūpari vaḍḍhitāya paṭipadāya. Yathā attho, tathā paṭipajjitabbāya paṭipadāyāti vuttaṃ hoti. ‘‘Attatthapaṭipadāyā’’tipi pāḷi, taṃ na sundaraṃ. Dhammānudhammapaṭipadāyāti dhammo nāma navalokuttaradhammo. Anudhammo nāma vipassanādi. Tassa dhammassa anurūpā dhammapaṭipadā dhammānudhammapaṭipadā, tassā dhammānudhammapaṭipadāya.

    સીલેસુ પરિપૂરિકારિતાયાતિ પાતિમોક્ખસીલેસુ પારિપૂરિં કત્વા ઠિતતાય. ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતાયાતિ ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૧.૨૧૩; અ॰ નિ॰ ૩.૧૬; મ॰ નિ॰ ૨.૨૪; ચૂળનિ॰ મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૮) નયેન વુત્તેસુ મનચ્છટ્ઠેસુ ઇન્દ્રિયેસુ સુગોપિતદ્વારભાવસ્સ. ભોજને મત્તઞ્ઞુતાયાતિ પટિગ્ગહણાદીસુ પમાણયુત્તતાય. અલંસાટકાદિં મુઞ્ચિત્વા મિતભોજનતાય.

    Sīlesu paripūrikāritāyāti pātimokkhasīlesu pāripūriṃ katvā ṭhitatāya. Indriyesu guttadvāratāyāti ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā’’tiādinā (dī. ni. 1.213; a. ni. 3.16; ma. ni. 2.24; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 18) nayena vuttesu manacchaṭṭhesu indriyesu sugopitadvārabhāvassa. Bhojane mattaññutāyāti paṭiggahaṇādīsu pamāṇayuttatāya. Alaṃsāṭakādiṃ muñcitvā mitabhojanatāya.

    જાગરિયાનુયોગસ્સાતિ ‘‘દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૬; મ॰ નિ॰ ૨.૨૪) એવમાદિના નયેન પઞ્ચ જાગરણધમ્મે અનુયોગસ્સ. સતિસમ્પજઞ્ઞસ્સાતિ સબ્બકમ્મટ્ઠાનભાવનાનુયુત્તાનં સબ્બયોગીનં સબ્બદા ઉપકારકસ્સ સતિસમ્પજઞ્ઞસ્સ.

    Jāgariyānuyogassāti ‘‘divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehī’’ti (a. ni. 3.16; ma. ni. 2.24) evamādinā nayena pañca jāgaraṇadhamme anuyogassa. Satisampajaññassāti sabbakammaṭṭhānabhāvanānuyuttānaṃ sabbayogīnaṃ sabbadā upakārakassa satisampajaññassa.

    સતિપટ્ઠાનાનન્તિ આરમ્મણેસુ ઓક્કન્તિત્વા પક્કન્દિત્વા ઉપટ્ઠાનતો પટ્ઠાનં, સતિયેવ પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં. કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ પનસ્સા અસુભદુક્ખાનિચ્ચાનત્તાકારગહણવસેન સુભસુખનિચ્ચત્તસઞ્ઞાપહાનકિચ્ચસાધનવસેન ચ પવત્તિતો ચતુધા પભેદો હોતિ, તેસં ચતુન્નં સતિપટ્ઠાનાનં.

    Satipaṭṭhānānanti ārammaṇesu okkantitvā pakkanditvā upaṭṭhānato paṭṭhānaṃ, satiyeva paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. Kāyavedanācittadhammesu panassā asubhadukkhāniccānattākāragahaṇavasena subhasukhaniccattasaññāpahānakiccasādhanavasena ca pavattito catudhā pabhedo hoti, tesaṃ catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ.

    ચતુન્નં સમ્મપ્પધાનાનન્તિ પદહન્તિ એતેનાતિ પધાનં, સોભનં પધાનં સમ્મપ્પધાનં, સમ્મા વા પદહન્તિ એતેનાતિ સમ્મપ્પધાનં, સોભનં વા તં કિલેસવિરૂપત્તવિરહતો, પધાનઞ્ચ હિતસુખનિપ્ફાદકટ્ઠેન સેટ્ઠભાવાવહનતો, પધાનભાવકરણતો ચાતિ સમ્મપ્પધાનં, વીરિયસ્સેતં અધિવચનં. ઉપ્પન્નુપ્પન્નાનં અનુપ્પન્નુપ્પન્નાનઞ્ચ ચતુન્નં અકુસલકુસલાનં પહાનાનુપ્પત્તિઉપ્પાદટ્ઠિતિકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તિતો પનસ્સ ચતુધા પભેદો હોતિ, તેસં ચતુન્નં સમ્મપ્પધાનાનં.

    Catunnaṃ sammappadhānānanti padahanti etenāti padhānaṃ, sobhanaṃ padhānaṃ sammappadhānaṃ, sammā vā padahanti etenāti sammappadhānaṃ, sobhanaṃ vā taṃ kilesavirūpattavirahato, padhānañca hitasukhanipphādakaṭṭhena seṭṭhabhāvāvahanato, padhānabhāvakaraṇato cāti sammappadhānaṃ, vīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Uppannuppannānaṃ anuppannuppannānañca catunnaṃ akusalakusalānaṃ pahānānuppattiuppādaṭṭhitikiccasādhanavasena pavattito panassa catudhā pabhedo hoti, tesaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ.

    ચતુન્નં ઇદ્ધિપાદાનન્તિ એત્થ છન્દવીરિયચિત્તવીમંસાસુ એકેકો ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિ, સમિજ્ઝતિ નિપ્ફજ્જતીતિ અત્થો. ઇજ્ઝન્તિ વા એતાય સત્તા ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ ઇદ્ધિ. પઠમેન અત્થેન ઇદ્ધિયેવ પાદોતિ ઇદ્ધિપાદો, ઇદ્ધિકોટ્ઠાસોતિ અત્થો. દુતિયેન અત્થેન ઇદ્ધિયા પાદોતિ ઇદ્ધિપાદો, પાદોતિ પતિટ્ઠા અધિગમુપાયોતિ અત્થો. તેન હિ યસ્મા ઉપરૂપરિવિસેસસઙ્ખાતં ઇદ્ધિં પજ્જન્તિ પાપુણન્તિ, તસ્મા પાદોતિ વુચ્ચતિ. તેસં ચતુન્નં ઇદ્ધિપાદાનં.

    Catunnaṃ iddhipādānanti ettha chandavīriyacittavīmaṃsāsu ekeko ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi. Paṭhamena atthena iddhiyeva pādoti iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyena atthena iddhiyā pādoti iddhipādo, pādoti patiṭṭhā adhigamupāyoti attho. Tena hi yasmā uparūparivisesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Tesaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ.

    સત્તન્નં બોજ્ઝઙ્ગાનન્તિ બોધિયા, બોધિસ્સ વા અઙ્ગાતિ બોજ્ઝઙ્ગા. ઇદં વુત્તં હોતિ, યા એસા ધમ્મસામગ્ગી યાય લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનાય લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખત્તકિલમથાનુયોગઉચ્છેદસસ્સતાભિનિવેસાદીનં અનેકેસં ઉપદ્દવાનં પટિપક્ખભૂતાય સતિધમ્મવિચયવીરિયપીતિપસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસઙ્ખાતાય ધમ્મસામગ્ગિયા અરિયસાવકો બુજ્ઝતીતિ કત્વા ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ, બુજ્ઝતીતિ કિલેસસન્તાનનિદ્દાય ઉટ્ઠહતિ, ચત્તારિ વા અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, નિબ્બાનમેવ વા સચ્છિકરોતિ, તસ્સા ધમ્મસામગ્ગિસઙ્ખાતાય બોધિયા અઙ્ગાતિપિ બોજ્ઝઙ્ગા ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદીનિ વિય. યો પનેસ યથાવુત્તપ્પકારાય એતાય ધમ્મસામગ્ગિયા બુજ્ઝતીતિ કત્વા અરિયસાવકો ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ બોધિસ્સ અઙ્ગાતિપિ બોજ્ઝઙ્ગા સેનઙ્ગરથઙ્ગાદયો વિય. તેનાહુ અટ્ઠકથાચરિયા ‘‘બુજ્ઝનકસ્સ પુગ્ગલસ્સ અઙ્ગાતિ બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ. તેસં સત્તન્નં બોજ્ઝઙ્ગાનં.

    Sattannaṃ bojjhaṅgānanti bodhiyā, bodhissa vā aṅgāti bojjhaṅgā. Idaṃ vuttaṃ hoti, yā esā dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā ‘‘bodhī’’ti vuccati, bujjhatīti kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, tassā dhammasāmaggisaṅkhātāya bodhiyā aṅgātipi bojjhaṅgā jhānaṅgamaggaṅgādīni viya. Yo panesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako ‘‘bodhī’’ti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti bojjhaṅgā’’ti. Tesaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ.

    અરિયસ્સ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સાતિ અરિયોતિ તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસેહિ આરકત્તા અરિયભાવકરત્તા અરિયફલપટિલાભકરત્તા ચ અરિયો. અટ્ઠઙ્ગાનિ અસ્સાતિ અટ્ઠઙ્ગિકો. સ્વાયં ચતુરઙ્ગિકા વિય સેના, પઞ્ચઙ્ગિકં વિય ચ તૂરિયં અઙ્ગમત્તમેવ હોતિ, અઙ્ગવિનિમુત્તો નત્થિ. નિબ્બાનં મગ્ગતિ, કિલેસે વા મારેન્તો ગચ્છતીતિ મગ્ગો, તસ્સ અરિયસ્સ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ ભાવનાનુયોગસ્સ. ઇમેસં કુસલાનં ધમ્માનન્તિ વુત્તપ્પકારાનં લોકિયલોકુત્તરકુસલધમ્માનં. અન્તરાયાયાતિ લોકુત્તરકુસલધમ્માનં અન્તરાયાય અન્તરધાનાય લોકિયકુસલધમ્માનં પરિચ્ચાગાય.

    Ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti ariyoti taṃtaṃmaggavajjhakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya ca tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Nibbānaṃ maggati, kilese vā mārento gacchatīti maggo, tassa ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa bhāvanānuyogassa. Imesaṃ kusalānaṃ dhammānanti vuttappakārānaṃ lokiyalokuttarakusaladhammānaṃ. Antarāyāyāti lokuttarakusaladhammānaṃ antarāyāya antaradhānāya lokiyakusaladhammānaṃ pariccāgāya.

    તેસુ લોકુત્તરકુસલધમ્માનં ઉપ્પજ્જિતું અપ્પદાનટ્ઠેન પરિસ્સયા નામ. તે હિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝમાના ઉપદ્દવં નાવહન્તિ. તત્થેતેતિ તસ્મિં અત્તભાવે એતે. પાપકાતિ લામકા. અત્તભાવસન્નિસ્સયાતિ અત્તભાવં ઉપનિસ્સાય આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જન્તીતિ અત્તભાવસન્નિસ્સયા. દકેતિ ઉદકે.

    Tesu lokuttarakusaladhammānaṃ uppajjituṃ appadānaṭṭhena parissayā nāma. Te hi uppajjitvā nirujjhamānā upaddavaṃ nāvahanti. Tattheteti tasmiṃ attabhāve ete. Pāpakāti lāmakā. Attabhāvasannissayāti attabhāvaṃ upanissāya ārammaṇaṃ katvā uppajjantīti attabhāvasannissayā. Daketi udake.

    વુત્તં હેતન્તિ કથિતઞ્હિ એતં. સાન્તેવાસિકોતિ અન્તેવાસિકસઙ્ખાતેન કિલેસેન સહ વસતીતિ સાન્તેવાસિકો. સાચરિયકોતિ સમુદાચરણસઙ્ખાતેન કિલેસેન સહ વસતીતિ સાચરિયકો.

    Vuttaṃhetanti kathitañhi etaṃ. Sāntevāsikoti antevāsikasaṅkhātena kilesena saha vasatīti sāntevāsiko. Sācariyakoti samudācaraṇasaṅkhātena kilesena saha vasatīti sācariyako.

    ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં પસ્સિત્વા. ઉપરિ સોતેન સદ્દં સુત્વાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. ઉપ્પજ્જન્તીતિ સમુદાચરન્તિ. સરસઙ્કપ્પાતિ નાનારમ્મણે સંસરણવસેન ઉપ્પન્ના પરિકપ્પા. સંયોજનિયાતિ આરમ્મણભાવં ઉપગન્ત્વા સંયોજનસમ્બન્ધનેન સંયોજનાનં હિતા. ત્યસ્સાતિ તે પાપકા અસ્સ પુગ્ગલસ્સ. અન્તો વસન્તીતિ અબ્ભન્તરે ચિત્તે નિવસન્તિ. અન્વાસવન્તીતિ કિલેસસન્તાનં અનુગન્ત્વા ભુસં સવન્તિ અનુબન્ધન્તિ. તે નન્તિ તં પુગ્ગલં એતે અકુસલા ધમ્મા. સમુદાચરન્તીતિ સમ્મા આચરન્તિ પવત્તન્તીતિ અત્થો.

    Cakkhunā rūpaṃ disvāti cakkhuviññāṇena rūpaṃ passitvā. Upari sotena saddaṃ sutvātiādīsupi eseva nayo. Uppajjantīti samudācaranti. Sarasaṅkappāti nānārammaṇe saṃsaraṇavasena uppannā parikappā. Saṃyojaniyāti ārammaṇabhāvaṃ upagantvā saṃyojanasambandhanena saṃyojanānaṃ hitā. Tyassāti te pāpakā assa puggalassa. Anto vasantīti abbhantare citte nivasanti. Anvāsavantīti kilesasantānaṃ anugantvā bhusaṃ savanti anubandhanti. Te nanti taṃ puggalaṃ ete akusalā dhammā. Samudācarantīti sammā ācaranti pavattantīti attho.

    કિલિસ્સનટ્ઠેન મલા. સત્તુઅત્થેન અમિત્તા. વેરિઅત્થેન સપત્તા. હનનટ્ઠેન વધકા. પચ્ચામિત્તટ્ઠેન પચ્ચત્થિકા. અથ વા મલા સૂરિયસ્સોપક્કિલેસવલાહકા વિય. અમિત્તા સૂરિયસ્સ ધૂમં વિય. સપત્તા સૂરિયસ્સ હિમં વિય. વધકા સૂરિયસ્સ રજં વિય. પચ્ચત્થિકા સૂરિયસ્સ રાહુ વિય. ‘‘મલા સુવણ્ણસ્સ મલં વિય ચિત્તપ્પભાનાસકા. અમિત્તા કાળલોહમલં વિય ચિત્તે સિનિદ્ધભાવનાસકા, સપત્તા યુગનદ્ધં યુજ્ઝન્તા સપત્તા વિય ચિત્તે પતિટ્ઠિતધમ્મધંસકા. વધકા મનુસ્સઘાતકા વિય ધમ્મઘાતકા. પચ્ચત્થિકા રઞ્ઞા ઉપગતસ્સ વિનાસો વિય મોક્ખમગ્ગસ્સ પટિસેધકા’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Kilissanaṭṭhena malā. Sattuatthena amittā. Veriatthena sapattā. Hananaṭṭhena vadhakā. Paccāmittaṭṭhena paccatthikā. Atha vā malā sūriyassopakkilesavalāhakā viya. Amittā sūriyassa dhūmaṃ viya. Sapattā sūriyassa himaṃ viya. Vadhakā sūriyassa rajaṃ viya. Paccatthikā sūriyassa rāhu viya. ‘‘Malā suvaṇṇassa malaṃ viya cittappabhānāsakā. Amittā kāḷalohamalaṃ viya citte siniddhabhāvanāsakā, sapattā yuganaddhaṃ yujjhantā sapattā viya citte patiṭṭhitadhammadhaṃsakā. Vadhakā manussaghātakā viya dhammaghātakā. Paccatthikā raññā upagatassa vināso viya mokkhamaggassa paṭisedhakā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    અનત્થજનનોતિ ન અત્થં અનત્થં, તં અનત્થં ઉપ્પાદેતીતિ અનત્થજનનો. કો સો? લોભો. ચિત્તપ્પકોપનોતિ ચિત્તસ્સ પકોપનો ચલનો, કુસલં નિવારેત્વા ચિત્તં રુન્ધતીતિ અત્થો. ભયમન્તરતો જાતન્તિ અબ્ભન્તરે અત્તનો ચિત્તેયેવ જાતં, અનત્થજનનાદિભયહેતુ. તં જનો નાવબુજ્ઝતીતિ તં ભયં બાલમહાજનો અવગન્ત્વા ઓતરિત્વા ન જાનાતિ. અત્થન્તિ લુદ્ધો પુગ્ગલો લોકિયલોકુત્તરઅત્થં ન જાનાતિ. ધમ્મન્તિ તસ્સ હેતું. અન્ધતમન્તિ બહલન્ધકારં. ન્તિ યસ્મા, યં નરં વા. સહતેતિ અભિભવતિ.

    Anatthajananoti na atthaṃ anatthaṃ, taṃ anatthaṃ uppādetīti anatthajanano. Ko so? Lobho. Cittappakopanoti cittassa pakopano calano, kusalaṃ nivāretvā cittaṃ rundhatīti attho. Bhayamantarato jātanti abbhantare attano citteyeva jātaṃ, anatthajananādibhayahetu. Taṃ jano nāvabujjhatīti taṃ bhayaṃ bālamahājano avagantvā otaritvā na jānāti. Atthanti luddho puggalo lokiyalokuttaraatthaṃ na jānāti. Dhammanti tassa hetuṃ. Andhatamanti bahalandhakāraṃ. Yanti yasmā, yaṃ naraṃ vā. Sahateti abhibhavati.

    અજ્ઝત્તન્તિ સકસન્તાને. ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જન્તીતિ પુબ્બન્તતો ઉદ્ધં ઉપ્પજ્જમાના અહિતાય ઉપ્પજ્જન્તિ દુક્ખાય . તદુભયેન અફાસુવિહારાય. અહિતાયાતિ ચેતસિકદુક્ખત્થાય. દુક્ખાયાતિ કાયિકદુક્ખત્થાય. અફાસુવિહારાયાતિ તદુભયેન ન સુખવિહારત્થાય. અથ વા ‘‘ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જન્તીતિ ભવઙ્ગચલનતો પટ્ઠાય યાવ વોટ્ઠબ્બના, તાવ ઉપ્પજ્જમાના નામ. વોટ્ઠબ્બનં પન પત્વા અનિવત્તનભાવેન ઉપ્પજ્જન્તિ નામા’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Ajjhattanti sakasantāne. Uppajjamānā uppajjantīti pubbantato uddhaṃ uppajjamānā ahitāya uppajjanti dukkhāya . Tadubhayena aphāsuvihārāya. Ahitāyāti cetasikadukkhatthāya. Dukkhāyāti kāyikadukkhatthāya. Aphāsuvihārāyāti tadubhayena na sukhavihāratthāya. Atha vā ‘‘uppajjamānā uppajjantīti bhavaṅgacalanato paṭṭhāya yāva voṭṭhabbanā, tāva uppajjamānā nāma. Voṭṭhabbanaṃ pana patvā anivattanabhāvena uppajjanti nāmā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    તચસારંવ સમ્ફલન્તિ અત્તનો ફલેન નાસિતં તચસારસઙ્ખાતં વેળુ વિય. અરતીતિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ ઉક્કણ્ઠિતતા. રતીતિ પઞ્ચકામગુણે અભિરતિ. લોમહંસોતિ કણ્ટકસદિસો હુત્વા ઉદ્ધગ્ગલોમો. ઇતોનિદાનાતિ અયં અત્તભાવો નિદાનં પચ્ચયો એતેસન્તિ ઇતોનિદાના. ઇતોજાતિ ઇતો અત્તભાવતો જાતા. ઇતો સમુટ્ઠાય મનોવિતક્કાતિ યથા દીઘસુત્તકેન પાદે બદ્ધં કાકં કુમારકા તસ્સ સુત્તસ્સ પરિયન્તં અઙ્ગુલિં વેઠેત્વા ઓસ્સજ્જન્તિ, સો દૂરં ગન્ત્વાપિ પુન તેસં પાદમૂલેયેવ પતતિ, એવમેવ ઇતો અત્તભાવતો સમુટ્ઠાય પાપવિતક્કા ચિત્તં ઓસ્સજ્જન્તિ.

    Tacasāraṃva samphalanti attano phalena nāsitaṃ tacasārasaṅkhātaṃ veḷu viya. Aratīti kusalesu dhammesu ukkaṇṭhitatā. Ratīti pañcakāmaguṇe abhirati. Lomahaṃsoti kaṇṭakasadiso hutvā uddhaggalomo. Itonidānāti ayaṃ attabhāvo nidānaṃ paccayo etesanti itonidānā. Itojāti ito attabhāvato jātā. Ito samuṭṭhāya manovitakkāti yathā dīghasuttakena pāde baddhaṃ kākaṃ kumārakā tassa suttassa pariyantaṃ aṅguliṃ veṭhetvā ossajjanti, so dūraṃ gantvāpi puna tesaṃ pādamūleyeva patati, evameva ito attabhāvato samuṭṭhāya pāpavitakkā cittaṃ ossajjanti.

    ‘‘સાન્તેવાસિકો’’તિઆદિકં પઠમસુત્તં કિલેસેન સહવાસં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘તયોમે, ભિક્ખવે, અન્તરામલા’’તિઆદિકં દુતિયં કુસલધમ્મમલીનકરણવસેન અત્થાનત્થસ્સ અજાનનવસેન ચ. ‘‘તયો ખો, મહારાજ, પુરિસસ્સ ધમ્મા અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાના’’તિઆદિકં તતિયં અત્તનો નિસ્સયઘાતનવસેન. ‘‘રાગો ચ દોસો ચ ઇતોનિદાના’’તિઆદિકં ચતુત્થં કિલેસાનં પતિટ્ઠાદસ્સનવસેન વુત્તન્તિ ઞાતબ્બં.

    ‘‘Sāntevāsiko’’tiādikaṃ paṭhamasuttaṃ kilesena sahavāsaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Tayome, bhikkhave, antarāmalā’’tiādikaṃ dutiyaṃ kusaladhammamalīnakaraṇavasena atthānatthassa ajānanavasena ca. ‘‘Tayo kho, mahārāja, purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā’’tiādikaṃ tatiyaṃ attano nissayaghātanavasena. ‘‘Rāgo ca doso ca itonidānā’’tiādikaṃ catutthaṃ kilesānaṃ patiṭṭhādassanavasena vuttanti ñātabbaṃ.

    તતો તતો પરિસ્સયતોતિ તમ્હા તમ્હા ઉપદ્દવા. તં પુગ્ગલન્તિ વુત્તપ્પકારકિલેસસમઙ્ગીપુગ્ગલં. દુક્ખં અન્વેતીતિ દુક્ખં અનુ એતિ માતુ પચ્છતો ખીરપિવકો વિય. અનુગચ્છતીતિ સમીપં ગચ્છતિ ચોરઘાતકો વિય વજ્ઝપ્પત્તસ્સ . અન્વાયિકં હોતીતિ સમ્પત્તં હોતિ ધમ્મગન્થિકાય પરિચ્છેદો વિય. જાતિદુક્ખન્તિ જાતિસદ્દસ્સ તાવ અનેકે અત્થા પવેદિતા. યથા –

    Tato tato parissayatoti tamhā tamhā upaddavā. Taṃ puggalanti vuttappakārakilesasamaṅgīpuggalaṃ. Dukkhaṃ anvetīti dukkhaṃ anu eti mātu pacchato khīrapivako viya. Anugacchatīti samīpaṃ gacchati coraghātako viya vajjhappattassa . Anvāyikaṃ hotīti sampattaṃ hoti dhammaganthikāya paricchedo viya. Jātidukkhanti jātisaddassa tāva aneke atthā paveditā. Yathā –

    ભવો કુલં નિકાયો ચ, સીલં પઞ્ઞત્તિ લક્ખણં;

    Bhavo kulaṃ nikāyo ca, sīlaṃ paññatti lakkhaṇaṃ;

    પસૂતિ સન્ધિ ચેવાતિ, જાતિઅત્થા પવેદિતા.

    Pasūti sandhi cevāti, jātiatthā paveditā.

    તથા હિસ્સ ‘‘એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૧૨; દી॰ નિ॰ ૧.૩૧; મ॰ નિ॰ ૨.૨૫૭) ભવો અત્થો. ‘‘અક્ખિત્તો અનુપક્કુટ્ઠો જાતિવાદેના’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૩૦૩) એત્થ કુલં. ‘‘અત્થિ, વિસાખે, નિગણ્ઠા નામ સમણજાતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૭૧) એત્થ નિકાયો. ‘‘યતોહં, ભગિનિ, અરિયાય જાતિયા જાતો નાભિજાનામી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૩૫૧) એત્થ અરિયસીલં. ‘‘તિરિયા નામ તિણજાતિ નાભિયા ઉગ્ગન્ત્વા નભં આહચ્ચ ઠિતા અહોસી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૫.૧૯૬) એત્થ પઞ્ઞત્તિ. ‘‘જાતિ દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતા’’તિ (ધાતુ॰ ૭૧) એત્થ સઙ્ખતલક્ખણં. ‘‘સમ્પતિજાતો, આનન્દ, બોધિસત્તો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૧; મ॰ નિ॰ ૩.૨૦૭) એત્થ પસૂતિ. ‘‘ભવપચ્ચયા જાતી’’તિ (મહાવ॰ ૧; ઉદા॰ ૧; મ॰ નિ॰ ૧.૪૦૩; સં॰ નિ॰ ૨.૫૩; વિભ॰ ૨૨૫; કથા॰ ૪૫૦) ચ, ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિ (મહાવ॰ ૧૪; વિભ॰ ૧૯૦; દી॰ નિ॰ ૨.૩૮૭; મ॰ નિ॰ ૨.૩૭૩; સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; પટિ॰ મ॰ ૨.૩૦) ચ એત્થ પરિયાયતો પટિસન્ધિક્ખણો, નિપ્પરિયાયતો પન તત્થ તત્થ નિબ્બત્તમાનાનં સત્તાનં યે યે ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તેસં તેસં પઠમપાતુભાવો જાતિ નામ.

    Tathā hissa ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’tiādīsu (pārā. 12; dī. ni. 1.31; ma. ni. 2.257) bhavo attho. ‘‘Akkhitto anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.303) ettha kulaṃ. ‘‘Atthi, visākhe, nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāyo. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto nābhijānāmī’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīlaṃ. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññatti. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) ettha pasūti. ‘‘Bhavapaccayā jātī’’ti (mahāva. 1; udā. 1; ma. ni. 1.403; saṃ. ni. 2.53; vibha. 225; kathā. 450) ca, ‘‘jātipi dukkhā’’ti (mahāva. 14; vibha. 190; dī. ni. 2.387; ma. ni. 2.373; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) ca ettha pariyāyato paṭisandhikkhaṇo, nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ tesaṃ paṭhamapātubhāvo jāti nāma.

    કસ્મા પનેસા જાતિ દુક્ખાતિ ચે? અનેકેસં દુક્ખાનં વત્થુભાવતો. અનેકાનિ હિ દુક્ખાનિ. સેય્યથિદં – દુક્ખદુક્ખં વિપરિણામદુક્ખં સઙ્ખારદુક્ખં પટિચ્છન્નદુક્ખં અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં પરિયાયદુક્ખં નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ.

    Kasmā panesā jāti dukkhāti ce? Anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni hi dukkhāni. Seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ saṅkhāradukkhaṃ paṭicchannadukkhaṃ appaṭicchannadukkhaṃ pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti.

    તત્થ કાયિકચેતસિકા દુક્ખવેદના સભાવતો ચ નામતો ચ દુક્ખત્તા ‘‘દુક્ખદુક્ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

    Tattha kāyikacetasikā dukkhavedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā ‘‘dukkhadukkha’’nti vuccati.

    સુખવેદના વિપરિણામેન દુક્ખુપ્પત્તિહેતુતો વિપરિણામદુક્ખં. ઉપેક્ખાવેદના ચેવ અવસેસા ચ તેભૂમકા સઙ્ખારા ઉદયબ્બયપીળિતત્તા સઙ્ખારદુક્ખં.

    Sukhavedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ.

    કણ્ણસૂલદન્તસૂલરાગજપરિળાહદોસમોહજપરિળાહાદિ કાયિકચેતસિકો આબાધો પુચ્છિત્વા જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ અપાકટભાવતો પટિચ્છન્નદુક્ખં. અપાકટદુક્ખન્તિપિ વુચ્ચતિ.

    Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosamohajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ. Apākaṭadukkhantipi vuccati.

    દ્વત્તિંસકમ્મકારણાદિસમુટ્ઠાનો આબાધો અપુચ્છિત્વાવ જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ પાકટભાવતો અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં. પાકટદુક્ખન્તિપિ વુચ્ચતિ.

    Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Pākaṭadukkhantipi vuccati.

    ઠપેત્વા દુક્ખદુક્ખં સેસં દુક્ખસચ્ચવિભઙ્ગે આગતં જાતિઆદિ સબ્બમ્પિ તસ્સ તસ્સ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો પરિયાયદુક્ખં. દુક્ખદુક્ખં પન નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ વુચ્ચતિ.

    Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati.

    તત્રાયં જાતિ યં તં બાલપણ્ડિતસુત્તાદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૬ આદયો) ભગવતાપિ ઉપમાવસેન પકાસિતં આપાયિકં દુક્ખં, યઞ્ચ સુગતિયમ્પિ મનુસ્સલોકે ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકાદિભેદં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખા.

    Tatrāyaṃ jāti yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā.

    તત્રિદં ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકાદિભેદં દુક્ખં – અયઞ્હિ સત્તો માતુકુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તમાનો ન ઉપ્પલપદુમપુણ્ડરિકાદીસુ નિબ્બત્તતિ, અથ ખો હેટ્ઠા આમાસયસ્સ ઉપરિ પક્કાસયસ્સ ઉદરપટલપિટ્ઠિકણ્ટકાનં વેમજ્ઝે પરમસમ્બાધે તિબ્બન્ધકારે નાનાકુણપગન્ધપરિભાવિતે અસુચિપરમદુગ્ગન્ધપવનવિચરિતે અધિમત્તજેગુચ્છે કુચ્છિપ્પદેસે પૂતિમચ્છપૂતિકુમ્માસચન્દનિકાદીસુ કિમિ વિય નિબ્બત્તતિ. સો તત્થ નિબ્બત્તો દસ માસે માતુકુચ્છિસમ્ભવેન ઉસ્મના પુટપાકં વિય પચ્ચમાનો પિટ્ઠપિણ્ડિ વિય સેદિયમાનો સમિઞ્જનપસારણાદિવિરહિતો અધિમત્તં દુક્ખં પચ્ચનુભોતીતિ, ઇદં તાવ ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકં દુક્ખં.

    Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarikādīsu nibbattati, atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇṭakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvite asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādivirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti, idaṃ tāva gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ.

    યં પન સો માતુ સહસા ઉપક્ખલનગમનનિસીદનવુટ્ઠાનપરિવત્તનાદીસુ સુરાધુત્તહત્થગતો એળકો વિય અહિતુણ્ડિકહત્થગતો સપ્પપોતકો વિય ચ આકડ્ઢનપરિકડ્ઢનઓધુનનદ્ધુનનાદિના ઉપક્કમેન અધિમત્તં દુક્ખં અનુભવતિ, યઞ્ચ માતુ સીતુદકપાનકાલે સીતનરકુપપન્નો વિય ઉણ્હયાગુભત્તાદિઅજ્ઝોહરણકાલે અઙ્ગારવુટ્ઠિસમ્પરિકિણ્ણો વિય લોણમ્બિલાદિઅજ્ઝોહરણકાલે ખારાપટિચ્છકાદિકમ્મકારણપત્તો વિય તિબ્બં દુક્ખં અનુભોતિ, ઇદં ગબ્ભપરિહરણમૂલકં દુક્ખં.

    Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanavuṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahituṇḍikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunanaddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhaṃ anubhavati, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakupapanno viya uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpaṭicchakādikammakāraṇapatto viya tibbaṃ dukkhaṃ anubhoti, idaṃ gabbhapariharaṇamūlakaṃ dukkhaṃ.

    યં પનસ્સ મૂળ્હગબ્ભાય માતુયા મિત્તામચ્ચસુહજ્જાદીહિપિ અદસ્સનારહે દુક્ખુપ્પત્તિટ્ઠાને છેદનફાલનાદીહિ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં ગબ્ભવિપત્તિમૂલકં દુક્ખં.

    Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati, idaṃ gabbhavipattimūlakaṃ dukkhaṃ.

    યં વિજાયમાનાય માતુયા કમ્મજેહિ વાતેહિ પરિવત્તેત્વા નરકપપાતં વિય અતિભયાનકં યોનિમગ્ગં પટિપાતિયમાનસ્સ પરમસમ્બાધેન ચ યોનિમુખેન તાળચ્છિગ્ગળેન વિય મહાનાગસ્સ નિકડ્ઢિયમાનસ્સ નરકસત્તસ્સ વિય ચ સઙ્ઘાતપબ્બતેહિ વિચુણ્ણિયમાનસ્સ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં વિજાયનમૂલકં દુક્ખં.

    Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakapapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa paramasambādhena ca yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya mahānāgassa nikaḍḍhiyamānassa narakasattassa viya ca saṅghātapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati, idaṃ vijāyanamūlakaṃ dukkhaṃ.

    યં પન જાતસ્સ તરુણવણસદિસસુખુમાલસરીરસ્સ હત્થગ્ગહણન્હાપનધોવનચોળપરિમજ્જનાદિકાલે સૂચિમુખખુરધારાહિ વિજ્ઝનફાલનસદિસં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં માતુકુચ્છિતો બહિનિક્ખમનમૂલકં દુક્ખં.

    Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisasukhumālasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhārāhi vijjhanaphālanasadisaṃ dukkhaṃ uppajjati, idaṃ mātukucchito bahinikkhamanamūlakaṃ dukkhaṃ.

    યં પન તતો પરં પવત્તિયં અત્તનાવ અત્તાનં વધેન્તસ્સ અચેલકવતાદિવસેન આતાપનપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તસ્સ કોધવસેન અભુઞ્જન્તસ્સ ઉબ્બન્ધન્તસ્સ ચ દુક્ખં હોતિ, ઇદં અત્તૂપક્કમમૂલકં દુક્ખં.

    Yaṃ pana tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti, idaṃ attūpakkamamūlakaṃ dukkhaṃ.

    યં પન પરતો વધબન્ધનાદીનિ અનુભવન્તસ્સ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં પરૂપક્કમમૂલકં દુક્ખન્તિ.

    Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati, idaṃ parūpakkamamūlakaṃ dukkhanti.

    ઇતિ ઇમસ્સ સબ્બસ્સાપિ દુક્ખસ્સ અયં જાતિ વત્થુમેવ હોતિ, ઇદં જાતિદુક્ખં અન્વેતિ.

    Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hoti, idaṃ jātidukkhaṃ anveti.

    જરાદુક્ખન્તિ દુવિધા જરા – સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ ખણ્ડિચ્ચાદિસમ્મતો સન્તતિયં એકભવપરિયાપન્નો ખન્ધપુરાણભાવો ચ, સા ઇધ અધિપ્પેતા. સા પનેસા દુક્ખા સઙ્ખારદુક્ખભાવતો ચેવ દુક્ખવત્થુતો ચ. યં હિદં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસિથિલભાવતો ઇન્દ્રિયવિકારવિરૂપતા યોબ્બનવિનાસબલૂપઘાતસતિમતિવિપ્પવાસપરપરિભવાદિઅનેકપચ્ચયં કાયિકચેતસિકં દુક્ખમુપ્પજ્જતિ, જરા તસ્સ વત્થુ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Jarādukkhanti duvidhā jarā – saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpanno khandhapurāṇabhāvo ca, sā idha adhippetā. Sā panesā dukkhā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca. Yaṃ hidaṃ aṅgapaccaṅgasithilabhāvato indriyavikāravirūpatā yobbanavināsabalūpaghātasatimativippavāsaparaparibhavādianekapaccayaṃ kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘અઙ્ગાનં સિથિલભાવા, ઇન્દ્રિયાનં વિકારતો;

    ‘‘Aṅgānaṃ sithilabhāvā, indriyānaṃ vikārato;

    યોબ્બનસ્સ વિનાસેન, બલસ્સ ઉપઘાતતો.

    Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.

    ‘‘વિપ્પવાસા સતાદીનં, પુત્તદારેહિ અત્તનો;

    ‘‘Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;

    અપ્પસાદનીયતો ચેવ, ભિય્યો બાલત્તપત્તિયા.

    Appasādanīyato ceva, bhiyyo bālattapattiyā.

    ‘‘પપ્પોતિ દુક્ખં યં મચ્ચો, કાયિકં માનસં તથા;

    ‘‘Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;

    સબ્બમેતં જરાહેતુ, યસ્મા તસ્મા જરા દુખા’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૨; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૨);

    Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 192; visuddhi. 2.542);

    ઇદં જરાદુક્ખં અન્વેતીતિ સમ્બન્ધો. બ્યાધીતિ વિવિધં દુક્ખં આદહતિ વિદહતીતિ બ્યાધિ. બ્યાધયતિ તાપયતિ કમ્પયતીતિ વા બ્યાધિ.

    Idaṃ jarādukkhaṃ anvetīti sambandho. Byādhīti vividhaṃ dukkhaṃ ādahati vidahatīti byādhi. Byādhayati tāpayati kampayatīti vā byādhi.

    મરણદુક્ખન્તિ એત્થાપિ દુવિધં મરણં સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ, યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘જરામરણં દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિત’’ન્તિ (ધાતુ॰ ૭૧). એકભવપરિયાપન્નજીવિતિન્દ્રિયપબન્ધવિચ્છેદો ચ, યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘નિચ્ચં મરણતો ભય’’ન્તિ (સુ॰ નિ॰ ૫૮૧; જા॰ ૧.૧૧.૮૮). તં ઇધ અધિપ્પેતં. જાતિપચ્ચયા મરણં ઉપક્કમમરણં સરસમરણં આયુક્ખયમરણં પુઞ્ઞક્ખયમરણન્તિપિ તસ્સેવ નામં. પુન ખણિકમરણં સમ્મુતિમરણં સમુચ્છેદમરણન્તિ અયમ્પિ ભેદો વેદિતબ્બો. પવત્તે રૂપારૂપધમ્માનં ભેદો ખણિકમરણં નામ. તિસ્સો મતો ફુસ્સો મતોતિ ઇદં પરમત્થતો સત્તસ્સ અભાવા, સસ્સં મતં, રુક્ખો મતોતિ ઇદમ્પિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ અભાવા સમ્મુતિમરણં નામ. ખીણાસવસ્સ અપ્પટિસન્ધિકા કાલકિરિયા સમુચ્છેદમરણં નામ. બાહિરસમ્મુતિમરણં ઠપેત્વા ઇતરં સમ્મુતિમરણઞ્ચ ઇધ યથાવુત્તપ્પબન્ધવિચ્છેદનભાવેન સઙ્ગહિતં, દુક્ખસ્સ પન વત્થુભાવતો દુક્ખં. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Maraṇadukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ saṅkhatalakkhaṇañca, yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71). Ekabhavapariyāpannajīvitindriyapabandhavicchedo ca, yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘niccaṃ maraṇato bhaya’’nti (su. ni. 581; jā. 1.11.88). Taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayā maraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Puna khaṇikamaraṇaṃ sammutimaraṇaṃ samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo khaṇikamaraṇaṃ nāma. Tisso mato phusso matoti idaṃ paramatthato sattassa abhāvā, sassaṃ mataṃ, rukkho matoti idampi jīvitindriyassa abhāvā sammutimaraṇaṃ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā samucchedamaraṇaṃ nāma. Bāhirasammutimaraṇaṃ ṭhapetvā itaraṃ sammutimaraṇañca idha yathāvuttappabandhavicchedanabhāvena saṅgahitaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvato dukkhaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘પાપસ્સ પાપકમ્માદિ-નિમિત્તમનુપસ્સતો;

    ‘‘Pāpassa pāpakammādi-nimittamanupassato;

    ભદ્દસ્સાપસહન્તસ્સ, વિયોગં પિયવત્થુકં;

    Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ;

    મીયમાનસ્સ યં દુક્ખં, માનસં અવિસેસતો.

    Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato.

    ‘‘સબ્બેસઞ્ચાપિ યં સન્ધિ-બન્ધનચ્છેદનાદિકં;

    ‘‘Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ;

    વિતુજ્જમાનમમ્માનં, હોતિ દુક્ખં સરીરજં.

    Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.

    ‘‘અસય્હમપ્પતિકારં, દુક્ખસ્સેતસ્સિદં યતો;

    ‘‘Asayhamappatikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;

    મરણં વત્થુ તેનેતં, દુક્ખમિચ્ચેવ ભાસિત’’ન્તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૩; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૩);

    Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsita’’nti. (vibha. aṭṭha. 193; visuddhi. 2.543);

    સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસદુક્ખન્તિ એત્થ સોકાદીસુ સોકો નામ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણો ચિત્તસન્તાપો. દુક્ખો પનસ્સ દુક્ખદુક્ખત્તા ચેવ દુક્ખસ્સ ચ વત્થુભાવતો. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhanti ettha sokādīsu soko nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa antonijjhānalakkhaṇo cittasantāpo. Dukkho panassa dukkhadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvato. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘સત્તાનં હદયં સોકો, સલ્લં વિય વિતુજ્જતિ;

    ‘‘Sattānaṃ hadayaṃ soko, sallaṃ viya vitujjati;

    અગ્ગિતત્તોવ નારાચો, ભુસઞ્ચ ડહતે પુન.

    Aggitattova nārāco, bhusañca ḍahate puna.

    ‘‘સમાવહતિ ચ બ્યાધિ-જરામરણભેદનં;

    ‘‘Samāvahati ca byādhi-jarāmaraṇabhedanaṃ;

    દુક્ખમ્પિ વિવિધં યસ્મા, તસ્મા દુક્ખોતિ વુચ્ચતી’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૪; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૪);

    Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatī’’ti. (vibha. aṭṭha. 194; visuddhi. 2.544);

    પરિદેવો નામ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ વચીપલાપો. દુક્ખો પનસ્સ સંસારદુક્ખભાવતો દુક્ખવત્થુતો ચ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Paridevo nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa vacīpalāpo. Dukkho panassa saṃsāradukkhabhāvato dukkhavatthuto ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘યં સોકસલ્લવિહતો પરિદેવમાનો, કણ્ઠોટ્ઠતાલુતલસોસજમપ્પસય્હં;

    ‘‘Yaṃ sokasallavihato paridevamāno, kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;

    ભિય્યોધિમત્તમધિગચ્છતિયેવ દુક્ખં, દુક્ખોતિ તેન ભગવા પરિદેવમાહા’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૫; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૫);

    Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ, dukkhoti tena bhagavā paridevamāhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 195; visuddhi. 2.545);

    દુક્ખં નામ કાયપીળનલક્ખણં કાયિકં દુક્ખં. દુક્ખં પનસ્સ દુક્ખદુક્ખત્તા ચેવ માનસદુક્ખાવહનતો ચ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Dukkhaṃ nāma kāyapīḷanalakkhaṇaṃ kāyikaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ panassa dukkhadukkhattā ceva mānasadukkhāvahanato ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘પીળેતિ કાયિકમિદં, દુક્ખં દુક્ખઞ્ચ માનસં ભિય્યો;

    ‘‘Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;

    જનયતિ યસ્મા તસ્મા, દુક્ખન્તિ વિસેસતો વુત્ત’’ન્તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૬-૧૯૭; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૬);

    Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vutta’’nti. (vibha. aṭṭha. 196-197; visuddhi. 2.546);

    દોમનસ્સં નામ ચિત્તપીળનલક્ખણં માનસં દુક્ખં. દુક્ખં પનસ્સ દુક્ખદુક્ખત્તા ચેવ કાયિકદુક્ખાવહનતો ચ. ચેતોદુક્ખસમપ્પિતા હિ કેસે પકિરિય કન્દન્તિ, ઉરાનિ પતિપિસેન્તિ, આવટ્ટન્તિ, વિવટ્ટન્તિ, છિન્નપપાતં પપતન્તિ, સત્થં આહરન્તિ, વિસં ખાદન્તિ, રજ્જુયા ઉબ્બન્ધન્તિ, અગ્ગિં પવિસન્તિ, નાનપ્પકારં દુક્ખં અનુભવન્તિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Domanassaṃ nāma cittapīḷanalakkhaṇaṃ mānasaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ panassa dukkhadukkhattā ceva kāyikadukkhāvahanato ca. Cetodukkhasamappitā hi kese pakiriya kandanti, urāni patipisenti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti, nānappakāraṃ dukkhaṃ anubhavanti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘પીળેતિ યતો ચિત્તં, કાયસ્સ ચ પીળનં સમાવહતિ;

    ‘‘Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;

    દુક્ખન્તિ દોમનસ્સમ્પિ, દોમનસ્સં તતો અહૂ’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૬-૧૯૭; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૭);

    Dukkhanti domanassampi, domanassaṃ tato ahū’’ti. (vibha. aṭṭha. 196-197; visuddhi. 2.547);

    ઉપાયાસો નામ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ અધિમત્તચેતોદુક્ખપ્પભાવિતો દોસોયેવ. સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નો એકો ધમ્મોતિ એકે. દુક્ખો પનસ્સ સઙ્ખારદુક્ખભાવતો ચિત્તં પરિદહનતો કાયસ્સ વિહનનતો ચ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Upāyāso nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa adhimattacetodukkhappabhāvito dosoyeva. Saṅkhārakkhandhapariyāpanno eko dhammoti eke. Dukkho panassa saṅkhāradukkhabhāvato cittaṃ paridahanato kāyassa vihananato ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ચિત્તસ્સ ચ પરિદહના, કાયસ્સ વિહનનતો ચ અધિમત્તં;

    ‘‘Cittassa ca paridahanā, kāyassa vihananato ca adhimattaṃ;

    યં દુક્ખમુપાયાસો, જનેતિ દુક્ખો તતો વુત્તો’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૮; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૮);

    Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto’’ti. (vibha. aṭṭha. 198; visuddhi. 2.548);

    એત્થ ચ મન્દગ્ગિના અન્તોભાજને પાકો વિય સોકો, તિક્ખગ્ગિના પચ્ચમાનસ્સ ભાજનતો બહિ નિક્ખમનં વિય પરિદેવો, બહિ નિક્ખન્તાવસેસસ્સ નિક્ખમિતુમ્પિ અપ્પહોન્તસ્સ અન્તોભાજનેયેવ યાવ પરિક્ખયા પાકો વિય ઉપાયાસો દટ્ઠબ્બો.

    Ettha ca mandagginā antobhājane pāko viya soko, tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahi nikkhamanaṃ viya paridevo, bahi nikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.

    નેરયિકં દુક્ખન્તિ નિરયે પઞ્ચવિધબન્ધનાદિકં દુક્ખં અન્વેતિ, તં દેવદૂતસુત્તેન દીપેતબ્બં. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Nerayikaṃ dukkhanti niraye pañcavidhabandhanādikaṃ dukkhaṃ anveti, taṃ devadūtasuttena dīpetabbaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘જાયેથ નો ચે નરકેસુ સત્તો, તત્થગ્ગિદાહાદિકમપ્પસય્હં;

    ‘‘Jāyetha no ce narakesu satto, tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;

    લભેથ દુક્ખં નુ કુહિં પતિટ્ઠં, ઇચ્ચાહ દુક્ખાતિ મુનીધ જાતિ’’ન્તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૧; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૧);

    Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ, iccāha dukkhāti munīdha jāti’’nti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    તિરચ્છાનયોનિકં દુક્ખન્તિ તિરચ્છાનેસુ કસાપતોદતાળનવિજ્ઝનાદિકં અનેકવિધં દુક્ખં અન્વેતિ, તં બાલપણ્ડિતસુત્તતો ગહેતબ્બં. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Tiracchānayonikaṃdukkhanti tiracchānesu kasāpatodatāḷanavijjhanādikaṃ anekavidhaṃ dukkhaṃ anveti, taṃ bālapaṇḍitasuttato gahetabbaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘દુક્ખં તિરચ્છેસુ કસાપતોદદણ્ડાભિઘાતાદિભવં અનેકં;

    ‘‘Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatodadaṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;

    યં તં કથં તત્થ ભવેય્ય જાતિં, વિના તહિં જાતિ તતોપિ દુક્ખા’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૧; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૧);

    Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ, vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    પેત્તિવિસયિકં દુક્ખન્તિ પેતેસુ પન ખુપ્પિપાસ વાતાતપાદિનિબ્બત્તં દુક્ખઞ્ચ લોકન્તરે તિબ્બન્ધકારે અસય્હસીતાદિદુક્ખઞ્ચ અન્વેતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Pettivisayikaṃ dukkhanti petesu pana khuppipāsa vātātapādinibbattaṃ dukkhañca lokantare tibbandhakāre asayhasītādidukkhañca anveti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘પેતેસુ દુક્ખં પન ખુપ્પિપાસાવાતાતપાદિપ્પભવં વિચિત્તં;

    ‘‘Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsāvātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;

    યસ્મા અજાતસ્સ ન તત્થ અત્થિ, તસ્માપિ દુક્ખં મુનિ જાતિમાહ.

    Yasmā ajātassa na tattha atthi, tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.

    ‘‘તિબ્બન્ધકારે ચ અસય્હસીતે, લોકન્તરે યં અસુરેસુ દુક્ખં;

    ‘‘Tibbandhakāre ca asayhasīte, lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;

    ન તં ભવે તત્થ ન ચસ્સ જાતિ, યતો અયં જાતિ તતોપિ દુક્ખા’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૧; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૧);

    Na taṃ bhave tattha na cassa jāti, yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    માનુસિકં દુક્ખન્તિ મનુસ્સેસુ વધબન્ધનાદિકં દુક્ખં. ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકં દુક્ખન્તિ ‘‘અયઞ્હિ સત્તો માતુકુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તમાનો ન ઉપ્પલપદુમપુણ્ડરિકાદીસુ નિબ્બત્તતી’’તિઆદિના નયેન યં જાતિદુક્ખં વુત્તં, ઇદં તાવ ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકં દુક્ખં અન્વેતિ. ગબ્ભે ઠિતિમૂલકં દુક્ખન્તિ યં પન ‘‘સો માતુ સહસા ઉપક્ખલનગમનનિસીદના’’તિઆદિના નયેન યં તિબ્બં દુક્ખં વુત્તં, ઇદં ગબ્ભે ઠિતિમૂલકં દુક્ખં અન્વેતિ. ગબ્ભા વુટ્ઠાનમૂલકં દુક્ખન્તિ ‘‘યં પનસ્સ મૂળ્હગબ્ભાય માતુયા મિત્તામચ્ચસુહજ્જાદીહિપિ અદસ્સનારહે દુક્ખુપ્પત્તિટ્ઠાને’’તિઆદિના નયેન યં દુક્ખં વુત્તં, ઇદં માતુકુચ્છિતો બહિ નિક્ખન્તમૂલકં દુક્ખં અન્વેતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Mānusikaṃ dukkhanti manussesu vadhabandhanādikaṃ dukkhaṃ. Gabbhokkantimūlakaṃ dukkhanti ‘‘ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarikādīsu nibbattatī’’tiādinā nayena yaṃ jātidukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ tāva gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Gabbhe ṭhitimūlakaṃ dukkhanti yaṃ pana ‘‘so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanā’’tiādinā nayena yaṃ tibbaṃ dukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ gabbhe ṭhitimūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Gabbhā vuṭṭhānamūlakaṃ dukkhanti ‘‘yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne’’tiādinā nayena yaṃ dukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ mātukucchito bahi nikkhantamūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘યઞ્ચાપિ ગૂથનરકે વિય માતુગબ્ભે,

    ‘‘Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,

    સત્તો વસં ચિરમતો બહિ નિક્ખમનઞ્ચ;

    Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca;

    પપ્પોતિ દુક્ખમતિઘોરમિદમ્પિ નત્થિ,

    Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,

    જાતિં વિના ઇતિપિ જાતિ અયઞ્હિ દુક્ખા.

    Jātiṃ vinā itipi jāti ayañhi dukkhā.

    ‘‘કિં ભાસિતેન બહુના નનુ યં કુહિઞ્ચિ,

    ‘‘Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,

    અત્થીધ કિઞ્ચિરપિ દુક્ખમિદં કદાચિ;

    Atthīdha kiñcirapi dukkhamidaṃ kadāci;

    નેવત્થિ જાતિવિરહે યદતો મહેસિ,

    Nevatthi jātivirahe yadato mahesi,

    દુક્ખાતિ સબ્બપઠમં ઇમમાહ જાતિ’’ન્તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૧; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૪૧);

    Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jāti’’nti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    જાતસ્સૂપનિબન્ધકં દુક્ખન્તિ જાતસ્સ ઉપનિબન્ધનં ન્હાનલેપનખાદનપિવનાદિજગ્ગનદુક્ખં અન્વેતિ. જાતસ્સ પરાધેય્યકં દુક્ખન્તિ પરસ્સ અઞ્ઞસ્સ આયત્તં ઇસ્સરિયદુક્ખં અન્વેતિ. ‘‘સબ્બં પરવસં દુક્ખ’’ન્તિ હિ વુત્તં. અત્તૂપક્કમં દુક્ખન્તિ યં અત્તનાવ અત્તાનં વધેન્તસ્સ અચેલકવતાદિવસેન આતાપનપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તસ્સ કોધવસેન અભુઞ્જન્તસ્સ ઉબ્બન્ધન્તસ્સ ચ દુક્ખં હોતિ, ઇદં અત્તૂપક્કમં દુક્ખં અન્વેતિ. પરૂપક્કમં દુક્ખન્તિ યં પરતો વધબન્ધનાદીનિ અનુભવન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં પરૂપક્કમં દુક્ખં અન્વેતિ. દુક્ખદુક્ખન્તિ કાયિકચેતસિકા દુક્ખા વેદના સભાવતો ચ નામતો ચ દુક્ખત્તા દુક્ખદુક્ખં, ઇદં દુક્ખદુક્ખં અન્વેતિ. સઙ્ખારદુક્ખન્તિ ઉપેક્ખાવેદના ચેવ અવસેસા ચ તેભૂમકસઙ્ખારા ઉદયબ્બયપીળિતત્તા સઙ્ખારદુક્ખં, ઇદં સઙ્ખારદુક્ખં અન્વેતિ. વિપરિણામદુક્ખન્તિ સુખવેદના વિપરિણામદુક્ખસ્સ હેતુતો વિપરિણામદુક્ખં, ઇદં વિપરિણામદુક્ખં અન્વેતિ.

    Jātassūpanibandhakaṃ dukkhanti jātassa upanibandhanaṃ nhānalepanakhādanapivanādijagganadukkhaṃ anveti. Jātassa parādheyyakaṃ dukkhanti parassa aññassa āyattaṃ issariyadukkhaṃ anveti. ‘‘Sabbaṃ paravasaṃ dukkha’’nti hi vuttaṃ. Attūpakkamaṃ dukkhanti yaṃ attanāva attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti, idaṃ attūpakkamaṃ dukkhaṃ anveti. Parūpakkamaṃ dukkhanti yaṃ parato vadhabandhanādīni anubhavantassa uppajjati, idaṃ parūpakkamaṃ dukkhaṃ anveti. Dukkhadukkhanti kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhaṃ, idaṃ dukkhadukkhaṃ anveti. Saṅkhāradukkhanti upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakasaṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ, idaṃ saṅkhāradukkhaṃ anveti. Vipariṇāmadukkhanti sukhavedanā vipariṇāmadukkhassa hetuto vipariṇāmadukkhaṃ, idaṃ vipariṇāmadukkhaṃ anveti.

    માતુમરણન્તિ માતુયા મરણં. પિતુમરણન્તિ પિતુનો મરણં. ભાતુમરણન્તિ જેટ્ઠકનિટ્ઠભાતૂનં મરણં. ભગિનિમરણન્તિ જેટ્ઠકનિટ્ઠભગિનીનં મરણં. પુત્તમરણન્તિ પુત્તાનં મરણં. ધીતુમરણન્તિ ધીતૂનં મરણં. ઞાતિબ્યસનં દુક્ખન્તિ ઞાતીનં બ્યસનં, ચોરરોગભયાદીહિ ઞાતિક્ખયો, ઞાતિવિનાસોતિ અત્થો. તેન ઞાતિબ્યસનેન ફુટ્ઠસ્સ અજ્ઝોત્થટસ્સ અભિભૂતસ્સ ઉપ્પન્નં દુક્ખં ઞાતિબ્યસનં દુક્ખં, તં ઞાતિબ્યસનં દુક્ખં અન્વેતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – ભોગાનં બ્યસનં ભોગબ્યસનં, રાજચોરાદિવસેન ભોગક્ખયો, ભોગવિનાસોતિ અત્થો. વુત્તનયેન તં ભોગબ્યસનં દુક્ખં અન્વેતિ. રોગબ્યસનન્તિ રોગો એવ બ્યસનં રોગબ્યસનં. રોગો હિ આરોગ્યં બ્યસતિ વિનાસેતીતિ બ્યસનં, વુત્તનયેન તં રોગબ્યસનં દુક્ખં અન્વેતિ. સીલબ્યસનં દુક્ખન્તિ સીલસ્સ બ્યસનં સીલબ્યસનં, દુસ્સીલ્યસ્સેતં નામં. વુત્તનયેન તં સીલબ્યસનં દુક્ખં અન્વેતિ. સમ્માદિટ્ઠિં વિનાસયમાના ઉપ્પન્ના દિટ્ઠિયેવ બ્યસનં દિટ્ઠિબ્યસનં, વુત્તનયેન તં દિટ્ઠિબ્યસનં દુક્ખં અન્વેતિ. એત્થ ચ પુરિમાનિ દ્વે અનિપ્ફન્નાનિ, પચ્છિમાનિ તીણિ નિપ્ફન્નાનિ તિલક્ખણાહતાનિ. પુરિમાનિ ચ તીણિ નેવ કુસલાનિ નાકુસલાનિ. સીલદિટ્ઠિબ્યસનદ્વયં અકુસલં.

    Mātumaraṇanti mātuyā maraṇaṃ. Pitumaraṇanti pituno maraṇaṃ. Bhātumaraṇanti jeṭṭhakaniṭṭhabhātūnaṃ maraṇaṃ. Bhaginimaraṇanti jeṭṭhakaniṭṭhabhaginīnaṃ maraṇaṃ. Puttamaraṇanti puttānaṃ maraṇaṃ. Dhītumaraṇanti dhītūnaṃ maraṇaṃ. Ñātibyasanaṃ dukkhanti ñātīnaṃ byasanaṃ, corarogabhayādīhi ñātikkhayo, ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassa ajjhotthaṭassa abhibhūtassa uppannaṃ dukkhaṃ ñātibyasanaṃ dukkhaṃ, taṃ ñātibyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ, rājacorādivasena bhogakkhayo, bhogavināsoti attho. Vuttanayena taṃ bhogabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Rogabyasananti rogo eva byasanaṃ rogabyasanaṃ. Rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ, vuttanayena taṃ rogabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sīlabyasanaṃ dukkhanti sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ, dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Vuttanayena taṃ sīlabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ, vuttanayena taṃ diṭṭhibyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni nākusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.

    યથાતિ ઓપમ્મે. ભિન્નં નાવન્તિ સિથિલબન્ધનં નાવં, જજ્જરીભૂતં વા પદરુગ્ઘાટિમં વા. દકમેસિન્તિ ઉદકદાયિં ઉદકપ્પવેસનિં. તતો તતો ઉદકં અન્વેતીતિ તતો તતો ભિન્નટ્ઠાનતો ઉદકં પવિસતિ. પુરતોપીતિ નાવાય પુરિમભાગતોપિ. પચ્છતોપીતિ તસ્સા પચ્છિમભાગતોપિ. હેટ્ઠતોપીતિ અધોભાગતોપિ. પસ્સતોપીતિ ઉભયપસ્સતોપિ. યં અન્તરન્તરા ન વુત્તં, તં પાઠાનુસારેન વેદિતબ્બં.

    Yathāti opamme. Bhinnaṃ nāvanti sithilabandhanaṃ nāvaṃ, jajjarībhūtaṃ vā padarugghāṭimaṃ vā. Dakamesinti udakadāyiṃ udakappavesaniṃ. Tato tato udakaṃ anvetīti tato tato bhinnaṭṭhānato udakaṃ pavisati. Puratopīti nāvāya purimabhāgatopi. Pacchatopīti tassā pacchimabhāgatopi. Heṭṭhatopīti adhobhāgatopi. Passatopīti ubhayapassatopi. Yaṃ antarantarā na vuttaṃ, taṃ pāṭhānusārena veditabbaṃ.

    તસ્મા કાયગતાસતિઆદિભાવનાય જન્તુ, સદા સતો હુત્વા વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવસેન રૂપાદીસુ વત્થુકામેસુ સબ્બપ્પકારમ્પિ કિલેસકામં પરિવજ્જેન્તો કામાનિ પરિવજ્જેય્ય. એવં તે કામે પહાય તપ્પહાનકરમગ્ગેનેવ ચતુબ્બિધમ્પિ ઓઘં તરેય્ય તરિતું સક્કુણેય્ય. તતો યથા પુરિસો ગરુકં નાવં ઉદકં સિઞ્ચિત્વા લહુકાય નાવાય અપ્પકસિરેનેવ પારગૂ ભવેય્ય પારં ગચ્છેય્ય, એવમેવં અત્તભાવનાવં કિલેસૂદકગરુકં સિઞ્ચિત્વા લહુકેન અત્તભાવેન પારગૂ ભવેય્ય. સબ્બધમ્મપારં નિબ્બાનં ગતો ભવેય્ય, અરહત્તપ્પત્તિયા ગચ્છેય્ય અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાનેનાતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

    Tasmā kāyagatāsatiādibhāvanāya jantu, sadā sato hutvā vikkhambhanasamucchedavasena rūpādīsu vatthukāmesu sabbappakārampi kilesakāmaṃ parivajjento kāmāni parivajjeyya. Evaṃ te kāme pahāya tappahānakaramaggeneva catubbidhampi oghaṃ tareyya tarituṃ sakkuṇeyya. Tato yathā puriso garukaṃ nāvaṃ udakaṃ siñcitvā lahukāya nāvāya appakasireneva pāragū bhaveyya pāraṃ gaccheyya, evamevaṃ attabhāvanāvaṃ kilesūdakagarukaṃ siñcitvā lahukena attabhāvena pāragū bhaveyya. Sabbadhammapāraṃ nibbānaṃ gato bhaveyya, arahattappattiyā gaccheyya anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānenāti arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi.

    તસ્માતિ યસ્મા જાતિઆદિકં દુક્ખં એતં પુગ્ગલં અન્વેતિ, તસ્મા. તંકારણા તંહેતૂતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. યસ્મા વુત્તપ્પકારદુક્ખં એતં અન્વેતિ, તંહેતુ. યસ્મા અન્વેતિ તપ્પચ્ચયા, યસ્મા અન્વેતિ તંનિદાનન્તિ એવં પદયોજના કાતબ્બા. હેતૂતિઆદીનિ કારણવેવચનાનિ. કારણઞ્હિ તેન તસ્સ ફલં હિનોતિ પવત્તતીતિ હેતુ. તં તં પટિચ્ચ ફલં એતિ પવત્તતીતિ પચ્ચયો. ‘‘હન્દ નં ગણ્હથા’’તિ દસ્સેન્તં વિય અત્તનો ફલં નિદેતીતિ નિદાનં.

    Tasmāti yasmā jātiādikaṃ dukkhaṃ etaṃ puggalaṃ anveti, tasmā. Taṃkāraṇā taṃhetūtiādīsupi eseva nayo. Yasmā vuttappakāradukkhaṃ etaṃ anveti, taṃhetu. Yasmā anveti tappaccayā, yasmā anveti taṃnidānanti evaṃ padayojanā kātabbā. Hetūtiādīni kāraṇavevacanāni. Kāraṇañhi tena tassa phalaṃ hinoti pavattatīti hetu. Taṃ taṃ paṭicca phalaṃ eti pavattatīti paccayo. ‘‘Handa naṃ gaṇhathā’’ti dassentaṃ viya attano phalaṃ nidetīti nidānaṃ.

    ‘‘તંકારણાતિ અકારણનિક્કારણપટિસેધો. તંહેતૂતિ અહેતુમહાભૂતહેતુપટિસેધો. તપ્પચ્ચયાતિ અપ્પચ્ચયેન સદ્ધિં અસાધારણપચ્ચયપટિસેધો . તંનિદાનાતિ અનિદાનેન સહ આગમાધિગમનિદાનપટિસેધો’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ. એતં આદીનવં સમ્પસ્સમાનોતિ એતં વુત્તપ્પકારં ઉપદ્દવં વિપસ્સનાઞાણેન સમ્મા પસ્સમાનો દક્ખમાનો.

    ‘‘Taṃkāraṇāti akāraṇanikkāraṇapaṭisedho. Taṃhetūti ahetumahābhūtahetupaṭisedho. Tappaccayāti appaccayena saddhiṃ asādhāraṇapaccayapaṭisedho . Taṃnidānāti anidānena saha āgamādhigamanidānapaṭisedho’’ti evameke vaṇṇayanti. Etaṃ ādīnavaṃ sampassamānoti etaṃ vuttappakāraṃ upaddavaṃ vipassanāñāṇena sammā passamāno dakkhamāno.

    સદાતિ મૂલપદં. પુન સદાતિ અત્થપદં. સદાતિ સબ્બદિવસે. સબ્બદાતિ સબ્બસ્મિં કાલે. સબ્બકાલન્તિ પુબ્બણ્હાદિસબ્બકાલં. નિચ્ચકાલન્તિ દિવસે દિવસે. ધુવકાલન્તિ અબ્બોચ્છિન્નકાલં. સતતન્તિ નિરન્તરં. સમિતન્તિ એકીભૂતં. અબ્બોકિણ્ણન્તિ અઞ્ઞેન અસમ્મિસ્સં. પોઙ્ખાનુપોઙ્ખન્તિ પટિપાટિયા ઘટિતં ‘‘પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં અવિરાધિતં ઉપટ્ઠાતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૧૧૫) વિય. ઉદકૂમિકજાતન્તિ નિબ્બત્તઉદકઊમિતરઙ્ગં વિય. અવીચીતિ અવિરળં. સન્તતીતિ અનુપચ્છિન્નં. સહિતન્તિ ઘટિતં એકીભૂતં વા ‘‘સહિતં મે, અસહિતં તે’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૦૨) વિય. ફસ્સિતન્તિ ફુસિતં ‘‘નિવાતે ફુસિતગ્ગલે’’તિઆદીસુ વિય. પુરેભત્તં પચ્છાભત્તન્તિ દ્વે પદાનિ દિવાકાલવિભાગવસેન. પુરિમં યામં મજ્ઝિમં યામં પચ્છિમં યામન્તિ તીણિ રત્તિવિભાગવસેન. કાળે જુણ્હેતિ અડ્ઢમાસવસેન. વસ્સે…પે॰… ગિમ્હેતિ તીણિ ઉતુવસેન. પુરિમે વયોખન્ધે…પે॰… પચ્છિમે વયોખન્ધેતિ તીણિ વયોવિભાગવસેન વુત્તાનીતિ ઞાતબ્બં.

    Sadāti mūlapadaṃ. Puna sadāti atthapadaṃ. Sadāti sabbadivase. Sabbadāti sabbasmiṃ kāle. Sabbakālanti pubbaṇhādisabbakālaṃ. Niccakālanti divase divase. Dhuvakālanti abbocchinnakālaṃ. Satatanti nirantaraṃ. Samitanti ekībhūtaṃ. Abbokiṇṇanti aññena asammissaṃ. Poṅkhānupoṅkhanti paṭipāṭiyā ghaṭitaṃ ‘‘poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ upaṭṭhātī’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.1115) viya. Udakūmikajātanti nibbattaudakaūmitaraṅgaṃ viya. Avīcīti aviraḷaṃ. Santatīti anupacchinnaṃ. Sahitanti ghaṭitaṃ ekībhūtaṃ vā ‘‘sahitaṃ me, asahitaṃ te’’tiādīsu (dī. ni. 1.202) viya. Phassitanti phusitaṃ ‘‘nivāte phusitaggale’’tiādīsu viya. Purebhattaṃ pacchābhattanti dve padāni divākālavibhāgavasena. Purimaṃ yāmaṃ majjhimaṃ yāmaṃ pacchimaṃ yāmanti tīṇi rattivibhāgavasena. Kāḷe juṇheti aḍḍhamāsavasena. Vasse…pe… gimheti tīṇi utuvasena. Purime vayokhandhe…pe… pacchime vayokhandheti tīṇi vayovibhāgavasena vuttānīti ñātabbaṃ.

    સતોતિ ચતૂહિ કારણેહિ સતો. ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ભાવેન્તો સતો’’તિઆદીનિ ‘‘એવં સમુચ્છેદતો કામે પરિવજ્જેય્યા’’તિ પરિયોસાનાનિ વુત્તત્થાનેવ. અપિ ચ સત્તત્તા સતોતિ તીસુ વત્થૂસુ સત્તભાવેન વા તયો કિલેસે પટિક્કમાપેતું સત્તિભાવેન વા સતત્તા સતો. સન્તત્તાતિ કિલેસોપક્કિલેસે પલાપેત્વા ઠાનેન ચ આરમ્મણેન ચ પમોચેત્વા સન્તત્તા સતો. સમિતત્તાતિ ઇટ્ઠફલદાયકપુઞ્ઞેન ચ અનિટ્ઠફલદાયકપાપેન ચ સમિતત્તા સતો. સન્તધમ્મસમન્નાગતોતિ સપ્પુરિસધમ્મે ભજનતો બુદ્ધાદિઅરિયપુગ્ગલે સેવનતો સન્તધમ્મસમન્નાગતત્તા સતો.

    Satoti catūhi kāraṇehi sato. ‘‘Kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato’’tiādīni ‘‘evaṃ samucchedato kāme parivajjeyyā’’ti pariyosānāni vuttatthāneva. Api ca sattattā satoti tīsu vatthūsu sattabhāvena vā tayo kilese paṭikkamāpetuṃ sattibhāvena vā satattā sato. Santattāti kilesopakkilese palāpetvā ṭhānena ca ārammaṇena ca pamocetvā santattā sato. Samitattāti iṭṭhaphaladāyakapuññena ca aniṭṭhaphaladāyakapāpena ca samitattā sato. Santadhammasamannāgatoti sappurisadhamme bhajanato buddhādiariyapuggale sevanato santadhammasamannāgatattā sato.

    વત્થુકામે પરિજાનિત્વાતિ એતે વુત્તપ્પકારે તેભૂમકે વત્થુકામે તીરણપરિઞ્ઞાય જાનિત્વા. પહાયાતિ કિલેસકામે પહાનપરિઞ્ઞાય પરિચ્ચજિત્વા. પજહિત્વાતિ છડ્ડેત્વા. કિં કચવરં વિય પિટકેનાતિ? ન હિ, અપિ ચ ખો તં વિનોદેત્વા તરિત્વા વિજ્ઝિત્વા નીહરિત્વા. કિં બલિબદ્દમિવ પતોદેનાતિ ? ન હિ, અથ ખો તં બ્યન્તિં કરિત્વા વિગતન્તં કરિત્વા. યથાસ્સ અન્તોપિ નાવસિસ્સતિ, અન્તમસો ભઙ્ગમત્તમ્પિ, તથા તં કરિત્વા. કથં પન તં તથા કતન્તિ? અનભાવં ગહેત્વા અનુ અભાવં ગમેત્વા. સમુચ્છેદપ્પહાનેન યથા સમુચ્છિન્ના હોતિ, તથા કરિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો કામચ્છન્દનીવરણાદીસુ.

    Vatthukāme parijānitvāti ete vuttappakāre tebhūmake vatthukāme tīraṇapariññāya jānitvā. Pahāyāti kilesakāme pahānapariññāya pariccajitvā. Pajahitvāti chaḍḍetvā. Kiṃ kacavaraṃ viya piṭakenāti? Na hi, api ca kho taṃ vinodetvā taritvā vijjhitvā nīharitvā. Kiṃ balibaddamiva patodenāti ? Na hi, atha kho taṃ byantiṃ karitvā vigatantaṃ karitvā. Yathāssa antopi nāvasissati, antamaso bhaṅgamattampi, tathā taṃ karitvā. Kathaṃ pana taṃ tathā katanti? Anabhāvaṃ gahetvā anu abhāvaṃ gametvā. Samucchedappahānena yathā samucchinnā hoti, tathā karitvāti vuttaṃ hoti. Esa nayo kāmacchandanīvaraṇādīsu.

    કામોઘન્તિઆદીસુ પઞ્ચકામગુણિકરાગો અવસીદનટ્ઠેન ‘‘કામોઘો’’તિ વુચ્ચતિ. ભવોઘોતિ રૂપારૂપભવેસુ છન્દરાગો ઝાનનિકન્તિ ચ. દિટ્ઠોઘોતિ સસ્સતદિટ્ઠાદિસહગતા ભવે પત્થનાયેવ, દિટ્ઠોઘો ભવોઘે એવ સમોધાનં ગચ્છતિ. અવિજ્જોઘો ચતૂસુ સચ્ચેસુ અઞ્ઞાણં. તત્થ કામગુણે અસ્સાદતો મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો ચ કામોઘો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ કામોઘો સંવડ્ઢતિ. મહગ્ગતધમ્મે અસ્સાદતો મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો ચ ભવોઘો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ સંવડ્ઢતિ. તેભૂમકધમ્મેસુ ચતુવિપલ્લાસપદટ્ઠાનભાવેન અનુપ્પન્નો ચ અવિજ્જોઘો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ સંવડ્ઢતીતિ વેદિતબ્બો. વુત્તનયપચ્ચનીકતો સુક્કપક્ખો વિત્થારેતબ્બો.

    Kāmoghantiādīsu pañcakāmaguṇikarāgo avasīdanaṭṭhena ‘‘kāmogho’’ti vuccati. Bhavoghoti rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti ca. Diṭṭhoghoti sassatadiṭṭhādisahagatā bhave patthanāyeva, diṭṭhogho bhavoghe eva samodhānaṃ gacchati. Avijjogho catūsu saccesu aññāṇaṃ. Tattha kāmaguṇe assādato manasi karoto anuppanno ca kāmogho uppajjati, uppanno ca kāmogho saṃvaḍḍhati. Mahaggatadhamme assādato manasi karoto anuppanno ca bhavogho uppajjati, uppanno ca saṃvaḍḍhati. Tebhūmakadhammesu catuvipallāsapadaṭṭhānabhāvena anuppanno ca avijjogho uppajjati, uppanno ca saṃvaḍḍhatīti veditabbo. Vuttanayapaccanīkato sukkapakkho vitthāretabbo.

    અપ્પણિહિતવિમોક્ખં પટિપન્નો કામોઘં, અનિમિત્તવિમોક્ખં પટિપન્નો ભવોઘં, સુઞ્ઞતવિમોક્ખં પટિપન્નો અવિજ્જોઘઞ્ચ તરેય્ય. પઠમમગ્ગવસેન તરેય્ય, દુતિયમગ્ગવસેન ઉત્તરેય્ય, તતિયમગ્ગવસેન પતરેય્ય, ચતુત્થમગ્ગવસેન સમતિક્કમેય્ય, ફલવસેન વીતિવત્તેય્યાતિ. અથ વા ‘‘કામોઘવસેન તરેય્ય, ભવોઘવસેન ઉત્તરેય્ય, દિટ્ઠોઘવસેન પતરેય્ય, અવિજ્જોઘવસેન સમતિક્કમેય્ય, સબ્બોઘવસેન વીતિવત્તેય્યા’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Appaṇihitavimokkhaṃ paṭipanno kāmoghaṃ, animittavimokkhaṃ paṭipanno bhavoghaṃ, suññatavimokkhaṃ paṭipanno avijjoghañca tareyya. Paṭhamamaggavasena tareyya, dutiyamaggavasena uttareyya, tatiyamaggavasena patareyya, catutthamaggavasena samatikkameyya, phalavasena vītivatteyyāti. Atha vā ‘‘kāmoghavasena tareyya, bhavoghavasena uttareyya, diṭṭhoghavasena patareyya, avijjoghavasena samatikkameyya, sabboghavasena vītivatteyyā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ગરુકન્તિ ન સલ્લહુકં. ભારિકન્તિ ભારભણ્ડં એત્થ ઠપયન્તીતિ ભારિકં. ઉદકં સિત્વાતિ ઉદકં સિઞ્ચિત્વા. ઓસિઞ્ચિત્વાતિ અતિરેકં સિઞ્ચિત્વા. છડ્ડેત્વાતિ પાતેત્વા. લહુકાયાતિ સલ્લહુકાય. ખિપ્પન્તિ સીઘં. લહુન્તિ તંખણં. અપ્પકસિરેનેવાતિ નિદુક્ખેનેવ. પારં વુચ્ચતિ અમતં નિબ્બાનન્તિ સક્કાયઓરતો પારભૂતં પારં. તણ્હાવાનતો નિક્ખન્તં નિબ્બાનં કથીયતિ. યોસોતિ યો એસો. સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદિ સબ્બં નિબ્બાનમેવ. યસ્મા હિ તં આગમ્મ સબ્બસઙ્ખારવિપ્ફન્દિતાનિ સમન્તિ વૂપસમન્તિ, તસ્મા ‘‘સબ્બસઙ્ખારસમથો’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્મા ચેતં આગમ્મ સબ્બે ઉપધયો પટિનિસ્સટ્ઠા હોન્તિ, સબ્બા તણ્હા ખીયન્તિ, સબ્બે કિલેસરજ્જા વિરજ્જન્તિ, સબ્બં દુક્ખં નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા ‘‘સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો, તણ્હક્ખયો, વિરાગો, નિરોધો’’તિ વુચ્ચતિ. યા પનેસા તણ્હા ભવેન ભવં, ફલેન વા સદ્ધિં કમ્મં વિનતિ સંસિબ્બતીતિ કત્વા વાનન્તિ વુચ્ચતિ, તતો નિક્ખન્તં વાનતોતિ નિબ્બાનં. પારં ગચ્છેય્ય નિમિત્તવસેન એકતો વુટ્ઠાનગોત્રભુઞાણેન નિબ્બાનપારં પાપુણેય્ય. અધિગચ્છેય્ય નિમિત્તપવત્તેહિ ઉભતોવુટ્ઠાનમગ્ગઞાણેન નિબ્બાનપારં વિસેસેન પાપુણેય્ય. ફુસેય્ય નિબ્બાનારમ્મણફલચિત્તવસેન નિબ્બાનપારં ફુસેય્ય. સચ્છિકરેય્ય ગુણવસેન ફુસિત્વા પચ્ચવેક્ખણઞાણેન નિબ્બાનપારં પચ્ચક્ખં કરેય્ય. અથ વા ‘‘પઠમમગ્ગેન પારં ગચ્છેય્ય, દુતિયેન અધિગચ્છેય્ય, તતિયેન ફુસેય્ય, ચતુત્થેન સચ્છિ કરેય્યા’’તિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ. યોપિ પારં ગન્તુકામોતિ યો કોચિ વિપસ્સનાઞાણે ઠિતો પુગ્ગલો નિબ્બાનપારં ગન્તુકામો, સોપિ અવસ્સં તત્થ ગમિસ્સતીતિ પારગૂ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ઓતિણ્ણોમ્હિ જાતિયા જરાય મરણેન સોકેહિ પરિદેવેહિ દુક્ખેહિ દોમનસ્સેહિ ઉપાયાસેહી’’તિઆદિ . પુબ્બભાગે અજ્ઝાસયવસેન વિપસ્સનાયોગેન ચ, સોપિ પારગૂ નામ. યોપિ પારં ગચ્છતીતિ યોપિ મગ્ગસમઙ્ગી નિબ્બાનપારં ગચ્છતિ, સોપિ પારગૂ નામ. યોપિ પારં ગતોતિ યોપિ મગ્ગેન કિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા ફલે ઠિતો નિબ્બાનપારઙ્ગતો, સોપિ પારગૂ નામ.

    Garukanti na sallahukaṃ. Bhārikanti bhārabhaṇḍaṃ ettha ṭhapayantīti bhārikaṃ. Udakaṃ sitvāti udakaṃ siñcitvā. Osiñcitvāti atirekaṃ siñcitvā. Chaḍḍetvāti pātetvā. Lahukāyāti sallahukāya. Khippanti sīghaṃ. Lahunti taṃkhaṇaṃ. Appakasirenevāti nidukkheneva. Pāraṃ vuccati amataṃ nibbānanti sakkāyaorato pārabhūtaṃ pāraṃ. Taṇhāvānato nikkhantaṃ nibbānaṃ kathīyati. Yosoti yo eso. Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbaṃ nibbānameva. Yasmā hi taṃ āgamma sabbasaṅkhāravipphanditāni samanti vūpasamanti, tasmā ‘‘sabbasaṅkhārasamatho’’ti vuccati. Yasmā cetaṃ āgamma sabbe upadhayo paṭinissaṭṭhā honti, sabbā taṇhā khīyanti, sabbe kilesarajjā virajjanti, sabbaṃ dukkhaṃ nirujjhati, tasmā ‘‘sabbūpadhipaṭinissaggo, taṇhakkhayo, virāgo, nirodho’’ti vuccati. Yā panesā taṇhā bhavena bhavaṃ, phalena vā saddhiṃ kammaṃ vinati saṃsibbatīti katvā vānanti vuccati, tato nikkhantaṃ vānatoti nibbānaṃ. Pāraṃ gaccheyya nimittavasena ekato vuṭṭhānagotrabhuñāṇena nibbānapāraṃ pāpuṇeyya. Adhigaccheyya nimittapavattehi ubhatovuṭṭhānamaggañāṇena nibbānapāraṃ visesena pāpuṇeyya. Phuseyya nibbānārammaṇaphalacittavasena nibbānapāraṃ phuseyya. Sacchikareyya guṇavasena phusitvā paccavekkhaṇañāṇena nibbānapāraṃ paccakkhaṃ kareyya. Atha vā ‘‘paṭhamamaggena pāraṃ gaccheyya, dutiyena adhigaccheyya, tatiyena phuseyya, catutthena sacchi kareyyā’’ti evameke vaṇṇayanti. Yopi pāraṃ gantukāmoti yo koci vipassanāñāṇe ṭhito puggalo nibbānapāraṃ gantukāmo, sopi avassaṃ tattha gamissatīti pāragū. Vuttañhetaṃ – ‘‘otiṇṇomhi jātiyā jarāya maraṇena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi upāyāsehī’’tiādi . Pubbabhāge ajjhāsayavasena vipassanāyogena ca, sopi pāragū nāma. Yopi pāraṃ gacchatīti yopi maggasamaṅgī nibbānapāraṃ gacchati, sopi pāragū nāma. Yopi pāraṃ gatoti yopi maggena kiccaṃ niṭṭhāpetvā phale ṭhito nibbānapāraṅgato, sopi pāragū nāma.

    તં જિનવચનેન દસ્સેતું ‘‘વુત્તમ્પિ હેતં ભગવતા – તિણ્ણો પારઙ્ગતો થલે તિટ્ઠતિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદિમાહ. અભિઞ્ઞાપારગૂતિ અધિગતેન ઞાણેન ઞાતપરિઞ્ઞાય નિબ્બાનપારં ગન્તુકામો ગચ્છતિ, ગતોતિ પારગૂ. પરિઞ્ઞાપારગૂતિ સબ્બધમ્માનં તીરણપરિઞ્ઞાય સમતિક્કમિત્વા વુત્તનયેન પારગૂ. પહાનપારગૂતિ સમુદયપક્ખિકાનં કિલેસાનં પહાનપરિઞ્ઞાય સમતિક્કમિત્વા વુત્તનયેન પારગૂ. યો હિ સબ્બધમ્મં પરિજાનાતિ, સો તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનાતિ ઞાતપરિઞ્ઞાય તીરણપરિઞ્ઞાય પહાનપરિઞ્ઞાયાતિ. તત્થ કતમા ઞાતપરિઞ્ઞા? સબ્બધમ્મં જાનાતિ ‘‘ઇમે અજ્ઝત્તિકા, ઇમે બાહિરા, ઇદમસ્સ લક્ખણં, ઇમાનિ રસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાની’’તિ, અયં ઞાતપરિઞ્ઞા. કતમા તીરણપરિઞ્ઞા? એવં ઞાતં કત્વા લબ્ભમાનવસેન સબ્બધમ્મં તીરેતિ ‘‘અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતો’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૩.૧૨૨), અયં તીરણપરિઞ્ઞા. કતમા પહાનપરિઞ્ઞા? એવં તીરયિત્વા અગ્ગમગ્ગેન ધમ્મેસુ છન્દરાગં પજહતિ, અયં પહાનપરિઞ્ઞાતિ. ઇમા પરિઞ્ઞાયો સન્ધાય ‘‘સો અભિઞ્ઞાપારગૂ પરિઞ્ઞાપારગૂ પહાનપારગૂ’’તિ આહ.

    Taṃ jinavacanena dassetuṃ ‘‘vuttampi hetaṃ bhagavatā – tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇo’’tiādimāha. Abhiññāpāragūti adhigatena ñāṇena ñātapariññāya nibbānapāraṃ gantukāmo gacchati, gatoti pāragū. Pariññāpāragūti sabbadhammānaṃ tīraṇapariññāya samatikkamitvā vuttanayena pāragū. Pahānapāragūti samudayapakkhikānaṃ kilesānaṃ pahānapariññāya samatikkamitvā vuttanayena pāragū. Yo hi sabbadhammaṃ parijānāti, so tīhi pariññāhi parijānāti ñātapariññāya tīraṇapariññāya pahānapariññāyāti. Tattha katamā ñātapariññā? Sabbadhammaṃ jānāti ‘‘ime ajjhattikā, ime bāhirā, idamassa lakkhaṇaṃ, imāni rasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānī’’ti, ayaṃ ñātapariññā. Katamā tīraṇapariññā? Evaṃ ñātaṃ katvā labbhamānavasena sabbadhammaṃ tīreti ‘‘aniccato dukkhato rogato’’tiādinā (saṃ. ni. 3.122), ayaṃ tīraṇapariññā. Katamā pahānapariññā? Evaṃ tīrayitvā aggamaggena dhammesu chandarāgaṃ pajahati, ayaṃ pahānapariññāti. Imā pariññāyo sandhāya ‘‘so abhiññāpāragū pariññāpāragū pahānapāragū’’ti āha.

    ભાવનાપારગૂતિ ભાવનાય કોટિં પત્વા મગ્ગવસેન નિબ્બાનપારં ગતો. સચ્છિકિરિયાપારગૂતિ ફલનિબ્બાનવસેન સચ્છિ કિરિયાફલનિબ્બાનપારં ગતો. સમાપત્તિપારગૂતિ અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં પારં પત્તો. સબ્બધમ્માનન્તિ પઞ્ચક્ખન્ધાદિસબ્બધમ્માનં. સબ્બદુક્ખાનન્તિ જાતિદુક્ખાદિસબ્બદુક્ખાનં. સબ્બકિલેસાનન્તિ કાયદુચ્ચરિતાદિસબ્બકિલેસાનં. અરિયમગ્ગાનન્તિ સોતાપત્તિમગ્ગાદિચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં . નિરોધસ્સાતિ નિબ્બાનસ્સ. સબ્બસમાપત્તીનન્તિ સબ્બાસમ્પિ અટ્ઠન્નં રૂપારૂપસમાપત્તીનં. સોતિ સો અરિયો. વસિપ્પત્તોતિ વસીભાવપ્પત્તો. અથ વા કન્તભાવં ઇસ્સરિયભાવં નિપ્ફન્નભાવં પત્તો. પારમિપ્પત્તોતિ પારમીતિ અવસાનં નિટ્ઠાનં, ઉત્તમભાવં વા તં પત્તો. કત્થ પત્તોતિ આહ ‘‘અરિયસ્મિં સીલસ્મિ’’ન્તિઆદિ. તત્થ અરિયસ્મિં સીલસ્મિન્તિ નિદ્દોસે સીલસ્મિં. અરિયસ્મિં સમાધિસ્મિન્તિ નિદ્દોસે સમાધિસ્મિં. અરિયાય પઞ્ઞાયાતિ નિદ્દોસાય પઞ્ઞાય. અરિયાય વિમુત્તિયાતિ નિદ્દોસાય ફલવિમુત્તિયા. પુરિમેન વાચાકમ્મન્તાજીવા ગહિતા, દુતિયેન વાયામસતિસમાધયો ગહિતા, તતિયેન વિતક્કસમ્માદિટ્ઠિયો ગહિતા, ચતુત્થેન તંસમ્પયુત્તા સેસધમ્મા ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.

    Bhāvanāpāragūti bhāvanāya koṭiṃ patvā maggavasena nibbānapāraṃ gato. Sacchikiriyāpāragūti phalanibbānavasena sacchi kiriyāphalanibbānapāraṃ gato. Samāpattipāragūti aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ pāraṃ patto. Sabbadhammānanti pañcakkhandhādisabbadhammānaṃ. Sabbadukkhānanti jātidukkhādisabbadukkhānaṃ. Sabbakilesānanti kāyaduccaritādisabbakilesānaṃ. Ariyamaggānanti sotāpattimaggādicatunnaṃ ariyamaggānaṃ . Nirodhassāti nibbānassa. Sabbasamāpattīnanti sabbāsampi aṭṭhannaṃ rūpārūpasamāpattīnaṃ. Soti so ariyo. Vasippattoti vasībhāvappatto. Atha vā kantabhāvaṃ issariyabhāvaṃ nipphannabhāvaṃ patto. Pāramippattoti pāramīti avasānaṃ niṭṭhānaṃ, uttamabhāvaṃ vā taṃ patto. Kattha pattoti āha ‘‘ariyasmiṃ sīlasmi’’ntiādi. Tattha ariyasmiṃ sīlasminti niddose sīlasmiṃ. Ariyasmiṃ samādhisminti niddose samādhismiṃ. Ariyāya paññāyāti niddosāya paññāya. Ariyāya vimuttiyāti niddosāya phalavimuttiyā. Purimena vācākammantājīvā gahitā, dutiyena vāyāmasatisamādhayo gahitā, tatiyena vitakkasammādiṭṭhiyo gahitā, catutthena taṃsampayuttā sesadhammā gahitāti veditabbā.

    અન્તગતોતિ મગ્ગેન સઙ્ખારલોકન્તં ગતો. અન્તપ્પત્તોતિ તમેવ લોકન્તં ફલેન પત્તો. કોટિગતોતિ મગ્ગેન સઙ્ખારકોટિં ગતો. કોટિપ્પત્તોતિ તમેવ કોટિં ફલેન પત્તો. પરિયન્તગતોતિ મગ્ગેન ખન્ધાયતનાદિલોકપરિયન્તં પરિચ્છેદં પરિવટુમં કત્વા ગતો. પરિયન્તપ્પત્તોતિ તમેવ લોકં ફલેન પરિયન્તં કત્વા પત્તો. વોસાનગતોતિ મગ્ગેન અવસાનં ગતો. વોસાનપ્પત્તોતિ ફલેન અવસાનં પત્તો. તાણગતોતિ મગ્ગેન તાયનં ગતો. તાણપ્પત્તોતિ ફલેન તાયનં પત્તો. લેણગતોતિ મગ્ગેન નિલીયનં ગતો. લેણપ્પત્તોતિ તં ફલેન નિલીયનં પત્તો. સરણગતોતિ મગ્ગેન પતિટ્ઠં ગતો. સરણપ્પત્તોતિ ફલેન સરણં પત્તો . અભયગતોતિ મગ્ગેન નિબ્ભયં ગતો. અભયપ્પત્તોતિ ફલેન નિબ્ભયં નિબ્બાનં પત્તો. અચ્ચુતગતોતિ ચુતિવિરહિતં નિબ્બાનં મગ્ગેન ગતો. અચ્ચુતપ્પત્તોતિ તં ફલેન પત્તો. અમતગતોતિ મરણરહિતં નિબ્બાનં મગ્ગેન ગતો. અમતપ્પત્તોતિ તં ફલેન પત્તો. નિબ્બાનગતોતિ તણ્હાવાનતો નિક્ખન્તં નિબ્બાનં મગ્ગેન ગતો. નિબ્બાનપ્પત્તોતિ તમેવ ફલેન પત્તો. સો વુટ્ઠવાસોતિ સો અરહા દસસુ અરિયવાસેસુ વસિ પરિવસિ વુટ્ઠો વુટ્ઠાતિ ચ વુટ્ઠવાસો. ચિણ્ણચરણોતિ સીલેન સહ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસીતિ ચિણ્ણચરણો. ગતદ્ધોતિ સંસારદ્ધાનં અતિક્કન્તો. ગતદિસોતિ સુપિનન્તેનપિ અગતપુબ્બં નિબ્બાનદિસં ગતો. ગતકોટિકોતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનકોટિં ગતો હુત્વા ઠિતો. પાલિતબ્રહ્મચરિયોતિ રક્ખિતબ્રહ્મચરિયો. ઉત્તમદિટ્ઠિપ્પત્તોતિ ઉત્તમં સમ્માદિટ્ઠિં પત્તો. પટિવિદ્ધાકુપ્પોતિ અકુપ્પં અચલનં અરહત્તફલં પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતો. સચ્છિકતનિરોધોતિ નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકત્વા ઠિતો.

    Antagatoti maggena saṅkhāralokantaṃ gato. Antappattoti tameva lokantaṃ phalena patto. Koṭigatoti maggena saṅkhārakoṭiṃ gato. Koṭippattoti tameva koṭiṃ phalena patto. Pariyantagatoti maggena khandhāyatanādilokapariyantaṃ paricchedaṃ parivaṭumaṃ katvā gato. Pariyantappattoti tameva lokaṃ phalena pariyantaṃ katvā patto. Vosānagatoti maggena avasānaṃ gato. Vosānappattoti phalena avasānaṃ patto. Tāṇagatoti maggena tāyanaṃ gato. Tāṇappattoti phalena tāyanaṃ patto. Leṇagatoti maggena nilīyanaṃ gato. Leṇappattoti taṃ phalena nilīyanaṃ patto. Saraṇagatoti maggena patiṭṭhaṃ gato. Saraṇappattoti phalena saraṇaṃ patto . Abhayagatoti maggena nibbhayaṃ gato. Abhayappattoti phalena nibbhayaṃ nibbānaṃ patto. Accutagatoti cutivirahitaṃ nibbānaṃ maggena gato. Accutappattoti taṃ phalena patto. Amatagatoti maraṇarahitaṃ nibbānaṃ maggena gato. Amatappattoti taṃ phalena patto. Nibbānagatoti taṇhāvānato nikkhantaṃ nibbānaṃ maggena gato. Nibbānappattoti tameva phalena patto. Sovuṭṭhavāsoti so arahā dasasu ariyavāsesu vasi parivasi vuṭṭho vuṭṭhāti ca vuṭṭhavāso. Ciṇṇacaraṇoti sīlena saha aṭṭhasu samāpattīsu ciṇṇavasīti ciṇṇacaraṇo. Gataddhoti saṃsāraddhānaṃ atikkanto. Gatadisoti supinantenapi agatapubbaṃ nibbānadisaṃ gato. Gatakoṭikoti anupādisesanibbānakoṭiṃ gato hutvā ṭhito. Pālitabrahmacariyoti rakkhitabrahmacariyo. Uttamadiṭṭhippattoti uttamaṃ sammādiṭṭhiṃ patto. Paṭividdhākuppoti akuppaṃ acalanaṃ arahattaphalaṃ paṭivijjhitvā ṭhito. Sacchikatanirodhoti nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikatvā ṭhito.

    દુક્ખં તસ્સ પરિઞ્ઞાતન્તિ તિવિધં દુક્ખં તેન સમતિક્કમિત્વા પરિચ્છિન્નં. અભિઞ્ઞેય્યન્તિ સભાવલક્ખણાવબોધવસેન સોભનેન આકારેન જાનિતબ્બં. અભિઞ્ઞાતન્તિ અધિકેન ઞાણેન ઞાતં. પરિઞ્ઞેય્યન્તિ સામઞ્ઞલક્ખણાવબોધવસેન કિચ્ચસમાપન્નવસેન ચ બ્યાપિત્વા પરિજાનિતબ્બં. પરિઞ્ઞાતન્તિ સમન્તતો ઞાતં. ભાવેતબ્બન્તિ વડ્ઢેતબ્બં. સચ્છિકાતબ્બન્તિ પચ્ચક્ખં કાતબ્બં. દુવિધા હિ સચ્છિકિરિયા પટિલાભસચ્છિકિરિયા આરમ્મણસચ્છિકિરિયા ચાતિ.

    Dukkhaṃ tassa pariññātanti tividhaṃ dukkhaṃ tena samatikkamitvā paricchinnaṃ. Abhiññeyyanti sabhāvalakkhaṇāvabodhavasena sobhanena ākārena jānitabbaṃ. Abhiññātanti adhikena ñāṇena ñātaṃ. Pariññeyyanti sāmaññalakkhaṇāvabodhavasena kiccasamāpannavasena ca byāpitvā parijānitabbaṃ. Pariññātanti samantato ñātaṃ. Bhāvetabbanti vaḍḍhetabbaṃ. Sacchikātabbanti paccakkhaṃ kātabbaṃ. Duvidhā hi sacchikiriyā paṭilābhasacchikiriyā ārammaṇasacchikiriyā cāti.

    ઉક્ખિત્તપલિઘોતિ એત્થ પલિઘોતિ વટ્ટમૂલિકા અવિજ્જા. અયઞ્હિ દુક્ખિપનટ્ઠેન ‘‘પલિઘો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેસ તસ્સા ઉક્ખિત્તત્તા ‘‘ઉક્ખિત્તપલિઘો’’તિ વુત્તો. સંકિણ્ણપરિખોતિ પરિખા વુચ્ચતિ પુનબ્ભવદાયકો ભવેસુ જાયનવસેન ચેવ સંસરણવસેન ચ ‘‘જાતિસંસારો’’તિ લદ્ધનામાનં પુનબ્ભવક્ખન્ધાનં પચ્ચયો કમ્માભિસઙ્ખારો. સો હિ પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિકરણવસેન પરિક્ખિપિત્વા ઠિતત્તા ‘‘પરિખા’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેસ તસ્સા સંકિણ્ણત્તા વિકિણ્ણત્તા ‘‘સંકિણ્ણપરિખો’’તિ વુત્તો. અબ્બૂળ્હેસિકોતિ એસિકાતિ વટ્ટમૂલિકા તણ્હા. અયઞ્હિ ગમ્ભીરાનુગતટ્ઠેન ‘‘એસિકા’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેસ તસ્સા અબ્બૂળ્હત્તા લુઞ્ચિત્વા છડ્ડિતત્તા ‘‘અબ્બૂળ્હેસિકો’’તિ વુચ્ચતિ. નિરગ્ગળોતિ અગ્ગળં વુચ્ચન્તિ ઓરમ્ભાગજનકાનિ કામભવે ઉપ્પત્તિપચ્ચયાનિ ઓરમ્ભાગિયાનિ. એતાનિ હિ મહાકવાટં વિય નગરદ્વારં ચિત્તં પિદહિત્વા ઠિતત્તા ‘‘અગ્ગળ’’ન્તિ વુચ્ચન્તિ . તેનેસ તેસં નિરગ્ગળત્તા ભિન્નત્તા ‘‘નિરગ્ગળો’’તિ વુત્તો. અરિયોતિ નિક્કિલેસો પરિસુદ્ધો. પન્નદ્ધજોતિ પાતિતમાનદ્ધજો. પન્નભારોતિ ખન્ધભારકિલેસભારઅભિસઙ્ખારભારપઞ્ચકામગુણભારા પન્ના ઓરોપિતા અસ્સાતિ પન્નભારો. અપિ ચ ઇધ માનભારસ્સેવ ઓરોપિતત્તા ‘‘પન્નભારો’’તિ અધિપ્પેતો. વિસંયુત્તોતિ ચતૂહિ યોગેહિ સબ્બકિલેસેહિ ચ વિસંયુત્તો. ઇધ પન માનયોગેનેવ વિસંયુત્તત્તા ‘‘વિસંયુત્તો’’તિ અધિપ્પેતો.

    Ukkhittapalighoti ettha palighoti vaṭṭamūlikā avijjā. Ayañhi dukkhipanaṭṭhena ‘‘paligho’’ti vuccati. Tenesa tassā ukkhittattā ‘‘ukkhittapaligho’’ti vutto. Saṃkiṇṇaparikhoti parikhā vuccati punabbhavadāyako bhavesu jāyanavasena ceva saṃsaraṇavasena ca ‘‘jātisaṃsāro’’ti laddhanāmānaṃ punabbhavakkhandhānaṃ paccayo kammābhisaṅkhāro. So hi punappunaṃ uppattikaraṇavasena parikkhipitvā ṭhitattā ‘‘parikhā’’ti vuccati. Tenesa tassā saṃkiṇṇattā vikiṇṇattā ‘‘saṃkiṇṇaparikho’’ti vutto. Abbūḷhesikoti esikāti vaṭṭamūlikā taṇhā. Ayañhi gambhīrānugataṭṭhena ‘‘esikā’’ti vuccati. Tenesa tassā abbūḷhattā luñcitvā chaḍḍitattā ‘‘abbūḷhesiko’’ti vuccati. Niraggaḷoti aggaḷaṃ vuccanti orambhāgajanakāni kāmabhave uppattipaccayāni orambhāgiyāni. Etāni hi mahākavāṭaṃ viya nagaradvāraṃ cittaṃ pidahitvā ṭhitattā ‘‘aggaḷa’’nti vuccanti . Tenesa tesaṃ niraggaḷattā bhinnattā ‘‘niraggaḷo’’ti vutto. Ariyoti nikkileso parisuddho. Pannaddhajoti pātitamānaddhajo. Pannabhāroti khandhabhārakilesabhāraabhisaṅkhārabhārapañcakāmaguṇabhārā pannā oropitā assāti pannabhāro. Api ca idha mānabhārasseva oropitattā ‘‘pannabhāro’’ti adhippeto. Visaṃyuttoti catūhi yogehi sabbakilesehi ca visaṃyutto. Idha pana mānayogeneva visaṃyuttattā ‘‘visaṃyutto’’ti adhippeto.

    એત્તાવતા થેરેન મગ્ગેન કિલેસે ખેપેત્વા નિરોધસયનવરગતસ્સ ખીણાસવસ્સ નિબ્બાનારમ્મણં ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા વિહરણકાલો દસ્સિતો. યથા હિ દ્વે નગરાનિ એકં ચોરનગરં, એકં ખેમનગરં. અથ એકસ્સ મહાયોધસ્સ એવં ઇચ્છા ઉપ્પજ્જેય્ય ‘‘યાવિમં ચોરનગરં તિટ્ઠતિ, તાવ ખેમનગરં ભયતો ન મુચ્ચતિ. ચોરનગરં અનગરં કરિસ્સામી’’તિ સન્નાહં કત્વા ખગ્ગં ગહેત્વા ચોરનગરં ઉપસઙ્કમિત્વા નગરદ્વારે ઉસ્સાપિતે એસિકત્થમ્ભે ખગ્ગેન છિન્દિત્વા સદ્ધિં દ્વારબાહાહિ કવાટં ભિન્દિત્વા પલિઘં ઉક્ખિપિત્વા પાકારં ભિન્દન્તો પરિખં સંકિરિત્વા નગરસોભનત્થાય ઉસ્સાપિતે ધજે પાતેત્વા નગરં અગ્ગિના ઝાપેત્વા ખેમનગરં પવિસિત્વા ઉપરિપાસાદમારુય્હ ઞાતિગણપરિવુતો સુરસભોજનં ભુઞ્જેય્ય. એવં ચોરનગરં વિય સક્કાયો, ખેમનગરં વિય નિબ્બાનં, મહાયોધો વિય યોગાવચરો. તસ્સેવં હોતિ ‘‘યાવ સક્કાયવટ્ટં વટ્ટતિ, તાવ દ્વત્તિંસકમ્મકારણેહિ અટ્ઠનવુતિરોગેહિ પઞ્ચવીસતિમહબ્ભયેહિ ચ પરિમુચ્ચનં નત્થી’’તિ. સો મહાયોધો વિય સન્નાહં સીલસન્નાહં કત્વા પઞ્ઞાતિણ્હખગ્ગં ગહેત્વા ખગ્ગેન એસિકત્થમ્ભે વિય અરહત્તમગ્ગેન તણ્હેસિકં છિન્દિત્વા, સો યોધો સદ્વારબાહકં નગરકવાટં વિય પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનગ્ગળં ઉગ્ઘોટેત્વા, સો યોધો પલિઘં વિય અવિજ્જાપલિઘં ઉક્ખિપિત્વા, સો યોધો પાકારં ભિન્દન્તો પરિખં વિય કમ્માભિસઙ્ખારપાકારં ભિન્દન્તો જાતિસંસારપરિખં સંકિરિત્વા, સો યોધો નગરસોભનત્થાય ઉસ્સાપિતે ધજે વિય માનદ્ધજે પાતેત્વા સક્કાયનગરં ઝાપેત્વા, સો યોધો ખેમનગરં પવિસિત્વા ઉપરિપાસાદે સુરસભોજનં ભુઞ્જન્તો વિય નિબ્બાનનગરં પવિસિત્વા અમતનિરોધારમ્મણં ફલસમાપત્તિસુખં અનુભવમાનો કાલં વીતિનામેતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા (અ॰ નિ॰ ૫.૭૧) –

    Ettāvatā therena maggena kilese khepetvā nirodhasayanavaragatassa khīṇāsavassa nibbānārammaṇaṃ phalasamāpattiṃ appetvā viharaṇakālo dassito. Yathā hi dve nagarāni ekaṃ coranagaraṃ, ekaṃ khemanagaraṃ. Atha ekassa mahāyodhassa evaṃ icchā uppajjeyya ‘‘yāvimaṃ coranagaraṃ tiṭṭhati, tāva khemanagaraṃ bhayato na muccati. Coranagaraṃ anagaraṃ karissāmī’’ti sannāhaṃ katvā khaggaṃ gahetvā coranagaraṃ upasaṅkamitvā nagaradvāre ussāpite esikatthambhe khaggena chinditvā saddhiṃ dvārabāhāhi kavāṭaṃ bhinditvā palighaṃ ukkhipitvā pākāraṃ bhindanto parikhaṃ saṃkiritvā nagarasobhanatthāya ussāpite dhaje pātetvā nagaraṃ agginā jhāpetvā khemanagaraṃ pavisitvā uparipāsādamāruyha ñātigaṇaparivuto surasabhojanaṃ bhuñjeyya. Evaṃ coranagaraṃ viya sakkāyo, khemanagaraṃ viya nibbānaṃ, mahāyodho viya yogāvacaro. Tassevaṃ hoti ‘‘yāva sakkāyavaṭṭaṃ vaṭṭati, tāva dvattiṃsakammakāraṇehi aṭṭhanavutirogehi pañcavīsatimahabbhayehi ca parimuccanaṃ natthī’’ti. So mahāyodho viya sannāhaṃ sīlasannāhaṃ katvā paññātiṇhakhaggaṃ gahetvā khaggena esikatthambhe viya arahattamaggena taṇhesikaṃ chinditvā, so yodho sadvārabāhakaṃ nagarakavāṭaṃ viya pañcorambhāgiyasaṃyojanaggaḷaṃ ugghoṭetvā, so yodho palighaṃ viya avijjāpalighaṃ ukkhipitvā, so yodho pākāraṃ bhindanto parikhaṃ viya kammābhisaṅkhārapākāraṃ bhindanto jātisaṃsāraparikhaṃ saṃkiritvā, so yodho nagarasobhanatthāya ussāpite dhaje viya mānaddhaje pātetvā sakkāyanagaraṃ jhāpetvā, so yodho khemanagaraṃ pavisitvā uparipāsāde surasabhojanaṃ bhuñjanto viya nibbānanagaraṃ pavisitvā amatanirodhārammaṇaṃ phalasamāpattisukhaṃ anubhavamāno kālaṃ vītināmeti. Vuttañhetaṃ bhagavatā (a. ni. 5.71) –

    ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઉક્ખિત્તપલિઘો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અવિજ્જા પહીના હોતિ ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઉક્ખિત્તપલિઘો હોતિ.

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu ukkhittapaligho hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno avijjā pahīnā hoti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu ukkhittapaligho hoti.

    ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સંકિણ્ણપરિખો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો પોનોભવિકો જાતિસંસારો પહીનો હોતિ…પે॰… એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સંકિણ્ણપરિખો હોતિ.

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu saṃkiṇṇaparikho hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno ponobhaviko jātisaṃsāro pahīno hoti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu saṃkiṇṇaparikho hoti.

    ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અબ્બૂળ્હેસિકો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો તણ્હા પહીના હોતિ…પે॰… એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અબ્બૂળ્હેસિકો હોતિ.

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu abbūḷhesiko hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno taṇhā pahīnā hoti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu abbūḷhesiko hoti.

    ‘‘કથઞ્ચ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ નિરગ્ગળો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ પહીનાનિ હોન્તિ…પે॰… એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ નિરગ્ગળો હોતિ.

    ‘‘Kathañca , bhikkhave, bhikkhu niraggaḷo hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno pañcorambhāgiyāni saṃyojanāni pahīnāni honti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu niraggaḷo hoti.

    ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરિયો પન્નદ્ધજો પન્નભારો વિસંયુત્તો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અસ્મિમાનો પહીનો હોતિ ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો અનભાવંકતો આયતિં અનુપ્પાદધમ્મો. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરિયો પન્નદ્ધજો પન્નભારો વિસંયુત્તો હોતિ (અ॰ નિ॰ ૫.૭૧).

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhāro visaṃyutto hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno asmimāno pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhāro visaṃyutto hoti (a. ni. 5.71).

    ‘‘એવં વિમુત્તચિત્તં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખું સઇન્દા દેવા સબ્રહ્મકા સપજાપતિકા અન્વેસં નાધિગચ્છન્તિ ‘ઇદંનિસ્સિતં તથાગતસ્સ વિઞ્ઞાણ’’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૬).

    ‘‘Evaṃ vimuttacittaṃ kho, bhikkhave, bhikkhuṃ saindā devā sabrahmakā sapajāpatikā anvesaṃ nādhigacchanti ‘idaṃnissitaṃ tathāgatassa viññāṇa’’’nti (ma. ni. 1.246).

    પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનોતિ કામચ્છન્દાદિપઞ્ચઙ્ગાનિ વિવિધેહિ ઉપાયેહિ પજહિત્વા ઠિતો. વુત્તઞ્હેતં –

    Pañcaṅgavippahīnoti kāmacchandādipañcaṅgāni vividhehi upāyehi pajahitvā ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘કથઞ્ચાવુસો , ભિક્ખુ પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનો હોતિ? ઇધાવુસો, ભિક્ખુનો કામચ્છન્દો પહીનો હોતિ, બ્યાપાદો પહીનો હોતિ, થિનમિદ્ધં પહીનં હોતિ, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહીનં હોતિ, વિચિકિચ્છા પહીના હોતિ. એવં ખો, આવુસો, ભિક્ખુ પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનો હોતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૪૮, ૩૬૦).

    ‘‘Kathañcāvuso , bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti? Idhāvuso, bhikkhuno kāmacchando pahīno hoti, byāpādo pahīno hoti, thinamiddhaṃ pahīnaṃ hoti, uddhaccakukkuccaṃ pahīnaṃ hoti, vicikicchā pahīnā hoti. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    છળઙ્ગસમન્નાગતોતિ છન્નં અઙ્ગાનં પૂરેત્વા છસુ દ્વારેસુ રૂપાદિઆરમ્મણે પટિઘાનુનયં વજ્જેત્વા ઉપેક્ખાવસેન સતો સમ્પજાનો હુત્વા વિહરણવસેન છળઙ્ગાનિ પૂરેત્વા પરિપુણ્ણં કત્વા ઠિતત્તા ‘‘છળઙ્ગસમન્નાગતો’’તિ વુત્તો. વુત્તઞ્હેતં –

    Chaḷaṅgasamannāgatoti channaṃ aṅgānaṃ pūretvā chasu dvāresu rūpādiārammaṇe paṭighānunayaṃ vajjetvā upekkhāvasena sato sampajāno hutvā viharaṇavasena chaḷaṅgāni pūretvā paripuṇṇaṃ katvā ṭhitattā ‘‘chaḷaṅgasamannāgato’’ti vutto. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘કથઞ્ચાવુસો, ભિક્ખુ છળઙ્ગસમન્નાગતો હોતિ? ઇધાવુસો, ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો, ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા, જિવ્હાય રસં સાયિત્વા, કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા, મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો, ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. એવં ખો, આવુસો, ભિક્ખુ છળઙ્ગસમન્નાગતો હોતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૪૮, ૩૬૦).

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hoti? Idhāvuso, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā, jivhāya rasaṃ sāyitvā, kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā, manasā dhammaṃ viññāya neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    એકારક્ખોતિ સતિઆરક્ખેન એકો ઉત્તમો આરક્ખો અસ્સાતિ એકારક્ખો. વુત્તઞ્હેતં –

    Ekārakkhoti satiārakkhena eko uttamo ārakkho assāti ekārakkho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘કથઞ્ચાવુસો, ભિક્ખુ એકારક્ખો હોતિ? ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સતારક્ખેન ચેતસા સમન્નાગતો વિહરતિ. એવં ખો, આવુસો, ભિક્ખુ એકારક્ખો હોતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૪૮, ૩૬૦).

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu ekārakkho hoti? Idhāvuso, bhikkhu satārakkhena cetasā samannāgato viharati. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu ekārakkho hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    ચતુરાપસ્સેનોતિ પઞ્ઞાય પટિસેવનપરિવજ્જનવિનોદનપજહનાનં વસેન ચતુન્નં અપસ્સયાનં ઇતો ચિતો ચ અપરિવત્તમાનાનં વસેન ચતુરાપસ્સેનો, તેસં પાપુણિત્વા ઠિતો. વુત્તઞ્હેતં –

    Caturāpassenoti paññāya paṭisevanaparivajjanavinodanapajahanānaṃ vasena catunnaṃ apassayānaṃ ito cito ca aparivattamānānaṃ vasena caturāpasseno, tesaṃ pāpuṇitvā ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘કથઞ્ચાવુસો, ભિક્ખુ ચતુરાપસ્સેનો હોતિ? ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સઙ્ખાયેકં પટિસેવતિ, સઙ્ખાયેકં પરિવજ્જેતિ. સઙ્ખાયેકં વિનોદેતિ, સઙ્ખાયેકં પજહતી’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૩.૩૪૮, ૩૬૦) નયેન વિત્થારેતબ્બં.

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu caturāpasseno hoti? Idhāvuso, bhikkhu saṅkhāyekaṃ paṭisevati, saṅkhāyekaṃ parivajjeti. Saṅkhāyekaṃ vinodeti, saṅkhāyekaṃ pajahatī’’tiādinā (dī. ni. 3.348, 360) nayena vitthāretabbaṃ.

    પણુન્નપચ્ચેકસચ્ચોતિ ‘‘ઇદમેવ દસ્સનં સચ્ચં, ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ એવં પાટિએક્કં ગહિતત્તા પચ્ચેકસઙ્ખાતાનિ દિટ્ઠિસચ્ચાનિ પણુન્નાનિ નિહટાનિ પહીનાનિ અસ્સાતિ પણુન્નપચ્ચેકસચ્ચો.

    Paṇunnapaccekasaccoti ‘‘idameva dassanaṃ saccaṃ, idameva sacca’’nti evaṃ pāṭiekkaṃ gahitattā paccekasaṅkhātāni diṭṭhisaccāni paṇunnāni nihaṭāni pahīnāni assāti paṇunnapaccekasacco.

    સમવયસટ્ઠેસનોતિ એત્થ અવયાતિ અનૂના. સટ્ઠાતિ વિસ્સટ્ઠા. સમ્મા અવયા સટ્ઠા એસના અસ્સાતિ સમવયસટ્ઠેસનો. સમ્મા વિસ્સટ્ઠસબ્બએસનોતિ અત્થો. કેવલીતિ પરિપુણ્ણો. વુસિતવાતિ વુસિતબ્રહ્મચરિયો, ગરુસંવાસે અરિયમગ્ગેપિ દસસુ અરિયવાસેસુપિ વુસિતવન્તો. ઉત્તમપુરિસોતિ ખીણકિલેસત્તા વિસેસપુરિસો આજઞ્ઞપુરિસો. પરમપુરિસોતિ ઉત્તમપુરિસો, પરમં વા પટિલાભં પત્તત્તા ઉત્તમં પત્તબ્બં અરહત્તપટિલાભં પત્તો અનુત્તરપુઞ્ઞક્ખેત્તભૂતો ઉત્તમપુરિસો, તેનેવત્થેન પરમપુરિસો. અનુત્તરં સમાપત્તિં સમાપજ્જિતું અમતં પટિલાભં પત્તત્તા પરમપત્તિપ્પત્તો. અથ વા ‘‘ઘરાવાસે આદીનવં સઞ્જાનિત્વા સાસનપવિસનવસેન ઉત્તમપુરિસો. અત્તભાવે આદીનવં સઞ્જાનિત્વા વિપસ્સનાપવિસનવસેન પરમપુરિસો. કિલેસે આદીનવં સઞ્જાનિત્વા અરિયભૂમન્તરં પવિટ્ઠો પરમપત્તિપ્પત્તોતિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ.

    Samavayasaṭṭhesanoti ettha avayāti anūnā. Saṭṭhāti vissaṭṭhā. Sammā avayā saṭṭhā esanā assāti samavayasaṭṭhesano. Sammā vissaṭṭhasabbaesanoti attho. Kevalīti paripuṇṇo. Vusitavāti vusitabrahmacariyo, garusaṃvāse ariyamaggepi dasasu ariyavāsesupi vusitavanto. Uttamapurisoti khīṇakilesattā visesapuriso ājaññapuriso. Paramapurisoti uttamapuriso, paramaṃ vā paṭilābhaṃ pattattā uttamaṃ pattabbaṃ arahattapaṭilābhaṃ patto anuttarapuññakkhettabhūto uttamapuriso, tenevatthena paramapuriso. Anuttaraṃ samāpattiṃ samāpajjituṃ amataṃ paṭilābhaṃ pattattā paramapattippatto. Atha vā ‘‘gharāvāse ādīnavaṃ sañjānitvā sāsanapavisanavasena uttamapuriso. Attabhāve ādīnavaṃ sañjānitvā vipassanāpavisanavasena paramapuriso. Kilese ādīnavaṃ sañjānitvā ariyabhūmantaraṃ paviṭṭho paramapattippattoti evameke vaṇṇayanti.

    નેવાચિનતીતિ કુસલાકુસલાનં પહીનત્તા તેસં વિપાકં ન વડ્ઢેતિ. નાપચિનતીતિ ફલે ઠિતત્તા ન વિદ્ધંસેતિ. અપચિનિત્વા ઠિતોતિ પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાને ઠિતત્તા કિલેસે વિદ્ધંસેત્વા ઠિતો. ઇતો પરં તીહિપિ પદેહિ મગ્ગફલવસેનેવ યોજેતબ્બં. નેવ પજહતીતિ પહાતબ્બાભાવેન કિલેસે ન પજહતિ. ન ઉપાદિયતીતિ તણ્હામાનદિટ્ઠીહિ ગહેતબ્બાભાવતો તેહિ ન ગણ્હાતિ. પજહિત્વા ઠિતોતિ ચજિત્વા ઠિતો. નેવ સંસિબ્બતીતિ તણ્હાવસેન નેવ સંસિબ્બતિ. ન ઉસ્સિનેતીતિ માનવસેન ન ઉક્કંસતિ. વિસિનિત્વા ઠિતોતિ તણ્હાસંસીવનં અકત્વા ઠિતોતિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ. નેવ વિધૂપેતીતિ કિલેસગ્ગિં ન નિબ્બાપેતિ. ન સન્ધૂપેતીતિ કિલેસગ્ગિં ન જાલાપેતિ. વિધૂપેત્વા ઠિતોતિ તં નિબ્બાપેત્વા ઠિતો.

    Nevācinatīti kusalākusalānaṃ pahīnattā tesaṃ vipākaṃ na vaḍḍheti. Nāpacinatīti phale ṭhitattā na viddhaṃseti. Apacinitvā ṭhitoti paṭippassaddhipahāne ṭhitattā kilese viddhaṃsetvā ṭhito. Ito paraṃ tīhipi padehi maggaphalavaseneva yojetabbaṃ. Neva pajahatīti pahātabbābhāvena kilese na pajahati. Na upādiyatīti taṇhāmānadiṭṭhīhi gahetabbābhāvato tehi na gaṇhāti. Pajahitvā ṭhitoti cajitvā ṭhito. Neva saṃsibbatīti taṇhāvasena neva saṃsibbati. Na ussinetīti mānavasena na ukkaṃsati. Visinitvā ṭhitoti taṇhāsaṃsīvanaṃ akatvā ṭhitoti evameke vaṇṇayanti. Neva vidhūpetīti kilesaggiṃ na nibbāpeti. Na sandhūpetīti kilesaggiṃ na jālāpeti. Vidhūpetvā ṭhitoti taṃ nibbāpetvā ṭhito.

    અસેક્ખેન સીલક્ખન્ધેનાતિ સિક્ખિતબ્બાભાવેન અસેક્ખેન વાચાકમ્મન્તાજીવસીલક્ખન્ધેન સીલરાસિના સમન્નાગતત્તા ઠિતો, અપરિહીનભાવેન ઠિતો. સમાધિક્ખન્ધેનાતિ વાયામસતીહિ સમ્પયુત્તેન સમાધિના. વિમુત્તિક્ખન્ધેનાતિ ફલવિમુત્તિસમ્પયુત્તક્ખન્ધેન. વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધેનાતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણેન. સચ્ચં સમ્પટિપાદિયિત્વાતિ ચતુઅરિયસચ્ચં સભાવવસેન સકસન્તાને સમ્પાદિયિત્વા પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતો. એજં સમતિક્કમિત્વાતિ કમ્પનતણ્હં અતિક્કમિત્વા. કિલેસગ્ગિન્તિ રાગાદિકિલેસગ્ગિં. પરિયાદિયિત્વાતિ ખેપેત્વા નિબ્બાપેત્વા. અપરિગમનતાયાતિ સંસારે અગમનભાવેન પુનાગમનાભાવેનાતિ અત્થો. કટં સમાદાયાતિ જયગ્ગાહં ગહેત્વા. મુત્તિપટિસેવનતાયાતિ સબ્બકિલેસેહિ મુચ્ચિત્વા રૂપાદિઆરમ્મણસેવનવસેન. અથ વા સબ્બકિલેસેહિ મુત્તફલસમાપત્તિસેવનવસેન. મેત્તાય પારિસુદ્ધિયાતિ ઉપક્કિલેસમુત્તાય પરિસુદ્ધભાવે ઠિતાય મેત્તાય ઠિતો. કરુણાદીસુપિ એસેવ નયો.

    Asekkhenasīlakkhandhenāti sikkhitabbābhāvena asekkhena vācākammantājīvasīlakkhandhena sīlarāsinā samannāgatattā ṭhito, aparihīnabhāvena ṭhito. Samādhikkhandhenāti vāyāmasatīhi sampayuttena samādhinā. Vimuttikkhandhenāti phalavimuttisampayuttakkhandhena. Vimuttiñāṇadassanakkhandhenāti paccavekkhaṇañāṇena. Saccaṃ sampaṭipādiyitvāti catuariyasaccaṃ sabhāvavasena sakasantāne sampādiyitvā paṭivijjhitvā ṭhito. Ejaṃ samatikkamitvāti kampanataṇhaṃ atikkamitvā. Kilesagginti rāgādikilesaggiṃ. Pariyādiyitvāti khepetvā nibbāpetvā. Aparigamanatāyāti saṃsāre agamanabhāvena punāgamanābhāvenāti attho. Kaṭaṃ samādāyāti jayaggāhaṃ gahetvā. Muttipaṭisevanatāyāti sabbakilesehi muccitvā rūpādiārammaṇasevanavasena. Atha vā sabbakilesehi muttaphalasamāpattisevanavasena. Mettāya pārisuddhiyāti upakkilesamuttāya parisuddhabhāve ṭhitāya mettāya ṭhito. Karuṇādīsupi eseva nayo.

    અચ્ચન્તપારિસુદ્ધિયાતિ અતિક્કન્તપરિસુદ્ધભાવેન પરિસુદ્ધિયા અન્તં પાપુણિત્વા ઠિતો. અતમ્મયતાયાતિ તણ્હાદિટ્ઠિમાના ‘‘તમ્મયા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તેસં અભાવો અતમ્મયતા, તાય તણ્હાદિટ્ઠિમાનવિરહિતતાય ઠિતો. વુત્તઞ્હેતં –

    Accantapārisuddhiyāti atikkantaparisuddhabhāvena parisuddhiyā antaṃ pāpuṇitvā ṭhito. Atammayatāyāti taṇhādiṭṭhimānā ‘‘tammayā’’ti vuccanti. Tesaṃ abhāvo atammayatā, tāya taṇhādiṭṭhimānavirahitatāya ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘સો તાદિસો લોકવિદૂ સુમેધો, સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અતમ્મયો મુની’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૪૦). એત્થાપિ તણ્હામાનદિટ્ઠિવિરહિતોતિ અત્થો. વિમુત્તત્તાતિ સબ્બકિલેસેહિ મુત્તભાવેન. સન્તુસ્સિતત્તાતિ યથાલાભયથાબલયથાસારુપ્પસન્તોસવસેન સન્તુટ્ઠભાવેન ઠિતો.

    ‘‘So tādiso lokavidū sumedho, sabbesu dhammesu atammayo munī’’ti (a. ni. 3.40). Etthāpi taṇhāmānadiṭṭhivirahitoti attho. Vimuttattāti sabbakilesehi muttabhāvena. Santussitattāti yathālābhayathābalayathāsāruppasantosavasena santuṭṭhabhāvena ṭhito.

    ખન્ધપરિયન્તેતિ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધાનં તીહિ પરિઞ્ઞગ્ગીહિ ઝાપેત્વા અન્તે અવસાને ઠિતો , નત્થિ એતસ્સ અન્તોતિ વા પરિયન્તં, તસ્મિં પરિયન્તે. ધાતુપરિયન્તાદીસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – ધાતુપરિયન્તેતિ અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં પરિયન્તે. આયતનપરિયન્તેતિ દ્વાદસન્નં આયતનાનં. ગતિપરિયન્તેતિ નિરયાદિપઞ્ચન્નં ગતીનં. ઉપપત્તિપરિયન્તેતિ સુગતિદુગ્ગતીસુ નિબ્બત્તિયા. પટિસન્ધિપરિયન્તેતિ કામરૂપારૂપભવેસુ પટિસન્ધિયા . ભવપરિયન્તેતિ એકવોકારચતુપઞ્ચસઞ્ઞાઅસઞ્ઞાનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાકામરૂપઅરૂપભવાનં. સંસારપરિયન્તેતિ ખન્ધધાતુઆયતનાનં અબ્બોચ્છિન્નપવત્તિયા. વટ્ટપરિયન્તેતિ કમ્મવિપાકકિલેસવટ્ટાનં પરિયન્તે. અન્તિમે ભવેતિ અવસાને ઉપપત્તિભવે. અન્તિમે સમુસ્સયે ઠિતોતિ અવસાને સમુસ્સયે સરીરે ઠિતો. અન્તિમદેહધરોતિ અન્તિમં અવસાનદેહં સરીરં ધારેતીતિ અન્તિમદેહધરો. અરહાતિ આરકત્તા અરીનં, અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવા અરહા.

    Khandhapariyanteti ekacatupañcakkhandhānaṃ tīhi pariññaggīhi jhāpetvā ante avasāne ṭhito , natthi etassa antoti vā pariyantaṃ, tasmiṃ pariyante. Dhātupariyantādīsupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – dhātupariyanteti aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ pariyante. Āyatanapariyanteti dvādasannaṃ āyatanānaṃ. Gatipariyanteti nirayādipañcannaṃ gatīnaṃ. Upapattipariyanteti sugatiduggatīsu nibbattiyā. Paṭisandhipariyanteti kāmarūpārūpabhavesu paṭisandhiyā . Bhavapariyanteti ekavokāracatupañcasaññāasaññānevasaññānāsaññākāmarūpaarūpabhavānaṃ. Saṃsārapariyanteti khandhadhātuāyatanānaṃ abbocchinnapavattiyā. Vaṭṭapariyanteti kammavipākakilesavaṭṭānaṃ pariyante. Antime bhaveti avasāne upapattibhave. Antime samussaye ṭhitoti avasāne samussaye sarīre ṭhito. Antimadehadharoti antimaṃ avasānadehaṃ sarīraṃ dhāretīti antimadehadharo. Arahāti ārakattā arīnaṃ, arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvā arahā.

    તસ્સાયં પચ્છિમકોતિ તસ્સ ખીણાસવસ્સ અયં સમુસ્સયો અત્તભાવો અવસાનો. ચરિમોતિ અપ્પો મન્દો ચરિમો આલોપો, ચરિમં કબળં વિય. પુન પટિસન્ધિયા નત્થિભાવં સન્ધાય ‘‘જાતિમરણસંસારો, નત્થિ તસ્સ પુનબ્ભવો’’તિ આહ. જનનં જાતિ, મરન્તિ તેનાતિ મરણં, ખન્ધાદીનં અબ્બોચ્છિન્ના સંસારપવત્તિ ચ તસ્સ ખીણાસવસ્સ પુન નત્થીતિ વુત્તં ગાથં નિગમેન્તો આહ તેનાહ ભગવા

    Tassāyaṃ pacchimakoti tassa khīṇāsavassa ayaṃ samussayo attabhāvo avasāno. Carimoti appo mando carimo ālopo, carimaṃ kabaḷaṃ viya. Puna paṭisandhiyā natthibhāvaṃ sandhāya ‘‘jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavo’’ti āha. Jananaṃ jāti, maranti tenāti maraṇaṃ, khandhādīnaṃ abbocchinnā saṃsārapavatti ca tassa khīṇāsavassa puna natthīti vuttaṃ gāthaṃ nigamento āha tenāha bhagavā

    ‘‘તસ્મા જન્તુ…પે॰… નાવં સિત્વાવ પારગૂ’’તિ.

    ‘‘Tasmā jantu…pe… nāvaṃ sitvāva pāragū’’ti.

    ઇમસ્મિં સુત્તે યં અન્તરન્તરા ન વુત્તં, તં પાઠાનુસારેન ગહેતબ્બં.

    Imasmiṃ sutte yaṃ antarantarā na vuttaṃ, taṃ pāṭhānusārena gahetabbaṃ.

    સદ્ધમ્મપ્પજ્જોતિકાય મહાનિદ્દેસટ્ઠકથાય

    Saddhammappajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya

    કામસુત્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Kāmasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / મહાનિદ્દેસપાળિ • Mahāniddesapāḷi / ૧. કામસુત્તનિદ્દેસો • 1. Kāmasuttaniddeso


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact