Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    કામાવચરકુસલં નિદ્દેસવારકથા

    Kāmāvacarakusalaṃ niddesavārakathā

    . ઇદાનિ તાનેવ ધમ્મુદ્દેસવારે પાળિઆરુળ્હાનિ છપ્પઞ્ઞાસ પદાનિ વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘કતમો તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતી’તિઆદિના નયેન નિદ્દેસવારો આરદ્ધો.

    2. Idāni tāneva dhammuddesavāre pāḷiāruḷhāni chappaññāsa padāni vibhajitvā dassetuṃ ‘katamo tasmiṃ samaye phasso hotī’tiādinā nayena niddesavāro āraddho.

    તત્થ પુચ્છાય તાવ અયમત્થો – યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં સોમનસ્સસહગતં તિહેતુકં અસઙ્ખારિકં મહાચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતીતિ વુત્તો, કતમો સો ફસ્સોતિ ઇમિના નયેન સબ્બપુચ્છાસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Tattha pucchāya tāva ayamattho – yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ somanassasahagataṃ tihetukaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ uppajjati, tasmiṃ samaye phasso hotīti vutto, katamo so phassoti iminā nayena sabbapucchāsu attho veditabbo.

    યો તસ્મિં સમયે ફસ્સોતિ તસ્મિં સમયે યો ફુસનકવસેન ઉપ્પન્નો ફસ્સો, સો ફસ્સોતિ. ઇદં ફસ્સસ્સ સભાવદીપનતો સભાવપદં નામ. ફુસનાતિ ફુસનાકારો. સમ્ફુસનાતિ ફુસનાકારોવ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢેત્વા વુત્તો. સમ્ફુસિતત્તન્તિ સમ્ફુસિતભાવો. અયં પનેત્થ યોજના – યો તસ્મિં સમયે ફુસનકવસેન ફસ્સો, યા તસ્મિં સમયે ફુસના, યા તસ્મિં સમયે સમ્ફુસના, યં તસ્મિં સમયે સમ્ફુસિતત્તં; અથ વા, યો તસ્મિં સમયે ફુસનવસેન ફસ્સો, અઞ્ઞેનાપિ પરિયાયેન ફુસના સમ્ફુસના સમ્ફુસિતત્તન્તિ વુચ્ચતિ, અયં તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતીતિ. વેદનાદીનમ્પિ નિદ્દેસેસુ ઇમિનાવ નયેન પદયોજના વેદિતબ્બા.

    Yo tasmiṃ samaye phassoti tasmiṃ samaye yo phusanakavasena uppanno phasso, so phassoti. Idaṃ phassassa sabhāvadīpanato sabhāvapadaṃ nāma. Phusanāti phusanākāro. Samphusanāti phusanākārova upasaggena padaṃ vaḍḍhetvā vutto. Samphusitattanti samphusitabhāvo. Ayaṃ panettha yojanā – yo tasmiṃ samaye phusanakavasena phasso, yā tasmiṃ samaye phusanā, yā tasmiṃ samaye samphusanā, yaṃ tasmiṃ samaye samphusitattaṃ; atha vā, yo tasmiṃ samaye phusanavasena phasso, aññenāpi pariyāyena phusanā samphusanā samphusitattanti vuccati, ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hotīti. Vedanādīnampi niddesesu imināva nayena padayojanā veditabbā.

    અયં પનેત્થ સબ્બસાધારણો વિભત્તિવિનિચ્છયો. યાનિમાનિ ભગવતા પઠમં કામાવચરં કુસલં મહાચિત્તં ભાજેત્વા દસ્સેન્તેન અતિરેકપણ્ણાસપદાનિ માતિકાવસેન ઠપેત્વા પુન એકેકપદં ગહેત્વા વિભત્તિં આરોપિતાનિ, તાનિ વિભત્તિં ગચ્છન્તાનિ તીહિ કારણેહિ વિભત્તિં ગચ્છન્તિ; નાના હોન્તાનિ ચતૂહિ કારણેહિ નાના ભવન્તિ. અપરદીપના પનેત્થ દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છતિ. કથં? એતાનિહિ બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેનાતિ ઇમેહિ તીહિ કારણેહિ વિભત્તિં ગચ્છન્તિ. તત્થ કોધો કુજ્ઝના કુજ્ઝિતત્તં, દોસો દુસ્સના દુસ્સિતત્તન્તિ એવં બ્યઞ્જનવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં. એત્થ હિ એકોવ કોધો બ્યઞ્જનવસેન એવં વિભત્તિં ગતો. ચારો વિચારો અનુવિચારો ઉપવિચારોતિ એવં પન ઉપસગ્ગવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં. પણ્ડિચ્ચં કોસલ્લં નેપુઞ્ઞં વેભબ્યા ચિન્તા ઉપપરિક્ખાતિ એવં અત્થવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં. તેસુ ફસ્સપદનિદ્દેસે તાવ ઇમા તિસ્સોપિ વિભત્તિયો લબ્ભન્તિ. ‘ફસ્સો ફુસના’તિ હિ બ્યઞ્જનવસેન વિભત્તિગમનં હોતિ. ‘સમ્ફુસના’તિ ઉપસગ્ગવસેન. ‘સમ્ફુસિતત્ત’ન્તિ અત્થવસેન. ઇમિના નયેન સબ્બપદનિદ્દેસેસુ વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં.

    Ayaṃ panettha sabbasādhāraṇo vibhattivinicchayo. Yānimāni bhagavatā paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ kusalaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassentena atirekapaṇṇāsapadāni mātikāvasena ṭhapetvā puna ekekapadaṃ gahetvā vibhattiṃ āropitāni, tāni vibhattiṃ gacchantāni tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti; nānā hontāni catūhi kāraṇehi nānā bhavanti. Aparadīpanā panettha dve ṭhānāni gacchati. Kathaṃ? Etānihi byañjanavasena upasaggavasena atthavasenāti imehi tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti. Tattha kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitattanti evaṃ byañjanavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Ettha hi ekova kodho byañjanavasena evaṃ vibhattiṃ gato. Cāro vicāro anuvicāro upavicāroti evaṃ pana upasaggavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhabyā cintā upaparikkhāti evaṃ atthavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Tesu phassapadaniddese tāva imā tissopi vibhattiyo labbhanti. ‘Phasso phusanā’ti hi byañjanavasena vibhattigamanaṃ hoti. ‘Samphusanā’ti upasaggavasena. ‘Samphusitatta’nti atthavasena. Iminā nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.

    નાના હોન્તાનિપિ પન નામનાનત્તેન લક્ખણનાનત્તેન કિચ્ચનાનત્તેન પટિક્ખેપનાનત્તેનાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ નાના હોન્તિ. તત્થ કતમો તસ્મિં સમયે બ્યાપાદો હોતિ? યો તસ્મિં સમયે દોસો દુસ્સનાતિ (ધ॰ સ॰ ૪૧૯) એત્થ બ્યાપાદોતિ વા, દોસોતિ વા, દ્વેપિ એતે કોધો એવ, નામેન નાનત્તં ગતાતિ. એવં ‘નામનાનત્તેન’ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Nānā hontānipi pana nāmanānattena lakkhaṇanānattena kiccanānattena paṭikkhepanānattenāti imehi catūhi kāraṇehi nānā honti. Tattha katamo tasmiṃ samaye byāpādo hoti? Yo tasmiṃ samaye doso dussanāti (dha. sa. 419) ettha byāpādoti vā, dosoti vā, dvepi ete kodho eva, nāmena nānattaṃ gatāti. Evaṃ ‘nāmanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.

    રાસટ્ઠેન ચ પઞ્ચપિ ખન્ધા એકોવ ખન્ધો હોતિ. એત્થ પન રૂપં રુપ્પનલક્ખણં, વેદના વેદયિતલક્ખણા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનલક્ખણા, ચેતના ચેતયિતલક્ખણા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનલક્ખણન્તિ ઇમિના લક્ખણનાનત્તેન પઞ્ચક્ખન્ધા હોન્તિ. એવં ‘લક્ખણનાનત્તેન’ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Rāsaṭṭhena ca pañcapi khandhā ekova khandho hoti. Ettha pana rūpaṃ ruppanalakkhaṇaṃ, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇanti iminā lakkhaṇanānattena pañcakkhandhā honti. Evaṃ ‘lakkhaṇanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.

    ચત્તારો સમ્મપ્પધાના – ‘‘ઇધ ભિક્ખુ અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય…પે॰… ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતી’’તિ (વિભ॰ ૩૯૦; દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૨) એકમેવ વીરિયં કિચ્ચનાનત્તેન ચતૂસુ ઠાનેસુ આગતં. એવં ‘કિચ્ચનાનત્તેન’ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Cattāro sammappadhānā – ‘‘idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya…pe… cittaṃ paggaṇhāti padahatī’’ti (vibha. 390; dī. ni. 2.402) ekameva vīriyaṃ kiccanānattena catūsu ṭhānesu āgataṃ. Evaṃ ‘kiccanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.

    ચત્તારો અસદ્ધમ્મા – કોધગરુતા ન સદ્ધમ્મગરુતા, મક્ખગરુતા ન સદ્ધમ્મગરુતા, લાભગરુતા ન સદ્ધમ્મગરુતા, સક્કારગરુતા ન સદ્ધમ્મગરુતાતિ, એવમાદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૪૪) પન ‘પટિક્ખેપનાનત્તેન’ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Cattāro asaddhammā – kodhagarutā na saddhammagarutā, makkhagarutā na saddhammagarutā, lābhagarutā na saddhammagarutā, sakkāragarutā na saddhammagarutāti, evamādīsu (a. ni. 4.44) pana ‘paṭikkhepanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.

    ઇમાનિ પન ચત્તારિ નાનત્તાનિ ન ફસ્સેયેવ લબ્ભન્તિ, સબ્બેસુપિ ફસ્સપઞ્ચકાદીસુ લબ્ભન્તિ. ફસ્સસ્સ હિ ફસ્સોતિ નામં…પે॰… ચિત્તસ્સ ચિત્તન્તિ. ફસ્સો ચ ફુસનલક્ખણો, વેદના વેદયિતલક્ખણા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનલક્ખણા, ચેતના ચેતયિતલક્ખણા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનલક્ખણં. તથા ફસ્સો ફુસનકિચ્ચો, વેદના અનુભવનકિચ્ચા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનકિચ્ચા, ચેતના ચેતયિતકિચ્ચા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનકિચ્ચન્તિ. એવં કિચ્ચનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Imāni pana cattāri nānattāni na phasseyeva labbhanti, sabbesupi phassapañcakādīsu labbhanti. Phassassa hi phassoti nāmaṃ…pe… cittassa cittanti. Phasso ca phusanalakkhaṇo, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇaṃ. Tathā phasso phusanakicco, vedanā anubhavanakiccā, saññā sañjānanakiccā, cetanā cetayitakiccā, viññāṇaṃ vijānanakiccanti. Evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    પટિક્ખેપનાનત્તં ફસ્સપઞ્ચમકે નત્થિ. અલોભાદિનિદ્દેસે પન અલોભો અલુબ્ભના અલુબ્ભિતત્તન્તિઆદિના નયેન લબ્ભતીતિ એવં પટિક્ખેપનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં. એવં સબ્બપદનિદ્દેસેસુ લબ્ભમાનવસેન ચતુબ્બિધમ્પિ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

    Paṭikkhepanānattaṃ phassapañcamake natthi. Alobhādiniddese pana alobho alubbhanā alubbhitattantiādinā nayena labbhatīti evaṃ paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu labbhamānavasena catubbidhampi nānattaṃ veditabbaṃ.

    અપરદીપના પન પદત્થુતિ વા હોતિ દળ્હીકમ્મં વાતિ એવં દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છતિ. યટ્ઠિકોટિયા ઉપ્પીળેન્તેન વિય હિ સકિમેવ ફસ્સોતિ વુત્તે એતં પદં ફુલ્લિતમણ્ડિતવિભૂસિતં નામ ન હોતિ. પુનપ્પુનં બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન ‘ફસ્સો ફુસના સમ્ફુસના સમ્ફુસિતત્ત’ન્તિ વુત્તે ફુલ્લિતમણ્ડિતવિભૂસિતં નામ હોતિ. યથા હિ દહરકુમારં ન્હાપેત્વા, મનોરમં વત્થં પરિદહાપેત્વા પુપ્ફાનિ પિળન્ધાપેત્વા અક્ખીનિ અઞ્જેત્વા અથસ્સ નલાટે એકમેવ મનોસિલાબિન્દું કરેય્યું, તસ્સ ન એત્તાવતા ચિત્તતિલકો નામ હોતિ. નાનાવણ્ણેહિ પન પરિવારેત્વા બિન્દૂસુ કતેસુ ચિત્તતિલકો નામ હોતિ. એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. અયં ‘પદત્થુતિ’ નામ.

    Aparadīpanā pana padatthuti vā hoti daḷhīkammaṃ vāti evaṃ dve ṭhānāni gacchati. Yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya hi sakimeva phassoti vutte etaṃ padaṃ phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma na hoti. Punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘phasso phusanā samphusanā samphusitatta’nti vutte phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma hoti. Yathā hi daharakumāraṃ nhāpetvā, manoramaṃ vatthaṃ paridahāpetvā pupphāni piḷandhāpetvā akkhīni añjetvā athassa nalāṭe ekameva manosilābinduṃ kareyyuṃ, tassa na ettāvatā cittatilako nāma hoti. Nānāvaṇṇehi pana parivāretvā bindūsu katesu cittatilako nāma hoti. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ ‘padatthuti’ nāma.

    બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન ચ પુનપ્પુનં ભણનમેવ દળ્હીકમ્મં નામ. યથા હિ ‘આવુસો’તિ વા ‘ભન્તે’તિ વા ‘યક્ખો’તિ વા ‘સપ્પો’તિ વા વુત્તે દળ્હીકમ્મં નામ ન હોતિ. ‘આવુસો આવુસો’‘ભન્તે ભન્તે’‘યક્ખો યક્ખો’‘સપ્પો સપ્પો’તિ વુત્તે પન દળ્હીકમ્મં નામ હોતિ. એવમેવ સકિદેવ યટ્ઠિકોટિયા ઉપ્પીળેન્તેન વિય ‘ફસ્સો’તિ વુત્તે પદં દળ્હીકમ્મં નામ ન હોતિ. પુનપ્પુનં બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન ‘ફસ્સો ફુસના સમ્ફુસના સમ્ફુસિતત્ત’ન્તિ વુત્તેયેવ ‘દળ્હીકમ્મં’ નામ હોતીતિ. એવં અપરદીપના દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છતિ. એતસ્સાપિ વસેન લબ્ભમાનકપદનિદ્દેસેસુ સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ca punappunaṃ bhaṇanameva daḷhīkammaṃ nāma. Yathā hi ‘āvuso’ti vā ‘bhante’ti vā ‘yakkho’ti vā ‘sappo’ti vā vutte daḷhīkammaṃ nāma na hoti. ‘Āvuso āvuso’‘bhante bhante’‘yakkho yakkho’‘sappo sappo’ti vutte pana daḷhīkammaṃ nāma hoti. Evameva sakideva yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya ‘phasso’ti vutte padaṃ daḷhīkammaṃ nāma na hoti. Punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘phasso phusanā samphusanā samphusitatta’nti vutteyeva ‘daḷhīkammaṃ’ nāma hotīti. Evaṃ aparadīpanā dve ṭhānāni gacchati. Etassāpi vasena labbhamānakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.

    અયં તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતીતિ યસ્મિં સમયે પઠમં કામાવચરં મહાકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં સમયે અયં ફસ્સો નામ હોતીતિ અત્થો. અયં તાવ ફસ્સપદનિદ્દેસસ્સ વણ્ણના. ઇતો પરેસુ પન વેદનાદીનં પદાનં નિદ્દેસેસુ વિસેસમત્તમેવ વણ્ણયિસ્સામ. સેસં ઇધ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

    Ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hotīti yasmiṃ samaye paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ mahākusalacittaṃ uppajjati, tasmiṃ samaye ayaṃ phasso nāma hotīti attho. Ayaṃ tāva phassapadaniddesassa vaṇṇanā. Ito paresu pana vedanādīnaṃ padānaṃ niddesesu visesamattameva vaṇṇayissāma. Sesaṃ idha vuttanayeneva veditabbaṃ.

    . યં તસ્મિં સમયેતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ કતમા તસ્મિં સમયે વેદના હોતીતિ આરદ્ધં, ‘સાતપદવસેન પન ‘ય’ન્તિ વુત્તં. તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજન્તિ એત્થ ‘તજ્જા’ વુચ્ચતિ તસ્સ સાતસુખસ્સ અનુચ્છવિકા સારુપ્પા. અનુચ્છવિકત્થોપિ હિ અયં ‘તજ્જા’-સદ્દો હોતિ. યથાહ – ‘‘તજ્જં તસ્સારુપ્પં કથં મન્તેતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૬). તેહિ વા રૂપાદીહિ આરમ્મણેહિ ઇમસ્સ ચ સુખસ્સ પચ્ચયેહિ જાતાતિપિ તજ્જા. મનોવિઞ્ઞાણમેવ નિસ્સત્તટ્ઠેન ધાતૂતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. સમ્ફસ્સતો જાતં, સમ્ફસ્સે વા જાતન્તિ સમ્ફસ્સજં. ચિત્તનિસ્સિતત્તા ચેતસિકં. મધુરટ્ઠેન સાતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં તસ્મિં સમયે યથાવુત્તેન અત્થેન તજ્જાય મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા સમ્ફસ્સજં ચેતસિકં સાતં, અયં તસ્મિં સમયે વેદના હોતીતિ. એવં સબ્બપદેહિ સદ્ધિં યોજના વેદિતબ્બા.

    3. Yaṃ tasmiṃ samayeti ettha kiñcāpi katamā tasmiṃ samaye vedanā hotīti āraddhaṃ, ‘sātapadavasena pana ‘ya’nti vuttaṃ. Tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajanti ettha ‘tajjā’ vuccati tassa sātasukhassa anucchavikā sāruppā. Anucchavikatthopi hi ayaṃ ‘tajjā’-saddo hoti. Yathāha – ‘‘tajjaṃ tassāruppaṃ kathaṃ mantetī’’ti (ma. ni. 3.246). Tehi vā rūpādīhi ārammaṇehi imassa ca sukhassa paccayehi jātātipi tajjā. Manoviññāṇameva nissattaṭṭhena dhātūti manoviññāṇadhātu. Samphassato jātaṃ, samphasse vā jātanti samphassajaṃ. Cittanissitattā cetasikaṃ. Madhuraṭṭhena sātaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ tasmiṃ samaye yathāvuttena atthena tajjāya manoviññāṇadhātuyā samphassajaṃ cetasikaṃ sātaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye vedanā hotīti. Evaṃ sabbapadehi saddhiṃ yojanā veditabbā.

    ઇદાનિ ચેતસિકં સુખન્તિઆદીસુ ચેતસિકપદેન કાયિકસુખં પટિક્ખિપતિ, સુખપદેન ચેતસિકં દુક્ખં. ચેતોસમ્ફસ્સજન્તિ ચિત્તસમ્ફસ્સે જાતં. સાતં સુખં વેદયિતન્તિ સાતં વેદયિતં, ન અસાતં વેદયિતં; સુખં વેદયિતં, ન દુક્ખં વેદયિતં. પરતો તીણિ પદાનિ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વુત્તાનિ. સાતા વેદના, ન અસાતા; સુખા વેદના, ન દુક્ખાતિ. અયમેવ પનેત્થ અત્થો.

    Idāni cetasikaṃ sukhantiādīsu cetasikapadena kāyikasukhaṃ paṭikkhipati, sukhapadena cetasikaṃ dukkhaṃ. Cetosamphassajanti cittasamphasse jātaṃ. Sātaṃ sukhaṃ vedayitanti sātaṃ vedayitaṃ, na asātaṃ vedayitaṃ; sukhaṃ vedayitaṃ, na dukkhaṃ vedayitaṃ. Parato tīṇi padāni itthiliṅgavasena vuttāni. Sātā vedanā, na asātā; sukhā vedanā, na dukkhāti. Ayameva panettha attho.

    . સઞ્ઞાનિદ્દેસે તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજાતિ તસ્સાકુસલસઞ્ઞાય અનુચ્છવિકાય મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા સમ્ફસ્સમ્હિ જાતા. સઞ્ઞાતિ સભાવનામં. સઞ્જાનનાતિ સઞ્જાનનાકારો. સઞ્જાનિતત્તન્તિ સઞ્જાનિતભાવો.

    4. Saññāniddese tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajāti tassākusalasaññāya anucchavikāya manoviññāṇadhātuyā samphassamhi jātā. Saññāti sabhāvanāmaṃ. Sañjānanāti sañjānanākāro. Sañjānitattanti sañjānitabhāvo.

    . ચેતનાનિદ્દેસેપિ ઇમિનાવ નયેન વેદિતબ્બો.

    5. Cetanāniddesepi imināva nayena veditabbo.

    ચિત્તનિદ્દેસે ચિત્તવિચિત્તતાય ચિત્તં. આરમ્મણં મિનમાનં જાનાતીતિ મનો. માનસન્તિ મનો એવ. ‘‘અન્તલિક્ખચરો પાસો ય્વાયં ચરતિ માનસો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૫૧; મહાવ॰ ૩૩) હિ એત્થ પન સમ્પયુત્તકધમ્મો ‘માનસો’તિ વુત્તો.

    Cittaniddese cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti mano eva. ‘‘Antalikkhacaro pāso yvāyaṃ carati mānaso’’ti (saṃ. ni. 1.151; mahāva. 33) hi ettha pana sampayuttakadhammo ‘mānaso’ti vutto.

    ‘‘કથઞ્હિ ભગવા તુય્હં, સાવકો સાસને રતો;

    ‘‘Kathañhi bhagavā tuyhaṃ, sāvako sāsane rato;

    અપ્પત્તમાનસો સેક્ખો, કાલં કયિરા જને સુતા’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૫૯);

    Appattamānaso sekkho, kālaṃ kayirā jane sutā’’ti. (saṃ. ni. 1.159);

    એત્થ અરહત્તં ‘માનસ’ન્તિ વુત્તં. ઇધ પન ‘મનોવ’ માનસં. બ્યઞ્જનવસેન હેતં પદં વડ્ઢિતં.

    Ettha arahattaṃ ‘mānasa’nti vuttaṃ. Idha pana ‘manova’ mānasaṃ. Byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.

    હદયન્તિ ચિત્તં. ‘‘ચિત્તં વા તે ખિપિસ્સામિ, હદયં વા તે ફાલેસ્સામી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૭; સુ॰ નિ॰ આળવકસુત્ત) એત્થ ઉરો હદયન્તિ વુત્તં. ‘‘હદયા હદયં મઞ્ઞે અઞ્ઞાય તચ્છતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૬૩) એત્થ ચિત્તં. ‘‘વક્કં હદય’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૭; મ॰ નિ॰ ૧.૧૧૦) એત્થ હદયવત્થુ. ઇધ પન ચિત્તમેવ અબ્ભન્તરટ્ઠેન ‘હદય’ન્તિ વુત્તં. તમેવ પરિસુદ્ધટ્ઠેન પણ્ડરં. ભવઙ્ગં સન્ધાયેતં વુત્તં. યથાહ – ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૪૯). તતો નિક્ખન્તત્તા પન અકુસલમ્પિ, ગઙ્ગાય નિક્ખન્તા નદી ગઙ્ગા વિય, ગોધાવરિતો નિક્ખન્તા ગોધાવરી વિય ચ, પણ્ડરન્ત્વેવ વુત્તં.

    Hadayanti cittaṃ. ‘‘Cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī’’ti (saṃ. ni. 1.237; su. ni. āḷavakasutta) ettha uro hadayanti vuttaṃ. ‘‘Hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī’’ti (ma. ni. 1.63) ettha cittaṃ. ‘‘Vakkaṃ hadaya’’nti (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena ‘hadaya’nti vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ. Bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha – ‘‘pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantattā pana akusalampi, gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya, godhāvarito nikkhantā godhāvarī viya ca, paṇḍarantveva vuttaṃ.

    મનો મનાયતનન્તિ ઇધ પન મનોગ્ગહણં મનસ્સેવ આયતનભાવદીપનત્થં. તેનેતં દીપેતિ – ‘નયિદં દેવાયતનં વિય મનસ્સ આયતનત્તા મનાયતનં, અથ ખો મનો એવ આયતનં મનાયતન’ન્તિ. તત્થ નિવાસઠાનટ્ઠેન આકરટ્ઠેન સમોસરણઠાનટ્ઠેન સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન કારણટ્ઠેન ચ આયતનં વેદિતબ્બં. તથા હિ લોકે ‘ઇસ્સરાયતનં વાસુદેવાયતન’ન્તિઆદીસુ નિવાસટ્ઠાનં આયતનન્તિ વુચ્ચતિ. ‘સુવણ્ણાયતનં રજતાયતન’ન્તિઆદીસુ આકરો. સાસને પન ‘‘મનોરમે આયતને સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૫.૩૮) સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘દક્ખિણાપથો ગુન્નં આયતન’’ન્તિઆદીસુ સઞ્જાતિદેસો. ‘‘તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિઆયતને’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૫૮) કારણં. ઇધ પન સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન સમોસરણઠાનટ્ઠેન કારણટ્ઠેનાતિ તિધાપિ વટ્ટતિ.

    Mano manāyatananti idha pana manoggahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti – ‘nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho mano eva āyatanaṃ manāyatana’nti. Tattha nivāsaṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati. ‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (ma. ni. 3.158) kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vaṭṭati.

    ફસ્સાદયો હિ ધમ્મા એત્થ સઞ્જાયન્તીતિ સઞ્જાતિદેસટ્ઠેનપિ એતં આયતનં. બહિદ્ધા રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બા આરમ્મણભાવેનેત્થ ઓસરન્તીતિ સમોસરણઠાનટ્ઠેનપિ આયતનં. ફસ્સાદીનં પન સહજાતાદિપચ્ચયટ્ઠેન કારણત્તા કારણટ્ઠેનપિ આયતનન્તિ વેદિતબ્બં. મનિન્દ્રિયં વુત્તત્થમેવ.

    Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenapi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭhānaṭṭhenapi āyatanaṃ. Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenapi āyatananti veditabbaṃ. Manindriyaṃ vuttatthameva.

    વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણમેવ ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. તસ્સ રાસિઆદિવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. મહાઉદકક્ખન્ધોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ (અ॰ નિ॰ ૪.૫૧). એત્થ હિ રાસટ્ઠેન ખન્ધો વુત્તો. ‘‘સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૫) ગુણટ્ઠેન. ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૪૧) એત્થ પણ્ણત્તિમત્તટ્ઠેન. ઇધ પન રુળ્હિતો ખન્ધો વુત્તો. રાસટ્ઠેન હિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ એકદેસો એકં વિઞ્ઞાણં. તસ્મા યથા રુક્ખસ્સ એકદેસં છિન્દન્તો રુક્ખં છિન્દતીતિ વુચ્ચતિ, એવમેવ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ એકદેસભૂતં એકમ્પિ વિઞ્ઞાણં રુળ્હિતો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ વુત્તં.

    Vijānātīti viññāṇaṃ viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena attho veditabbo. Mahāudakakkhandhotveva saṅkhyaṃ gacchatīti (a. ni. 4.51). Ettha hi rāsaṭṭhena khandho vutto. ‘‘Sīlakkhandho samādhikkhandho’’tiādīsu (dī. ni. 3.355) guṇaṭṭhena. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandha’’nti (saṃ. ni. 4.241) ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana ruḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto rukkhaṃ chindatīti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ ruḷhito viññāṇakkhandhoti vuttaṃ.

    તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ તેસં ફસ્સાદીનં ધમ્માનં અનુચ્છવિકા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. ઇમસ્મિઞ્હિ પદે એકમેવ ચિત્તં મિનનટ્ઠેન મનો, વિજાનનટ્ઠેન વિઞ્ઞાણં, સભાવટ્ઠેન નિસ્સત્તટ્ઠેન વા ધાતૂતિ તીહિ નામેહિ વુત્તં. ઇતિ ઇમસ્મિં ફસ્સપઞ્ચમકે ફસ્સો તાવ યસ્મા ફસ્સો એવ, ન તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજો, ચિત્તઞ્ચ યસ્મા તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુ એવ, તસ્મા ઇમસ્મિં પદદ્વયે ‘તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજા’તિ પઞ્ઞત્તિ ન આરોપિતા. વિતક્કપદાદીસુ પન લબ્ભમાનાપિ ઇધ પચ્છિન્નત્તા ન ઉદ્ધટા.

    Tajjāmanoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ. Iti imasmiṃ phassapañcamake phasso tāva yasmā phasso eva, na tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajo, cittañca yasmā tajjāmanoviññāṇadhātu eva, tasmā imasmiṃ padadvaye ‘tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajā’ti paññatti na āropitā. Vitakkapadādīsu pana labbhamānāpi idha pacchinnattā na uddhaṭā.

    ઇમેસઞ્ચ પન ફસ્સપઞ્ચમકાનં ધમ્માનં પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં વિનિબ્ભોગં કત્વા પઞ્ઞત્તિં ઉદ્ધરમાનેન ભગવતા દુક્કરં કતં. નાનાઉદકાનઞ્હિ નાનાતેલાનં વા એકભાજને પક્ખિપિત્વા દિવસં નિમ્મથિતાનં વણ્ણ ગન્ધરસાનં નાનતાય દિસ્વા વા ઘાયિત્વા વા સાયિત્વા વા નાનાકરણં સક્કા ભવેય્ય ઞાતું. એવં સન્તેપિ તં દુક્કરન્તિ વુત્તં. સમ્માસમ્બુદ્ધેન પન ઇમેસં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં એકારમ્મણે પવત્તમાનાનં પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં વિનિબ્ભોગં કત્વા પઞ્ઞત્તિં ઉદ્ધરમાનેન અતિદુક્કરં કતં. તેનાહ આયસ્મા નાગસેનત્થેરો

    Imesañca pana phassapañcamakānaṃ dhammānaṃ pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ vinibbhogaṃ katvā paññattiṃ uddharamānena bhagavatā dukkaraṃ kataṃ. Nānāudakānañhi nānātelānaṃ vā ekabhājane pakkhipitvā divasaṃ nimmathitānaṃ vaṇṇa gandharasānaṃ nānatāya disvā vā ghāyitvā vā sāyitvā vā nānākaraṇaṃ sakkā bhaveyya ñātuṃ. Evaṃ santepi taṃ dukkaranti vuttaṃ. Sammāsambuddhena pana imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe pavattamānānaṃ pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ vinibbhogaṃ katvā paññattiṃ uddharamānena atidukkaraṃ kataṃ. Tenāha āyasmā nāgasenatthero

    ‘‘દુક્કરં, મહારાજ, ભગવતા કતન્તિ. ‘કિં, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા દુક્કરં કત’ન્તિ. ‘દુક્કરં, મહારાજ, ભગવતા કતં, યં ઇમેસં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં એકારમ્મણે પવત્તમાનાનં વવત્થાનં અક્ખાતં – અયં ફસ્સો, અયં વેદના, અયં સઞ્ઞા, અયં ચેતના, ઇદં ચિત્ત’ન્તિ. ‘ઓપમ્મં, ભન્તે, કરોહી’તિ. ‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો નાવાય સમુદ્દં અજ્ઝોગાહેત્વા હત્થપુટેન ઉદકં ગહેત્વા જિવ્હાય સાયિત્વા જાનેય્ય નુ ખો, મહારાજ, સો પુરિસો – ઇદં ગઙ્ગાય ઉદકં, ઇદં યમુનાય ઉદકં, ઇદં અચિરવતિયા ઉદકં, ઇદં સરભુયા ઉદકં, ઇદં મહિયા ઉદક’ન્તિ? ‘દુક્કરં, ભન્તે, જાનિતુ’ન્તિ. ‘તતો દુક્કરતરં ખો, મહારાજ, ભગવતા કતં યં ઇમેસં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં…પે॰… ઇદં ચિત્ત’’’ન્તિ (મિ॰ પ॰ ૨.૭.૧૬).

    ‘‘Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā katanti. ‘Kiṃ, bhante nāgasena, bhagavatā dukkaraṃ kata’nti. ‘Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā kataṃ, yaṃ imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe pavattamānānaṃ vavatthānaṃ akkhātaṃ – ayaṃ phasso, ayaṃ vedanā, ayaṃ saññā, ayaṃ cetanā, idaṃ citta’nti. ‘Opammaṃ, bhante, karohī’ti. ‘Yathā, mahārāja, kocideva puriso nāvāya samuddaṃ ajjhogāhetvā hatthapuṭena udakaṃ gahetvā jivhāya sāyitvā jāneyya nu kho, mahārāja, so puriso – idaṃ gaṅgāya udakaṃ, idaṃ yamunāya udakaṃ, idaṃ aciravatiyā udakaṃ, idaṃ sarabhuyā udakaṃ, idaṃ mahiyā udaka’nti? ‘Dukkaraṃ, bhante, jānitu’nti. ‘Tato dukkarataraṃ kho, mahārāja, bhagavatā kataṃ yaṃ imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ…pe… idaṃ citta’’’nti (mi. pa. 2.7.16).

    . વિતક્કનિદ્દેસે તક્કનવસેન તક્કો. તસ્સ તિત્તકં તક્કેસિ કુમ્ભં તક્કેસિ સકટં તક્કેસિ યોજનં તક્કેસિ અદ્ધયોજનં તક્કેસીતિ એવં તક્કનવસેન પવત્તિ વેદિતબ્બા. ઇદં તક્કસ્સ સભાવપદં. વિતક્કનવસેન વિતક્કો. બલવતરતક્કસ્સેતં નામં. સુટ્ઠુ કપ્પનવસેન સઙ્કપ્પો. એકગ્ગં ચિત્તં આરમ્મણે અપ્પેતીતિ અપ્પના. દુતિયપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં . બલવતરા વા અપ્પના બ્યપ્પના. આરમ્મણે ચિત્તં અભિનિરોપેતિ પતિટ્ઠાપેતીતિ ચેતસો અભિનિરોપના. યાથાવતાય નિય્યાનિકતાય ચ કુસલભાવપ્પત્તો પસત્થો સઙ્કપ્પોતિ સમ્માસઙ્કપ્પો.

    7. Vitakkaniddese takkanavasena takko. Tassa tittakaṃ takkesi kumbhaṃ takkesi sakaṭaṃ takkesi yojanaṃ takkesi addhayojanaṃ takkesīti evaṃ takkanavasena pavatti veditabbā. Idaṃ takkassa sabhāvapadaṃ. Vitakkanavasena vitakko. Balavataratakkassetaṃ nāmaṃ. Suṭṭhu kappanavasena saṅkappo. Ekaggaṃ cittaṃ ārammaṇe appetīti appanā. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ . Balavatarā vā appanā byappanā. Ārammaṇe cittaṃ abhiniropeti patiṭṭhāpetīti cetaso abhiniropanā. Yāthāvatāya niyyānikatāya ca kusalabhāvappatto pasattho saṅkappoti sammāsaṅkappo.

    . વિચારનિદ્દેસે આરમ્મણે ચરણકવસેન ચારો. ઇદમસ્સ સભાવપદં. વિચરણવસેન વિચારો . અનુગન્ત્વા વિચરણવસેન અનુવિચારો. ઉપગન્ત્વા વિચરણવસેન ઉપવિચારોતિ. ઉપસગ્ગવસેન વા પદાનિ વડ્ઢિતાનિ. આરમ્મણે ચિત્તં, સરં વિય જિયાય, અનુસન્દહિત્વા ઠપનતો ચિત્તસ્સ અનુસન્ધાનતા. આરમ્મણં અનુપેક્ખમાનો વિય તિટ્ઠતીતિ અનુપેક્ખનતા. વિચરણવસેન વા ઉપેક્ખનતા અનુપેક્ખનતા.

    8. Vicāraniddese ārammaṇe caraṇakavasena cāro. Idamassa sabhāvapadaṃ. Vicaraṇavasena vicāro. Anugantvā vicaraṇavasena anuvicāro. Upagantvā vicaraṇavasena upavicāroti. Upasaggavasena vā padāni vaḍḍhitāni. Ārammaṇe cittaṃ, saraṃ viya jiyāya, anusandahitvā ṭhapanato cittassa anusandhānatā. Ārammaṇaṃ anupekkhamāno viya tiṭṭhatīti anupekkhanatā. Vicaraṇavasena vā upekkhanatā anupekkhanatā.

    . પીતિનિદ્દેસે પીતીતિ સભાવપદં. પમુદિતસ્સ ભાવો પામોજ્જં. આમોદનાકારો આમોદના. પમોદનાકારો પમોદના. યથા વા ભેસજ્જાનં વા તેલાનં વા ઉણ્હોદકસીતોદકાનં વા એકતોકરણં મોદનાતિ વુચ્ચતિ, એવમયમ્પિ પીતિ ધમ્માનં એકતોકરણેન મોદના. ઉપસગ્ગવસેન પન મણ્ડેત્વા આમોદના પમોદનાતિ વુત્તા. હાસેતીતિ હાસો. પહાસેતીતિ પહાસો. હટ્ઠપહટ્ઠાકારાનમેતં અધિવચનં. વિત્તીતિ વિત્તં; ધનસ્સેતં નામં. અયં પન સોમનસ્સપચ્ચયત્તા વિત્તિસરિક્ખતાય વિત્તિ. યથા હિ ધનિનો ધનં પટિચ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, એવં પીતિમતોપિ પીતિં પટિચ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા વિત્તીતિ વુત્તા. તુટ્ઠિસભાવસણ્ઠિતાય પીતિયા એતં નામં. પીતિમા પન પુગ્ગલો કાયચિત્તાનં ઉગ્ગતત્તા અબ્ભુગ્ગતત્તા ઉદગ્ગોતિ વુચ્ચતિ . ઉદગ્ગસ્સ ભાવો ઓદગ્યં. અત્તનો મનતા અત્તમનતા. અનભિરદ્ધસ્સ હિ મનો દુક્ખપદટ્ઠાનત્તા અત્તનો મનો નામ ન હોતિ, અભિરદ્ધસ્સ પન સુખપદટ્ઠાનત્તા અત્તનો મનો નામ હોતિ. ઇતિ અત્તનો મનતા અત્તમનતા, સકમનતા. સકમનસ્સ ભાવોતિ અત્થો. સા પન યસ્મા ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ અત્તનો મનતા, ચિત્તસ્સેવ પનેસો ભાવો, ચેતસિકો ધમ્મો, તસ્મા અત્તમનતા ચિત્તસ્સાતિ વુત્તા.

    9. Pītiniddese pītīti sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekatokaraṇaṃ modanāti vuccati, evamayampi pīti dhammānaṃ ekatokaraṇena modanā. Upasaggavasena pana maṇḍetvā āmodanā pamodanāti vuttā. Hāsetīti hāso. Pahāsetīti pahāso. Haṭṭhapahaṭṭhākārānametaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ; dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, tasmā vittīti vuttā. Tuṭṭhisabhāvasaṇṭhitāya pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā udaggoti vuccati . Udaggassa bhāvo odagyaṃ. Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā attano mano nāma na hoti, abhiraddhassa pana sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti. Iti attano manatā attamanatā, sakamanatā. Sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva paneso bhāvo, cetasiko dhammo, tasmā attamanatā cittassāti vuttā.

    ૧૧. એકગ્ગતાનિદ્દેસે અચલભાવેન આરમ્મણે તિટ્ઠતીતિ ઠિતિ. પરતો પદદ્વયં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં. અપિચ સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણમ્હિ સમ્પિણ્ડેત્વા તિટ્ઠતીતિ સણ્ઠિતિ. આરમ્મણં ઓગાહેત્વા અનુપવિસિત્વા તિટ્ઠતીતિ અવટ્ઠિતિ. કુસલપક્ખસ્મિઞ્હિ ચત્તારો ધમ્મા આરમ્મણં ઓગાહન્તિ – સદ્ધા સતિ સમાધિ પઞ્ઞાતિ. તેનેવ સદ્ધા ઓકપ્પનાતિ વુત્તા, સતિ અપિલાપનતાતિ, સમાધિ અવટ્ઠિતીતિ, પઞ્ઞા પરિયોગાહનાતિ. અકુસલપક્ખે પન તયો ધમ્મા આરમ્મણં ઓગાહન્તિ – તણ્હા દિટ્ઠિ અવિજ્જાતિ. તેનેવ તે ઓઘાતિ વુત્તા. ચિત્તેકગ્ગતા પનેત્થ ન બલવતી હોતિ. યથા હિ રજુટ્ઠાનટ્ઠાને ઉદકેન સિઞ્ચિત્વા સમ્મટ્ઠે થોકમેવ કાલં રજો સન્નિસીદતિ, સુક્ખન્તે સુક્ખન્તે પુન પકતિભાવેન વુટ્ઠાતિ, એવમેવ અકુસલપક્ખે ચિત્તેકગ્ગતા ન બલવતી હોતિ. યથા પન તસ્મિં ઠાને ઘટેહિ ઉદકં આસિઞ્ચિત્વા કુદાલેન ખનિત્વા આકોટનમદ્દનઘટ્ટનાનિ કત્વા ઉપલિત્તે આદાસે વિય છાયા પઞ્ઞાયતિ, વસ્સસતાતિક્કમેપિ તંમુહુત્તકતં વિય હોતિ, એવમેવ કુસલપક્ખે ચિત્તેકગ્ગતા બલવતી હોતિ.

    11. Ekaggatāniddese acalabhāvena ārammaṇe tiṭṭhatīti ṭhiti. Parato padadvayaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Apica sampayuttadhamme ārammaṇamhi sampiṇḍetvā tiṭṭhatīti saṇṭhiti. Ārammaṇaṃ ogāhetvā anupavisitvā tiṭṭhatīti avaṭṭhiti. Kusalapakkhasmiñhi cattāro dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti – saddhā sati samādhi paññāti. Teneva saddhā okappanāti vuttā, sati apilāpanatāti, samādhi avaṭṭhitīti, paññā pariyogāhanāti. Akusalapakkhe pana tayo dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti – taṇhā diṭṭhi avijjāti. Teneva te oghāti vuttā. Cittekaggatā panettha na balavatī hoti. Yathā hi rajuṭṭhānaṭṭhāne udakena siñcitvā sammaṭṭhe thokameva kālaṃ rajo sannisīdati, sukkhante sukkhante puna pakatibhāvena vuṭṭhāti, evameva akusalapakkhe cittekaggatā na balavatī hoti. Yathā pana tasmiṃ ṭhāne ghaṭehi udakaṃ āsiñcitvā kudālena khanitvā ākoṭanamaddanaghaṭṭanāni katvā upalitte ādāse viya chāyā paññāyati, vassasatātikkamepi taṃmuhuttakataṃ viya hoti, evameva kusalapakkhe cittekaggatā balavatī hoti.

    ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેન પવત્તસ્સ વિસાહારસ્સ પટિપક્ખતો અવિસાહારો. ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેનેવ ગચ્છન્તં ચિત્તં વિક્ખિપતિ નામ. અયં પન તથાવિધો વિક્ખેપો ન હોતીતિ અવિક્ખેપો. ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેનેવ ચ ચિત્તં વિસાહટં નામ હોતિ, ઇતો ચિતો ચ હરીયતિ. અયં પન એવં અવિસાહટસ્સ માનસસ્સ ભાવોતિ અવિસાહટમાનસતા.

    Uddhaccavicikicchāvasena pavattassa visāhārassa paṭipakkhato avisāhāro. Uddhaccavicikicchāvaseneva gacchantaṃ cittaṃ vikkhipati nāma. Ayaṃ pana tathāvidho vikkhepo na hotīti avikkhepo. Uddhaccavicikicchāvaseneva ca cittaṃ visāhaṭaṃ nāma hoti, ito cito ca harīyati. Ayaṃ pana evaṃ avisāhaṭassa mānasassa bhāvoti avisāhaṭamānasatā.

    સમથોતિ તિવિધો સમથો – ચિત્તસમથો, અધિકરણસમથો, સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ. તત્થ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિત્તેકગ્ગતા ચિત્તસમથો નામ. તઞ્હિ આગમ્મ ચિત્તચલનં ચિત્તવિપ્ફન્દિતં સમ્મતિ વૂપસમ્મતિ, તસ્મા સો ચિત્તસમથોતિ વુચ્ચતિ. સમ્મુખાવિનયાદિસત્તવિધો સમથો અધિકરણસમથો નામ. તઞ્હિ આગમ્મ તાનિ તાનિ અધિકરણાનિ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા સો અધિકરણસમથોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા પન સબ્બે સઙ્ખારા નિબ્બાનં આગમ્મ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા તં સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિં અત્થે ચિત્તસમથો અધિપ્પેતો. સમાધિલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સમાધિન્દ્રિયં. ઉદ્ધચ્ચે ન કમ્પતીતિ સમાધિબલં. સમ્માસમાધીતિ યાથાવસમાધિ નિય્યાનિકસમાધિ કુસલસમાધિ.

    Samathoti tividho samatho – cittasamatho, adhikaraṇasamatho, sabbasaṅkhārasamathoti. Tattha aṭṭhasu samāpattīsu cittekaggatā cittasamatho nāma. Tañhi āgamma cittacalanaṃ cittavipphanditaṃ sammati vūpasammati, tasmā so cittasamathoti vuccati. Sammukhāvinayādisattavidho samatho adhikaraṇasamatho nāma. Tañhi āgamma tāni tāni adhikaraṇāni sammanti vūpasammanti, tasmā so adhikaraṇasamathoti vuccati. Yasmā pana sabbe saṅkhārā nibbānaṃ āgamma sammanti vūpasammanti, tasmā taṃ sabbasaṅkhārasamathoti vuccati. Imasmiṃ atthe cittasamatho adhippeto. Samādhilakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti samādhindriyaṃ. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Sammāsamādhīti yāthāvasamādhi niyyānikasamādhi kusalasamādhi.

    ૧૨. સદ્ધિન્દ્રિયનિદ્દેસે બુદ્ધાદિગુણાનં સદ્દહનવસેન સદ્ધા. બુદ્ધાદીનિ વા રતનાનિ સદ્દહતિ પત્તિયાયતીતિ સદ્ધા. સદ્દહનાતિ સદ્દહનાકારો. બુદ્ધાદીનં ગુણે ઓગાહતિ, ભિન્દિત્વા વિય અનુપવિસતીતિ ઓકપ્પના. બુદ્ધાદીનં ગુણેસુ એતાય સત્તા અતિવિય પસીદન્તિ, સયં વા અભિપ્પસીદતીતિ અભિપ્પસાદો. ઇદાનિ યસ્મા સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં સમાસપદાનં વસેન અઞ્ઞસ્મિં પરિયાયે આરદ્ધે આદિપદં ગહેત્વાવ પદભાજનં કરીયતિ – અયં અભિધમ્મે ધમ્મતા – તસ્મા પુન સદ્ધાતિ વુત્તં. યથા વા ઇત્થિયા ઇન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં, ન તથા ઇદં. ઇદં પન સદ્ધાવ ઇન્દ્રિયં સદ્ધિન્દ્રિયન્તિ. એવં સમાનાધિકરણભાવઞાપનત્થમ્પિ પુન સદ્ધાતિ વુત્તં. એવં સબ્બપદનિદ્દેસેસુ આદિપદસ્સ પુન વચને પયોજનં વેદિતબ્બં. અધિમોક્ખલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સદ્ધિન્દ્રિયં. અસદ્ધિયે ન કમ્પતીતિ સદ્ધાબલં.

    12. Saddhindriyaniddese buddhādiguṇānaṃ saddahanavasena saddhā. Buddhādīni vā ratanāni saddahati pattiyāyatīti saddhā. Saddahanāti saddahanākāro. Buddhādīnaṃ guṇe ogāhati, bhinditvā viya anupavisatīti okappanā. Buddhādīnaṃ guṇesu etāya sattā ativiya pasīdanti, sayaṃ vā abhippasīdatīti abhippasādo. Idāni yasmā saddhindriyādīnaṃ samāsapadānaṃ vasena aññasmiṃ pariyāye āraddhe ādipadaṃ gahetvāva padabhājanaṃ karīyati – ayaṃ abhidhamme dhammatā – tasmā puna saddhāti vuttaṃ. Yathā vā itthiyā indriyaṃ itthindriyaṃ, na tathā idaṃ. Idaṃ pana saddhāva indriyaṃ saddhindriyanti. Evaṃ samānādhikaraṇabhāvañāpanatthampi puna saddhāti vuttaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu ādipadassa puna vacane payojanaṃ veditabbaṃ. Adhimokkhalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti saddhindriyaṃ. Asaddhiye na kampatīti saddhābalaṃ.

    ૧૩. વીરિયિન્દ્રિયનિદ્દેસે ચેતસિકોતિ ઇદં વીરિયસ્સ નિયમતો ચેતસિકભાવદીપનત્થં વુત્તં. ઇદઞ્હિ વીરિયં ‘‘યદપિ, ભિક્ખવે, કાયિકં વીરિયં તદપિ વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, યદપિ ચેતસિકં વીરિયં તદપિ વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગોતિ. ઇતિહિદં ઉદ્દેસં ગચ્છતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૨૩૩) એવમાદીસુ સુત્તેસુ ચઙ્કમાદીનિ કરોન્તસ્સ ઉપ્પન્નત્તા ‘કાયિક’ન્તિ વુચ્ચમાનમ્પિ કાયવિઞ્ઞાણં વિય કાયિકં નામ નત્થિ, ચેતસિકમેવ પનેતન્તિ દસ્સેતું ‘ચેતસિકો’તિ વુત્તં. વીરિયારમ્ભોતિ વીરિયસઙ્ખાતો આરમ્ભો. ઇમિના સેસારમ્ભે પટિક્ખિપતિ. અયઞ્હિ ‘આરમ્ભ’-સદ્દો કમ્મે આપત્તિયં કિરિયાયં વીરિયે હિંસાય વિકોપનેતિ અનેકેસુ અત્થેસુ આગતો.

    13. Vīriyindriyaniddese cetasikoti idaṃ vīriyassa niyamato cetasikabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ. Idañhi vīriyaṃ ‘‘yadapi, bhikkhave, kāyikaṃ vīriyaṃ tadapi vīriyasambojjhaṅgo, yadapi cetasikaṃ vīriyaṃ tadapi vīriyasambojjhaṅgoti. Itihidaṃ uddesaṃ gacchatī’’ti (saṃ. ni. 5.233) evamādīsu suttesu caṅkamādīni karontassa uppannattā ‘kāyika’nti vuccamānampi kāyaviññāṇaṃ viya kāyikaṃ nāma natthi, cetasikameva panetanti dassetuṃ ‘cetasiko’ti vuttaṃ. Vīriyārambhoti vīriyasaṅkhāto ārambho. Iminā sesārambhe paṭikkhipati. Ayañhi ‘ārambha’-saddo kamme āpattiyaṃ kiriyāyaṃ vīriye hiṃsāya vikopaneti anekesu atthesu āgato.

    ‘‘યંકિઞ્ચિ દુક્ખં સમ્ભોતિ, સબ્બં આરમ્ભપચ્ચયા;

    ‘‘Yaṃkiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ ārambhapaccayā;

    આરમ્ભાનં નિરોધેન, નત્થિ દુક્ખસ્સ સમ્ભવો’’તિ. (સુ॰ નિ॰ ૭૪૯);

    Ārambhānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo’’ti. (su. ni. 749);

    એત્થ હિ કમ્મં ‘આરમ્ભો’તિ આગતં. ‘‘આરમ્ભતિ ચ વિપ્પટિસારી ચ હોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૫.૧૪૨; પુ॰ પ॰ ૧૯૧) એત્થ આપત્તિ. ‘‘મહાયઞ્ઞા મહારમ્ભા ન તે હોન્તિ મહપ્ફલા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૯; સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૦) એત્થ યૂપુસ્સાપનાદિકિરિયા. ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથ યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૫) એત્થ વીરિયં. ‘‘સમણં ગોતમં ઉદ્દિસ્સ પાણં આરભન્તી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૫૧-૫૨) એત્થ હિંસા. ‘‘બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતો હોતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૦; મ॰ નિ॰ ૧.૨૯૩) એત્થ છેદનભઞ્જનાદિકં વિકોપનં. ઇધ પન વીરિયમેવ અધિપ્પેતં. તેનાહ – ‘વીરિયારમ્ભોતિ વીરિયસઙ્ખાતો આરમ્ભો’તિ. વીરિયઞ્હિ આરમ્ભનકવસેન આરમ્ભોતિ વુચ્ચતિ. ઇદમસ્સ સભાવપદં. કોસજ્જતો નિક્ખમનવસેન નિક્કમો. પરં પરં ઠાનં અક્કમનવસેન પરક્કમો. ઉગ્ગન્ત્વા યમનવસેન ઉય્યામો. બ્યાયમનવસેન વાયામો. ઉસ્સાહનવસેન ઉસ્સાહો. અધિમત્તુસ્સાહનવસેન ઉસ્સોળ્હી. થિરભાવટ્ઠેન થામો. ચિત્તચેતસિકાનં ધારણવસેન અવિચ્છેદતો વા પવત્તનવસેન કુસલસન્તાનં ધારેતીતિ ધિતિ.

    Ettha hi kammaṃ ‘ārambho’ti āgataṃ. ‘‘Ārambhati ca vippaṭisārī ca hotī’’ti (a. ni. 5.142; pu. pa. 191) ettha āpatti. ‘‘Mahāyaññā mahārambhā na te honti mahapphalā’’ti (a. ni. 4.39; saṃ. ni. 1.120) ettha yūpussāpanādikiriyā. ‘‘Ārambhatha nikkamatha yuñjatha buddhasāsane’’ti (saṃ. ni. 1.185) ettha vīriyaṃ. ‘‘Samaṇaṃ gotamaṃ uddissa pāṇaṃ ārabhantī’’ti (ma. ni. 2.51-52) ettha hiṃsā. ‘‘Bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato hotī’’ti (dī. ni. 1.10; ma. ni. 1.293) ettha chedanabhañjanādikaṃ vikopanaṃ. Idha pana vīriyameva adhippetaṃ. Tenāha – ‘vīriyārambhoti vīriyasaṅkhāto ārambho’ti. Vīriyañhi ārambhanakavasena ārambhoti vuccati. Idamassa sabhāvapadaṃ. Kosajjato nikkhamanavasena nikkamo. Paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanavasena parakkamo. Uggantvā yamanavasena uyyāmo. Byāyamanavasena vāyāmo. Ussāhanavasena ussāho. Adhimattussāhanavasena ussoḷhī. Thirabhāvaṭṭhena thāmo. Cittacetasikānaṃ dhāraṇavasena avicchedato vā pavattanavasena kusalasantānaṃ dhāretīti dhiti.

    અપરો નયો – નિક્કમો ચેસો કામાનં પનુદનાય, પરક્કમો ચેસો બન્ધનચ્છેદાય, ઉય્યામો ચેસો ઓઘનિત્થરણાય, વાયામો ચેસો પારઙ્ગમનટ્ઠેન, ઉસ્સાહો ચેસો પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન, ઉસ્સોળ્હી ચેસો અધિમત્તટ્ઠેન, થામો ચેસો પલિઘુગ્ઘાટનતાય, ધિતિ ચેસો અવટ્ઠિતિકારિતાયાતિ.

    Aparo nayo – nikkamo ceso kāmānaṃ panudanāya, parakkamo ceso bandhanacchedāya, uyyāmo ceso oghanittharaṇāya, vāyāmo ceso pāraṅgamanaṭṭhena, ussāho ceso pubbaṅgamaṭṭhena, ussoḷhī ceso adhimattaṭṭhena, thāmo ceso palighugghāṭanatāya, dhiti ceso avaṭṭhitikāritāyāti.

    ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતૂ’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૮૪; સં॰ નિ॰ ૨.૨૨, ૨૩૭; અ॰ નિ॰ ૨.૫; મહાનિ॰ ૧૯૬; ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૫૪) એવં પવત્તિકાલે અસિથિલપરક્કમવસેન અસિથિલપરક્કમતા; થિરપરક્કમો, દળ્હપરક્કમોતિ અત્થો. યસ્મા પનેતં વીરિયં કુસલકમ્મકરણટ્ઠાને છન્દં ન નિક્ખિપતિ, ધુરં ન નિક્ખિપતિ, ન ઓતારેતિ, ન વિસ્સજ્જેતિ, અનોસક્કિતમાનસતં આવહતિ, તસ્મા અનિક્ખિત્તછન્દતા અનિક્ખિત્તધુરતાતિ વુત્તં. યથા પન તજ્જાતિકે ઉદકસમ્ભિન્નટ્ઠાને ધુરવાહગોણં ગણ્હથાતિ વદન્તિ , સો જણ્ણુના ભૂમિં ઉપ્પીળેત્વાપિ ધુરં વહતિ, ભૂમિયં પતિતું ન દેતિ, એવમેવ વીરિયં કુસલકમ્મકરણટ્ઠાને ધુરં ઉક્ખિપતિ પગ્ગણ્હાતિ, તસ્મા ધુરસમ્પગ્ગાહોતિ વુત્તં. પગ્ગહલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ વીરિયિન્દ્રિયં. કોસજ્જે ન કમ્પતીતિ વીરિયબલં. યાથાવનિય્યાનિકકુસલવાયામતાય સમ્માવાયામો.

    ‘‘Kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatū’’ti (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22, 237; a. ni. 2.5; mahāni. 196; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 154) evaṃ pavattikāle asithilaparakkamavasena asithilaparakkamatā; thiraparakkamo, daḷhaparakkamoti attho. Yasmā panetaṃ vīriyaṃ kusalakammakaraṇaṭṭhāne chandaṃ na nikkhipati, dhuraṃ na nikkhipati, na otāreti, na vissajjeti, anosakkitamānasataṃ āvahati, tasmā anikkhittachandatā anikkhittadhuratāti vuttaṃ. Yathā pana tajjātike udakasambhinnaṭṭhāne dhuravāhagoṇaṃ gaṇhathāti vadanti , so jaṇṇunā bhūmiṃ uppīḷetvāpi dhuraṃ vahati, bhūmiyaṃ patituṃ na deti, evameva vīriyaṃ kusalakammakaraṇaṭṭhāne dhuraṃ ukkhipati paggaṇhāti, tasmā dhurasampaggāhoti vuttaṃ. Paggahalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti vīriyindriyaṃ. Kosajje na kampatīti vīriyabalaṃ. Yāthāvaniyyānikakusalavāyāmatāya sammāvāyāmo.

    ૧૪. સતિન્દ્રિયનિદ્દેસે સરણકવસેન સતિ. ઇદં સતિયા સભાવપદં. પુનપ્પુનં સરણતો અનુસ્સરણવસેન અનુસ્સતિ. અભિમુખં ગન્ત્વા વિય સરણતો પટિસરણવસેન પટિસ્સતિ. ઉપસગ્ગવસેન વા વડ્ઢિતમત્તમેતં. સરણાકારો સરણતા. યસ્મા પન સરણતાતિ તિણ્ણં સરણાનમ્પિ નામં, તસ્મા તં પટિસેધેતું પુન સતિગ્ગહણં કતં. સતિસઙ્ખાતા સરણતાતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. સુતપરિયત્તસ્સ ધારણભાવતો ધારણતા. અનુપવિસનસઙ્ખાતેન ઓગાહનટ્ઠેન અપિલાપનભાવો અપિલાપનતા. યથા હિ લાબુકટાહાદીનિ ઉદકે પ્લવન્તિ, ન અનુપવિસન્તિ, ન તથા આરમ્મણે સતિ. આરમ્મણઞ્હેસા અનુપવિસતિ, તસ્મા અપિલાપનતાતિ વુત્તા. ચિરકતચિરભાસિતાનં અસમ્મુસ્સનભાવતો અસમ્મુસ્સનતા. ઉપટ્ઠાનલક્ખણે જોતનલક્ખણે ચ ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. સતિસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં. પમાદે ન કમ્પતીતિ સતિબલં. યાથાવસતિ નિય્યાનિકસતિ કુસલસતીતિ સમ્માસતિ.

    14. Satindriyaniddese saraṇakavasena sati. Idaṃ satiyā sabhāvapadaṃ. Punappunaṃ saraṇato anussaraṇavasena anussati. Abhimukhaṃ gantvā viya saraṇato paṭisaraṇavasena paṭissati. Upasaggavasena vā vaḍḍhitamattametaṃ. Saraṇākāro saraṇatā. Yasmā pana saraṇatāti tiṇṇaṃ saraṇānampi nāmaṃ, tasmā taṃ paṭisedhetuṃ puna satiggahaṇaṃ kataṃ. Satisaṅkhātā saraṇatāti ayañhettha attho. Sutapariyattassa dhāraṇabhāvato dhāraṇatā. Anupavisanasaṅkhātena ogāhanaṭṭhena apilāpanabhāvo apilāpanatā. Yathā hi lābukaṭāhādīni udake plavanti, na anupavisanti, na tathā ārammaṇe sati. Ārammaṇañhesā anupavisati, tasmā apilāpanatāti vuttā. Cirakatacirabhāsitānaṃ asammussanabhāvato asammussanatā. Upaṭṭhānalakkhaṇe jotanalakkhaṇe ca indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Satisaṅkhātaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Pamāde na kampatīti satibalaṃ. Yāthāvasati niyyānikasati kusalasatīti sammāsati.

    ૧૬. પઞ્ઞિન્દ્રિયનિદ્દેસે તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ પાકટકરણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન તેન વા અનિચ્ચાદિના પકારેન ધમ્મે જાનાતીતિપિ પઞ્ઞા. ઇદમસ્સા સભાવપદં. પજાનનાકારો પજાનના. અનિચ્ચાદીનિ વિચિનાતીતિ વિચયો. પવિચયોતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં . ચતુસચ્ચધમ્મે વિચિનાતીતિ ધમ્મવિચયો. અનિચ્ચાદીનં સલ્લક્ખણવસેન સલ્લક્ખણા. સાયેવ પુન ઉપસગ્ગનાનત્તેન ઉપલક્ખણા પચ્ચુપલક્ખણાતિ વુત્તા. પણ્ડિતસ્સ ભાવો પણ્ડિચ્ચં. કુસલસ્સ ભાવો કોસલ્લં. નિપુણસ્સ ભાવો નેપુઞ્ઞં. અનિચ્ચાદીનં વિભાવનવસેન વેભબ્યા. અનિચ્ચાદીનં ચિન્તનકવસેન ચિન્તા. યસ્સ વા ઉપ્પજ્જતિ તં અનિચ્ચાદીનિ ચિન્તાપેતીતિપિ ચિન્તા. અનિચ્ચાદીનિ ઉપપરિક્ખતીતિ ઉપપરિક્ખા. ભૂરીતિ પથવિયા નામં. અયમ્પિ સણ્હટ્ઠેન વિત્થટટ્ઠેન ચ ભૂરી વિયાતિ ભૂરી. તેન વુત્તં – ‘‘ભૂરી વુચ્ચતિ પથવી . તાય પથવીસમાય વિત્થટાય વિપુલાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતોતિ ભૂરિપઞ્ઞોતિ (મહાનિ॰ ૨૭). અપિચ પઞ્ઞાય એતં અધિવચનં ભૂરી’’તિ. ભૂતે અત્થે રમતીતિપિ ભૂરી. અસનિ વિય સિલુચ્ચયે કિલેસે મેધતિ હિંસતીતિ મેધા. ખિપ્પં ગહણધારણટ્ઠેન વા મેધા. યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ તં અત્તહિતપટિપત્તિયં સમ્પયુત્તધમ્મે ચ યાથાવલક્ખણપટિવેધે પરિનેતીતિ પરિણાયિકા. અનિચ્ચાદિવસેન ધમ્મે વિપસ્સતીતિ વિપસ્સના. સમ્મા પકારેહિ અનિચ્ચાદીનિ જાનાતીતિ સમ્પજઞ્ઞં. ઉપ્પથપટિપન્ને સિન્ધવે વીથિઆરોપનત્થં પતોદો વિય ઉપ્પથે ધાવનકં કૂટચિત્તં વીથિઆરોપનત્થં વિજ્ઝતીતિ પતોદો વિય પતોદો. દસ્સનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. પઞ્ઞાસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. અવિજ્જાય ન કમ્પતીતિ પઞ્ઞાબલં. કિલેસચ્છેદનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ સત્થં પઞ્ઞાસત્થં. અચ્ચુગ્ગતટ્ઠેન પઞ્ઞાવ પાસાદો પઞ્ઞાપાસાદો.

    16. Paññindriyaniddese tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā. Tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā. Idamassā sabhāvapadaṃ. Pajānanākāro pajānanā. Aniccādīni vicinātīti vicayo. Pavicayoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ . Catusaccadhamme vicinātīti dhammavicayo. Aniccādīnaṃ sallakkhaṇavasena sallakkhaṇā. Sāyeva puna upasagganānattena upalakkhaṇā paccupalakkhaṇāti vuttā. Paṇḍitassa bhāvo paṇḍiccaṃ. Kusalassa bhāvo kosallaṃ. Nipuṇassa bhāvo nepuññaṃ. Aniccādīnaṃ vibhāvanavasena vebhabyā. Aniccādīnaṃ cintanakavasena cintā. Yassa vā uppajjati taṃ aniccādīni cintāpetītipi cintā. Aniccādīni upaparikkhatīti upaparikkhā. Bhūrīti pathaviyā nāmaṃ. Ayampi saṇhaṭṭhena vitthaṭaṭṭhena ca bhūrī viyāti bhūrī. Tena vuttaṃ – ‘‘bhūrī vuccati pathavī . Tāya pathavīsamāya vitthaṭāya vipulāya paññāya samannāgatoti bhūripaññoti (mahāni. 27). Apica paññāya etaṃ adhivacanaṃ bhūrī’’ti. Bhūte atthe ramatītipi bhūrī. Asani viya siluccaye kilese medhati hiṃsatīti medhā. Khippaṃ gahaṇadhāraṇaṭṭhena vā medhā. Yassa uppajjati taṃ attahitapaṭipattiyaṃ sampayuttadhamme ca yāthāvalakkhaṇapaṭivedhe parinetīti pariṇāyikā. Aniccādivasena dhamme vipassatīti vipassanā. Sammā pakārehi aniccādīni jānātīti sampajaññaṃ. Uppathapaṭipanne sindhave vīthiāropanatthaṃ patodo viya uppathe dhāvanakaṃ kūṭacittaṃ vīthiāropanatthaṃ vijjhatīti patodo viya patodo. Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Paññāsaṅkhātaṃ indriyaṃ paññindriyaṃ. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Kilesacchedanaṭṭhena paññāva satthaṃ paññāsatthaṃ. Accuggataṭṭhena paññāva pāsādo paññāpāsādo.

    આલોકનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ આલોકો પઞ્ઞાઆલોકો. ઓભાસનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ ઓભાસો પઞ્ઞાઓભાસો. પજ્જોતનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ પજ્જોતો પઞ્ઞાપજ્જોતો. પઞ્ઞવતો હિ એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નસ્સ દસસહસ્સિલોકધાતુ એકાલોકા એકોભાસા એકપજ્જોતા હોતિ, તેનેતં વુત્તં. ઇમેસુ પન તીસુ પદેસુ એકપદેનપિ એતસ્મિં અત્થે સિદ્ધે, યાનિ પનેતાનિ ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, આલોકા. કતમે ચત્તારો? ચન્દાલોકો સૂરિયાલોકો અગ્યાલોકો પઞ્ઞાલોકો. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારો આલોકા. એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, ઇમેસં ચતુન્નં આલોકાનં યદિદં પઞ્ઞાલોકો’’. તથા ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, ઓભાસા…પે॰… ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પજ્જોતા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૪૪) સત્તાનં અજ્ઝાસયવસેન સુત્તાનિ દેસિતાનિ, તદનુરૂપેનેવ ઇધાપિ દેસના કતા. અત્થો હિ અનેકેહિ આકારેહિ વિભજ્જમાનો સુવિભત્તો હોતિ. અઞ્ઞથા ચ અઞ્ઞો બુજ્ઝતિ, અઞ્ઞથા ચ અઞ્ઞોતિ.

    Ālokanaṭṭhena paññāva āloko paññāāloko. Obhāsanaṭṭhena paññāva obhāso paññāobhāso. Pajjotanaṭṭhena paññāva pajjoto paññāpajjoto. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā ekobhāsā ekapajjotā hoti, tenetaṃ vuttaṃ. Imesu pana tīsu padesu ekapadenapi etasmiṃ atthe siddhe, yāni panetāni ‘‘cattārome, bhikkhave, ālokā. Katame cattāro? Candāloko sūriyāloko agyāloko paññāloko. Ime kho, bhikkhave, cattāro ālokā. Etadaggaṃ, bhikkhave, imesaṃ catunnaṃ ālokānaṃ yadidaṃ paññāloko’’. Tathā ‘‘cattārome, bhikkhave, obhāsā…pe… cattārome, bhikkhave, pajjotā’’ti (a. ni. 4.144) sattānaṃ ajjhāsayavasena suttāni desitāni, tadanurūpeneva idhāpi desanā katā. Attho hi anekehi ākārehi vibhajjamāno suvibhatto hoti. Aññathā ca añño bujjhati, aññathā ca aññoti.

    રતિકરણટ્ઠેન પન રતિદાયકટ્ઠેન રતિજનકટ્ઠેન ચિત્તીકતટ્ઠેન દુલ્લભપાતુભાવટ્ઠેન અતુલટ્ઠેન અનોમસત્તપરિભોગટ્ઠેન ચ પઞ્ઞાવ રતનં પઞ્ઞારતનં. ન તેન સત્તા મુય્હન્તિ, સયં વા આરમ્મણે ન મુય્હતીતિ અમોહો. ધમ્મવિચયપદં વુત્તત્થમેવ. કસ્મા પનેતં પુન વુત્તન્તિ? અમોહસ્સ મોહપટિપક્ખભાવદીપનત્થં . તેનેતં દીપેતિ – ય્વાયં અમોહો સો ન કેવલં મોહતો અઞ્ઞો ધમ્મો, મોહસ્સ પન પટિપક્ખો, ધમ્મવિચયસઙ્ખાતો અમોહો નામ ઇધ અધિપ્પેતોતિ. સમ્માદિટ્ઠીતિ યાથાવનિય્યાનિકકુસલદિટ્ઠિ.

    Ratikaraṇaṭṭhena pana ratidāyakaṭṭhena ratijanakaṭṭhena cittīkataṭṭhena dullabhapātubhāvaṭṭhena atulaṭṭhena anomasattaparibhogaṭṭhena ca paññāva ratanaṃ paññāratanaṃ. Na tena sattā muyhanti, sayaṃ vā ārammaṇe na muyhatīti amoho. Dhammavicayapadaṃ vuttatthameva. Kasmā panetaṃ puna vuttanti? Amohassa mohapaṭipakkhabhāvadīpanatthaṃ . Tenetaṃ dīpeti – yvāyaṃ amoho so na kevalaṃ mohato añño dhammo, mohassa pana paṭipakkho, dhammavicayasaṅkhāto amoho nāma idha adhippetoti. Sammādiṭṭhīti yāthāvaniyyānikakusaladiṭṭhi.

    ૧૯. જીવિતિન્દ્રિયનિદ્દેસે યો તેસં અરૂપીનં ધમ્માનં આયૂતિ તેસં સમ્પયુત્તકાનં અરૂપધમ્માનં યો આયાપનટ્ઠેન આયુ, તસ્મિઞ્હિ સતિ અરૂપધમ્મા અયન્તિ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તિ, તસ્મા આયૂતિ વુચ્ચતિ. ઇદમસ્સ સભાવપદં. યસ્મા પનેતે ધમ્મા આયુસ્મિંયેવ સતિ તિટ્ઠન્તિ યપેન્તિ યાપેન્તિ ઇરિયન્તિ વત્તન્તિ પાલયન્તિ, તસ્મા ઠિતીતિઆદીનિ વુત્તાનિ. વચનત્થો પનેત્થ – એતાય તિટ્ઠન્તીતિ ઠિતિ. યપેન્તીતિ યપના. તથા યાપના. એવં બુજ્ઝન્તાનં પન વસેન પુરિમપદે રસ્સત્તં કતં. એતાય ઇરિયન્તીતિ ઇરિયના. વત્તન્તીતિ વત્તના. પાલયન્તીતિ પાલના. જીવન્તિ એતેનાતિ જીવિતં. અનુપાલનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ જીવિતિન્દ્રિયં.

    19. Jīvitindriyaniddese yo tesaṃ arūpīnaṃ dhammānaṃ āyūti tesaṃ sampayuttakānaṃ arūpadhammānaṃ yo āyāpanaṭṭhena āyu, tasmiñhi sati arūpadhammā ayanti gacchanti pavattanti, tasmā āyūti vuccati. Idamassa sabhāvapadaṃ. Yasmā panete dhammā āyusmiṃyeva sati tiṭṭhanti yapenti yāpenti iriyanti vattanti pālayanti, tasmā ṭhitītiādīni vuttāni. Vacanattho panettha – etāya tiṭṭhantīti ṭhiti. Yapentīti yapanā. Tathā yāpanā. Evaṃ bujjhantānaṃ pana vasena purimapade rassattaṃ kataṃ. Etāya iriyantīti iriyanā. Vattantīti vattanā. Pālayantīti pālanā. Jīvanti etenāti jīvitaṃ. Anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jīvitindriyaṃ.

    ૩૦. હિરિબલનિદ્દેસે યં તસ્મિં સમયેતિ યેન ધમ્મેન તસ્મિં સમયે. લિઙ્ગવિપલ્લાસં વા કત્વા યો ધમ્મો તસ્મિં સમયેતિપિ અત્થો વેદિતબ્બો. હિરિયિતબ્બેનાતિ ઉપયોગત્થે કરણવચનં. હિરિયિતબ્બયુત્તકં કાયદુચ્ચરિતાદિધમ્મં હિરિયતિ જિગુચ્છતીતિ અત્થો. પાપકાનન્તિ લામકાનં. અકુસલાનં ધમ્માનન્તિ અકોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં. સમાપત્તિયાતિ ઇદમ્પિ ઉપયોગત્થે કરણવચનં. તેસં ધમ્માનં સમાપત્તિં પટિલાભં સમઙ્ગીભાવં હિરિયતિ જિગુચ્છતીતિ અત્થો.

    30. Hiribalaniddese yaṃ tasmiṃ samayeti yena dhammena tasmiṃ samaye. Liṅgavipallāsaṃ vā katvā yo dhammo tasmiṃ samayetipi attho veditabbo. Hiriyitabbenāti upayogatthe karaṇavacanaṃ. Hiriyitabbayuttakaṃ kāyaduccaritādidhammaṃ hiriyati jigucchatīti attho. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Akusalānaṃ dhammānanti akosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Samāpattiyāti idampi upayogatthe karaṇavacanaṃ. Tesaṃ dhammānaṃ samāpattiṃ paṭilābhaṃ samaṅgībhāvaṃ hiriyati jigucchatīti attho.

    ૩૧. ઓત્તપ્પબલનિદ્દેસે ઓત્તપ્પિતબ્બેનાતિ હેત્વત્થે કરણવચનં. ઓત્તપ્પિતબ્બયુત્તકેન ઓત્તપ્પસ્સ હેતુભૂતેન કાયદુચ્ચરિતાદિના વુત્તપ્પકારાય ચ સમાપત્તિયા ઓત્તપ્પસ્સ હેતુભૂતાય ઓત્તપ્પતિ, ભાયતીતિ અત્થો.

    31. Ottappabalaniddese ottappitabbenāti hetvatthe karaṇavacanaṃ. Ottappitabbayuttakena ottappassa hetubhūtena kāyaduccaritādinā vuttappakārāya ca samāpattiyā ottappassa hetubhūtāya ottappati, bhāyatīti attho.

    ૩૨. અલોભનિદ્દેસે અલુબ્ભનકવસેન અલોભો. ન લુબ્ભતીતિપિ અલોભો. ઇદમસ્સ સભાવપદં. અલુબ્ભનાતિ અલુબ્ભનાકારો. લોભસમઙ્ગી પુગ્ગલો લુબ્ભિતો નામ. ન લુબ્ભિતો અલુબ્ભિતો . અલુબ્ભિતસ્સ ભાવો અલુબ્ભિતત્તં. સારાગપટિપક્ખતો ન સારાગોતિ અસારાગો. અસારજ્જનાતિ અસારજ્જનાકારો. અસારજ્જિતસ્સ ભાવો અસારજ્જિતત્તં. ન અભિજ્ઝાયતીતિ અનભિજ્ઝા. અલોભો કુસલમૂલન્તિ અલોભસઙ્ખાતં કુસલમૂલં. અલોભો હિ કુસલાનં ધમ્માનં મૂલં પચ્ચયટ્ઠેનાતિ કુસલમૂલં. કુસલઞ્ચ તં પચ્ચયટ્ઠેન મૂલઞ્ચાતિપિ કુસલમૂલં.

    32. Alobhaniddese alubbhanakavasena alobho. Na lubbhatītipi alobho. Idamassa sabhāvapadaṃ. Alubbhanāti alubbhanākāro. Lobhasamaṅgī puggalo lubbhito nāma. Na lubbhito alubbhito . Alubbhitassa bhāvo alubbhitattaṃ. Sārāgapaṭipakkhato na sārāgoti asārāgo. Asārajjanāti asārajjanākāro. Asārajjitassa bhāvo asārajjitattaṃ. Na abhijjhāyatīti anabhijjhā. Alobho kusalamūlanti alobhasaṅkhātaṃ kusalamūlaṃ. Alobho hi kusalānaṃ dhammānaṃ mūlaṃ paccayaṭṭhenāti kusalamūlaṃ. Kusalañca taṃ paccayaṭṭhena mūlañcātipi kusalamūlaṃ.

    ૩૩. અદોસનિદ્દેસે અદુસ્સનકવસેન અદોસો. ન દુસ્સતીતિપિ અદોસો. ઇદમસ્સ સભાવપદં. અદુસ્સનાતિ અદુસ્સનાકારો. અદુસ્સિતસ્સ ભાવો અદુસ્સિતત્તં. બ્યાપાદપટિપક્ખતો ન બ્યાપાદોતિ અબ્યાપાદો. કોધદુક્ખપટિપક્ખતો ન બ્યાપજ્જોતિ અબ્યાપજ્જો. અદોસસઙ્ખાતં કુસલમૂલં અદોસો કુસલમૂલં. તં વુત્તત્થમેવ.

    33. Adosaniddese adussanakavasena adoso. Na dussatītipi adoso. Idamassa sabhāvapadaṃ. Adussanāti adussanākāro. Adussitassa bhāvo adussitattaṃ. Byāpādapaṭipakkhato na byāpādoti abyāpādo. Kodhadukkhapaṭipakkhato na byāpajjoti abyāpajjo. Adosasaṅkhātaṃ kusalamūlaṃ adoso kusalamūlaṃ. Taṃ vuttatthameva.

    ૪૦-૪૧. કાયપસ્સદ્ધિનિદ્દેસાદીસુ યસ્મા કાયોતિ તયો ખન્ધા અધિપ્પેતા, તસ્મા વેદનાક્ખન્ધસ્સાતિઆદિ વુત્તં. પસ્સમ્ભન્તિ એતાય તે ધમ્મા, વિગતદરથા ભવન્તિ, સમસ્સાસપ્પત્તાતિ પસ્સદ્ધિ. દુતિયપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં. પસ્સમ્ભનાતિ પસ્સમ્ભનાકારો. દુતિયપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં. પસ્સદ્ધિસમઙ્ગિતાય પટિપ્પસ્સમ્ભિતસ્સ ખન્ધત્તયસ્સ ભાવો પટિપ્પસ્સમ્ભિતત્તં. સબ્બપદેહિપિ તિણ્ણં ખન્ધાનં કિલેસદરથપટિપ્પસ્સદ્ધિ એવ કથિતા. દુતિયનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ દરથપટિપ્પસ્સદ્ધિ કથિતા.

    40-41. Kāyapassaddhiniddesādīsu yasmā kāyoti tayo khandhā adhippetā, tasmā vedanākkhandhassātiādi vuttaṃ. Passambhanti etāya te dhammā, vigatadarathā bhavanti, samassāsappattāti passaddhi. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Passambhanāti passambhanākāro. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Passaddhisamaṅgitāya paṭippassambhitassa khandhattayassa bhāvo paṭippassambhitattaṃ. Sabbapadehipi tiṇṇaṃ khandhānaṃ kilesadarathapaṭippassaddhi eva kathitā. Dutiyanayena viññāṇakkhandhassa darathapaṭippassaddhi kathitā.

    ૪૨-૪૩. લહુતાતિ લહુતાકારો. લહુપરિણામતાતિ લહુપરિણામો એતેસં ધમ્માનન્તિ લહુપરિણામા; તેસં ભાવો લહુપરિણામતા; સીઘં સીઘં પરિવત્તનસમત્થતાતિ વુત્તં હોતિ. અદન્ધનતાતિ ગરુભાવપટિક્ખેપવચનમેતં; અભારિયતાતિ અત્થો. અવિત્થનતાતિ માનાદિકિલેસભારસ્સ અભાવેન અથદ્ધતા. એવં પઠમેન તિણ્ણં ખન્ધાનં લહુતાકારો કથિતો. દુતિયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ લહુતાકારો કથિતો.

    42-43. Lahutāti lahutākāro. Lahupariṇāmatāti lahupariṇāmo etesaṃ dhammānanti lahupariṇāmā; tesaṃ bhāvo lahupariṇāmatā; sīghaṃ sīghaṃ parivattanasamatthatāti vuttaṃ hoti. Adandhanatāti garubhāvapaṭikkhepavacanametaṃ; abhāriyatāti attho. Avitthanatāti mānādikilesabhārassa abhāvena athaddhatā. Evaṃ paṭhamena tiṇṇaṃ khandhānaṃ lahutākāro kathito. Dutiyena viññāṇakkhandhassa lahutākāro kathito.

    ૪૪-૪૫. મુદુતાતિ મુદુભાવો. મદ્દવતાતિ મદ્દવં વુચ્ચતિ સિનિદ્ધં, મટ્ઠં; મદ્દવસ્સ ભાવો મદ્દવતા. અકક્ખળતાતિ અકક્ખળભાવો. અકથિનતાતિ અકથિનભાવો. ઇધાપિ પુરિમનયેન તિણ્ણં ખન્ધાનં, પચ્છિમનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ મુદુતાકારોવ કથિતો.

    44-45. Mudutāti mudubhāvo. Maddavatāti maddavaṃ vuccati siniddhaṃ, maṭṭhaṃ; maddavassa bhāvo maddavatā. Akakkhaḷatāti akakkhaḷabhāvo. Akathinatāti akathinabhāvo. Idhāpi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa mudutākārova kathito.

    ૪૬-૪૭. કમ્મઞ્ઞતાતિ કમ્મનિ સાધુતા; કુસલકિરિયાય વિનિયોગક્ખમતાતિ અત્થો. સેસપદદ્વયં બ્યઞ્જનવસેન વડ્ઢિતં. પદદ્વયેનાપિ હિ પુરિમનયેન તિણ્ણં ખન્ધાનં, પચ્છિમનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ કમ્મનિયાકારોવ કથિતો.

    46-47. Kammaññatāti kammani sādhutā; kusalakiriyāya viniyogakkhamatāti attho. Sesapadadvayaṃ byañjanavasena vaḍḍhitaṃ. Padadvayenāpi hi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa kammaniyākārova kathito.

    ૪૮-૪૯. પગુણતાતિ પગુણભાવો, અનાતુરતા નિગ્ગિલાનતાતિ અત્થો. સેસપદદ્વયં બ્યઞ્જનવસેન વડ્ઢિતં. ઇધાપિ પુરિમનયેન તિણ્ણં ખન્ધાનં, પચ્છિમનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ નિગ્ગિલાનાકારોવ કથિતો.

    48-49. Paguṇatāti paguṇabhāvo, anāturatā niggilānatāti attho. Sesapadadvayaṃ byañjanavasena vaḍḍhitaṃ. Idhāpi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa niggilānākārova kathito.

    ૫૦-૫૧. ઉજુકતાતિ ઉજુકભાવો, ઉજુકેનાકારેન પવત્તનતાતિ અત્થો. ઉજુકસ્સ ખન્ધત્તયસ્સ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ચ ભાવો ઉજુકતા. અજિમ્હતાતિ ગોમુત્તવઙ્કભાવપટિક્ખેપો. અવઙ્કતાતિ ચન્દલેખાવઙ્કભાવપટિક્ખેપો. અકુટિલતાતિ નઙ્ગલકોટિવઙ્કભાવપટિક્ખેપો.

    50-51. Ujukatāti ujukabhāvo, ujukenākārena pavattanatāti attho. Ujukassa khandhattayassa viññāṇakkhandhassa ca bhāvo ujukatā. Ajimhatāti gomuttavaṅkabhāvapaṭikkhepo. Avaṅkatāti candalekhāvaṅkabhāvapaṭikkhepo. Akuṭilatāti naṅgalakoṭivaṅkabhāvapaṭikkhepo.

    યો હિ પાપં કત્વાવ ‘ન કરોમી’તિ ભાસતિ, સો ગન્ત્વા પચ્ચોસક્કનતાય ‘ગોમુત્તવઙ્કો’ નામ હોતિ. યો પાપં કરોન્તોવ ‘ભાયામહં પાપસ્સા’તિ ભાસતિ, સો યેભુય્યેન કુટિલતાય ‘ચન્દલેખાવઙ્કો’ નામ હોતિ. યો પાપં કરોન્તોવ ‘કો પાપસ્સ ન ભાયેય્યા’તિ ભાસતિ, સો નાતિકુટિલતાય ‘નઙ્ગલકોટિવઙ્કો’ નામ હોતિ. યસ્સ વા તીણિપિ કમ્મદ્વારાનિ અસુદ્ધાનિ, સો ‘ગોમુત્તવઙ્કો’ નામ હોતિ. યસ્સ યાનિ કાનિચિ દ્વે, સો ‘ચન્દલેખાવઙ્કો’ નામ. યસ્સ યંકિઞ્ચિ એકં, સો ‘નઙ્ગલકોટિવઙ્કો નામ.

    Yo hi pāpaṃ katvāva ‘na karomī’ti bhāsati, so gantvā paccosakkanatāya ‘gomuttavaṅko’ nāma hoti. Yo pāpaṃ karontova ‘bhāyāmahaṃ pāpassā’ti bhāsati, so yebhuyyena kuṭilatāya ‘candalekhāvaṅko’ nāma hoti. Yo pāpaṃ karontova ‘ko pāpassa na bhāyeyyā’ti bhāsati, so nātikuṭilatāya ‘naṅgalakoṭivaṅko’ nāma hoti. Yassa vā tīṇipi kammadvārāni asuddhāni, so ‘gomuttavaṅko’ nāma hoti. Yassa yāni kānici dve, so ‘candalekhāvaṅko’ nāma. Yassa yaṃkiñci ekaṃ, so ‘naṅgalakoṭivaṅko nāma.

    દીઘભાણકા પનાહુ – એકચ્ચો ભિક્ખુ સબ્બવયે એકવીસતિયા અનેસનાસુ, છસુ ચ અગોચરેસુ ચરતિ, અયં ‘ગોમુત્તવઙ્કો’ નામ. એકો પઠમવયે ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પરિપૂરેતિ, લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો હોતિ, મજ્ઝિમવયપચ્છિમવયેસુ પુરિમસદિસો, અયં ‘ચન્દલેખાવઙ્કો’ નામ. એકો પઠમવયે મજ્ઝિમવયેપિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પૂરેતિ, લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો હોતિ, પચ્છિમવયે પુરિમસદિસો. અયં ‘નઙ્ગલકોટિવઙ્કો’ નામ.

    Dīghabhāṇakā panāhu – ekacco bhikkhu sabbavaye ekavīsatiyā anesanāsu, chasu ca agocaresu carati, ayaṃ ‘gomuttavaṅko’ nāma. Eko paṭhamavaye catupārisuddhisīlaṃ paripūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, majjhimavayapacchimavayesu purimasadiso, ayaṃ ‘candalekhāvaṅko’ nāma. Eko paṭhamavaye majjhimavayepi catupārisuddhisīlaṃ pūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, pacchimavaye purimasadiso. Ayaṃ ‘naṅgalakoṭivaṅko’ nāma.

    તસ્સ કિલેસવસેન એવં વઙ્કસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભાવો જિમ્હતા વઙ્કતા કુટિલતાતિ વુચ્ચતિ. તાસં પટિક્ખેપવસેન અજિમ્હતાદિકા વુત્તા. ખન્ધાધિટ્ઠાનાવ દેસના કતા. ખન્ધાનઞ્હિ એતા અજિમ્હતાદિકા, નો પુગ્ગલસ્સાતિ. એવં સબ્બેહિપિ ઇમેહિ પદેહિ પુરિમનયેન તિણ્ણં ખન્ધાનં, પચ્છિમનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સાતિ અરૂપીનં ધમ્માનં નિક્કિલેસતાય ઉજુતાકારોવ કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

    Tassa kilesavasena evaṃ vaṅkassa puggalassa bhāvo jimhatā vaṅkatā kuṭilatāti vuccati. Tāsaṃ paṭikkhepavasena ajimhatādikā vuttā. Khandhādhiṭṭhānāva desanā katā. Khandhānañhi etā ajimhatādikā, no puggalassāti. Evaṃ sabbehipi imehi padehi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassāti arūpīnaṃ dhammānaṃ nikkilesatāya ujutākārova kathitoti veditabbo.

    ઇદાનિ ય્વાયં યેવાપનાતિ અપ્પનાવારો વુત્તો, તેન ધમ્મુદ્દેસવારે દસ્સિતાનં ‘યેવાપનકાનં’યેવ સઙ્ખેપતો નિદ્દેસો કથિતો હોતીતિ.

    Idāni yvāyaṃ yevāpanāti appanāvāro vutto, tena dhammuddesavāre dassitānaṃ ‘yevāpanakānaṃ’yeva saṅkhepato niddeso kathito hotīti.

    નિદ્દેસવારકથા નિટ્ઠિતા.

    Niddesavārakathā niṭṭhitā.

    એત્તાવતા પુચ્છા સમયનિદ્દેસો ધમ્મુદ્દેસો અપ્પનાતિ ઉદ્દેસવારે ચતૂહિ પરિચ્છેદેહિ, પુચ્છા સમયનિદ્દેસો ધમ્મુદ્દેસો અપ્પનાતિ નિદ્દેસવારે ચતૂહિ પરિચ્છેદેહીતિ અટ્ઠપરિચ્છેદપટિમણ્ડિતો ધમ્મવવત્થાનવારો નિટ્ઠિતોવ હોતિ.

    Ettāvatā pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti uddesavāre catūhi paricchedehi, pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti niddesavāre catūhi paricchedehīti aṭṭhaparicchedapaṭimaṇḍito dhammavavatthānavāro niṭṭhitova hoti.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / કામાવચરકુસલં • Kāmāvacarakusalaṃ

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / નિદ્દેસવારકથાવણ્ણના • Niddesavārakathāvaṇṇanā

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / નિદ્દેસવારકથાવણ્ણના • Niddesavārakathāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact