Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
કામાવચરકુસલપદભાજનીયં
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
૧. ઇદાનિ યથાનિક્ખિત્તાય માતિકાય સઙ્ગહિતે ધમ્મે પભેદતો દસ્સેતું કતમે ધમ્મા કુસલાતિ ઇદં પદભાજનીયં આરદ્ધં. તત્થ યદેતં યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતીતિ પઠમં કામાવચરકુસલં દસ્સિતં, તસ્સ તાવ નિદ્દેસે ધમ્મવવત્થાનવારો સઙ્ગહવારો સુઞ્ઞતવારોતિ તયો મહાવારા હોન્તિ. તેસુ ધમ્મવવત્થાનવારો ઉદ્દેસનિદ્દેસવસેન દ્વિધા ઠિતો. તેસુ ઉદ્દેસવારસ્સ પુચ્છા, સમયનિદ્દેસો, ધમ્મુદ્દેસો, અપ્પનાતિ ચત્તારો પરિચ્છેદા. તેસુ ‘કતમે ધમ્મા કુસલા’તિ અયં પુચ્છા નામ. ‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં…પે॰… તસ્મિં સમયે’તિ અયં સમયનિદ્દેસો નામ. ‘ફસ્સો હોતિ…પે॰… અવિક્ખેપો હોતી’તિ અયં ધમ્મુદ્દેસો નામ. ‘યે વા પન તસ્મિં સમયે અઞ્ઞેપિ અત્થિ પટિચ્ચસમુપ્પન્ના અરૂપિનો ધમ્મા ઇમે ધમ્મા કુસલા’તિ અયં અપ્પના નામ.
1. Idāni yathānikkhittāya mātikāya saṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ katame dhammā kusalāti idaṃ padabhājanīyaṃ āraddhaṃ. Tattha yadetaṃ yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotīti paṭhamaṃ kāmāvacarakusalaṃ dassitaṃ, tassa tāva niddese dhammavavatthānavāro saṅgahavāro suññatavāroti tayo mahāvārā honti. Tesu dhammavavatthānavāro uddesaniddesavasena dvidhā ṭhito. Tesu uddesavārassa pucchā, samayaniddeso, dhammuddeso, appanāti cattāro paricchedā. Tesu ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ pucchā nāma. ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ…pe… tasmiṃ samaye’ti ayaṃ samayaniddeso nāma. ‘Phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’ti ayaṃ dhammuddeso nāma. ‘Ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā ime dhammā kusalā’ti ayaṃ appanā nāma.
એવં ચતૂહિ પરિચ્છેદેહિ ઠિતસ્સ ઉદ્દેસવારસ્સ ય્વાયં પઠમો પુચ્છાપરિચ્છેદો, તત્થ ‘કતમે ધમ્મા કુસલા’તિ અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. પઞ્ચવિધાહિ પુચ્છા – અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા, દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા, વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા, અનુમતિપુચ્છા, કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ. તાસં ઇદં નાનત્તં –
Evaṃ catūhi paricchedehi ṭhitassa uddesavārassa yvāyaṃ paṭhamo pucchāparicchedo, tattha ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhāhi pucchā – adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti. Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ –
કતમા અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં અઞ્ઞાતં હોતિ, અદિટ્ઠં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં. તસ્સ ઞાણાય દસ્સનાય તુલનાય તીરણાય વિભૂતત્થાય વિભાવનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ. અયં અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા (મહાનિ॰ ૧૫૦; ચૂળનિ॰ પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨).
Katamā adiṭṭhajotanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti, adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ. Tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).
કતમા દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં ઞાતં હોતિ, દિટ્ઠં તુલિતં તીરિતં વિભૂતં વિભાવિતં, સો અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં સંસન્દનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ. અયં દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા (મહાનિ॰ ૧૫૦; ચૂળનિ॰ પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨).
Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti, diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, so aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).
કતમા વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા? પકતિયા સંસયપક્ખન્દો હોતિ, વિમતિપક્ખન્દો દ્વેળ્હકજાતો – ‘એવં નુ ખો, નનુ ખો, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’તિ. સો વિમતિચ્છેદનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ. અયં વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા (મહાનિ॰ ૧૫૦; ચૂળનિ॰ પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨).
Katamā vimaticchedanāpucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti, vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘evaṃ nu kho, nanu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’ti. So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ vimaticchedanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).
કતમા અનુમતિપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં અનુમતિયા પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’તિ? ‘અનિચ્ચં, ભન્તે’. ‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વા તં સુખં વા’તિ? ‘દુક્ખં, ભન્તે’ . ‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં, કલ્લં નુ તં સમનુપસ્સિતું એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ? ‘નોહેતં, ભન્તે’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૭૯; મહાવ॰ ૨૧). અયં અનુમતિપુચ્છા.
Katamā anumatipucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati – ‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’ti? ‘Aniccaṃ, bhante’. ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vā’ti? ‘Dukkhaṃ, bhante’ . ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti? ‘Nohetaṃ, bhante’ti (saṃ. ni. 3.79; mahāva. 21). Ayaṃ anumatipucchā.
કતમા કથેતુકમ્યતાપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં કથેતુકમ્યતાય પઞ્હં પુચ્છતિ. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૩)? અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ.
Katamā kathetukamyatāpucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati. ‘‘Cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro’’ti (dī. ni. 2.373)? Ayaṃ kathetukamyatāpucchāti.
તત્થ બુદ્ધાનં પુરિમા તિસ્સો પુચ્છા નત્થિ. કસ્મા? બુદ્ધાનઞ્હિ તીસુ અદ્ધાસુ કિઞ્ચિ સઙ્ખતં, અદ્ધાવિમુત્તં વા અસઙ્ખતં, અદિટ્ઠં અનઞ્ઞાતં અજોતિતં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં નામ નત્થિ. તેન તેસં અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા નત્થિ. યં પન ભગવતા અત્તનો ઞાણેન પટિવિદ્ધં, તસ્સ અઞ્ઞેન સમણેન વા બ્રાહ્મણેન વા દેવેન વા મારેન વા બ્રહ્મુના વા સદ્ધિં સંસન્દનકિચ્ચં નત્થિ. તેનસ્સ દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા નત્થિ. યસ્મા પનેસ અકથંકથી તિણ્ણવિચિકિચ્છો સબ્બધમ્મેસુ વિહતસંસયો, તેનસ્સ વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા નત્થિ. ઇતરા દ્વે પન પુચ્છા ભગવતો અત્થિ. તાસુ અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ વેદિતબ્બા.
Tattha buddhānaṃ purimā tisso pucchā natthi. Kasmā? Buddhānañhi tīsu addhāsu kiñci saṅkhataṃ, addhāvimuttaṃ vā asaṅkhataṃ, adiṭṭhaṃ anaññātaṃ ajotitaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi. Tena tesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana bhagavatā attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi. Tenassa diṭṭhasaṃsandanāpucchā natthi. Yasmā panesa akathaṃkathī tiṇṇavicikiccho sabbadhammesu vihatasaṃsayo, tenassa vimaticchedanāpucchā natthi. Itarā dve pana pucchā bhagavato atthi. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchāti veditabbā.
તત્થ ‘કતમે’તિપદેન નિદ્દિસિતબ્બધમ્મે પુચ્છતિ. ‘ધમ્મા કુસલા’તિ હિ વચનમત્તેન ‘કિં કતા કિં વા કરોન્તી’તિ ન સક્કા ઞાતું. ‘કતમે’તિ વુત્તે પન તેસં પુટ્ઠભાવો પઞ્ઞાયતિ. તેન વુત્તં ‘કતમેતિપદેન નિદ્દિસિતબ્બધમ્મે પુચ્છતી’તિ. ‘ધમ્મા કુસલા’તિપદદ્વયેન પુચ્છાય પુટ્ઠધમ્મે દસ્સેતિ. તેસં અત્થો હેટ્ઠા પકાસિતોવ.
Tattha ‘katame’tipadena niddisitabbadhamme pucchati. ‘Dhammā kusalā’ti hi vacanamattena ‘kiṃ katā kiṃ vā karontī’ti na sakkā ñātuṃ. ‘Katame’ti vutte pana tesaṃ puṭṭhabhāvo paññāyati. Tena vuttaṃ ‘katametipadena niddisitabbadhamme pucchatī’ti. ‘Dhammā kusalā’tipadadvayena pucchāya puṭṭhadhamme dasseti. Tesaṃ attho heṭṭhā pakāsitova.
કસ્મા પનેત્થ માતિકાયં વિય ‘કુસલા ધમ્મા’તિ અવત્વા ‘ધમ્મા કુસલા’તિ પદાનુક્કમો કતોતિ? પભેદતો ધમ્માનં દેસનં દીપેત્વા પભેદવન્તદસ્સનત્થં. ઇમસ્મિઞ્હિ અભિધમ્મે ધમ્માવ દેસેતબ્બા. તે ચ કુસલાદીહિ પભેદેહિ અનેકપ્પભેદા. તસ્મા ધમ્માયેવ ઇધ દેસેતબ્બા . નાયં વોહારદેસના. તે ચ અનેકપ્પભેદતો દેસેતબ્બા, ન ધમ્મમત્તતો. પભેદતો હિ દેસના ઘનવિનિબ્ભોગપટિસમ્ભિદાઞાણાવહા હોતીતિ ‘કુસલા ધમ્મા’તિ એવં પભેદતો ધમ્માનં દેસનં દીપેત્વા, ઇદાનિ યે તેન પભેદેન દેસેતબ્બા ધમ્મા તે દસ્સેતું, અયં ‘કતમે ધમ્મા કુસલા’તિ પદાનુક્કમો કતોતિ વેદિતબ્બો. પભેદવન્તેસુ હિ દસ્સિતેસુ પભેદો દસ્સિયમાનો યુજ્જતિ સુવિઞ્ઞેય્યો ચ હોતીતિ.
Kasmā panettha mātikāyaṃ viya ‘kusalā dhammā’ti avatvā ‘dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti? Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā pabhedavantadassanatthaṃ. Imasmiñhi abhidhamme dhammāva desetabbā. Te ca kusalādīhi pabhedehi anekappabhedā. Tasmā dhammāyeva idha desetabbā . Nāyaṃ vohāradesanā. Te ca anekappabhedato desetabbā, na dhammamattato. Pabhedato hi desanā ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahā hotīti ‘kusalā dhammā’ti evaṃ pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā, idāni ye tena pabhedena desetabbā dhammā te dassetuṃ, ayaṃ ‘katame dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamāno yujjati suviññeyyo ca hotīti.
ઇદાનિ યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તન્તિ. એત્થ –
Idāni yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittanti. Ettha –
સમયે નિદ્દિસિ ચિત્તં, ચિત્તેન સમયં મુનિ;
Samaye niddisi cittaṃ, cittena samayaṃ muni;
નિયમેત્વાન દીપેતું, ધમ્મે તત્થ પભેદતો.
Niyametvāna dīpetuṃ, dhamme tattha pabhedato.
‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્ત’ન્તિ હિ નિદ્દિસન્તો ભગવા સમયે ચિત્તં નિદ્દિસિ. કિંકારણા? તેન સમયનિયમિતેન ચિત્તેન પરિયોસાને ‘તસ્મિં સમયે’તિ એવં સમયં નિયમેત્વાન, અથ વિજ્જમાનેપિ સમયનાનત્તે યસ્મિં સમયે ચિત્તં તસ્મિંયેવ સમયે ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતીતિ એવં તસ્મિં ચિત્તનિયમિતે સમયે એતે સન્તતિસમૂહકિચ્ચારમ્મણઘનવસેન દુરનુબોધપ્પભેદે ફસ્સવેદનાદયો ધમ્મે બોધેતુન્તિ અત્થો.
‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ citta’nti hi niddisanto bhagavā samaye cittaṃ niddisi. Kiṃkāraṇā? Tena samayaniyamitena cittena pariyosāne ‘tasmiṃ samaye’ti evaṃ samayaṃ niyametvāna, atha vijjamānepi samayanānatte yasmiṃ samaye cittaṃ tasmiṃyeva samaye phasso hoti, vedanā hotīti evaṃ tasmiṃ cittaniyamite samaye ete santatisamūhakiccārammaṇaghanavasena duranubodhappabhede phassavedanādayo dhamme bodhetunti attho.
ઇદાનિ ‘યસ્મિં સમયે’તિઆદીસુ અયમનુપુબ્બપદવણ્ણના. યસ્મિન્તિ અનિયમતો ભુમ્મનિદ્દેસો. સમયેતિ અનિયમનિદ્દિટ્ઠપરિદીપનં. એત્તાવતા અનિયમતો સમયો નિદ્દિટ્ઠો હોતિ. તત્થ સમયસદ્દો –
Idāni ‘yasmiṃ samaye’tiādīsu ayamanupubbapadavaṇṇanā. Yasminti aniyamato bhummaniddeso. Samayeti aniyamaniddiṭṭhaparidīpanaṃ. Ettāvatā aniyamato samayo niddiṭṭho hoti. Tattha samayasaddo –
સમવાયે ખણે કાલે, સમૂહે હેતુ દિટ્ઠિસુ;
Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetu diṭṭhisu;
પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ.
Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati.
તથા હિસ્સ ‘‘અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૪૭) એવમાદીસુ સમવાયો અત્થો. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૮.૨૯) ખણો. ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૩૫૮) કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ સમૂહો. ‘‘સમયોપિ ખો તે, ભદ્દાલિ, અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ – ભગવા ખો સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ ‘ભદ્દાલિ નામ ભિક્ખુ સત્થુસાસને સિક્ખાય અપરિપૂરકારી’તિ. અયમ્પિ ખો તે, ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૩૫) હેતુ. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગાહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૬૦) દિટ્ઠિ.
Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti (dī. ni. 1.447) evamādīsu samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi – bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati ‘bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti. Ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi.
‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;
‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;
અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૯) –
Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129) –
આદીસુ પટિલાભો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮) પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ॰ મ॰ ૨.૮) પટિવેધો. એવમનેકેસુ સમયેસુ –
Ādīsu paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho. Evamanekesu samayesu –
સમવાયો ખણો કાલો, સમૂહો હેતુયેવ ચ;
Samavāyo khaṇo kālo, samūho hetuyeva ca;
એતે પઞ્ચપિ વિઞ્ઞેય્યા, સમયા ઇધ વિઞ્ઞુના.
Ete pañcapi viññeyyā, samayā idha viññunā.
‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલ’ન્તિ ઇમસ્મિઞ્હિ કુસલાધિકારે તેસુ નવસુ સમયેસુ એતે સમવાયાદયો પઞ્ચ સમયા પણ્ડિતેન વેદિતબ્બા.
‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusala’nti imasmiñhi kusalādhikāre tesu navasu samayesu ete samavāyādayo pañca samayā paṇḍitena veditabbā.
તેસુ પચ્ચયસામગ્ગી, સમવાયો ખણો પન;
Tesu paccayasāmaggī, samavāyo khaṇo pana;
એકોવ નવમો ઞેય્યો, ચક્કાનિ ચતુરોપિ વા.
Ekova navamo ñeyyo, cakkāni caturopi vā.
યા હિ એસા સાધારણફલનિપ્ફાદકત્તેન સણ્ઠિતા પચ્ચયાનં સામગ્ગી, સા ઇધ સમવાયોતિ ઞાતબ્બા. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૮.૨૯) એવં વુત્તો પન નવમોવ ખણો એકો ખણોતિ વેદિતબ્બો. યાનિ વા પનેતાનિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ચક્કાનિ યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુચક્કં વત્તતી’’તિ – એત્થ ‘પતિરૂપદેસવાસો, સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો, અત્તસમ્માપણિધિ, પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતા’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૧) ચત્તારિ ચક્કાનિ વુત્તાનિ, એતાનિ વા એકજ્ઝં કત્વા ઓકાસટ્ઠેન ખણોતિ વેદિતબ્બાનિ. તાનિ હિ કુસલુપ્પત્તિયા ઓકાસભૂતાનિ.
Yā hi esā sādhāraṇaphalanipphādakattena saṇṭhitā paccayānaṃ sāmaggī, sā idha samavāyoti ñātabbā. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’ti (a. ni. 8.29) evaṃ vutto pana navamova khaṇo eko khaṇoti veditabbo. Yāni vā panetāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’ti – ettha ‘patirūpadesavāso, sappurisūpanissayo, attasammāpaṇidhi, pubbe ca katapuññatā’ti (a. ni. 4.31) cattāri cakkāni vuttāni, etāni vā ekajjhaṃ katvā okāsaṭṭhena khaṇoti veditabbāni. Tāni hi kusaluppattiyā okāsabhūtāni.
એવં સમવાયઞ્ચ ખણઞ્ચ ઞત્વા ઇતરેસુ –
Evaṃ samavāyañca khaṇañca ñatvā itaresu –
તં તં ઉપાદાય પઞ્ઞત્તો, કાલો વોહારમત્તકો;
Taṃ taṃ upādāya paññatto, kālo vohāramattako;
પુઞ્જો ફસ્સાદિધમ્માનં, સમૂહોતિ વિભાવિતો.
Puñjo phassādidhammānaṃ, samūhoti vibhāvito.
‘ચિત્તકાલો રૂપકાલો’તિઆદિના હિ નયેન ધમ્મે વા, ‘અતીતો અનાગતો’તિઆદિના નયેન ધમ્મવુત્તિં વા, ‘બીજકાલો અઙ્કુરકાલો’તિ આદિના નયેન ધમ્મપટિપાટિં વા, ‘ઉપ્પાદકાલો જરાકાલો’તિઆદિના નયેન ધમ્મલક્ખણં વા, ‘વેદિયનકાલો સઞ્જાનનકાલો’તિઆદિના નયેન ધમ્મકિચ્ચં વા, ‘ન્હાનકાલો પાનકાલો’તિઆદિના નયેન સત્તકિચ્ચં વા, ‘ગમનકાલો ઠાનકાલો’તિઆદિના નયેન ઇરિયાપથં વા, ‘પુબ્બણ્હો સાયન્હો દિવા રત્તી’તિઆદિના નયેન ચન્દિમસૂરિયાદિપરિવત્તનં વા, ‘અડ્ઢમાસો માસો’તિઆદિના નયેન અહોરત્તાદિસઙ્ખાતં કાલસઞ્ચયં વાતિ – એવં તં તં ઉપાદાય પઞ્ઞત્તો કાલો નામ. સો પનેસ સભાવતો અવિજ્જમાનત્તા પઞ્ઞત્તિમત્તકો એવાતિ વેદિતબ્બો. યો પનેસ ફસ્સવેદનાદીનં ધમ્માનં પુઞ્જો, સો ઇધ સમૂહોતિ વિભાવિતો. એવં કાલસમૂહેપિ ઞત્વા ઇતરો પન –
‘Cittakālo rūpakālo’tiādinā hi nayena dhamme vā, ‘atīto anāgato’tiādinā nayena dhammavuttiṃ vā, ‘bījakālo aṅkurakālo’ti ādinā nayena dhammapaṭipāṭiṃ vā, ‘uppādakālo jarākālo’tiādinā nayena dhammalakkhaṇaṃ vā, ‘vediyanakālo sañjānanakālo’tiādinā nayena dhammakiccaṃ vā, ‘nhānakālo pānakālo’tiādinā nayena sattakiccaṃ vā, ‘gamanakālo ṭhānakālo’tiādinā nayena iriyāpathaṃ vā, ‘pubbaṇho sāyanho divā rattī’tiādinā nayena candimasūriyādiparivattanaṃ vā, ‘aḍḍhamāso māso’tiādinā nayena ahorattādisaṅkhātaṃ kālasañcayaṃ vāti – evaṃ taṃ taṃ upādāya paññatto kālo nāma. So panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako evāti veditabbo. Yo panesa phassavedanādīnaṃ dhammānaṃ puñjo, so idha samūhoti vibhāvito. Evaṃ kālasamūhepi ñatvā itaro pana –
હેતૂતિ પચ્ચયોવેત્થ, તસ્સ દ્વારવસેન વા;
Hetūti paccayovettha, tassa dvāravasena vā;
અનેકભાવો વિઞ્ઞેય્યો, પચ્ચયાનં વસેન વા.
Anekabhāvo viññeyyo, paccayānaṃ vasena vā.
એત્થ હિ પચ્ચયોવ હેતુ નામ, તસ્સ દ્વારાનં વા પચ્ચયાનં વા વસેન અનેકભાવો વેદિતબ્બો. કથં? ચક્ખુદ્વારાદીસુ હિ ઉપ્પજ્જમાનાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં ચક્ખુરૂપઆલોકમનસિકારાદયો પચ્ચયા, મહાપકરણે ચ ‘‘હેતુપચ્ચયો આરમ્મણપચ્ચયો’’તિઆદિના નયેન ચતુવીસતિ પચ્ચયા વુત્તા. તેસુ ઠપેત્વા વિપાકપચ્ચયઞ્ચ પચ્છાજાતપચ્ચયઞ્ચ, સેસા કુસલધમ્માનં પચ્ચયા હોન્તિયેવ. તે સબ્બેપિ ઇધ હેતૂતિ અધિપ્પેતા. એવમસ્સ ઇમિના દ્વારવસેન વા પચ્ચયવસેન વા અનેકભાવો વેદિતબ્બો . એવમેતે સમવાયાદયો પઞ્ચ અત્થા ઇધ સમયસદ્દેન પરિગ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.
Ettha hi paccayova hetu nāma, tassa dvārānaṃ vā paccayānaṃ vā vasena anekabhāvo veditabbo. Kathaṃ? Cakkhudvārādīsu hi uppajjamānānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ cakkhurūpaālokamanasikārādayo paccayā, mahāpakaraṇe ca ‘‘hetupaccayo ārammaṇapaccayo’’tiādinā nayena catuvīsati paccayā vuttā. Tesu ṭhapetvā vipākapaccayañca pacchājātapaccayañca, sesā kusaladhammānaṃ paccayā hontiyeva. Te sabbepi idha hetūti adhippetā. Evamassa iminā dvāravasena vā paccayavasena vā anekabhāvo veditabbo . Evamete samavāyādayo pañca atthā idha samayasaddena pariggahitāti veditabbā.
‘કસ્મા પન એતેસુ યંકિઞ્ચિ એકં અપરિગ્ગહેત્વા સબ્બેસં પરિગ્ગહો કતો’તિ? ‘તેન તેન તસ્સ તસ્સ અત્થવિસેસસ્સ દીપનતો. એતેસુ હિ સમવાયસઙ્ખાતો સમયો અનેકહેતુતો વુત્તિં દીપેતિ. તેન એકકારણવાદો પટિસેધિતો હોતિ. સમવાયો ચ નામ સાધારણફલનિપ્ફાદને અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખો હોતિ. તસ્મા ‘એકો કત્તા નામ નત્થી’તિ ઇમમ્પિ અત્થં દીપેતિ. સભાવેન હિ કારણે સતિ કારણન્તરાપેક્ખા અયુત્તાતિ. એવં એકસ્સ કસ્સચિ કારણસ્સ અભાવદીપનેન ‘‘સયંકતં સુખદુક્ખ’’ન્તિઆદિ પટિસેધિતં હોતિ.
‘Kasmā pana etesu yaṃkiñci ekaṃ apariggahetvā sabbesaṃ pariggaho kato’ti? ‘Tena tena tassa tassa atthavisesassa dīpanato. Etesu hi samavāyasaṅkhāto samayo anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Tena ekakāraṇavādo paṭisedhito hoti. Samavāyo ca nāma sādhāraṇaphalanipphādane aññamaññāpekkho hoti. Tasmā ‘eko kattā nāma natthī’ti imampi atthaṃ dīpeti. Sabhāvena hi kāraṇe sati kāraṇantarāpekkhā ayuttāti. Evaṃ ekassa kassaci kāraṇassa abhāvadīpanena ‘‘sayaṃkataṃ sukhadukkha’’ntiādi paṭisedhitaṃ hoti.
તત્થ સિયા – ‘યં વુત્તં અનેકહેતુતો વુત્તિં દીપેતી’તિ, તં ન યુત્તં. ‘કિંકારણા’ ?‘અસામગ્ગિયં અહેતૂનં સામગ્ગિયમ્પિ અહેતુભાવાપત્તિતો’. ‘ન હિ એકસ્મિં અન્ધે દટ્ઠું અસક્કોન્તે અન્ધસતં પસ્સતી’તિ. ‘નો ન યુત્તં; સાધારણફલનિપ્ફાદકત્તેન હિ ઠિતભાવો સામગ્ગી; ન અનેકેસં સમોધાનમત્તં. ન ચ અન્ધાનં દસ્સનં નામ સાધારણફલં’. ‘કસ્મા’?‘અન્ધસતે સતિપિ તસ્સ અભાવતો. ચક્ખાદીનં પન તં સાધારણફલં, તેસં ભાવે ભાવતો. અસામગ્ગિયં અહેતૂનમ્પિ ચ સામગ્ગિયં હેતુભાવો સિદ્ધો. સ્વાયં અસામગ્ગિયં ફલાભાવેન, સામગ્ગિયઞ્ચસ્સ ભાવેન, વેદિતબ્બો. ચક્ખાદીનઞ્હિ વેકલ્લે ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અભાવો, અવેકલ્લે ચ ભાવો, પચ્ચક્ખસિદ્ધો લોકસ્સા’તિ. અયં તાવ સમવાયસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.
Tattha siyā – ‘yaṃ vuttaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpetī’ti, taṃ na yuttaṃ. ‘Kiṃkāraṇā’ ?‘Asāmaggiyaṃ ahetūnaṃ sāmaggiyampi ahetubhāvāpattito’. ‘Na hi ekasmiṃ andhe daṭṭhuṃ asakkonte andhasataṃ passatī’ti. ‘No na yuttaṃ; sādhāraṇaphalanipphādakattena hi ṭhitabhāvo sāmaggī; na anekesaṃ samodhānamattaṃ. Na ca andhānaṃ dassanaṃ nāma sādhāraṇaphalaṃ’. ‘Kasmā’?‘Andhasate satipi tassa abhāvato. Cakkhādīnaṃ pana taṃ sādhāraṇaphalaṃ, tesaṃ bhāve bhāvato. Asāmaggiyaṃ ahetūnampi ca sāmaggiyaṃ hetubhāvo siddho. Svāyaṃ asāmaggiyaṃ phalābhāvena, sāmaggiyañcassa bhāvena, veditabbo. Cakkhādīnañhi vekalle cakkhuviññāṇādīnaṃ abhāvo, avekalle ca bhāvo, paccakkhasiddho lokassā’ti. Ayaṃ tāva samavāyasaṅkhātena samayena attho dīpito.
યો પનેસ અટ્ઠહિ અક્ખણેહિ પરિવજ્જિતો નવમો ખણો, પતિરૂપદેસવાસાદિકો ચ ચતુચક્કસઙ્ખાતો ઓકાસટ્ઠેન ખણો વુત્તો, સો મનુસ્સત્તબુદ્ધુપ્પાદસદ્ધમ્મટ્ઠિતિઆદિકં ખણસામગ્ગિં વિના નત્થિ. મનુસ્સત્તાદીનઞ્ચ કાણકચ્છપોપમાદીહિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૫૨) દુલ્લભભાવો. ઇતિ ખણસ્સ દુલ્લભત્તા સુટ્ઠુતરં ખણાયત્તં લોકુત્તરધમ્માનં ઉપકારભૂતં કુસલં દુલ્લભમેવ . એવમેતેસુ ખણસઙ્ખાતો સમયો કુસલુપ્પત્તિયા દુલ્લભભાવં દીપેતિ. એવં દીપેન્તેન અનેન અધિગતખણાનં ખણાયત્તસ્સેવ તસ્સ કુસલસ્સ અનનુટ્ઠાનેન મોઘખણં કુરુમાનાનં પમાદવિહારો પટિસેધિતો હોતિ. અયં ખણસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.
Yo panesa aṭṭhahi akkhaṇehi parivajjito navamo khaṇo, patirūpadesavāsādiko ca catucakkasaṅkhāto okāsaṭṭhena khaṇo vutto, so manussattabuddhuppādasaddhammaṭṭhitiādikaṃ khaṇasāmaggiṃ vinā natthi. Manussattādīnañca kāṇakacchapopamādīhi (ma. ni. 3.252) dullabhabhāvo. Iti khaṇassa dullabhattā suṭṭhutaraṃ khaṇāyattaṃ lokuttaradhammānaṃ upakārabhūtaṃ kusalaṃ dullabhameva . Evametesu khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena anena adhigatakhaṇānaṃ khaṇāyattasseva tassa kusalassa ananuṭṭhānena moghakhaṇaṃ kurumānānaṃ pamādavihāro paṭisedhito hoti. Ayaṃ khaṇasaṅkhātena samayena attho dīpito.
યો પનેતસ્સ કુસલચિત્તસ્સ પવત્તિકાલો નામ હોતિ, સો અતિપરિત્તો. સા ચસ્સ અતિપરિત્તતા ‘‘યથા ચ, ભિક્ખવે, તસ્સ પુરિસસ્સ જવો, યથા ચ ચન્દિમસૂરિયાનં જવો, યથા ચ યા દેવતા ચન્દિમસૂરિયાનં પુરતો ધાવન્તિ તાસં દેવતાનં જવો, તતો સીઘતરં આયુસઙ્ખારા ખીયન્તી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૨૨૮) – ઇમસ્સ સુત્તસ્સ અટ્ઠકથાવસેન વેદિતબ્બા. તત્ર હિ સો રૂપજીવિતિન્દ્રિયસ્સ તાવ પરિત્તકો કાલો વુત્તો. યાવ પટુપ્પન્નં રૂપં તિટ્ઠતિ તાવ સોળસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જન્તિ. ઇતિ તેસં કાલપરિત્તતાય ઉપમાપિ નત્થિ. તેનેવાહ – ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ઉપમાપિ ન સુકરા યાવ લહુપરિવત્તં ચિત્ત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૪૮). એવમેતેસુ કાલસઙ્ખાતો સમયો કુસલચિત્તપ્પવત્તિકાલસ્સ અતિપરિત્તતં દીપેતિ. એવં દીપેન્તેન ચાનેન અતિપરિત્તકાલતાય, વિજ્જુલતોભાસેન મુત્તાવુણનં વિય, દુપ્પટિવિજ્ઝમિદં ચિત્તં, તસ્મા એતસ્સ પટિવેધે મહાઉસ્સાહો ચ આદરો ચ કત્તબ્બોતિ ઓવાદો દિન્નો હોતિ. અયં કાલસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.
Yo panetassa kusalacittassa pavattikālo nāma hoti, so atiparitto. Sā cassa atiparittatā ‘‘yathā ca, bhikkhave, tassa purisassa javo, yathā ca candimasūriyānaṃ javo, yathā ca yā devatā candimasūriyānaṃ purato dhāvanti tāsaṃ devatānaṃ javo, tato sīghataraṃ āyusaṅkhārā khīyantī’’ti (saṃ. ni. 2.228) – imassa suttassa aṭṭhakathāvasena veditabbā. Tatra hi so rūpajīvitindriyassa tāva parittako kālo vutto. Yāva paṭuppannaṃ rūpaṃ tiṭṭhati tāva soḷasa cittāni uppajjitvā bhijjanti. Iti tesaṃ kālaparittatāya upamāpi natthi. Tenevāha – ‘‘yāvañcidaṃ, bhikkhave, upamāpi na sukarā yāva lahuparivattaṃ citta’’nti (a. ni. 1.48). Evametesu kālasaṅkhāto samayo kusalacittappavattikālassa atiparittataṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena cānena atiparittakālatāya, vijjulatobhāsena muttāvuṇanaṃ viya, duppaṭivijjhamidaṃ cittaṃ, tasmā etassa paṭivedhe mahāussāho ca ādaro ca kattabboti ovādo dinno hoti. Ayaṃ kālasaṅkhātena samayena attho dīpito.
સમૂહસઙ્ખાતો પન સમયો અનેકેસં સહુપ્પત્તિં દીપેતિ. ફસ્સાદીનઞ્હિ ધમ્માનં પુઞ્જો સમૂહોતિ વુત્તો. તસ્મિઞ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં ચિત્તં સહ તેહિ ધમ્મેહિ ઉપ્પજ્જતીતિ અનેકેસં સહુપ્પત્તિ દીપિતા. એવં દીપેન્તેન ચાનેન એકસ્સેવ ધમ્મસ્સ ઉપ્પત્તિ પટિસેધિતા હોતિ. અયં સમૂહસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.
Samūhasaṅkhāto pana samayo anekesaṃ sahuppattiṃ dīpeti. Phassādīnañhi dhammānaṃ puñjo samūhoti vutto. Tasmiñca uppajjamānaṃ cittaṃ saha tehi dhammehi uppajjatīti anekesaṃ sahuppatti dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena ekasseva dhammassa uppatti paṭisedhitā hoti. Ayaṃ samūhasaṅkhātena samayena attho dīpito.
હેતુસઙ્ખાતો પન સમયો પરાયત્તવુત્તિતં દીપેતિ. ‘યસ્મિં સમયે’તિ હિ પદસ્સ યસ્મા ‘યસ્મિં હેતુમ્હિ સતિ’ ઉપ્પન્નં હોતીતિ અયમત્થો, તસ્મા ‘હેતુમ્હિ સતિ’ પવત્તિતો પરાયત્તવુત્તિતા દીપિતા. એવં દીપેન્તેન ચાનેન ધમ્માનં સવસવત્તિતાભિમાનો પટિસેધિતો હોતિ. અયં હેતુસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.
Hetusaṅkhāto pana samayo parāyattavuttitaṃ dīpeti. ‘Yasmiṃ samaye’ti hi padassa yasmā ‘yasmiṃ hetumhi sati’ uppannaṃ hotīti ayamattho, tasmā ‘hetumhi sati’ pavattito parāyattavuttitā dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena dhammānaṃ savasavattitābhimāno paṭisedhito hoti. Ayaṃ hetusaṅkhātena samayena attho dīpito.
તત્થ ‘યસ્મિં સમયે’તિ કાલસઙ્ખાતસ્સ સમયસ્સ વસેન ‘યસ્મિં કાલે’તિ અત્થો; સમૂહસઙ્ખાતસ્સ ‘યસ્મિં સમૂહે’તિ. ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતાનં ‘યસ્મિં ખણે સતિ, યાય સામગ્ગિયા સતિ, યમ્હિ હેતુમ્હિ સતિ’ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ સતિ ‘ફસ્સાદયોપી’તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. અધિકરણઞ્હિ કાલસઙ્ખાતો સમૂહસઙ્ખાતો ચ સમયો. તત્થ વુત્તધમ્માનન્તિ અધિકરણવસેનેત્થ ભુમ્મં. ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ ભાવેન તેસં ભાવો લક્ખીયતીતિ ભાવેનભાવલક્ખણવસેનેત્થ ભુમ્મં.
Tattha ‘yasmiṃ samaye’ti kālasaṅkhātassa samayassa vasena ‘yasmiṃ kāle’ti attho; samūhasaṅkhātassa ‘yasmiṃ samūhe’ti. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātānaṃ ‘yasmiṃ khaṇe sati, yāya sāmaggiyā sati, yamhi hetumhi sati’ kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva sati ‘phassādayopī’ti ayamattho veditabbo. Adhikaraṇañhi kālasaṅkhāto samūhasaṅkhāto ca samayo. Tattha vuttadhammānanti adhikaraṇavasenettha bhummaṃ. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyatīti bhāvenabhāvalakkhaṇavasenettha bhummaṃ.
કામાવચરન્તિ ‘‘કતમે ધમ્મા કામાવચરા? હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તિં પરિયન્તં કત્વા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૨૮૭) નયેન વુત્તેસુ કામાવચરધમ્મેસુ પરિયાપન્નં. તત્રાયં વચનત્થો – ઉદ્દાનતો દ્વે કામા, વત્થુકામો ચ કિલેસકામો ચ. તત્થ કિલેસકામો અત્થતો છન્દરાગોવ વત્થુકામો તેભૂમકવટ્ટં. કિલેસકામો ચેત્થ કામેતીતિ કામો; ઇતરો પન કામિયતીતિ કામો. યસ્મિં પન પદેસે દુવિધોપેસો કામો પવત્તિવસેન અવચરતિ, સો ચતુન્નં અપાયાનં, મનુસ્સાનં, છન્નઞ્ચ દેવલોકાનં વસેન એકાદસવિધો પદેસો. કામો એત્થ અવચરતીતિ કામાવચરો, સસત્થાવચરો વિય. યથા હિ યસ્મિં પદેસે સસત્થા પુરિસા અવચરન્તિ, સો વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ દ્વિપદચતુપ્પદેસુ અવચરન્તેસુ, તેસં અભિલક્ખિતત્તા ‘સસત્થાવચરો’ત્વેવ વુચ્ચતિ, એવં વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ રૂપાવચરાદીસુ તત્થ અવચરન્તેસુ, તેસં અભિલક્ખિતત્તા અયં પદેસો ‘કામાવચરો’ત્વેવ વુચ્ચતિ. સ્વાયં યથા રૂપભવો રૂપં, એવં ઉત્તરપદલોપં કત્વા ‘કામો’ત્વેવ વુચ્ચતિ. એવમિદં ચિત્તં ઇમસ્મિં એકાદસપદેસસઙ્ખાતે કામે અવચરતીતિ કામાવચરં.
Kāmāvacaranti ‘‘katame dhammā kāmāvacarā? Heṭṭhato avīcinirayaṃ uparito paranimmitavasavattiṃ pariyantaṃ katvā’’tiādinā (dha. sa. 1287) nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho – uddānato dve kāmā, vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgova vatthukāmo tebhūmakavaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo; itaro pana kāmiyatīti kāmo. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ, manussānaṃ, channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso. Kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro, sasatthāvacaro viya. Yathā hi yasmiṃ padese sasatthā purisā avacaranti, so vijjamānesupi aññesu dvipadacatuppadesu avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ‘sasatthāvacaro’tveva vuccati, evaṃ vijjamānesupi aññesu rūpāvacarādīsu tattha avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ayaṃ padeso ‘kāmāvacaro’tveva vuccati. Svāyaṃ yathā rūpabhavo rūpaṃ, evaṃ uttarapadalopaṃ katvā ‘kāmo’tveva vuccati. Evamidaṃ cittaṃ imasmiṃ ekādasapadesasaṅkhāte kāme avacaratīti kāmāvacaraṃ.
કિઞ્ચાપિ હિ એતં રૂપારૂપભવેસુપિ અવચરતિ, યથા પન સઙ્ગામે અવચરણતો સઙ્ગામાવચરોતિ લદ્ધનામકો નાગો નગરે ચરન્તોપિ ‘સઙ્ગામાવચરો’ત્વેવ વુચ્ચતિ, થલજલચરા ચ પાણા અથલે અજલે ચ ઠિતાપિ ‘થલચરા જલચરા’ત્વેવ વુચ્ચન્તિ, એવમિદં અઞ્ઞત્થ અવચરન્તમ્પિ કામાવચરમેવાતિ વેદિતબ્બં. આરમ્મણકરણવસેન વા એત્થ કામો અવચરતીતિપિ કામાવચરં. કામઞ્ચેસ રૂપારૂપાવચરેસુપિ અવચરતિ, યથા પન વદતીતિ ‘વચ્છો’, મહિયં સેતીતિ ‘મહિંસો’તિ વુત્તે, ન સત્તા યત્તકા વદન્તિ, મહિયં વા સેન્તિ સબ્બેસં તં નામં હોતિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. અપિચ કામભવસઙ્ખાતે કામે પટિસન્ધિં અવચારેતીતિપિ કામાવચરં.
Kiñcāpi hi etaṃ rūpārūpabhavesupi avacarati, yathā pana saṅgāme avacaraṇato saṅgāmāvacaroti laddhanāmako nāgo nagare carantopi ‘saṅgāmāvacaro’tveva vuccati, thalajalacarā ca pāṇā athale ajale ca ṭhitāpi ‘thalacarā jalacarā’tveva vuccanti, evamidaṃ aññattha avacarantampi kāmāvacaramevāti veditabbaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena vā ettha kāmo avacaratītipi kāmāvacaraṃ. Kāmañcesa rūpārūpāvacaresupi avacarati, yathā pana vadatīti ‘vaccho’, mahiyaṃ setīti ‘mahiṃso’ti vutte, na sattā yattakā vadanti, mahiyaṃ vā senti sabbesaṃ taṃ nāmaṃ hoti, evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Apica kāmabhavasaṅkhāte kāme paṭisandhiṃ avacāretītipi kāmāvacaraṃ.
કુસલન્તિ કુચ્છિતાનં સલનાદીહિ અત્થેહિ કુસલં. અપિચ આરોગ્યટ્ઠેન અનવજ્જટ્ઠેન કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન ચ કુસલં. યથેવ હિ ‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલ’ન્તિ (જા॰ ૧.૧૫.૧૪૬; ૨.૨૦.૧૨૯) રૂપકાયે અનાતુરતાય અગેલઞ્ઞેન નિબ્યાધિતાય આરોગ્યટ્ઠેન કુસલં વુત્તં, એવં અરૂપધમ્મેપિ કિલેસાતુરતાય કિલેસગેલઞ્ઞસ્સ ચ કિલેસબ્યાધિનો અભાવેન આરોગ્યટ્ઠેન કુસલં વેદિતબ્બં. કિલેસવજ્જસ્સ પન કિલેસદોસસ્સ કિલેસદરથસ્સ ચ અભાવા અનવજ્જટ્ઠેન કુસલં. કોસલ્લં વુચ્ચતિ પઞ્ઞા; કોસલ્લતો સમ્ભૂતત્તા કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન કુસલં.
Kusalanti kucchitānaṃ salanādīhi atthehi kusalaṃ. Apica ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhena ca kusalaṃ. Yatheva hi ‘kacci nu bhoto kusala’nti (jā. 1.15.146; 2.20.129) rūpakāye anāturatāya agelaññena nibyādhitāya ārogyaṭṭhena kusalaṃ vuttaṃ, evaṃ arūpadhammepi kilesāturatāya kilesagelaññassa ca kilesabyādhino abhāvena ārogyaṭṭhena kusalaṃ veditabbaṃ. Kilesavajjassa pana kilesadosassa kilesadarathassa ca abhāvā anavajjaṭṭhena kusalaṃ. Kosallaṃ vuccati paññā; kosallato sambhūtattā kosallasambhūtaṭṭhena kusalaṃ.
‘ઞાણસમ્પયુત્તં’ તાવ એવં હોતુ; ઞાણવિપ્પયુત્તં કથન્તિ. તમ્પિ રુળ્હીસદ્દેન કુસલમેવ. યથા હિ તાલપણ્ણેહિ અકત્વા કિલઞ્જાદીહિ કતમ્પિ તંસરિક્ખત્તા રુળ્હીસદ્દેન તાલવણ્ટન્ત્વેવ વુચ્ચતિ, એવં ‘ઞાણવિપ્પયુત્ત’મ્પિ કુસલન્ત્વેવ વેદિતબ્બં. નિપ્પરિયાયેન પન ‘ઞાણસમ્પયુત્તં’ આરોગ્યટ્ઠેન અનવજ્જટ્ઠેન કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેનાતિ તિવિધેનપિ કુસલન્તિ નામં લભતિ, ઞાણવિપ્પયુત્તં દુવિધેનેવ. ઇતિ યઞ્ચ જાતકપરિયાયેન યઞ્ચ બાહિતિકસુત્તપરિયાયેન યઞ્ચ અભિધમ્મપરિયાયેન કુસલં કથિતં સબ્બં તં તીહિપિ અત્થેહિ ઇમસ્મિં ચિત્તે લબ્ભતિ.
‘Ñāṇasampayuttaṃ’ tāva evaṃ hotu; ñāṇavippayuttaṃ kathanti. Tampi ruḷhīsaddena kusalameva. Yathā hi tālapaṇṇehi akatvā kilañjādīhi katampi taṃsarikkhattā ruḷhīsaddena tālavaṇṭantveva vuccati, evaṃ ‘ñāṇavippayutta’mpi kusalantveva veditabbaṃ. Nippariyāyena pana ‘ñāṇasampayuttaṃ’ ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhenāti tividhenapi kusalanti nāmaṃ labhati, ñāṇavippayuttaṃ duvidheneva. Iti yañca jātakapariyāyena yañca bāhitikasuttapariyāyena yañca abhidhammapariyāyena kusalaṃ kathitaṃ sabbaṃ taṃ tīhipi atthehi imasmiṃ citte labbhati.
તદેતં લક્ખણાદિવસેન અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણં, અકુસલવિદ્ધંસનરસં, વોદાનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. અવજ્જપટિપક્ખત્તા વા અનવજ્જલક્ખણમેવ કુસલં, વોદાનભાવરસં, ઇટ્ઠવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનં, યથાવુત્તપદટ્ઠાનમેવ. લક્ખણાદીસુ હિ તેસં તેસં ધમ્માનં સભાવો વા સામઞ્ઞં વા લક્ખણં નામ. કિચ્ચં વા સમ્પત્તિ વા રસો નામ. ઉપટ્ઠાનાકારો વા ફલં વા પચ્ચુપટ્ઠાનં નામ. આસન્નકારણં પદટ્ઠાનં નામ. ઇતિ યત્થ યત્થ લક્ખણાદીનિ વક્ખામ તત્થ તત્થ ઇમિનાવ નયેન તેસં નાનત્તં વેદિતબ્બં.
Tadetaṃ lakkhaṇādivasena anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ, akusalaviddhaṃsanarasaṃ, vodānapaccupaṭṭhānaṃ, yonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. Avajjapaṭipakkhattā vā anavajjalakkhaṇameva kusalaṃ, vodānabhāvarasaṃ, iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ, yathāvuttapadaṭṭhānameva. Lakkhaṇādīsu hi tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma. Kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma. Upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma. Āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāma. Iti yattha yattha lakkhaṇādīni vakkhāma tattha tattha imināva nayena tesaṃ nānattaṃ veditabbaṃ.
ચિત્તન્તિ આરમ્મણં ચિન્તેતીતિ ચિત્તં; વિજાનાતીતિ અત્થો. યસ્મા વા ‘ચિત્ત’ન્તિ સબ્બચિત્તસાધારણો એસ સદ્દો, તસ્મા યદેત્થ લોકિયકુસલાકુસલકિરિયચિત્તં, તં જવનવીથિવસેન અત્તનો સન્તાનં ચિનોતીતિ ચિત્તં. વિપાકં કમ્મકિલેસેહિ ચિતન્તિ ચિત્તં. અપિચ સબ્બમ્પિ યથાનુરૂપતો ચિત્તતાય ચિત્તં. ચિત્તકરણતાય ચિત્તન્તિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ યસ્મા અઞ્ઞદેવ સરાગં ચિત્તં, અઞ્ઞં સદોસં , અઞ્ઞં સમોહં; અઞ્ઞં કામાવચરં, અઞ્ઞં રૂપાવચરાદિભેદં; અઞ્ઞં રૂપારમ્મણં, અઞ્ઞં સદ્દાદિઆરમ્મણં; રૂપારમ્મણેસુ ચાપિ અઞ્ઞં નીલારમ્મણં, અઞ્ઞં પીતાદિઆરમ્મણં; સદ્દાદિઆરમ્મણેસુપિ એસેવ નયો; સબ્બેસુપિ ચેતેસુ અઞ્ઞં હીનં અઞ્ઞં મજ્ઝિમં અઞ્ઞં પણીતં; હીનાદીસુપિ અઞ્ઞં છન્દાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં વીરિયાધિપતેય્યં અઞ્ઞં ચિત્તાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં વીમંસાધિપતેય્યં, તસ્મા અસ્સ ઇમેસં સમ્પયુત્તભૂમિઆરમ્મણહીનમજ્ઝિમપણીતાધિપતીનં વસેન ચિત્તતા વેદિતબ્બા. કામઞ્ચેત્થ એકમેવ એવં ચિત્તં ન હોતિ, ચિત્તાનં પન અન્તોગધત્તા એતેસુ યંકિઞ્ચિ એકમ્પિ ચિત્તતાય ચિત્તન્તિ વત્તું વટ્ટતિ. એવં તાવ ચિત્તતાય ચિત્તં.
Cittanti ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ; vijānātīti attho. Yasmā vā ‘citta’nti sabbacittasādhāraṇo esa saddo, tasmā yadettha lokiyakusalākusalakiriyacittaṃ, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotīti cittaṃ. Vipākaṃ kammakilesehi citanti cittaṃ. Apica sabbampi yathānurūpato cittatāya cittaṃ. Cittakaraṇatāya cittanti evampettha attho veditabbo. Tattha yasmā aññadeva sarāgaṃ cittaṃ, aññaṃ sadosaṃ , aññaṃ samohaṃ; aññaṃ kāmāvacaraṃ, aññaṃ rūpāvacarādibhedaṃ; aññaṃ rūpārammaṇaṃ, aññaṃ saddādiārammaṇaṃ; rūpārammaṇesu cāpi aññaṃ nīlārammaṇaṃ, aññaṃ pītādiārammaṇaṃ; saddādiārammaṇesupi eseva nayo; sabbesupi cetesu aññaṃ hīnaṃ aññaṃ majjhimaṃ aññaṃ paṇītaṃ; hīnādīsupi aññaṃ chandādhipateyyaṃ, aññaṃ vīriyādhipateyyaṃ aññaṃ cittādhipateyyaṃ, aññaṃ vīmaṃsādhipateyyaṃ, tasmā assa imesaṃ sampayuttabhūmiārammaṇahīnamajjhimapaṇītādhipatīnaṃ vasena cittatā veditabbā. Kāmañcettha ekameva evaṃ cittaṃ na hoti, cittānaṃ pana antogadhattā etesu yaṃkiñci ekampi cittatāya cittanti vattuṃ vaṭṭati. Evaṃ tāva cittatāya cittaṃ.
કથં ચિત્તકરણતાયાતિ? લોકસ્મિઞ્હિ ચિત્તકમ્મતો ઉત્તરિ અઞ્ઞં ચિત્તં નામ નત્થિ. તસ્મિમ્પિ ચરણં નામ ચિત્તં અતિચિત્તમેવ હોતિ. તં કરોન્તાનં ચિત્તકારાનં ‘એવંવિધાનિ એત્થ રૂપાનિ કાતબ્બાની’તિ ચિત્તસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ. તાય ચિત્તસઞ્ઞાય લેખાગહનરઞ્જનઉજ્જોતનવત્તનાદિનિપ્ફાદિકા ચિત્તકિરિયા ઉપ્પજ્જન્તિ, તતો ચરણસઙ્ખાતે ચિત્તે અઞ્ઞતરં વિચિત્તરૂપં નિપ્ફજ્જતિ. તતો ‘ઇમસ્સ રૂપસ્સ ઉપરિ ઇદં હોતુ, હેટ્ઠા ઇદં, ઉભયપસ્સે ઇદ’ન્તિ ચિન્તેત્વા યથાચિન્તિતેન કમેન સેસચિત્તરૂપનિપ્ફાદનં હોતિ, એવં યંકિઞ્ચિ લોકે વિચિત્તં સિપ્પજાતં સબ્બં તં ચિત્તેનેવ કરિયતિ, એવં ઇમાય કરણવિચિત્તતાય તસ્સ તસ્સ ચિત્તસ્સ નિપ્ફાદકં ચિત્તમ્પિ તથેવ ચિત્તં હોતિ. યથાચિન્તિતસ્સ વા અનવસેસસ્સ અનિપ્ફજ્જનતો તતોપિ ચિત્તમેવ ચિત્તતરં. તેનાહ ભગવા –
Kathaṃ cittakaraṇatāyāti? Lokasmiñhi cittakammato uttari aññaṃ cittaṃ nāma natthi. Tasmimpi caraṇaṃ nāma cittaṃ aticittameva hoti. Taṃ karontānaṃ cittakārānaṃ ‘evaṃvidhāni ettha rūpāni kātabbānī’ti cittasaññā uppajjati. Tāya cittasaññāya lekhāgahanarañjanaujjotanavattanādinipphādikā cittakiriyā uppajjanti, tato caraṇasaṅkhāte citte aññataraṃ vicittarūpaṃ nipphajjati. Tato ‘imassa rūpassa upari idaṃ hotu, heṭṭhā idaṃ, ubhayapasse ida’nti cintetvā yathācintitena kamena sesacittarūpanipphādanaṃ hoti, evaṃ yaṃkiñci loke vicittaṃ sippajātaṃ sabbaṃ taṃ citteneva kariyati, evaṃ imāya karaṇavicittatāya tassa tassa cittassa nipphādakaṃ cittampi tatheva cittaṃ hoti. Yathācintitassa vā anavasesassa anipphajjanato tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –
‘‘દિટ્ઠં વો, ભિક્ખવે, ચરણં નામ ચિત્તન્તિ? ‘એવં, ભન્તે’. તમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, ચરણં નામ ચિત્તં ચિત્તેનેવ ચિન્તિતં. તેનપિ ખો, ભિક્ખવે, ચરણેન ચિત્તેન ચિત્તંયેવ ચિત્તતર’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૦૦).
‘‘Diṭṭhaṃ vo, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittanti? ‘Evaṃ, bhante’. Tampi kho, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittaṃ citteneva cintitaṃ. Tenapi kho, bhikkhave, caraṇena cittena cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).
તથા યદેતં દેવમનુસ્સનિરયતિરચ્છાનભેદાસુ ગતીસુ કમ્મલિઙ્ગસઞ્ઞાવોહારાદિભેદં અજ્ઝત્તિકં ચિત્તં તમ્પિ ચિત્તકતમેવ. કાયકમ્માદિભેદઞ્હિ દાનસીલવિહિંસાસાઠેય્યાદિનયપ્પવત્તં કુસલાકુસલકમ્મં ચિત્તનિપ્ફાદિતં કમ્મનાનત્તં. કમ્મનાનત્તેનેવ ચ તાસુ તાસુ ગતીસુ હત્થપાદકણ્ણઉદરગીવામુખાદિસણ્ઠાનભિન્નં લિઙ્ગનાનત્તં. લિઙ્ગનાનત્તતો યથાગહિતસણ્ઠાનવસેન ‘અયં ઇત્થી અયં પુરિસો’તિ ઉપ્પજ્જમાનાય સઞ્ઞાય સઞ્ઞાનાનત્તં. સઞ્ઞાનાનત્તતો સઞ્ઞાનુરૂપેન ‘ઇત્થી’તિ વા ‘પુરિસો’તિ વા વોહરન્તાનં વોહારનાનત્તં. વોહારનાનત્તવસેન પન યસ્મા ‘ઇત્થી ભવિસ્સામિ પુરિસો ભવિસ્સામિ, ખત્તિયો ભવિસ્સામિ બ્રાહ્મણો ભવિસ્સામી’તિ એવં તસ્સ તસ્સ અત્તભાવસ્સ જનકં કમ્મં કરીયતિ, તસ્મા વોહારનાનત્તતો કમ્મનાનત્તં. તં પનેતં કમ્મનાનત્તં યથાપત્થિતં ભવં નિબ્બત્તેન્તં યસ્મા ગતિવસેન નિબ્બત્તેતિ તસ્મા કમ્મનાનત્તતો ગતિનાનત્તં. કમ્મનાનત્તેનેવ ચ તેસં તેસં સત્તાનં તસ્સા તસ્સા ગતિયા અપાદકદ્વિપાદકાદિતા, તસ્સા તસ્સા ઉપપત્તિયા ઉચ્ચનીચાદિતા, તસ્મિં તસ્મિં અત્તભાવે સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાદિતા, લોકધમ્મેસુ લાભાલાભાદિતા ચ પઞ્ઞાયતિ. તસ્મા સબ્બમેતં દેવમનુસ્સનિરયતિરચ્છાનભેદાસુ ગતીસુ કમ્મલિઙ્ગસઞ્ઞાવોહારાદિભેદં અજ્ઝત્તિકં ચિત્તં ચિત્તેનેવ કતન્તિ વેદિતબ્બં. સ્વાયમત્થો ઇમસ્સ સઙ્ગીતિઅનારુળ્હસ્સ સુત્તસ્સ વસેન વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં –
Tathā yadetaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ tampi cittakatameva. Kāyakammādibhedañhi dānasīlavihiṃsāsāṭheyyādinayappavattaṃ kusalākusalakammaṃ cittanipphāditaṃ kammanānattaṃ. Kammanānatteneva ca tāsu tāsu gatīsu hatthapādakaṇṇaudaragīvāmukhādisaṇṭhānabhinnaṃ liṅganānattaṃ. Liṅganānattato yathāgahitasaṇṭhānavasena ‘ayaṃ itthī ayaṃ puriso’ti uppajjamānāya saññāya saññānānattaṃ. Saññānānattato saññānurūpena ‘itthī’ti vā ‘puriso’ti vā voharantānaṃ vohāranānattaṃ. Vohāranānattavasena pana yasmā ‘itthī bhavissāmi puriso bhavissāmi, khattiyo bhavissāmi brāhmaṇo bhavissāmī’ti evaṃ tassa tassa attabhāvassa janakaṃ kammaṃ karīyati, tasmā vohāranānattato kammanānattaṃ. Taṃ panetaṃ kammanānattaṃ yathāpatthitaṃ bhavaṃ nibbattentaṃ yasmā gativasena nibbatteti tasmā kammanānattato gatinānattaṃ. Kammanānatteneva ca tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tassā tassā gatiyā apādakadvipādakāditā, tassā tassā upapattiyā uccanīcāditā, tasmiṃ tasmiṃ attabhāve suvaṇṇadubbaṇṇāditā, lokadhammesu lābhālābhāditā ca paññāyati. Tasmā sabbametaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ citteneva katanti veditabbaṃ. Svāyamattho imassa saṅgītianāruḷhassa suttassa vasena veditabbo. Vuttañhetaṃ –
‘‘કમ્મનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનવસેન લિઙ્ગનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનં ભવતિ, લિઙ્ગનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનવસેન સઞ્ઞાનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનં ભવતિ, સઞ્ઞાનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનવસેન વોહારનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનં ભવતિ, વોહારનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનવસેન કમ્મનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનં ભવતિ. કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં ગતિયા નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ – અપદા દ્વિપદા ચતુપ્પદા બહુપ્પદા, રૂપિનો અરૂપિનો, સઞ્ઞિનો અસઞ્ઞિનો નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞિનો. કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં ઉપપત્તિયા નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ – ઉચ્ચનીચતા હીનપણીતતા સુગતદુગ્ગતતા. કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં અત્તભાવે નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ – સુવણ્ણદુબ્બણ્ણતા સુજાતદુજ્જાતતા સુસણ્ઠિતદુસ્સણ્ઠિતતા. કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં લોકધમ્મે નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ – લાભાલાભે યસાયસે નિન્દાપસંસાયં સુખદુક્ખે’’તિ.
‘‘Kammanānattaputhuttappabhedavavatthānavasena liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānavasena saññānānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, saññānānattaputhuttappabhedavavatthānavasena vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānavasena kammanānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ gatiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – apadā dvipadā catuppadā bahuppadā, rūpino arūpino, saññino asaññino nevasaññīnāsaññino. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ upapattiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – uccanīcatā hīnapaṇītatā sugataduggatatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ attabhāve nānākaraṇaṃ paññāyati – suvaṇṇadubbaṇṇatā sujātadujjātatā susaṇṭhitadussaṇṭhitatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ lokadhamme nānākaraṇaṃ paññāyati – lābhālābhe yasāyase nindāpasaṃsāyaṃ sukhadukkhe’’ti.
અપરમ્પિ વુત્તં –
Aparampi vuttaṃ –
કમ્મતો લિઙ્ગતો ચેવ, લિઙ્ગસઞ્ઞા પવત્તરે;
Kammato liṅgato ceva, liṅgasaññā pavattare;
સઞ્ઞાતો ભેદં ગચ્છન્તિ, ઇત્થાયં પુરિસોતિ વા.
Saññāto bhedaṃ gacchanti, itthāyaṃ purisoti vā.
‘‘કમ્મુના વત્તતે લોકો, કમ્મુના વત્તતે પજા;
‘‘Kammunā vattate loko, kammunā vattate pajā;
કમ્મનિબન્ધના સત્તા, રથસ્સાણીવ યાયતો’’. (મ॰ નિ॰ ૨.૪૬૦; સુ॰ નિ॰ ૬૫૯);
Kammanibandhanā sattā, rathassāṇīva yāyato’’. (ma. ni. 2.460; su. ni. 659);
કમ્મેન કિત્તિં લભતે પસંસં,
Kammena kittiṃ labhate pasaṃsaṃ,
કમ્મેન જાનિઞ્ચ વધઞ્ચ બન્ધં;
Kammena jāniñca vadhañca bandhaṃ;
તં કમ્મનાનાકરણં વિદિત્વા,
Taṃ kammanānākaraṇaṃ viditvā,
કસ્મા વદે નત્થિ કમ્મન્તિ લોકે. (કથા॰ ૭૮૫);
Kasmā vade natthi kammanti loke. (kathā. 785);
‘‘કમ્મસ્સકા માણવ સત્તા કમ્મદાયાદા કમ્મયોની કમ્મબન્ધૂ કમ્મપટિસરણા; કમ્મં સત્તે વિભજતિ યદિદં હીનપ્પણીતતાયા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૮૯).
‘‘Kammassakā māṇava sattā kammadāyādā kammayonī kammabandhū kammapaṭisaraṇā; kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289).
એવં ઇમાય કરણચિત્તતાયપિ ચિત્તસ્સ ચિત્તતા વેદિતબ્બા. સબ્બાનિપિ હિ એતાનિ વિચિત્રાનિ ચિત્તેનેવ કતાનિ. અલદ્ધોકાસસ્સ પન ચિત્તસ્સ યં વા પન અવસેસપચ્ચયવિકલં તસ્સ એકચ્ચચિત્તકરણાભાવતો યદેતં ચિત્તેન કતં અજ્ઝત્તિકં ચિત્તં વુત્તં, તતોપિ ચિત્તમેવ ચિત્તતરં. તેનાહ ભગવા –
Evaṃ imāya karaṇacittatāyapi cittassa cittatā veditabbā. Sabbānipi hi etāni vicitrāni citteneva katāni. Aladdhokāsassa pana cittassa yaṃ vā pana avasesapaccayavikalaṃ tassa ekaccacittakaraṇābhāvato yadetaṃ cittena kataṃ ajjhattikaṃ cittaṃ vuttaṃ, tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –
‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં ચિત્તં યથયિદં, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા… તેહિપિ ખો, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતેહિ પાણેહિ ચિત્તંયેવ ચિત્તતર’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૦૦).
‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā pāṇā… tehipi kho, bhikkhave, tiracchānagatehi pāṇehi cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).
ઉપ્પન્નં હોતીતિ એત્થ વત્તમાનભૂતાપગતોકાસકતભૂમિલદ્ધવસેન ઉપ્પન્નં નામ અનેકપ્પભેદં. તત્થ સબ્બમ્પિ ઉપ્પાદજરાભઙ્ગસમઙ્ગીસઙ્ખાતં વત્તમાનુપ્પન્નં નામ. આરમ્મણરસં અનુભવિત્વા નિરુદ્ધં, અનુભૂતાપગતસઙ્ખાતં કુસલાકુસલં , ઉપ્પાદાદિત્તયં અનુપ્પત્વા નિરુદ્ધં, ભૂતાપગતસઙ્ખાતં, સેસસઙ્ખતઞ્ચ ભૂતાપગતુપ્પન્નં નામ. ‘‘યાનિસ્સ તાનિ પુબ્બે કતાનિ કમ્માની’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૮) એવમાદિના નયેન વુત્તં કમ્મં અતીતમ્પિ સમાનં, અઞ્ઞં વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સોકાસં કત્વા ઠિતત્તા, તથા કતોકાસઞ્ચ વિપાકં અનુપ્પન્નમ્પિ સમાનં એવં કતે ઓકાસે એકન્તેન ઉપ્પજ્જનતો ઓકાસકતુપ્પન્નં નામ. તાસુ તાસુ ભૂમીસુ અસમૂહતં અકુસલં ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં નામ. એત્થ ચ ભૂમિયા ભૂમિલદ્ધસ્સ ચ નાનત્તં વેદિતબ્બં. ભૂમીતિ વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા. ભૂમિલદ્ધં નામ તેસુ ખન્ધેસુ ઉપ્પત્તારહં કિલેસજાતં. તેન હેસા ભૂમિ લદ્ધા નામ હોતિ, તસ્મા ભૂમિલદ્ધન્તિ વુચ્ચતિ. એવમેતેસુ ચતૂસુ ઉપ્પન્નેસુ ઇધ ‘વત્તમાનુપ્પન્નં’ અધિપ્પેતં.
Uppannaṃ hotīti ettha vattamānabhūtāpagatokāsakatabhūmiladdhavasena uppannaṃ nāma anekappabhedaṃ. Tattha sabbampi uppādajarābhaṅgasamaṅgīsaṅkhātaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ, anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ , uppādādittayaṃ anuppatvā niruddhaṃ, bhūtāpagatasaṅkhātaṃ, sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’’ti (ma. ni. 3.248) evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ, aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathā katokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāma. Tāsu tāsu bhūmīsu asamūhataṃ akusalaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma. Ettha ca bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ. Bhūmīti vipassanāya ārammaṇabhūtā tebhūmakā pañcakkhandhā. Bhūmiladdhaṃ nāma tesu khandhesu uppattārahaṃ kilesajātaṃ. Tena hesā bhūmi laddhā nāma hoti, tasmā bhūmiladdhanti vuccati. Evametesu catūsu uppannesu idha ‘vattamānuppannaṃ’ adhippetaṃ.
તત્રાયં વચનત્થો – પુબ્બન્તતો ઉદ્ધં ઉપ્પાદાદિઅભિમુખં પન્નન્તિ ઉપ્પન્નં. ‘ઉપ્પન્ન’-સદ્દો પનેસ અતીતે પટિલદ્ધે સમુટ્ઠિતે અવિક્ખમ્ભિતે અસમુચ્છિન્ને ખણત્તયગતેતિ અનેકેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘તેન ખો પન, ભિક્ખવે, સમયેન કકુસન્ધો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૪૩) એત્થ અતીતે આગતો. ‘‘આયસ્મતો આનન્દસ્સ અતિરેકચીવરં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ (પારા॰ ૪૬૧) એત્થ પટિલદ્ધે. ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ઉપ્પન્નં મહામેઘં તમેનં મહાવાતો અન્તરાયેવ અન્તરધાપેતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૫૭) એત્થ સમુટ્ઠિતે. ‘‘ઉપ્પન્નં ગમિયચિત્તં દુપ્પટિવિનોદનીયં (અ॰ નિ॰ ૫.૧૬૦; પરિ॰ ૩૨૫); ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે ઠાનસો અન્તરધાપેતી’’તિ (પારા॰ ૧૬૫) એત્થ અવિક્ખમ્ભિતે. ‘‘અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેન્તો બહુલીકરોન્તો ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે ઠાનસો અન્તરાયેવ અન્તરધાપેતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૫૬-૧૫૭) એત્થ અસમુચ્છિન્ને. ‘‘ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નન્તિ? આમન્તા’’તિ (યમ॰ ૨.ચિત્તયમક.૮૧) એત્થ ખણત્તયગતે. સ્વાયમિધાપિ ખણત્તયગતેવ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા ‘ઉપ્પન્નં હોતી’તિ એત્થ ખણત્તયગતં હોતિ, વત્તમાનં હોતિ, પચ્ચુપ્પન્નં હોતીતિ. અયં સઙ્ખેપત્થો.
Tatrāyaṃ vacanattho – pubbantato uddhaṃ uppādādiabhimukhaṃ pannanti uppannaṃ. ‘Uppanna’-saddo panesa atīte paṭiladdhe samuṭṭhite avikkhambhite asamucchinne khaṇattayagateti anekesu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘tena kho pana, bhikkhave, samayena kakusandho bhagavā arahaṃ sammāsambuddho loke uppanno’’ti (saṃ. ni. 2.143) ettha atīte āgato. ‘‘Āyasmato ānandassa atirekacīvaraṃ uppannaṃ hotī’’ti (pārā. 461) ettha paṭiladdhe. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, uppannaṃ mahāmeghaṃ tamenaṃ mahāvāto antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.157) ettha samuṭṭhite. ‘‘Uppannaṃ gamiyacittaṃ duppaṭivinodanīyaṃ (a. ni. 5.160; pari. 325); uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antaradhāpetī’’ti (pārā. 165) ettha avikkhambhite. ‘‘Ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.156-157) ettha asamucchinne. ‘‘Uppajjamānaṃ uppannanti? Āmantā’’ti (yama. 2.cittayamaka.81) ettha khaṇattayagate. Svāyamidhāpi khaṇattayagateva daṭṭhabbo. Tasmā ‘uppannaṃ hotī’ti ettha khaṇattayagataṃ hoti, vattamānaṃ hoti, paccuppannaṃ hotīti. Ayaṃ saṅkhepattho.
ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતીતિ ચેતં દેસનાસીસમેવ. ન પન ચિત્તં એકકમેવ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા યથા રાજા આગતોતિ વુત્તે ન પરિસં પહાય એકકોવ આગતો, રાજપરિસાય પન સદ્ધિંયેવ આગતોતિ પઞ્ઞાયતિ , એવમિદમ્પિ પરોપણ્ણાસકુસલધમ્મેહિ સદ્ધિંયેવ ઉપ્પન્નન્તિ વેદિતબ્બં. પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન પન ‘‘ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ’’ચ્ચેવ વુત્તં.
Cittaṃ uppannaṃ hotīti cetaṃ desanāsīsameva. Na pana cittaṃ ekakameva uppajjati. Tasmā yathā rājā āgatoti vutte na parisaṃ pahāya ekakova āgato, rājaparisāya pana saddhiṃyeva āgatoti paññāyati , evamidampi paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva uppannanti veditabbaṃ. Pubbaṅgamaṭṭhena pana ‘‘cittaṃ uppannaṃ hoti’’cceva vuttaṃ.
લોકિયધમ્મઞ્હિ પત્વા ચિત્તં જેટ્ઠકં ચિત્તં ધુરં ચિત્તં પુબ્બઙ્ગમં હોતિ. લોકુત્તરધમ્મં પત્વા પઞ્ઞા જેટ્ઠિકા પઞ્ઞા ધુરા પઞ્ઞા પુબ્બઙ્ગમા. તેનેવ ભગવા વિનયપરિયાયં પત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તો ‘કિંફસ્સોસિ, કિંવેદનોસિ, કિંસઞ્ઞોસિ, કિંચેતનોસી’તિ અપુચ્છિત્વા ‘‘કિંચિત્તો ત્વં ભિક્ખૂ’’તિ ચિત્તમેવ ધુરં કત્વા પુચ્છતિ. ‘‘અથેય્યચિત્તો અહં ભગવા’’તિ ચ વુત્તે ‘અનાપત્તિ અથેય્યફસ્સસ્સા’તિઆદીનિ અવત્વા ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ અથેય્યચિત્તસ્સા’’તિ વદતિ.
Lokiyadhammañhi patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti. Lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā paññā dhurā paññā pubbaṅgamā. Teneva bhagavā vinayapariyāyaṃ patvā pañhaṃ pucchanto ‘kiṃphassosi, kiṃvedanosi, kiṃsaññosi, kiṃcetanosī’ti apucchitvā ‘‘kiṃcitto tvaṃ bhikkhū’’ti cittameva dhuraṃ katvā pucchati. ‘‘Atheyyacitto ahaṃ bhagavā’’ti ca vutte ‘anāpatti atheyyaphassassā’tiādīni avatvā ‘‘anāpatti bhikkhu atheyyacittassā’’ti vadati.
ન કેવલઞ્ચ વિનયપરિયાયં, અઞ્ઞમ્પિ લોકિયદેસનં દેસેન્તો ચિત્તમેવ ધુરં કત્વા દેસેતિ. યથાહ – ‘‘યે કેચિ, ભિક્ખવે, ધમ્મા અકુસલા અકુસલભાગિયા અકુસલપક્ખિકા સબ્બેતે મનોપુબ્બઙ્ગમા. મનો તેસં ધમ્માનં પઠમં ઉપ્પજ્જતિ’’ (અ॰ નિ॰ ૧.૫૬).
Na kevalañca vinayapariyāyaṃ, aññampi lokiyadesanaṃ desento cittameva dhuraṃ katvā deseti. Yathāha – ‘‘ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā akusalapakkhikā sabbete manopubbaṅgamā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjati’’ (a. ni. 1.56).
‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;
‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;
મનસા ચે પદુટ્ઠેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;
Manasā ce paduṭṭhena, bhāsati vā karoti vā;
તતો નં દુક્ખમન્વેતિ, ચક્કંવ વહતો પદં.
Tato naṃ dukkhamanveti, cakkaṃva vahato padaṃ.
‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;
‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;
મનસા ચે પસન્નેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;
Manasā ce pasannena, bhāsati vā karoti vā;
તતો નં સુખમન્વેતિ, છાયાવ અનપાયિની’’. (ધ॰ પ॰ ૧,૨);
Tato naṃ sukhamanveti, chāyāva anapāyinī’’. (dha. pa. 1,2);
‘‘ચિત્તેન નીયતિ લોકો, ચિત્તેન પરિકસ્સતિ;
‘‘Cittena nīyati loko, cittena parikassati;
ચિત્તસ્સ એકધમ્મસ્સ, સબ્બેવ વસમન્વગૂ’’. (સં॰ નિ॰ ૧.૬૨);
Cittassa ekadhammassa, sabbeva vasamanvagū’’. (saṃ. ni. 1.62);
‘‘ચિત્તસંકિલેસા, ભિક્ખવે, સત્તા સંકિલિસ્સન્તિ ચિત્તવોદાના વિસુજ્ઝન્તિ’’ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૦૦);
‘‘Cittasaṃkilesā, bhikkhave, sattā saṃkilissanti cittavodānā visujjhanti’’ (saṃ. ni. 3.100);
‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠં’’ (અ॰ નિ॰ ૧.૪૯);
‘‘Pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhaṃ’’ (a. ni. 1.49);
‘‘ચિત્તે , ગહપતિ, અરક્ખિતે કાયકમ્મમ્પિ અરક્ખિતં હોતિ, વચીકમ્મમ્પિ અરક્ખિતં હોતિ, મનોકમ્મમ્પિ અરક્ખિતં હોતિ; ચિત્તે, ગહપતિ, રક્ખિતે…પે॰… ચિત્તે, ગહપતિ, બ્યાપન્ને…પે॰… ચિત્તે, ગહપતિ, અબ્યાપન્ને…પે॰… ચિત્તે, ગહપતિ, અવસ્સુતે…પે॰… ચિત્તે, ગહપતિ, અનવસ્સુતે કાયકમ્મમ્પિ અનવસ્સુતં હોતિ, વચીકમ્મમ્પિ અનવસ્સુતં હોતિ, મનોકમ્મમ્પિ અનવસ્સુતં હોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૧૦).
‘‘Citte , gahapati, arakkhite kāyakammampi arakkhitaṃ hoti, vacīkammampi arakkhitaṃ hoti, manokammampi arakkhitaṃ hoti; citte, gahapati, rakkhite…pe… citte, gahapati, byāpanne…pe… citte, gahapati, abyāpanne…pe… citte, gahapati, avassute…pe… citte, gahapati, anavassute kāyakammampi anavassutaṃ hoti, vacīkammampi anavassutaṃ hoti, manokammampi anavassutaṃ hotī’’ti (a. ni. 3.110).
એવં લોકિયધમ્મં પત્વા ચિત્તં જેટ્ઠકં હોતિ, ચિત્તં ધુરં હોતિ, ચિત્તં પુબ્બઙ્ગમં હોતીતિ વેદિતબ્બં. ઇમેસુ પન સુત્તેસુ એકં વા દ્વે વા અગ્ગહેત્વા સુત્તાનુરક્ખણત્થાય સબ્બાનિપિ ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.
Evaṃ lokiyadhammaṃ patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ hoti, cittaṃ dhuraṃ hoti, cittaṃ pubbaṅgamaṃ hotīti veditabbaṃ. Imesu pana suttesu ekaṃ vā dve vā aggahetvā suttānurakkhaṇatthāya sabbānipi gahitānīti veditabbāni.
લોકુત્તરધમ્મં પુચ્છન્તો પન ‘કતરફસ્સં અધિગતોસિ, કતરવેદનં કતરસઞ્ઞં કતરચેતનં કતરચિત્ત’ન્તિ અપુચ્છિત્વા, ‘કતરપઞ્ઞં ત્વં ભિક્ખુ અધિગતો’સિ, ‘કિં પઠમં મગ્ગપઞ્ઞં, ઉદાહુ દુતિયં…પે॰… તતિયં…પે॰… ચતુત્થં મગ્ગપઞ્ઞં અધિગતો’તિ પઞ્ઞં જેટ્ઠિકં પઞ્ઞં ધુરં કત્વા પુચ્છતિ. પઞ્ઞુત્તરા સબ્બે કુસલા ધમ્મા ન પરિહાયન્તિ. પઞ્ઞા પન કિમત્થિયા (મ॰ નિ॰ ૧.૪૫૧)? ‘‘પઞ્ઞવતો, ભિક્ખવે, અરિયસાવકસ્સ તદન્વયા સદ્ધા સણ્ઠાતિ, તદન્વયં વીરિયં સણ્ઠાતિ, તદન્વયા સતિ સણ્ઠાતિ, તદન્વયો સમાધિ સણ્ઠાતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૫૧૫) એવમાદીનિ પનેત્થ સુત્તાનિ દટ્ઠબ્બાનિ. ઇતિ લોકુત્તરધમ્મં પત્વા પઞ્ઞા જેટ્ઠિકા હોતિ પઞ્ઞા ધુરા પઞ્ઞા પુબ્બઙ્ગમાતિ વેદિતબ્બા. અયં પન લોકિયદેસના. તસ્મા ચિત્તં ધુરં કત્વા દેસેન્તો ‘‘ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ આહ.
Lokuttaradhammaṃ pucchanto pana ‘kataraphassaṃ adhigatosi, kataravedanaṃ katarasaññaṃ kataracetanaṃ kataracitta’nti apucchitvā, ‘katarapaññaṃ tvaṃ bhikkhu adhigato’si, ‘kiṃ paṭhamaṃ maggapaññaṃ, udāhu dutiyaṃ…pe… tatiyaṃ…pe… catutthaṃ maggapaññaṃ adhigato’ti paññaṃ jeṭṭhikaṃ paññaṃ dhuraṃ katvā pucchati. Paññuttarā sabbe kusalā dhammā na parihāyanti. Paññā pana kimatthiyā (ma. ni. 1.451)? ‘‘Paññavato, bhikkhave, ariyasāvakassa tadanvayā saddhā saṇṭhāti, tadanvayaṃ vīriyaṃ saṇṭhāti, tadanvayā sati saṇṭhāti, tadanvayo samādhi saṇṭhātī’’ti (saṃ. ni. 5.515) evamādīni panettha suttāni daṭṭhabbāni. Iti lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā hoti paññā dhurā paññā pubbaṅgamāti veditabbā. Ayaṃ pana lokiyadesanā. Tasmā cittaṃ dhuraṃ katvā desento ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti āha.
સોમનસ્સસહગતન્તિ સાતમધુરવેદયિતસઙ્ખાતેન સોમનસ્સેન સહ એકુપ્પાદાદિભાવં ગતં. અયં પન ‘સહગત’-સદ્દો તબ્ભાવે વોકિણ્ણે નિસ્સયે આરમ્મણે સંસટ્ઠેતિ ઇમેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તત્થ ‘‘યાયં તણ્હા પોનોબ્ભવિકા નન્દિરાગસહગતા’’તિ (વિભ॰ ૨૦૩) તબ્ભાવે વેદિતબ્બો; નન્દિરાગભૂતાતિ અત્થો. ‘‘યા, ભિક્ખવે, વીમંસા કોસજ્જસહગતા કોસજ્જસમ્પયુત્તા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૮૩૨) વોકિણ્ણે વેદિતબ્બો; અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જમાનેન કોસજ્જેન વોકિણ્ણાતિ અયમેત્થ અત્થો. ‘‘અટ્ઠિકસઞ્ઞાસહગતં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૨૩૮) નિસ્સયે વેદિતબ્બો; અટ્ઠિકસઞ્ઞં નિસ્સાય અટ્ઠિકસઞ્ઞં ભાવેત્વા પટિલદ્ધન્તિ અત્થો. ‘‘લાભી હોતિ રૂપસહગતાનં વા સમાપત્તીનં અરૂપસહગતાનં વા’’તિ (પુ॰ પ॰ ૩-૫) આરમ્મણે; વેદિતબ્બો રૂપારૂપારમ્મણાનન્તિ અત્થો. ‘‘ઇદં સુખં ઇમાય પીતિયા સહગતં હોતિ સહજાતં સંસટ્ઠં સમ્પયુત્ત’’ન્તિ (વિભ॰ ૫૭૮) સંસટ્ઠે. ઇમસ્મિમ્પિ પદે અયમેવત્થો અધિપ્પેતો. સોમનસ્સસંસટ્ઠઞ્હિ ઇધ સોમનસ્સસહગતન્તિ વુત્તં.
Somanassasahagatanti sātamadhuravedayitasaṅkhātena somanassena saha ekuppādādibhāvaṃ gataṃ. Ayaṃ pana ‘sahagata’-saddo tabbhāve vokiṇṇe nissaye ārammaṇe saṃsaṭṭheti imesu atthesu dissati. Tattha ‘‘yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā nandirāgasahagatā’’ti (vibha. 203) tabbhāve veditabbo; nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) vokiṇṇe veditabbo; antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) nissaye veditabbo; aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā’’ti (pu. pa. 3-5) ārammaṇe; veditabbo rūpārūpārammaṇānanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) saṃsaṭṭhe. Imasmimpi pade ayamevattho adhippeto. Somanassasaṃsaṭṭhañhi idha somanassasahagatanti vuttaṃ.
‘સંસટ્ઠ’-સદ્દોપિ ચેસ સદિસે અવસ્સુતે મિત્તસન્થવે સહજાતેતિ બહૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘કિસે થૂલે વિવજ્જેત્વા સંસટ્ઠા યોજિતા હયા’’તિ (જા॰ ૨.૨૨.૭૦) એત્થ સદિસે આગતો. ‘‘સંસટ્ઠાવ તુમ્હે અય્યે વિહરથા’’તિ (પાચિ॰ ૭૨૭) અવસ્સુતે. ‘‘ગિહિ સંસટ્ઠો વિહરતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૩) મિત્તસન્થવે. ‘‘ઇદં સુખં ઇમાય પીતિયા સહગતં હોતિ સહજાતં સંસટ્ઠં સમ્પયુત્ત’’ન્તિ સહજાતે. ઇધાપિ સહજાતે અધિપ્પેતો. તત્થ ‘સહગતં’ અસહજાતં અસંસટ્ઠં અસમ્પયુત્તં નામ નત્થિ. સહજાતં પન સંસટ્ઠં સમ્પયુત્તં હોતિપિ, ન હોતિપિ . રૂપારૂપધમ્મેસુ હિ એકતો જાતેસુ રૂપં અરૂપેન સહજાતં હોતિ, ન સંસટ્ઠં, ન સમ્પયુત્તં; તથા અરૂપં રૂપેન; રૂપઞ્ચ રૂપેન; અરૂપં પન અરૂપેન સદ્ધિં નિયમતોવ સહગતં સહજાતં સંસટ્ઠં સમ્પયુત્તમેવ હોતીતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘સોમનસ્સસહગત’ન્તિ.
‘Saṃsaṭṭha’-saddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajāteti bahūsu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti (jā. 2.22.70) ettha sadise āgato. ‘‘Saṃsaṭṭhāva tumhe ayye viharathā’’ti (pāci. 727) avassute. ‘‘Gihi saṃsaṭṭho viharatī’’ti (saṃ. ni. 3.3) mittasanthave. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti sahajāte. Idhāpi sahajāte adhippeto. Tattha ‘sahagataṃ’ asahajātaṃ asaṃsaṭṭhaṃ asampayuttaṃ nāma natthi. Sahajātaṃ pana saṃsaṭṭhaṃ sampayuttaṃ hotipi, na hotipi . Rūpārūpadhammesu hi ekato jātesu rūpaṃ arūpena sahajātaṃ hoti, na saṃsaṭṭhaṃ, na sampayuttaṃ; tathā arūpaṃ rūpena; rūpañca rūpena; arūpaṃ pana arūpena saddhiṃ niyamatova sahagataṃ sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttameva hotīti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘somanassasahagata’nti.
ઞાણસમ્પયુત્તન્તિ ઞાણેન સમ્પયુત્તં, સમં એકુપ્પાદાદિપ્પકારેહિ યુત્તન્તિ અત્થો. યં પનેત્થ વત્તબ્બં સિયા તં માતિકાવણ્ણનાય વેદનાત્તિકે વુત્તનયમેવ. તસ્મા એકુપ્પાદા એકનિરોધા એકવત્થુકા એકારમ્મણાતિ ઇમિના લક્ખણેનેતં સમ્પયુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસો ચેસ. અરૂપે પન વિનાપિ એકવત્થુકભાવં સમ્પયોગો લબ્ભતિ.
Ñāṇasampayuttanti ñāṇena sampayuttaṃ, samaṃ ekuppādādippakārehi yuttanti attho. Yaṃ panettha vattabbaṃ siyā taṃ mātikāvaṇṇanāya vedanāttike vuttanayameva. Tasmā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇāti iminā lakkhaṇenetaṃ sampayuttanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhaniddeso cesa. Arūpe pana vināpi ekavatthukabhāvaṃ sampayogo labbhati.
એત્તાવતા કિં કથિતં? કામાવચરકુસલેસુ સોમનસ્સસહગતં તિહેતુકં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં મહાચિત્તં કથિતં. ‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા’’તિ હિ અનિયમિતપુચ્છાય ચતુભૂમકકુસલં ગહિતં. ‘કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’તિ વચનેન પન તેભૂમકં કુસલં પરિચ્ચજિત્વા, અટ્ઠવિધં કામાવચરકુસલમેવ ગહિતં. ‘સોમનસ્સસહગત’ન્તિ વચનેન તતો ચતુબ્બિધં ઉપેક્ખાસહગતં પરિચ્ચજિત્વા ચતુબ્બિધં સોમનસ્સસહગતમેવ ગહિતં. ‘ઞાણસમ્પયુત્ત’ન્તિ વચનેન તતો દુવિધં ઞાણવિપ્પયુત્તં પરિચ્ચજિત્વા દ્વે ઞાણસમ્પયુત્તાનેવ ગહિતાનિ. અસઙ્ખારિકભાવો પન અનાભટ્ઠતાયેવ ન ગહિતો. કિઞ્ચાપિ ન ગહિતો, પરતો પન ‘સસઙ્ખારેના’તિ વચનતો ઇધ ‘અસઙ્ખારેના’તિ અવુત્તેપિ અસઙ્ખારિકભાવો વેદિતબ્બો. સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ આદિતોવ ઇદં મહાચિત્તં ભાજેત્વા દસ્સેતું નિયમેત્વાવ ઇમં દેસનં આરભીતિ એવમેત્થ સન્નિટ્ઠાનં કતન્તિ વેદિતબ્બં.
Ettāvatā kiṃ kathitaṃ? Kāmāvacarakusalesu somanassasahagataṃ tihetukaṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ kathitaṃ. ‘‘Katame dhammā kusalā’’ti hi aniyamitapucchāya catubhūmakakusalaṃ gahitaṃ. ‘Kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’ti vacanena pana tebhūmakaṃ kusalaṃ pariccajitvā, aṭṭhavidhaṃ kāmāvacarakusalameva gahitaṃ. ‘Somanassasahagata’nti vacanena tato catubbidhaṃ upekkhāsahagataṃ pariccajitvā catubbidhaṃ somanassasahagatameva gahitaṃ. ‘Ñāṇasampayutta’nti vacanena tato duvidhaṃ ñāṇavippayuttaṃ pariccajitvā dve ñāṇasampayuttāneva gahitāni. Asaṅkhārikabhāvo pana anābhaṭṭhatāyeva na gahito. Kiñcāpi na gahito, parato pana ‘sasaṅkhārenā’ti vacanato idha ‘asaṅkhārenā’ti avuttepi asaṅkhārikabhāvo veditabbo. Sammāsambuddho hi āditova idaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassetuṃ niyametvāva imaṃ desanaṃ ārabhīti evamettha sanniṭṭhānaṃ katanti veditabbaṃ.
ઇદાનિ તમેવ ચિત્તં આરમ્મણતો દસ્સેતું રૂપારમ્મણં વાતિઆદિમાહ. ભગવા હિ અરૂપધમ્મં દસ્સેન્તો વત્થુના વા દસ્સેતિ, આરમ્મણેન વા, વત્થારમ્મણેહિ વા, સરસભાવેન વા. ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સો…પે॰… મનોસમ્ફસ્સો; ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદના…પે॰… મનોસમ્ફસ્સજા વેદના; ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે॰… મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ હિ વત્થુના અરૂપધમ્મા દસ્સિતા. ‘‘રૂપસઞ્ઞા…પે॰… ધમ્મસઞ્ઞા, રૂપસઞ્ચેતના…પે॰… ધમ્મસઞ્ચેતના’’તિઆદીસુ આરમ્મણેન. ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો…પે॰… મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૪.૬૦) વત્થારમ્મણેહિ. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા , ભિક્ખવે, સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૨.૧) સરસભાવેન અરૂપધમ્મા દસ્સિતા. ઇમસ્મિં પન ઠાને આરમ્મણેન દસ્સેન્તો ‘રૂપારમ્મણં’ વાતિઆદિમાહ.
Idāni tameva cittaṃ ārammaṇato dassetuṃ rūpārammaṇaṃ vātiādimāha. Bhagavā hi arūpadhammaṃ dassento vatthunā vā dasseti, ārammaṇena vā, vatthārammaṇehi vā, sarasabhāvena vā. ‘‘Cakkhusamphasso…pe… manosamphasso; cakkhusamphassajā vedanā…pe… manosamphassajā vedanā; cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇa’’ntiādīsu hi vatthunā arūpadhammā dassitā. ‘‘Rūpasaññā…pe… dhammasaññā, rūpasañcetanā…pe… dhammasañcetanā’’tiādīsu ārammaṇena. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.60) vatthārammaṇehi. ‘‘Avijjāpaccayā , bhikkhave, saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’ntiādīsu (saṃ. ni. 2.1) sarasabhāvena arūpadhammā dassitā. Imasmiṃ pana ṭhāne ārammaṇena dassento ‘rūpārammaṇaṃ’ vātiādimāha.
તત્થ ચતુસમુટ્ઠાનં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં રૂપમેવ રૂપારમ્મણં. દ્વિસમુટ્ઠાનો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નો સદ્દોવ સદ્દારમ્મણં. ચતુસમુટ્ઠાનો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નો ગન્ધોવ ગન્ધારમ્મણં. ચતુસમુટ્ઠાનો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નો રસોવ રસારમ્મણં. ચતુસમુટ્ઠાનં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં ફોટ્ઠબ્બમેવ ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં. એકસમુટ્ઠાના દ્વિસમુટ્ઠાના તિસમુટ્ઠાના ચતુસમુટ્ઠાના નકુતોચિસમુટ્ઠાના અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ના ચિત્તચેતસિકા, તથા નવત્તબ્બા ચ, વુત્તાવસેસા ચિત્તગોચરસઙ્ખાતા ધમ્માયેવ ધમ્મારમ્મણં. યે પન અનાપાથગતા રૂપાદયોપિ ધમ્મારમ્મણમિચ્ચેવ વદન્તિ તે ઇમિના સુત્તેન પટિક્ખિપિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં –
Tattha catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ rūpameva rūpārammaṇaṃ. Dvisamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno saddova saddārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno gandhova gandhārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno rasova rasārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ phoṭṭhabbameva phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Ekasamuṭṭhānā dvisamuṭṭhānā tisamuṭṭhānā catusamuṭṭhānā nakutocisamuṭṭhānā atītānāgatapaccuppannā cittacetasikā, tathā navattabbā ca, vuttāvasesā cittagocarasaṅkhātā dhammāyeva dhammārammaṇaṃ. Ye pana anāpāthagatā rūpādayopi dhammārammaṇamicceva vadanti te iminā suttena paṭikkhipitabbā. Vuttañhetaṃ –
‘‘ઇમેસં ખો, આવુસો, પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નાનાવિસયાનં નાનાગોચરાનં ન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ગોચરવિસયં પચ્ચનુભોન્તાનં મનો પટિસરણં મનો નેસં ગોચરવિસયં પચ્ચનુભોતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૫૫).
‘‘Imesaṃ kho, āvuso, pañcannaṃ indriyānaṃ nānāvisayānaṃ nānāgocarānaṃ na aññamaññassa gocaravisayaṃ paccanubhontānaṃ mano paṭisaraṇaṃ mano nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti (ma. ni. 1.455).
એતેસઞ્હિ રૂપારમ્મણાદીનિ ગોચરવિસયો નામ. તાનિ મનેન પચ્ચનુભવિયમાનાનિપિ રૂપારમ્મણાદીનિયેવાતિ અયમત્થો સિદ્ધો હોતિ. દિબ્બચક્ખુઞાણાદીનઞ્ચ રૂપાદિઆરમ્મણત્તાપિ અયમત્થો સિદ્ધોયેવ હોતિ. અનાપાથગતાનેવ હિ રૂપારમ્મણાદીનિ દિબ્બચક્ખુઆદીનં આરમ્મણાનિ, ન ચ તાનિ ધમ્મારમ્મણાનિ ભવન્તીતિ વુત્તનયેનેવ આરમ્મણવવત્થાનં વેદિતબ્બં.
Etesañhi rūpārammaṇādīni gocaravisayo nāma. Tāni manena paccanubhaviyamānānipi rūpārammaṇādīniyevāti ayamattho siddho hoti. Dibbacakkhuñāṇādīnañca rūpādiārammaṇattāpi ayamattho siddhoyeva hoti. Anāpāthagatāneva hi rūpārammaṇādīni dibbacakkhuādīnaṃ ārammaṇāni, na ca tāni dhammārammaṇāni bhavantīti vuttanayeneva ārammaṇavavatthānaṃ veditabbaṃ.
તત્થ એકેકં આરમ્મણં દ્વીસુ દ્વીસુ દ્વારેસુ આપાથમાગચ્છતિ. રૂપારમ્મણઞ્હિ ચક્ખુપસાદં ઘટ્ટેત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ; ભવઙ્ગચલનસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ અત્થો. સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બારમ્મણેસુપિ એસેવ નયો. યથા હિ સકુણો આકાસેનાગન્ત્વા રુક્ખગ્ગે નિલીયમાનોવ રુક્ખસાખઞ્ચ ઘટ્ટેતિ, છાયા ચસ્સ પથવિયં પટિહઞ્ઞતિ સાખાઘટ્ટનછાયાફરણાનિ અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણેયેવ ભવન્તિ, એવં પચ્ચુપ્પન્નરૂપાદીનં ચક્ખુપસાદાદિઘટ્ટનઞ્ચ ભવઙ્ગચલનસમત્થતાય મનોદ્વારે આપાથગમનઞ્ચ અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણેયેવ હોતિ. તતો ભવઙ્ગં વિચ્છિન્દિત્વા ચક્ખુદ્વારાદીસુ ઉપ્પન્નાનં આવજ્જનાદીનં વોટ્ઠબ્બનપરિયોસાનાનં અનન્તરા તેસં આરમ્મણાનં અઞ્ઞતરસ્મિં ઇદં મહાચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.
Tattha ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchati. Rūpārammaṇañhi cakkhupasādaṃ ghaṭṭetvā taṅkhaṇaññeva manodvāre āpāthamāgacchati; bhavaṅgacalanassa paccayo hotīti attho. Saddagandharasaphoṭṭhabbārammaṇesupi eseva nayo. Yathā hi sakuṇo ākāsenāgantvā rukkhagge nilīyamānova rukkhasākhañca ghaṭṭeti, chāyā cassa pathaviyaṃ paṭihaññati sākhāghaṭṭanachāyāpharaṇāni apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva bhavanti, evaṃ paccuppannarūpādīnaṃ cakkhupasādādighaṭṭanañca bhavaṅgacalanasamatthatāya manodvāre āpāthagamanañca apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva hoti. Tato bhavaṅgaṃ vicchinditvā cakkhudvārādīsu uppannānaṃ āvajjanādīnaṃ voṭṭhabbanapariyosānānaṃ anantarā tesaṃ ārammaṇānaṃ aññatarasmiṃ idaṃ mahācittaṃ uppajjati.
સુદ્ધમનોદ્વારે પન પસાદઘટ્ટનકિચ્ચં નત્થિ. પકતિયા દિટ્ઠસુતઘાયિતસાયિતફુટ્ઠવસેનેવ એતાનિ આરમ્મણાનિ આપાથમાગચ્છન્તિ. કથં? ઇધેકચ્ચો કતસુધાકમ્મં હરિતાલમનોસિલાદિવણ્ણવિચિત્તં પગ્ગહિતનાનપ્પકારધજપટાકં માલાદામવિનદ્ધં દીપમાલાપરિક્ખિત્તં અતિમનોરમાય સિરિયા વિરોચમાનં અલઙ્કતપટિયત્તં મહાચેતિયં પદક્ખિણં કત્વા સોળસસુ પાદપિટ્ઠિકાસુ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઉલ્લોકેન્તો બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ગહેત્વા તિટ્ઠતિ. તસ્સ એવં ચેતિયં પસ્સિત્વા બુદ્ધારમ્મણં પીતિં નિબ્બત્તેત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ ગતસ્સ રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ નિસિન્નસ્સ આવજ્જમાનસ્સ અલઙ્કતપટિયત્તં મહાચેતિયં ચક્ખુદ્વારે આપાથમાગતસદિસમેવ હોતિ, પદક્ખિણં કત્વા ચેતિયવન્દનકાલો વિય હોતિ. એવં તાવ દિટ્ઠવસેન રૂપારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ.
Suddhamanodvāre pana pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchanti. Kathaṃ? Idhekacco katasudhākammaṃ haritālamanosilādivaṇṇavicittaṃ paggahitanānappakāradhajapaṭākaṃ mālādāmavinaddhaṃ dīpamālāparikkhittaṃ atimanoramāya siriyā virocamānaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ padakkhiṇaṃ katvā soḷasasu pādapiṭṭhikāsu pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ paggayha ullokento buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā tiṭṭhati. Tassa evaṃ cetiyaṃ passitvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ nibbattetvā aparabhāge yattha katthaci gatassa rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu nisinnassa āvajjamānassa alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ cakkhudvāre āpāthamāgatasadisameva hoti, padakkhiṇaṃ katvā cetiyavandanakālo viya hoti. Evaṃ tāva diṭṭhavasena rūpārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.
મધુરેન પન સરેન ધમ્મકથિકસ્સ વા ધમ્મં કથેન્તસ્સ, સરભાણકસ્સ વા સરેન ભણન્તસ્સ સદ્દં સુત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ નિસીદિત્વા આવજ્જમાનસ્સ ધમ્મકથા વા સરભઞ્ઞં વા સોતદ્વારે આપાથમાગતં વિય હોતિ, સાધુકારં દત્વા સુણનકાલો વિય હોતિ. એવં સુતવસેન સદ્દારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ.
Madhurena pana sarena dhammakathikassa vā dhammaṃ kathentassa, sarabhāṇakassa vā sarena bhaṇantassa saddaṃ sutvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa dhammakathā vā sarabhaññaṃ vā sotadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, sādhukāraṃ datvā suṇanakālo viya hoti. Evaṃ sutavasena saddārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.
સુગન્ધં પન ગન્ધં વા માલં વા લભિત્વા આસને વા ચેતિયે વા ગન્ધારમ્મણેન ચિત્તેન પૂજં કત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ નિસીદિત્વા આવજ્જમાનસ્સ તં ગન્ધારમ્મણં ઘાનદ્વારે આપાથમાગતં વિય હોતિ, પૂજાકરણકાલો વિય હોતિ. એવં ઘાયિતવસેન ગન્ધારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ.
Sugandhaṃ pana gandhaṃ vā mālaṃ vā labhitvā āsane vā cetiye vā gandhārammaṇena cittena pūjaṃ katvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa taṃ gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, pūjākaraṇakālo viya hoti. Evaṃ ghāyitavasena gandhārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.
પણીતં પન ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા સબ્રહ્મચારીહિ સદ્ધિં સંવિભજિત્વા પરિભુઞ્જિત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ કુદ્રૂસકાદિભોજનં લભિત્વા ‘અસુકકાલે પણીતં ભોજનં સબ્રહ્મચારીહિ સદ્ધિં સંવિભજિત્વા પરિભુત્ત’ન્તિ આવજ્જમાનસ્સ તં રસારમ્મણં જિવ્હાદ્વારે આપાથમાગતં વિય હોતિ, પરિભુઞ્જનકાલો વિય હોતિ. એવં સાયિતવસેન રસારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ.
Paṇītaṃ pana khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci kudrūsakādibhojanaṃ labhitvā ‘asukakāle paṇītaṃ bhojanaṃ sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, paribhuñjanakālo viya hoti. Evaṃ sāyitavasena rasārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.
મુદુકં પન સુખસમ્ફસ્સં મઞ્ચં વા પીઠં વા અત્થરણપાપુરણં વા પરિભુઞ્જિત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ દુક્ખસેય્યં કપ્પેત્વા ‘અસુકકાલે મે મુદુકં મઞ્ચપીઠં અત્થરણપાવુરણં પરિભુત્ત’ન્તિ આવજ્જમાનસ્સ તં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં કાયદ્વારે આપાથમાગતં વિય હોતિ. સુખસમ્ફસ્સં વેદયિતકાલો વિય હોતિ. એવં ફુટ્ઠવસેન ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ. એવં સુદ્ધમનોદ્વારે પસાદઘટ્ટનકિચ્ચં નત્થિ. પકતિયા દિટ્ઠસુતઘાયિતસાયિતફુટ્ઠવસેનેવ એતાનિ આરમ્મણાનિ આપાથમાગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ.
Mudukaṃ pana sukhasamphassaṃ mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā attharaṇapāpuraṇaṃ vā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci dukkhaseyyaṃ kappetvā ‘asukakāle me mudukaṃ mañcapīṭhaṃ attharaṇapāvuraṇaṃ paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti. Sukhasamphassaṃ vedayitakālo viya hoti. Evaṃ phuṭṭhavasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Evaṃ suddhamanodvāre pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchantīti veditabbāni.
ઇદાનિ પકતિયા દિટ્ઠાદીનં વસેન આપાથગમને અયમપરોપિ અટ્ઠકથામુત્તકો નયો હોતિ. દિટ્ઠં સુતં ઉભયસમ્બન્ધન્તિ ઇમે તાવ દિટ્ઠાદયો વેદિતબ્બા. તત્થ ‘દિટ્ઠં’ નામ પઞ્ચદ્વારવસેન ગહિતપુબ્બં. ‘સુત’ન્તિ પચ્ચક્ખતો અદિસ્વા અનુસ્સવવસેન ગહિતા રૂપાદયોવ. તેહિ દ્વીહિપિ સમ્બન્ધં ‘ઉભયસમ્બન્ધં’ નામ. ઇતિ ઇમેસમ્પિ દિટ્ઠાદીનં વસેન એતાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. તત્થ દિટ્ઠવસેન તાવ આપાથગમનં હેટ્ઠા પઞ્ચહિ નયેહિ વુત્તમેવ.
Idāni pakatiyā diṭṭhādīnaṃ vasena āpāthagamane ayamaparopi aṭṭhakathāmuttako nayo hoti. Diṭṭhaṃ sutaṃ ubhayasambandhanti ime tāva diṭṭhādayo veditabbā. Tattha ‘diṭṭhaṃ’ nāma pañcadvāravasena gahitapubbaṃ. ‘Suta’nti paccakkhato adisvā anussavavasena gahitā rūpādayova. Tehi dvīhipi sambandhaṃ ‘ubhayasambandhaṃ’ nāma. Iti imesampi diṭṭhādīnaṃ vasena etāni manodvāre āpāthamāgacchantīti veditabbāni. Tattha diṭṭhavasena tāva āpāthagamanaṃ heṭṭhā pañcahi nayehi vuttameva.
એકચ્ચો પન સુણાતિ – ‘ભગવતો પુઞ્ઞાતિસયનિબ્બત્તં એવરૂપં નામ રૂપં, અતિમધુરો સદ્દો, કિસ્મિઞ્ચિ પદેસે કેસઞ્ચિ પુપ્ફાનં અતિમનુઞ્ઞો ગન્ધો, કેસઞ્ચિ ફલાનં અતિમધુરો રસો, કેસઞ્ચિ પાવુરણાદીનં અતિસુખો સમ્ફસ્સો’તિ. તસ્સ, ચક્ખુપસાદાદિઘટ્ટનં વિના, સુતમત્તાનેવ તાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ. અથસ્સ તં ચિત્તં તસ્મિં રૂપે વા સદ્દે વા પસાદવસેન ગન્ધાદીસુ અરિયાનં દાતુકામતાવસેન અઞ્ઞેહિ દિન્નેસુ અનુમોદનાવસેન વા પવત્તતિ. એવં સુતવસેન એતાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ.
Ekacco pana suṇāti – ‘bhagavato puññātisayanibbattaṃ evarūpaṃ nāma rūpaṃ, atimadhuro saddo, kismiñci padese kesañci pupphānaṃ atimanuñño gandho, kesañci phalānaṃ atimadhuro raso, kesañci pāvuraṇādīnaṃ atisukho samphasso’ti. Tassa, cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā, sutamattāneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa taṃ cittaṃ tasmiṃ rūpe vā sadde vā pasādavasena gandhādīsu ariyānaṃ dātukāmatāvasena aññehi dinnesu anumodanāvasena vā pavattati. Evaṃ sutavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.
અપરેન પન યથાવુત્તાનિ રૂપાદીનિ દિટ્ઠાનિ વા સુતાનિ વા હોન્તિ. તસ્સ ‘ઈદિસં રૂપં આયતિં ઉપ્પજ્જનકબુદ્ધસ્સાપિ ભવિસ્સતી’તિઆદિના નયેન ચક્ખુપસાદાદિઘટ્ટનં વિના દિટ્ઠસુતસમ્બન્ધેનેવ તાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ. અથસ્સ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણં ઇદં મહાચિત્તં પવત્તતિ. એવં ઉભયસમ્બન્ધવસેન એતાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ.
Aparena pana yathāvuttāni rūpādīni diṭṭhāni vā sutāni vā honti. Tassa ‘īdisaṃ rūpaṃ āyatiṃ uppajjanakabuddhassāpi bhavissatī’tiādinā nayena cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā diṭṭhasutasambandheneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa heṭṭhā vuttanayeneva tesu aññatarārammaṇaṃ idaṃ mahācittaṃ pavattati. Evaṃ ubhayasambandhavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.
ઇદમ્પિ ચ મુખમત્તમેવ. સદ્ધારુચિઆકારપરિવિતક્કદિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિઆદીનં પન વસેન વિત્થારતો એતેસં મનોદ્વારે આપાથગમનં વેદિતબ્બમેવ. યસ્મા પન એવં આપાથં આગચ્છન્તાનિ ભૂતાનિપિ હોન્તિ અભૂતાનિપિ, તસ્મા અયં નયો અટ્ઠકથાયં ન ગહિતો. એવં એકેકારમ્મણં જવનં દ્વીસુ દ્વીસુ દ્વારેસુ ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. રૂપારમ્મણઞ્હિ જવનં ચક્ખુદ્વારેપિ ઉપ્પજ્જતિ મનોદ્વારેપિ. સદ્દાદિઆરમ્મણેસુપિ એસેવ નયો.
Idampi ca mukhamattameva. Saddhāruciākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiādīnaṃ pana vasena vitthārato etesaṃ manodvāre āpāthagamanaṃ veditabbameva. Yasmā pana evaṃ āpāthaṃ āgacchantāni bhūtānipi honti abhūtānipi, tasmā ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ na gahito. Evaṃ ekekārammaṇaṃ javanaṃ dvīsu dvīsu dvāresu uppajjatīti veditabbaṃ. Rūpārammaṇañhi javanaṃ cakkhudvārepi uppajjati manodvārepi. Saddādiārammaṇesupi eseva nayo.
તત્થ મનોદ્વારે ઉપ્પજ્જમાનં રૂપારમ્મણં જવનં દાનમયં સીલમયં ભાવનામયન્તિ તિવિધં હોતિ . તેસુ એકેકં કાયકમ્મં વચીકમ્મં મનોકમ્મન્તિ તિવિધમેવ હોતિ. સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બધમ્મારમ્મણેસુપિ એસેવ નયો.
Tattha manodvāre uppajjamānaṃ rūpārammaṇaṃ javanaṃ dānamayaṃ sīlamayaṃ bhāvanāmayanti tividhaṃ hoti . Tesu ekekaṃ kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammanti tividhameva hoti. Saddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇesupi eseva nayo.
તત્થ રૂપં તાવ આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જમાનં એતં મહાકુસલચિત્તં નીલપીતલોહિતોદાતવણ્ણેસુ પુપ્ફવત્થધાતૂસુ અઞ્ઞતરં સુભનિમિત્તસઙ્ખાતં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપં રજનીયં વણ્ણં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જતિ. નનુ ચેતં ઇટ્ઠારમ્મણં લોભસ્સ વત્થુ? કથં એતં ચિત્તં કુસલં નામ જાતન્તિ? નિયમિતવસેન પરિણામિતવસેન સમુદાચારવસેન આભુજિતવસેનાતિ. યસ્સ હિ ‘કુસલમેવ મયા કત્તબ્બ’ન્તિ કુસલકરણે ચિત્તં નિયમિતં હોતિ, અકુસલપ્પવત્તિતો નિવત્તેત્વા કુસલકરણેયેવ પરિણામિતં, અભિણ્હકરણેન કુસલસમુદાચારેનેવ સમુદાચરિતં, પતિરૂપદેસવાસસપ્પુરિસૂપનિસ્સયસદ્ધમ્મસવનપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાદીહિ ચ ઉપનિસ્સયેહિ યોનિસો ચ આભોગો પવત્તતિ, તસ્સ ઇમિના નિયમિતવસેન પરિણામિતવસેન સમુદાચારવસેન આભુજિતવસેન ચ કુસલં નામ જાતં હોતિ.
Tattha rūpaṃ tāva ārammaṇaṃ katvā uppajjamānaṃ etaṃ mahākusalacittaṃ nīlapītalohitodātavaṇṇesu pupphavatthadhātūsu aññataraṃ subhanimittasaṅkhātaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ rajanīyaṃ vaṇṇaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati. Nanu cetaṃ iṭṭhārammaṇaṃ lobhassa vatthu? Kathaṃ etaṃ cittaṃ kusalaṃ nāma jātanti? Niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasenāti. Yassa hi ‘kusalameva mayā kattabba’nti kusalakaraṇe cittaṃ niyamitaṃ hoti, akusalappavattito nivattetvā kusalakaraṇeyeva pariṇāmitaṃ, abhiṇhakaraṇena kusalasamudācāreneva samudācaritaṃ, patirūpadesavāsasappurisūpanissayasaddhammasavanapubbekatapuññatādīhi ca upanissayehi yoniso ca ābhogo pavattati, tassa iminā niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasena ca kusalaṃ nāma jātaṃ hoti.
આરમ્મણવસેન પનેત્થ સોમનસ્સસહગતભાવો વેદિતબ્બો. ઇટ્ઠારમ્મણસ્મિઞ્હિ ઉપ્પન્નત્તા એતં સોમનસ્સસહગતં જાતં. સદ્ધાબહુલતાદીનિપેત્થ કારણાનિયેવ. અસ્સદ્ધાનઞ્હિ મિચ્છાદિટ્ઠીનઞ્ચ એકન્તઇટ્ઠારમ્મણભૂતં તથાગતરૂપમ્પિ દિસ્વા સોમનસ્સં નુપ્પજ્જતિ. યે ચ કુસલપ્પવત્તિયં આનિસંસં ન પસ્સન્તિ તેસં પરેહિ ઉસ્સાહિતાનં કુસલં કરોન્તાનમ્પિ સોમનસ્સં નુપ્પજ્જતિ. તસ્મા સદ્ધાબહુલતા વિસુદ્ધદિટ્ઠિતા આનિસંસદસ્સાવિતાતિ. એવમ્પેત્થ સોમનસ્સસહગતભાવો વેદિતબ્બો. અપિચ એકાદસધમ્મા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – બુદ્ધાનુસ્સતિ ધમ્માનુસ્સતિ સઙ્ઘાનુસ્સતિ સીલાનુસ્સતિ ચાગાનુસ્સતિ દેવતાનુસ્સતિ ઉપસમાનુસ્સતિ લૂખપુગ્ગલપરિવજ્જનતા સિનિદ્ધપુગ્ગલસેવનતા પસાદનીયસુત્તન્તપચ્ચવેક્ખણતા તદધિમુત્તતાતિ . ઇમેહિપિ કારણેહેત્થ સોમનસ્સસહગતભાવો વેદિતબ્બો. ઇમેસં પન વિત્થારો બોજ્ઝઙ્ગવિભઙ્ગે (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૭ બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના, ૪૬૮-૪૬૯) આવિ ભવિસ્સતિ.
Ārammaṇavasena panettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Iṭṭhārammaṇasmiñhi uppannattā etaṃ somanassasahagataṃ jātaṃ. Saddhābahulatādīnipettha kāraṇāniyeva. Assaddhānañhi micchādiṭṭhīnañca ekantaiṭṭhārammaṇabhūtaṃ tathāgatarūpampi disvā somanassaṃ nuppajjati. Ye ca kusalappavattiyaṃ ānisaṃsaṃ na passanti tesaṃ parehi ussāhitānaṃ kusalaṃ karontānampi somanassaṃ nuppajjati. Tasmā saddhābahulatā visuddhadiṭṭhitā ānisaṃsadassāvitāti. Evampettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Apica ekādasadhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – buddhānussati dhammānussati saṅghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti . Imehipi kāraṇehettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā, 468-469) āvi bhavissati.
કમ્મતો, ઉપપત્તિતો, ઇન્દ્રિયપરિપાકતો, કિલેસદૂરીભાવતોતિ ઇમેહિ પનેત્થ કારણેહિ ઞાણસમ્પયુત્તતા વેદિતબ્બા. યો હિ પરેસં ધમ્મં દેસેતિ અનવજ્જાનિ સિપ્પાયતનકમ્માયતનવિજ્જાટ્ઠાનાનિ સિક્ખાપેતિ ધમ્મકથિકં સક્કારં કત્વા ધમ્મં કથાપેતિ, ‘આયતિં પઞ્ઞવા ભવિસ્સામી’તિ પત્થનં પટ્ઠપેત્વા નાનપ્પકારં દાનં દેતિ, તસ્સ એવરૂપં કમ્મં ઉપનિસ્સાય કુસલં ઉપ્પજ્જમાનં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અબ્યાપજ્જે લોકે ઉપ્પન્નસ્સ વાપિ ‘‘તસ્સ તત્થ સુખિનો ધમ્મપદા પિલવન્તિ… દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો, અથ સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૯૧) ઇમિના નયેન ઉપપત્તિં નિસ્સાયપિ ઉપ્પજ્જમાનં કુસલં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. તથા ઇન્દ્રિયપરિપાકં ઉપગતાનં પઞ્ઞાદસકપ્પત્તાનં ઇન્દ્રિયપરિપાકં નિસ્સાયપિ કુસલં ઉપ્પજ્જમાનં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યેહિ પન કિલેસા વિક્ખમ્ભિતા તેસં કિલેસદૂરીભાવં નિસ્સાયપિ ઉપ્પજ્જમાનં કુસલં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –
Kammato, upapattito, indriyaparipākato, kilesadūrībhāvatoti imehi panettha kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Yo hi paresaṃ dhammaṃ deseti anavajjāni sippāyatanakammāyatanavijjāṭṭhānāni sikkhāpeti dhammakathikaṃ sakkāraṃ katvā dhammaṃ kathāpeti, ‘āyatiṃ paññavā bhavissāmī’ti patthanaṃ paṭṭhapetvā nānappakāraṃ dānaṃ deti, tassa evarūpaṃ kammaṃ upanissāya kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Abyāpajje loke uppannassa vāpi ‘‘tassa tattha sukhino dhammapadā pilavanti… dandho, bhikkhave, satuppādo, atha so satto khippaṃyeva visesagāmī hotī’’ti (a. ni. 4.191) iminā nayena upapattiṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Tathā indriyaparipākaṃ upagatānaṃ paññādasakappattānaṃ indriyaparipākaṃ nissāyapi kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Yehi pana kilesā vikkhambhitā tesaṃ kilesadūrībhāvaṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Vuttampi cetaṃ –
‘‘યોગા વે જાયતી ભૂરિ, અયોગા ભૂરિસઙ્ખયો’’તિ (ધ॰ પ॰ ૨૮૨).
‘‘Yogā ve jāyatī bhūri, ayogā bhūrisaṅkhayo’’ti (dha. pa. 282).
એવં કમ્મતો ઉપપત્તિતો ઇન્દ્રિયપરિપાકતો કિલેસદૂરીભાવતોતિ ઇમેહિ કારણેહિ ઞાણસમ્પયુત્તતા વેદિતબ્બા.
Evaṃ kammato upapattito indriyaparipākato kilesadūrībhāvatoti imehi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā.
અપિચ સત્ત ધમ્મા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – પરિપુચ્છકતા, વત્થુવિસદકિરિયા, ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના, દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના, પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના, ગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચવેક્ખણા, તદધિમુત્તતાતિ. ઇમેહિપિ કારણેહિ ઞાણસમ્પયુત્તતા વેદિતબ્બા. ઇમેસં પન વિત્થારો બોજ્ઝઙ્ગવિભઙ્ગે (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૭ બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના) આવિ ભવિસ્સતિ.
Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – paripucchakatā, vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, duppaññapuggalaparivajjanā, paññavantapuggalasevanā, gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā, tadadhimuttatāti. Imehipi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā) āvi bhavissati.
એવં ઞાણસમ્પયુત્તં હુત્વા ઉપ્પન્નઞ્ચેતં અસઙ્ખારેન અપ્પયોગેન અનુપાયચિન્તનાય ઉપ્પન્નત્તા અસઙ્ખારં નામ જાતં. તયિદં રજનીયવણ્ણારમ્મણં હુત્વા ઉપ્પજ્જમાનમેવ તિવિધેન નિયમેન ઉપ્પજ્જતિ – દાનમયં વા હોતિ, સીલમયં વા, ભાવનામયં વા.
Evaṃ ñāṇasampayuttaṃ hutvā uppannañcetaṃ asaṅkhārena appayogena anupāyacintanāya uppannattā asaṅkhāraṃ nāma jātaṃ. Tayidaṃ rajanīyavaṇṇārammaṇaṃ hutvā uppajjamānameva tividhena niyamena uppajjati – dānamayaṃ vā hoti, sīlamayaṃ vā, bhāvanāmayaṃ vā.
કથં? યદા હિ નીલપીતલોહિતોદાતેસુ પુપ્ફાદીસુ અઞ્ઞતરં લભિત્વા વણ્ણવસેન આભુજિત્વા ‘વણ્ણદાનં મય્હ’ન્તિ બુદ્ધરતનાદીનિ પૂજેતિ, તદા દાનમયં હોતિ. તત્રિદં વત્થુ – ભણ્ડાગારિકસઙ્ઘમિત્તો કિર એકં સુવણ્ણખચિતં વત્થં લભિત્વા ઇદમ્પિ વત્થં સુવણ્ણવણ્ણં, સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ સુવણ્ણવણ્ણો, સુવણ્ણવણ્ણં વત્થં સુવણ્ણવણ્ણસ્સેવ અનુચ્છવિકં, અમ્હાકઞ્ચ વણ્ણદાનં ભવિસ્સતીતિ મહાચેતિયે આરોપેસિ. એવરૂપે કાલે દાનમયં હોતીતિ વેદિતબ્બં. યદા પન તથારૂપમેવ દેય્યધમ્મં લભિત્વા ‘મય્હં કુલવંસો, કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી એસા, કુલવત્તં એત’ન્તિ બુદ્ધરતનાદીનિ પૂજેતિ તદા સીલમયં હોતિ. યદા પન તાદિસેનેવ વત્થુના રતનત્તયસ્સ પૂજં કત્વા ‘અયં વણ્ણો ખયં ગચ્છિસ્સતિ, વયં ગચ્છિસ્સતી’તિ ખયવયં પટ્ઠપેતિ, તદા ભાવનામયં હોતિ.
Kathaṃ? Yadā hi nīlapītalohitodātesu pupphādīsu aññataraṃ labhitvā vaṇṇavasena ābhujitvā ‘vaṇṇadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hoti. Tatridaṃ vatthu – bhaṇḍāgārikasaṅghamitto kira ekaṃ suvaṇṇakhacitaṃ vatthaṃ labhitvā idampi vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, sammāsambuddhopi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇaṃ vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇasseva anucchavikaṃ, amhākañca vaṇṇadānaṃ bhavissatīti mahācetiye āropesi. Evarūpe kāle dānamayaṃ hotīti veditabbaṃ. Yadā pana tathārūpameva deyyadhammaṃ labhitvā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattaṃ eta’nti buddharatanādīni pūjeti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā pana tādiseneva vatthunā ratanattayassa pūjaṃ katvā ‘ayaṃ vaṇṇo khayaṃ gacchissati, vayaṃ gacchissatī’ti khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ hoti.
દાનમયં પન હુત્વા વત્તમાનમ્પિ યદા તીણિ રતનાનિ સહત્થેન પૂજેન્તસ્સ પવત્તત્તિ, તદા કાયકમ્મં હોતિ. યદા તીણિ રતનાનિ પૂજેન્તો પુત્તદારદાસકમ્મકરપોરિસાદયોપિ આણાપેત્વા પૂજાપેતિ તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા તદેવ વુત્તપ્પકારં વિજ્જમાનકવત્થું આરબ્ભ વણ્ણદાનં દસ્સામીતિ ચિન્તેતિ તદા મનોકમ્મં હોતિ. વિનયપરિયાયં પત્વા હિ ‘દસ્સામિ કરિસ્સામી’તિ વાચા ભિન્ના હોતીતિ (પારા॰ ૬૫૯) ઇમિના લક્ખણેન દાનં નામ હોતિ. અભિધમ્મપરિયાયં પત્વા પન વિજ્જમાનકવત્થું આરબ્ભ ‘દસ્સામી’તિ મનસા ચિન્તિતકાલતો પટ્ઠાય કુસલં હોતિ. અપરભાગે કાયેન વા વાચાય વા કત્તબ્બં કરિસ્સતીતિ વુત્તં. એવં દાનમયં કાયવચીમનોકમ્મવસેનેવ તિવિધં હોતિ.
Dānamayaṃ pana hutvā vattamānampi yadā tīṇi ratanāni sahatthena pūjentassa pavattatti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā tīṇi ratanāni pūjento puttadāradāsakammakaraporisādayopi āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā tadeva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ārabbha vaṇṇadānaṃ dassāmīti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Vinayapariyāyaṃ patvā hi ‘dassāmi karissāmī’ti vācā bhinnā hotīti (pārā. 659) iminā lakkhaṇena dānaṃ nāma hoti. Abhidhammapariyāyaṃ patvā pana vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘dassāmī’ti manasā cintitakālato paṭṭhāya kusalaṃ hoti. Aparabhāge kāyena vā vācāya vā kattabbaṃ karissatīti vuttaṃ. Evaṃ dānamayaṃ kāyavacīmanokammavaseneva tividhaṃ hoti.
યદા પન તં વુત્તપ્પકારં વત્થું લભિત્વા કુલવંસાદિવસેન સહત્થા રતનત્તયં પૂજેતિ તદા સીલમયં કાયકમ્મં હોતિ. યદા કુલવંસાદિવસેનેવ પુત્તદારાદયો આણાપેત્વા પૂજાપેતિ તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા ‘મય્હં કુલવંસો, કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી એસા, કુલવત્તમેત’ન્તિ વિજ્જમાનકવત્થું આરબ્ભ ‘વણ્ણદાનં દસ્સામી’તિ ચિન્તેતિ તદા મનોકમ્મં હોતિ. એવં સીલમયં કાયવચીમનોકમ્મવસેન તિવિધં હોતિ.
Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā kulavaṃsādivasena sahatthā ratanattayaṃ pūjeti tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattameta’nti vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘vaṇṇadānaṃ dassāmī’ti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Evaṃ sīlamayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti.
યદા પન તં વુત્તપ્પકારં વત્થું લભિત્વા તીણિ રતનાનિ પૂજેત્વા ચઙ્કમન્તો ખયવયં પટ્ઠપેતિ તદા ભાવનામયં કાયકમ્મં હોતિ. વાચાય સમ્મસનં પટ્ઠપેન્તસ્સ વચીકમ્મં હોતિ, કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા મનસાવ સમ્મસનં પટ્ઠપેન્તસ્સ મનોકમ્મં હોતિ. એવં ભાવનામયં કાયવચીમનોકમ્મવસેન તિવિધં હોતિ. એવમેતં રૂપારમ્મણં કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા. સદ્દારમ્મણાદીસુપિ એસેવ નયો.
Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā tīṇi ratanāni pūjetvā caṅkamanto khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Vācāya sammasanaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti, kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva sammasanaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ rūpārammaṇaṃ kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Saddārammaṇādīsupi eseva nayo.
ભેરિસદ્દાદીસુ હિ રજનીયસદ્દં આરમ્મણં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તીહિ નિયમેહેતં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ સદ્દં કન્દમૂલં વિય ઉપ્પાટેત્વા નીલુપ્પલહત્થકં વિય ચ હત્થે ઠપેત્વા દાતું નામ ન સક્કા, સવત્થુકં પન કત્વા દેન્તો સદ્દદાનં દેતિ નામ. તસ્મા યદા ‘સદ્દદાનં દસ્સામી’તિ ભેરિમુદિઙ્ગાદીસુ અઞ્ઞતરતૂરિયેન તિણ્ણં રતનાનં ઉપહારં કરોતિ, ‘સદ્દદાનં મે’તિ ભેરિઆદીનિ ઠપાપેતિ, ધમ્મકથિકભિક્ખૂનં સરભેસજ્જતેલફાણિતાદીનિ દેતિ, ધમ્મસવનં ઘોસેતિ, સરભઞ્ઞં ભણતિ, ધમ્મકથં કથેતિ, ઉપનિસિન્નકકથં અનુમોદનકથં કરોતિ, તદા દાનમયંયેવ હોતિ. યદા એતદેવ વિધાનં કુલવંસાદિવસેન વત્તવસેન કરોતિ તદા સીલમયં હોતિ. યદા સબ્બમ્પેતં કત્વા અયં એત્તકો સદ્દો બ્રહ્મલોકપ્પમાણોપિ હુત્વા ‘ખયં ગમિસ્સતિ, વયં ગમિસ્સતી’તિ સમ્મસનં પટ્ઠપેતિ તદા ભાવનામયં હોતિ.
Bherisaddādīsu hi rajanīyasaddaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha saddaṃ kandamūlaṃ viya uppāṭetvā nīluppalahatthakaṃ viya ca hatthe ṭhapetvā dātuṃ nāma na sakkā, savatthukaṃ pana katvā dento saddadānaṃ deti nāma. Tasmā yadā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti bherimudiṅgādīsu aññataratūriyena tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karoti, ‘saddadānaṃ me’ti bheriādīni ṭhapāpeti, dhammakathikabhikkhūnaṃ sarabhesajjatelaphāṇitādīni deti, dhammasavanaṃ ghoseti, sarabhaññaṃ bhaṇati, dhammakathaṃ katheti, upanisinnakakathaṃ anumodanakathaṃ karoti, tadā dānamayaṃyeva hoti. Yadā etadeva vidhānaṃ kulavaṃsādivasena vattavasena karoti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā sabbampetaṃ katvā ayaṃ ettako saddo brahmalokappamāṇopi hutvā ‘khayaṃ gamissati, vayaṃ gamissatī’ti sammasanaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.
તત્થ દાનમયં તાવ યદા ભેરિઆદીનિ ગહેત્વા સહત્થા ઉપહારં કરોતિ, નિચ્ચુપહારત્થાય ઠપેન્તોપિ સહત્થા ઠપેતિ, ‘સદ્દદાનં મે’તિ ધમ્મસવનં ઘોસેતું ગચ્છતિ, ધમ્મકથં સરભઞ્ઞં કાતું વા ગચ્છતિ, તદા કાયકમ્મં હોતિ. યદા ‘ગચ્છથ, તાતા, અમ્હાકં સદ્દદાનં તિણ્ણં રતનાનં ઉપહારં કરોથા’તિ આણાપેતિ, ‘સદ્દદાનં મે’તિ ચેતિયઙ્ગણેસુ ‘ઇમં ભેરિં, ઇમં મુદિઙ્ગં ઠપેથા’તિ આણાપેતિ, સયમેવ ધમ્મસવનં ઘોસેતિ, ધમ્મકથં કથેતિ, સરભઞ્ઞં ભણતિ, તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા ‘સદ્દદાનં દસ્સામી’તિ વિજ્જમાનકવત્થું મનસા પરિચ્ચજતિ, તદા મનોકમ્મં હોતિ.
Tattha dānamayaṃ tāva yadā bheriādīni gahetvā sahatthā upahāraṃ karoti, niccupahāratthāya ṭhapentopi sahatthā ṭhapeti, ‘saddadānaṃ me’ti dhammasavanaṃ ghosetuṃ gacchati, dhammakathaṃ sarabhaññaṃ kātuṃ vā gacchati, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā ‘gacchatha, tātā, amhākaṃ saddadānaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpeti, ‘saddadānaṃ me’ti cetiyaṅgaṇesu ‘imaṃ bheriṃ, imaṃ mudiṅgaṃ ṭhapethā’ti āṇāpeti, sayameva dhammasavanaṃ ghoseti, dhammakathaṃ katheti, sarabhaññaṃ bhaṇati, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti vijjamānakavatthuṃ manasā pariccajati, tadā manokammaṃ hoti.
સીલમયમ્પિ ‘સદ્દદાનં નામ મય્હં કુલવંસો કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી’તિ ભેરિઆદીહિ સહત્થા ઉપહારં કરોન્તસ્સ, ભેરિઆદીનિ સહત્થા ચેતિયઙ્ગણાદીસુ ઠપેન્તસ્સ, ધમ્મકથિકાનં સરભેસજ્જં સહત્થા દદન્તસ્સ, વત્તસીસેન ધમ્મસવનઘોસનધમ્મકથાકથનસરભઞ્ઞભણનત્થાય ચ ગચ્છન્તસ્સ કાયકમ્મં હોતિ. ‘સદ્દદાનં નામ અમ્હાકં કુલવંસો કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી, ગચ્છથ , તાતા, બુદ્ધરતનાદીનં ઉપહારં કરોથા’તિ આણાપેન્તસ્સ કુલવંસવસેનેવ અત્તના ધમ્મકથં વા સરભઞ્ઞં વા કરોન્તસ્સ ચ વચીકમ્મં હોતિ. ‘સદ્દદાનં નામ મય્હં કુલવંસો સદ્દદાનં દસ્સામી’તિ કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા મનસાવ વિજ્જમાનકવત્થું પરિચ્ચજન્તસ્સ મનોકમ્મં હોતિ.
Sīlamayampi ‘saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti bheriādīhi sahatthā upahāraṃ karontassa, bheriādīni sahatthā cetiyaṅgaṇādīsu ṭhapentassa, dhammakathikānaṃ sarabhesajjaṃ sahatthā dadantassa, vattasīsena dhammasavanaghosanadhammakathākathanasarabhaññabhaṇanatthāya ca gacchantassa kāyakammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma amhākaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī, gacchatha , tātā, buddharatanādīnaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpentassa kulavaṃsavaseneva attanā dhammakathaṃ vā sarabhaññaṃ vā karontassa ca vacīkammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso saddadānaṃ dassāmī’ti kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva vijjamānakavatthuṃ pariccajantassa manokammaṃ hoti.
ભાવનામયમ્પિ યદા ચઙ્કમન્તો સદ્દે ખયવયં પટ્ઠપેતિ તદા કાયકમ્મં હોતિ. કાયઙ્ગં પન અચોપેત્વા વાચાય સમ્મસન્તસ્સ વચીકમ્મં હોતિ. કાયઙ્ગવાચઙ્ગં અચોપેત્વા મનસાવ સદ્દાયતનં સમ્મસન્તસ્સ મનોકમ્મં હોતિ. એવં સદ્દારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.
Bhāvanāmayampi yadā caṅkamanto sadde khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ pana acopetvā vācāya sammasantassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgaṃ acopetvā manasāva saddāyatanaṃ sammasantassa manokammaṃ hoti. Evaṃ saddārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.
મૂલગન્ધાદીસુપિ રજનીયગન્ધં આરમ્મણં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તીહિ નિયમેહેતં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ યદા મૂલગન્ધાદીસુ યંકિઞ્ચિ ગન્ધં લભિત્વા ગન્ધવસેન આભુજિત્વા ‘ગન્ધદાનં મય્હ’ન્તિ બુદ્ધરતનાદીનિ પૂજેતિ, તદા દાનમયં હોતીતિ સબ્બં વણ્ણદાને વુત્તનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બં. એવં ગન્ધારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.
Mūlagandhādīsupi rajanīyagandhaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlagandhādīsu yaṃkiñci gandhaṃ labhitvā gandhavasena ābhujitvā ‘gandhadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ gandhārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.
મૂલરસાદીસુ પન રજનીયરસં આરમ્મણં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તીહિ નિયમેહેતં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ યદા મૂલરસાદીસુ યંકિઞ્ચિ રજનીયં રસવત્થું લભિત્વા રસવસેન આભુજિત્વા ‘રસદાનં મય્હ’ન્તિ દેતિ પરિચ્ચજતિ, તદા દાનમયં હોતીતિ સબ્બં વણ્ણદાને વુત્તનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બં. સીલમયે પનેત્થ ‘સઙ્ઘસ્સ અદત્વા પરિભુઞ્જનં નામ અમ્હાકં ન આચિણ્ણ’ન્તિ દ્વાદસન્નં ભિક્ખુસહસ્સાનં દાપેત્વા સાદુરસં પરિભુત્તસ્સ દુટ્ઠગામણિઅભયરઞ્ઞો વત્થું આદિં કત્વા મહાઅટ્ઠકથાયં વત્થૂનિ આગતાનિ. અયમેવ વિસેસો. એવં રસારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.
Mūlarasādīsu pana rajanīyarasaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlarasādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ rasavatthuṃ labhitvā rasavasena ābhujitvā ‘rasadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Sīlamaye panettha ‘saṅghassa adatvā paribhuñjanaṃ nāma amhākaṃ na āciṇṇa’nti dvādasannaṃ bhikkhusahassānaṃ dāpetvā sādurasaṃ paribhuttassa duṭṭhagāmaṇiabhayarañño vatthuṃ ādiṃ katvā mahāaṭṭhakathāyaṃ vatthūni āgatāni. Ayameva viseso. Evaṃ rasārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.
ફોટ્ઠબ્બારમ્મણેપિ પથવીધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતૂતિ તીણિ મહાભૂતાનિ ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં નામ. ઇમસ્મિં ઠાને એતેસં વસેન યોજનં અકત્વા મઞ્ચપીઠાદિવસેન કાતબ્બા. યદા હિ મઞ્ચપીઠાદીસુ યંકિઞ્ચિ રજનીયં ફોટ્ઠબ્બવત્થું લભિત્વા ફોટ્ઠબ્બવસેન આભુજિત્વા ‘ફોટ્ઠબ્બદાનં મય્હ’ન્તિ દેતિ પરિચ્ચજતિ, તદા દાનમયં હોતીતિ સબ્બં વણ્ણદાને વુત્તનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બં. એવં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.
Phoṭṭhabbārammaṇepi pathavīdhātu tejodhātu vāyodhātūti tīṇi mahābhūtāni phoṭṭhabbārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā mañcapīṭhādivasena kātabbā. Yadā hi mañcapīṭhādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ phoṭṭhabbavatthuṃ labhitvā phoṭṭhabbavasena ābhujitvā ‘phoṭṭhabbadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ phoṭṭhabbārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.
ધમ્મારમ્મણે છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ, તીણિ લક્ખણાનિ, તયો અરૂપિનો ખન્ધા, પન્નરસ સુખુમરૂપાનિ, નિબ્બાનપઞ્ઞત્તીતિ ઇમે ધમ્માયતને પરિયાપન્ના ચ, અપરિયાપન્ના ચ, ધમ્મા ધમ્મારમ્મણં નામ. ઇમસ્મિં પન ઠાને એતેસં વસેન યોજનં અકત્વા ઓજદાનપાનદાનજીવિતદાનવસેન કાતબ્બા. ઓજાદીસુ હિ રજનીયં ધમ્મારમ્મણં આરમ્મણં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તીહિ નિયમેહેતં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ.
Dhammārammaṇe cha ajjhattikāni āyatanāni, tīṇi lakkhaṇāni, tayo arūpino khandhā, pannarasa sukhumarūpāni, nibbānapaññattīti ime dhammāyatane pariyāpannā ca, apariyāpannā ca, dhammā dhammārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā ojadānapānadānajīvitadānavasena kātabbā. Ojādīsu hi rajanīyaṃ dhammārammaṇaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati.
તત્થ યદા ‘ઓજદાનં મય્હ’ન્તિ સપ્પિનવનીતાદીનિ દેતિ, પાનદાનન્તિ અટ્ઠ પાનાનિ દેતિ, જીવિતદાનન્તિ સલાકભત્તસઙ્ઘભત્તાદીનિ દેતિ, અફાસુકાનં ભિક્ખૂનં ભેસજ્જં દેતિ, વેજ્જં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ, જાલં ફાલાપેતિ, કુમીનં વિદ્ધંસાપેતિ, સકુણપઞ્જરં વિદ્ધંસાપેતિ, બન્ધનમોક્ખં કારાપેતિ, માઘાતભેરિં ચરાપેતિ, અઞ્ઞાનિપિ જીવિતપરિત્તાણત્થં એવરૂપાનિ કમ્માનિ કરોતિ તદા દાનમયં હોતિ. યદા પન ‘ઓજદાનપાનદાનજીવિતદાનાનિ મય્હં કુલવંસો કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી’તિ વત્તસીસેન ઓજદાનાદીનિ પવત્તેતિ તદા સીલમયં હોતિ. યદા ધમ્મારમ્મણસ્મિં ખયવયં પટ્ઠપેતિ તદા ભાવનામયં હોતિ.
Tattha yadā ‘ojadānaṃ mayha’nti sappinavanītādīni deti, pānadānanti aṭṭha pānāni deti, jīvitadānanti salākabhattasaṅghabhattādīni deti, aphāsukānaṃ bhikkhūnaṃ bhesajjaṃ deti, vejjaṃ paccupaṭṭhāpeti, jālaṃ phālāpeti, kumīnaṃ viddhaṃsāpeti, sakuṇapañjaraṃ viddhaṃsāpeti, bandhanamokkhaṃ kārāpeti, māghātabheriṃ carāpeti, aññānipi jīvitaparittāṇatthaṃ evarūpāni kammāni karoti tadā dānamayaṃ hoti. Yadā pana ‘ojadānapānadānajīvitadānāni mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti vattasīsena ojadānādīni pavatteti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā dhammārammaṇasmiṃ khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.
દાનમયં પન હુત્વા પવત્તમાનમ્પિ યદા ઓજદાનપાનદાનજીવિતદાનાનિ સહત્થા દેતિ, તદા કાયકમ્મં હોતિ. યદા પુત્તદારાદયો આણાપેત્વા દાપેતિ, તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા ઓજદાનપાનદાનજીવિતદાનવસેન વિજ્જમાનકવત્થું ‘દસ્સામી’તિ મનસા ચિન્તેતિ, તદા મનોકમ્મં હોતિ.
Dānamayaṃ pana hutvā pavattamānampi yadā ojadānapānadānajīvitadānāni sahatthā deti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ojadānapānadānajīvitadānavasena vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasā cinteti, tadā manokammaṃ hoti.
યદા પન વુત્તપ્પકારં વિજ્જમાનકવત્થું કુલવંસાદિવસેન સહત્થા દેતિ, તદા સીલમયં કાયકમ્મં હોતિ. યદા કુલવંસાદિવસેનેવ પુત્તદારાદયો આણાપેત્વા દાપેતિ, તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા કુલવંસાદિવસેનેવ વુત્તપ્પકારં વિજ્જમાનકવત્થું ‘દસ્સામી’તિ મનસાવ ચિન્તેતિ, તદા મનોકમ્મં હોતિ.
Yadā pana vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ kulavaṃsādivasena sahatthā deti, tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasāva cinteti, tadā manokammaṃ hoti.
ચઙ્કમિત્વા ધમ્મારમ્મણે ખયવયં પટ્ઠપેન્તસ્સ પન ભાવનામયં કાયકમ્મં હોતિ. કાયઙ્ગં અચોપેત્વા વાચાય ખયવયં પટ્ઠપેન્તસ્સ વચીકમ્મં હોતિ. કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા મનસાવ ધમ્મારમ્મણે ખયવયં પટ્ઠપેન્તસ્સ મનોકમ્મં હોતિ. એવં ભાવનામયં કાયવચીમનોકમ્મવસેન તિવિધં હોતિ. એવમેતં ધમ્મારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.
Caṅkamitvā dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa pana bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ acopetvā vācāya khayavayaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ dhammārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.
એવમિદં ચિત્તં નાનાવત્થૂસુ નાનારમ્મણવસેન દીપિતં. ઇદં પન એકવત્થુસ્મિમ્પિ નાનારમ્મણવસેન લબ્ભતિયેવ. કથં? ચતૂસુ હિ પચ્ચયેસુ ચીવરે છ આરમ્મણાનિ લબ્ભન્તિ – નવરત્તસ્સ હિ ચીવરસ્સ વણ્ણો મનાપો હોતિ દસ્સનીયો, ઇદં વણ્ણારમ્મણં. પરિભોગકાલે પટપટસદ્દં કરોતિ, ઇદં સદ્દારમ્મણં. યો તત્થ કાળકચ્છકાદિગન્ધો, ઇદં ગન્ધારમ્મણં. રસારમ્મણં પન પરિભોગરસવસેન કથિતં. યા તત્થ સુખસમ્ફસ્સતા, ઇદં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં. ચીવરં પટિચ્ચ ઉપ્પન્ના સુખા વેદના, ધમ્મારમ્મણં. પિણ્ડપાતે રસારમ્મણં નિપ્પરિયાયેનેવ લબ્ભતિ. એવં ચતૂસુ પચ્ચયેસુ નાનારમ્મણવસેન યોજનં કત્વા દાનમયાદિભેદો વેદિતબ્બો.
Evamidaṃ cittaṃ nānāvatthūsu nānārammaṇavasena dīpitaṃ. Idaṃ pana ekavatthusmimpi nānārammaṇavasena labbhatiyeva. Kathaṃ? Catūsu hi paccayesu cīvare cha ārammaṇāni labbhanti – navarattassa hi cīvarassa vaṇṇo manāpo hoti dassanīyo, idaṃ vaṇṇārammaṇaṃ. Paribhogakāle paṭapaṭasaddaṃ karoti, idaṃ saddārammaṇaṃ. Yo tattha kāḷakacchakādigandho, idaṃ gandhārammaṇaṃ. Rasārammaṇaṃ pana paribhogarasavasena kathitaṃ. Yā tattha sukhasamphassatā, idaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Cīvaraṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā, dhammārammaṇaṃ. Piṇḍapāte rasārammaṇaṃ nippariyāyeneva labbhati. Evaṃ catūsu paccayesu nānārammaṇavasena yojanaṃ katvā dānamayādibhedo veditabbo.
ઇમસ્સ પન ચિત્તસ્સ આરમ્મણમેવ નિબદ્ધં, વિના આરમ્મણેન અનુપ્પજ્જનતો. દ્વારં પન અનિબદ્ધં. કસ્મા? કમ્મસ્સ અનિબદ્ધત્તા. કમ્મસ્મિઞ્હિ અનિબદ્ધે દ્વારમ્પિ અનિબદ્ધમેવ હોતિ.
Imassa pana cittassa ārammaṇameva nibaddhaṃ, vinā ārammaṇena anuppajjanato. Dvāraṃ pana anibaddhaṃ. Kasmā? Kammassa anibaddhattā. Kammasmiñhi anibaddhe dvārampi anibaddhameva hoti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / કામાવચરકુસલં • Kāmāvacarakusalaṃ
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / કામાવચરકુસલપદભાજનીયવણ્ણના • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / કામાવચરકુસલપદભાજનીયવણ્ણના • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā