Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣಿ-ಅಟ್ಠಕಥಾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯಂ

    Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ

    ೧. ಇದಾನಿ ಯಥಾನಿಕ್ಖಿತ್ತಾಯ ಮಾತಿಕಾಯ ಸಙ್ಗಹಿತೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಭೇದತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿ ಇದಂ ಪದಭಾಜನೀಯಂ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಯದೇತಂ ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ ಪಠಮಂ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ ದಸ್ಸಿತಂ, ತಸ್ಸ ತಾವ ನಿದ್ದೇಸೇ ಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನವಾರೋ ಸಙ್ಗಹವಾರೋ ಸುಞ್ಞತವಾರೋತಿ ತಯೋ ಮಹಾವಾರಾ ಹೋನ್ತಿ। ತೇಸು ಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನವಾರೋ ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ಠಿತೋ। ತೇಸು ಉದ್ದೇಸವಾರಸ್ಸ ಪುಚ್ಛಾ, ಸಮಯನಿದ್ದೇಸೋ, ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸೋ, ಅಪ್ಪನಾತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಪರಿಚ್ಛೇದಾ। ತೇಸು ‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’ತಿ ಅಯಂ ಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ। ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಂ…ಪೇ॰… ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’ತಿ ಅಯಂ ಸಮಯನಿದ್ದೇಸೋ ನಾಮ। ‘ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ ಹೋತೀ’ತಿ ಅಯಂ ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸೋ ನಾಮ। ‘ಯೇ ವಾ ಪನ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಅತ್ಥಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಅರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’ತಿ ಅಯಂ ಅಪ್ಪನಾ ನಾಮ।

    1. Idāni yathānikkhittāya mātikāya saṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ katame dhammā kusalāti idaṃ padabhājanīyaṃ āraddhaṃ. Tattha yadetaṃ yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotīti paṭhamaṃ kāmāvacarakusalaṃ dassitaṃ, tassa tāva niddese dhammavavatthānavāro saṅgahavāro suññatavāroti tayo mahāvārā honti. Tesu dhammavavatthānavāro uddesaniddesavasena dvidhā ṭhito. Tesu uddesavārassa pucchā, samayaniddeso, dhammuddeso, appanāti cattāro paricchedā. Tesu ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ pucchā nāma. ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ…pe… tasmiṃ samaye’ti ayaṃ samayaniddeso nāma. ‘Phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’ti ayaṃ dhammuddeso nāma. ‘Ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā ime dhammā kusalā’ti ayaṃ appanā nāma.

    ಏವಂ ಚತೂಹಿ ಪರಿಚ್ಛೇದೇಹಿ ಠಿತಸ್ಸ ಉದ್ದೇಸವಾರಸ್ಸ ಯ್ವಾಯಂ ಪಠಮೋ ಪುಚ್ಛಾಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ತತ್ಥ ‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’ತಿ ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ। ಪಞ್ಚವಿಧಾಹಿ ಪುಚ್ಛಾ – ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ, ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ, ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ, ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ, ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ। ತಾಸಂ ಇದಂ ನಾನತ್ತಂ –

    Evaṃ catūhi paricchedehi ṭhitassa uddesavārassa yvāyaṃ paṭhamo pucchāparicchedo, tattha ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhāhi pucchā – adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti. Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ –

    ಕತಮಾ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ? ಪಕತಿಯಾ ಲಕ್ಖಣಂ ಅಞ್ಞಾತಂ ಹೋತಿ, ಅದಿಟ್ಠಂ ಅತುಲಿತಂ ಅತೀರಿತಂ ಅವಿಭೂತಂ ಅವಿಭಾವಿತಂ। ತಸ್ಸ ಞಾಣಾಯ ದಸ್ಸನಾಯ ತುಲನಾಯ ತೀರಣಾಯ ವಿಭೂತತ್ಥಾಯ ವಿಭಾವನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ। ಅಯಂ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೦; ಚೂಳನಿ॰ ಪುಣ್ಣಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೨)।

    Katamā adiṭṭhajotanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti, adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ. Tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    ಕತಮಾ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ? ಪಕತಿಯಾ ಲಕ್ಖಣಂ ಞಾತಂ ಹೋತಿ, ದಿಟ್ಠಂ ತುಲಿತಂ ತೀರಿತಂ ವಿಭೂತಂ ವಿಭಾವಿತಂ, ಸೋ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂಸನ್ದನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ। ಅಯಂ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೦; ಚೂಳನಿ॰ ಪುಣ್ಣಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೨)।

    Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti, diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, so aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    ಕತಮಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ? ಪಕತಿಯಾ ಸಂಸಯಪಕ್ಖನ್ದೋ ಹೋತಿ, ವಿಮತಿಪಕ್ಖನ್ದೋ ದ್ವೇಳ್ಹಕಜಾತೋ – ‘ಏವಂ ನು ಖೋ, ನನು ಖೋ, ಕಿಂ ನು ಖೋ, ಕಥಂ ನು ಖೋ’ತಿ। ಸೋ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ। ಅಯಂ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೦; ಚೂಳನಿ॰ ಪುಣ್ಣಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೨)।

    Katamā vimaticchedanāpucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti, vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘evaṃ nu kho, nanu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’ti. So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ vimaticchedanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    ಕತಮಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ? ಭಗವಾ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಅನುಮತಿಯಾ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ – ‘ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಥ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ನಿಚ್ಚಂ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಂ ವಾ’ತಿ? ‘ಅನಿಚ್ಚಂ, ಭನ್ತೇ’। ‘ಯಂ ಪನಾನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ವಾ ತಂ ಸುಖಂ ವಾ’ತಿ? ‘ದುಕ್ಖಂ, ಭನ್ತೇ’ । ‘ಯಂ ಪನಾನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಂ, ಕಲ್ಲಂ ನು ತಂ ಸಮನುಪಸ್ಸಿತುಂ ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’ತಿ? ‘ನೋಹೇತಂ, ಭನ್ತೇ’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯; ಮಹಾವ॰ ೨೧)। ಅಯಂ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ।

    Katamā anumatipucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati – ‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’ti? ‘Aniccaṃ, bhante’. ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vā’ti? ‘Dukkhaṃ, bhante’ . ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti? ‘Nohetaṃ, bhante’ti (saṃ. ni. 3.79; mahāva. 21). Ayaṃ anumatipucchā.

    ಕತಮಾ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ? ಭಗವಾ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ। ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ। ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೩)? ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ।

    Katamā kathetukamyatāpucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati. ‘‘Cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro’’ti (dī. ni. 2.373)? Ayaṃ kathetukamyatāpucchāti.

    ತತ್ಥ ಬುದ್ಧಾನಂ ಪುರಿಮಾ ತಿಸ್ಸೋ ಪುಚ್ಛಾ ನತ್ಥಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಬುದ್ಧಾನಞ್ಹಿ ತೀಸು ಅದ್ಧಾಸು ಕಿಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖತಂ, ಅದ್ಧಾವಿಮುತ್ತಂ ವಾ ಅಸಙ್ಖತಂ, ಅದಿಟ್ಠಂ ಅನಞ್ಞಾತಂ ಅಜೋತಿತಂ ಅತುಲಿತಂ ಅತೀರಿತಂ ಅವಿಭೂತಂ ಅವಿಭಾವಿತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ತೇನ ತೇಸಂ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ ನತ್ಥಿ। ಯಂ ಪನ ಭಗವತಾ ಅತ್ತನೋ ಞಾಣೇನ ಪಟಿವಿದ್ಧಂ, ತಸ್ಸ ಅಞ್ಞೇನ ಸಮಣೇನ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ವಾ ದೇವೇನ ವಾ ಮಾರೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮುನಾ ವಾ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂಸನ್ದನಕಿಚ್ಚಂ ನತ್ಥಿ। ತೇನಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ ನತ್ಥಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನೇಸ ಅಕಥಂಕಥೀ ತಿಣ್ಣವಿಚಿಕಿಚ್ಛೋ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ವಿಹತಸಂಸಯೋ, ತೇನಸ್ಸ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ ನತ್ಥಿ। ಇತರಾ ದ್ವೇ ಪನ ಪುಚ್ಛಾ ಭಗವತೋ ಅತ್ಥಿ। ತಾಸು ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Tattha buddhānaṃ purimā tisso pucchā natthi. Kasmā? Buddhānañhi tīsu addhāsu kiñci saṅkhataṃ, addhāvimuttaṃ vā asaṅkhataṃ, adiṭṭhaṃ anaññātaṃ ajotitaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi. Tena tesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana bhagavatā attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi. Tenassa diṭṭhasaṃsandanāpucchā natthi. Yasmā panesa akathaṃkathī tiṇṇavicikiccho sabbadhammesu vihatasaṃsayo, tenassa vimaticchedanāpucchā natthi. Itarā dve pana pucchā bhagavato atthi. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchāti veditabbā.

    ತತ್ಥ ‘ಕತಮೇ’ತಿಪದೇನ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಪುಚ್ಛತಿ। ‘ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’ತಿ ಹಿ ವಚನಮತ್ತೇನ ‘ಕಿಂ ಕತಾ ಕಿಂ ವಾ ಕರೋನ್ತೀ’ತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ಞಾತುಂ। ‘ಕತಮೇ’ತಿ ವುತ್ತೇ ಪನ ತೇಸಂ ಪುಟ್ಠಭಾವೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘ಕತಮೇತಿಪದೇನ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಪುಚ್ಛತೀ’ತಿ। ‘ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’ತಿಪದದ್ವಯೇನ ಪುಚ್ಛಾಯ ಪುಟ್ಠಧಮ್ಮೇ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇಸಂ ಅತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಪಕಾಸಿತೋವ।

    Tattha ‘katame’tipadena niddisitabbadhamme pucchati. ‘Dhammā kusalā’ti hi vacanamattena ‘kiṃ katā kiṃ vā karontī’ti na sakkā ñātuṃ. ‘Katame’ti vutte pana tesaṃ puṭṭhabhāvo paññāyati. Tena vuttaṃ ‘katametipadena niddisitabbadhamme pucchatī’ti. ‘Dhammā kusalā’tipadadvayena pucchāya puṭṭhadhamme dasseti. Tesaṃ attho heṭṭhā pakāsitova.

    ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಮಾತಿಕಾಯಂ ವಿಯ ‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’ತಿ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋತಿ? ಪಭೇದತೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನಂ ದೀಪೇತ್ವಾ ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಧಮ್ಮಾವ ದೇಸೇತಬ್ಬಾ। ತೇ ಚ ಕುಸಲಾದೀಹಿ ಪಭೇದೇಹಿ ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದಾ। ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮಾಯೇವ ಇಧ ದೇಸೇತಬ್ಬಾ । ನಾಯಂ ವೋಹಾರದೇಸನಾ। ತೇ ಚ ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದತೋ ದೇಸೇತಬ್ಬಾ, ನ ಧಮ್ಮಮತ್ತತೋ। ಪಭೇದತೋ ಹಿ ದೇಸನಾ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾವಹಾ ಹೋತೀತಿ ‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’ತಿ ಏವಂ ಪಭೇದತೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನಂ ದೀಪೇತ್ವಾ, ಇದಾನಿ ಯೇ ತೇನ ಪಭೇದೇನ ದೇಸೇತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ ತೇ ದಸ್ಸೇತುಂ, ಅಯಂ ‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’ತಿ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪಭೇದವನ್ತೇಸು ಹಿ ದಸ್ಸಿತೇಸು ಪಭೇದೋ ದಸ್ಸಿಯಮಾನೋ ಯುಜ್ಜತಿ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ಚ ಹೋತೀತಿ।

    Kasmā panettha mātikāyaṃ viya ‘kusalā dhammā’ti avatvā ‘dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti? Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā pabhedavantadassanatthaṃ. Imasmiñhi abhidhamme dhammāva desetabbā. Te ca kusalādīhi pabhedehi anekappabhedā. Tasmā dhammāyeva idha desetabbā . Nāyaṃ vohāradesanā. Te ca anekappabhedato desetabbā, na dhammamattato. Pabhedato hi desanā ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahā hotīti ‘kusalā dhammā’ti evaṃ pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā, idāni ye tena pabhedena desetabbā dhammā te dassetuṃ, ayaṃ ‘katame dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamāno yujjati suviññeyyo ca hotīti.

    ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ। ಏತ್ಥ –

    Idāni yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittanti. Ettha –

    ಸಮಯೇ ನಿದ್ದಿಸಿ ಚಿತ್ತಂ, ಚಿತ್ತೇನ ಸಮಯಂ ಮುನಿ।

    Samaye niddisi cittaṃ, cittena samayaṃ muni;

    ನಿಯಮೇತ್ವಾನ ದೀಪೇತುಂ, ಧಮ್ಮೇ ತತ್ಥ ಪಭೇದತೋ॥

    Niyametvāna dīpetuṃ, dhamme tattha pabhedato.

    ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತ’ನ್ತಿ ಹಿ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೋ ಭಗವಾ ಸಮಯೇ ಚಿತ್ತಂ ನಿದ್ದಿಸಿ। ಕಿಂಕಾರಣಾ? ತೇನ ಸಮಯನಿಯಮಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಪರಿಯೋಸಾನೇ ‘ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’ತಿ ಏವಂ ಸಮಯಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾನ, ಅಥ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಸಮಯನಾನತ್ತೇ ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಚಿತ್ತಂ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ, ವೇದನಾ ಹೋತೀತಿ ಏವಂ ತಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತನಿಯಮಿತೇ ಸಮಯೇ ಏತೇ ಸನ್ತತಿಸಮೂಹಕಿಚ್ಚಾರಮ್ಮಣಘನವಸೇನ ದುರನುಬೋಧಪ್ಪಭೇದೇ ಫಸ್ಸವೇದನಾದಯೋ ಧಮ್ಮೇ ಬೋಧೇತುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।

    ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ citta’nti hi niddisanto bhagavā samaye cittaṃ niddisi. Kiṃkāraṇā? Tena samayaniyamitena cittena pariyosāne ‘tasmiṃ samaye’ti evaṃ samayaṃ niyametvāna, atha vijjamānepi samayanānatte yasmiṃ samaye cittaṃ tasmiṃyeva samaye phasso hoti, vedanā hotīti evaṃ tasmiṃ cittaniyamite samaye ete santatisamūhakiccārammaṇaghanavasena duranubodhappabhede phassavedanādayo dhamme bodhetunti attho.

    ಇದಾನಿ ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’ತಿಆದೀಸು ಅಯಮನುಪುಬ್ಬಪದವಣ್ಣನಾ। ಯಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅನಿಯಮತೋ ಭುಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ। ಸಮಯೇತಿ ಅನಿಯಮನಿದ್ದಿಟ್ಠಪರಿದೀಪನಂ। ಏತ್ತಾವತಾ ಅನಿಯಮತೋ ಸಮಯೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಸಮಯಸದ್ದೋ –

    Idāni ‘yasmiṃ samaye’tiādīsu ayamanupubbapadavaṇṇanā. Yasminti aniyamato bhummaniddeso. Samayeti aniyamaniddiṭṭhaparidīpanaṃ. Ettāvatā aniyamato samayo niddiṭṭho hoti. Tattha samayasaddo –

    ಸಮವಾಯೇ ಖಣೇ ಕಾಲೇ, ಸಮೂಹೇ ಹೇತು ದಿಟ್ಠಿಸು।

    Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetu diṭṭhisu;

    ಪಟಿಲಾಭೇ ಪಹಾನೇ ಚ, ಪಟಿವೇಧೇ ಚ ದಿಸ್ಸತಿ॥

    Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati.

    ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ‘‘ಅಪ್ಪೇವ ನಾಮ ಸ್ವೇಪಿ ಉಪಸಙ್ಕಮೇಯ್ಯಾಮ ಕಾಲಞ್ಚ ಸಮಯಞ್ಚ ಉಪಾದಾಯಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೪೪೭) ಏವಮಾದೀಸು ಸಮವಾಯೋ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಏಕೋವ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖಣೋ ಚ ಸಮಯೋ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯವಾಸಾಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೮.೨೯) ಖಣೋ। ‘‘ಉಣ್ಹಸಮಯೋ ಪರಿಳಾಹಸಮಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾಚಿ॰ ೩೫೮) ಕಾಲೋ। ‘‘ಮಹಾಸಮಯೋ ಪವನಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಸಮೂಹೋ। ‘‘ಸಮಯೋಪಿ ಖೋ ತೇ, ಭದ್ದಾಲಿ, ಅಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧೋ ಅಹೋಸಿ – ಭಗವಾ ಖೋ ಸಾವತ್ಥಿಯಂ ವಿಹರತಿ, ಭಗವಾಪಿ ಮಂ ಜಾನಿಸ್ಸತಿ ‘ಭದ್ದಾಲಿ ನಾಮ ಭಿಕ್ಖು ಸತ್ಥುಸಾಸನೇ ಸಿಕ್ಖಾಯ ಅಪರಿಪೂರಕಾರೀ’ತಿ। ಅಯಮ್ಪಿ ಖೋ ತೇ, ಭದ್ದಾಲಿ, ಸಮಯೋ ಅಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧೋ ಅಹೋಸೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೧೩೫) ಹೇತು। ‘‘ತೇನ ಖೋ ಪನ ಸಮಯೇನ ಉಗ್ಗಾಹಮಾನೋ ಪರಿಬ್ಬಾಜಕೋ ಸಮಣಮುಣ್ಡಿಕಾಪುತ್ತೋ ಸಮಯಪ್ಪವಾದಕೇ ತಿನ್ದುಕಾಚೀರೇ ಏಕಸಾಲಕೇ ಮಲ್ಲಿಕಾಯ ಆರಾಮೇ ಪಟಿವಸತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೬೦) ದಿಟ್ಠಿ।

    Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti (dī. ni. 1.447) evamādīsu samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi – bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati ‘bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti. Ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi.

    ‘‘ದಿಟ್ಠೇ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಯೋ ಅತ್ಥೋ, ಯೋ ಚತ್ಥೋ ಸಮ್ಪರಾಯಿಕೋ।

    ‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;

    ಅತ್ಥಾಭಿಸಮಯಾ ಧೀರೋ, ಪಣ್ಡಿತೋತಿ ಪವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೨೯) –

    Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129) –

    ಆದೀಸು ಪಟಿಲಾಭೋ। ‘‘ಸಮ್ಮಾ ಮಾನಾಭಿಸಮಯಾ ಅನ್ತಮಕಾಸಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೮) ಪಹಾನಂ। ‘‘ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠೋ ಸಙ್ಖತಟ್ಠೋ ಸನ್ತಾಪಟ್ಠೋ ವಿಪರಿಣಾಮಟ್ಠೋ ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೮) ಪಟಿವೇಧೋ। ಏವಮನೇಕೇಸು ಸಮಯೇಸು –

    Ādīsu paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho. Evamanekesu samayesu –

    ಸಮವಾಯೋ ಖಣೋ ಕಾಲೋ, ಸಮೂಹೋ ಹೇತುಯೇವ ಚ।

    Samavāyo khaṇo kālo, samūho hetuyeva ca;

    ಏತೇ ಪಞ್ಚಪಿ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ, ಸಮಯಾ ಇಧ ವಿಞ್ಞುನಾ॥

    Ete pañcapi viññeyyā, samayā idha viññunā.

    ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲ’ನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಕುಸಲಾಧಿಕಾರೇ ತೇಸು ನವಸು ಸಮಯೇಸು ಏತೇ ಸಮವಾಯಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಸಮಯಾ ಪಣ್ಡಿತೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusala’nti imasmiñhi kusalādhikāre tesu navasu samayesu ete samavāyādayo pañca samayā paṇḍitena veditabbā.

    ತೇಸು ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗೀ, ಸಮವಾಯೋ ಖಣೋ ಪನ।

    Tesu paccayasāmaggī, samavāyo khaṇo pana;

    ಏಕೋವ ನವಮೋ ಞೇಯ್ಯೋ, ಚಕ್ಕಾನಿ ಚತುರೋಪಿ ವಾ॥

    Ekova navamo ñeyyo, cakkāni caturopi vā.

    ಯಾ ಹಿ ಏಸಾ ಸಾಧಾರಣಫಲನಿಪ್ಫಾದಕತ್ತೇನ ಸಣ್ಠಿತಾ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಾಮಗ್ಗೀ, ಸಾ ಇಧ ಸಮವಾಯೋತಿ ಞಾತಬ್ಬಾ। ‘‘ಏಕೋವ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖಣೋ ಚ ಸಮಯೋ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯವಾಸಾಯಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೮.೨೯) ಏವಂ ವುತ್ತೋ ಪನ ನವಮೋವ ಖಣೋ ಏಕೋ ಖಣೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಾನಿ ವಾ ಪನೇತಾನಿ ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಕ್ಕಾನಿ ಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಾನಂ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ ಚತುಚಕ್ಕಂ ವತ್ತತೀ’’ತಿ – ಏತ್ಥ ‘ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸೋ, ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯೋ, ಅತ್ತಸಮ್ಮಾಪಣಿಧಿ, ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಕತಪುಞ್ಞತಾ’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೧) ಚತ್ತಾರಿ ಚಕ್ಕಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಏತಾನಿ ವಾ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ ಓಕಾಸಟ್ಠೇನ ಖಣೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ತಾನಿ ಹಿ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಓಕಾಸಭೂತಾನಿ।

    Yā hi esā sādhāraṇaphalanipphādakattena saṇṭhitā paccayānaṃ sāmaggī, sā idha samavāyoti ñātabbā. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’ti (a. ni. 8.29) evaṃ vutto pana navamova khaṇo eko khaṇoti veditabbo. Yāni vā panetāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’ti – ettha ‘patirūpadesavāso, sappurisūpanissayo, attasammāpaṇidhi, pubbe ca katapuññatā’ti (a. ni. 4.31) cattāri cakkāni vuttāni, etāni vā ekajjhaṃ katvā okāsaṭṭhena khaṇoti veditabbāni. Tāni hi kusaluppattiyā okāsabhūtāni.

    ಏವಂ ಸಮವಾಯಞ್ಚ ಖಣಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ಇತರೇಸು –

    Evaṃ samavāyañca khaṇañca ñatvā itaresu –

    ತಂ ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋ, ಕಾಲೋ ವೋಹಾರಮತ್ತಕೋ।

    Taṃ taṃ upādāya paññatto, kālo vohāramattako;

    ಪುಞ್ಜೋ ಫಸ್ಸಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ, ಸಮೂಹೋತಿ ವಿಭಾವಿತೋ॥

    Puñjo phassādidhammānaṃ, samūhoti vibhāvito.

    ‘ಚಿತ್ತಕಾಲೋ ರೂಪಕಾಲೋ’ತಿಆದಿನಾ ಹಿ ನಯೇನ ಧಮ್ಮೇ ವಾ, ‘ಅತೀತೋ ಅನಾಗತೋ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಧಮ್ಮವುತ್ತಿಂ ವಾ, ‘ಬೀಜಕಾಲೋ ಅಙ್ಕುರಕಾಲೋ’ತಿ ಆದಿನಾ ನಯೇನ ಧಮ್ಮಪಟಿಪಾಟಿಂ ವಾ, ‘ಉಪ್ಪಾದಕಾಲೋ ಜರಾಕಾಲೋ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಧಮ್ಮಲಕ್ಖಣಂ ವಾ, ‘ವೇದಿಯನಕಾಲೋ ಸಞ್ಜಾನನಕಾಲೋ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಧಮ್ಮಕಿಚ್ಚಂ ವಾ, ‘ನ್ಹಾನಕಾಲೋ ಪಾನಕಾಲೋ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಸತ್ತಕಿಚ್ಚಂ ವಾ, ‘ಗಮನಕಾಲೋ ಠಾನಕಾಲೋ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಇರಿಯಾಪಥಂ ವಾ, ‘ಪುಬ್ಬಣ್ಹೋ ಸಾಯನ್ಹೋ ದಿವಾ ರತ್ತೀ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯಾದಿಪರಿವತ್ತನಂ ವಾ, ‘ಅಡ್ಢಮಾಸೋ ಮಾಸೋ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಅಹೋರತ್ತಾದಿಸಙ್ಖಾತಂ ಕಾಲಸಞ್ಚಯಂ ವಾತಿ – ಏವಂ ತಂ ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋ ಕಾಲೋ ನಾಮ। ಸೋ ಪನೇಸ ಸಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಮತ್ತಕೋ ಏವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯೋ ಪನೇಸ ಫಸ್ಸವೇದನಾದೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪುಞ್ಜೋ, ಸೋ ಇಧ ಸಮೂಹೋತಿ ವಿಭಾವಿತೋ। ಏವಂ ಕಾಲಸಮೂಹೇಪಿ ಞತ್ವಾ ಇತರೋ ಪನ –

    ‘Cittakālo rūpakālo’tiādinā hi nayena dhamme vā, ‘atīto anāgato’tiādinā nayena dhammavuttiṃ vā, ‘bījakālo aṅkurakālo’ti ādinā nayena dhammapaṭipāṭiṃ vā, ‘uppādakālo jarākālo’tiādinā nayena dhammalakkhaṇaṃ vā, ‘vediyanakālo sañjānanakālo’tiādinā nayena dhammakiccaṃ vā, ‘nhānakālo pānakālo’tiādinā nayena sattakiccaṃ vā, ‘gamanakālo ṭhānakālo’tiādinā nayena iriyāpathaṃ vā, ‘pubbaṇho sāyanho divā rattī’tiādinā nayena candimasūriyādiparivattanaṃ vā, ‘aḍḍhamāso māso’tiādinā nayena ahorattādisaṅkhātaṃ kālasañcayaṃ vāti – evaṃ taṃ taṃ upādāya paññatto kālo nāma. So panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako evāti veditabbo. Yo panesa phassavedanādīnaṃ dhammānaṃ puñjo, so idha samūhoti vibhāvito. Evaṃ kālasamūhepi ñatvā itaro pana –

    ಹೇತೂತಿ ಪಚ್ಚಯೋವೇತ್ಥ, ತಸ್ಸ ದ್ವಾರವಸೇನ ವಾ।

    Hetūti paccayovettha, tassa dvāravasena vā;

    ಅನೇಕಭಾವೋ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ, ಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಸೇನ ವಾ॥

    Anekabhāvo viññeyyo, paccayānaṃ vasena vā.

    ಏತ್ಥ ಹಿ ಪಚ್ಚಯೋವ ಹೇತು ನಾಮ, ತಸ್ಸ ದ್ವಾರಾನಂ ವಾ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಾ ವಸೇನ ಅನೇಕಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಥಂ? ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದೀಸು ಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಚಕ್ಖುರೂಪಆಲೋಕಮನಸಿಕಾರಾದಯೋ ಪಚ್ಚಯಾ, ಮಹಾಪಕರಣೇ ಚ ‘‘ಹೇತುಪಚ್ಚಯೋ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಚತುವೀಸತಿ ಪಚ್ಚಯಾ ವುತ್ತಾ। ತೇಸು ಠಪೇತ್ವಾ ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯಞ್ಚ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯಞ್ಚ, ಸೇಸಾ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿಯೇವ। ತೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಇಧ ಹೇತೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಏವಮಸ್ಸ ಇಮಿನಾ ದ್ವಾರವಸೇನ ವಾ ಪಚ್ಚಯವಸೇನ ವಾ ಅನೇಕಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ । ಏವಮೇತೇ ಸಮವಾಯಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಅತ್ಥಾ ಇಧ ಸಮಯಸದ್ದೇನ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Ettha hi paccayova hetu nāma, tassa dvārānaṃ vā paccayānaṃ vā vasena anekabhāvo veditabbo. Kathaṃ? Cakkhudvārādīsu hi uppajjamānānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ cakkhurūpaālokamanasikārādayo paccayā, mahāpakaraṇe ca ‘‘hetupaccayo ārammaṇapaccayo’’tiādinā nayena catuvīsati paccayā vuttā. Tesu ṭhapetvā vipākapaccayañca pacchājātapaccayañca, sesā kusaladhammānaṃ paccayā hontiyeva. Te sabbepi idha hetūti adhippetā. Evamassa iminā dvāravasena vā paccayavasena vā anekabhāvo veditabbo . Evamete samavāyādayo pañca atthā idha samayasaddena pariggahitāti veditabbā.

    ‘ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಏತೇಸು ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಏಕಂ ಅಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ’ತಿ? ‘ತೇನ ತೇನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥವಿಸೇಸಸ್ಸ ದೀಪನತೋ। ಏತೇಸು ಹಿ ಸಮವಾಯಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ ಅನೇಕಹೇತುತೋ ವುತ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ। ತೇನ ಏಕಕಾರಣವಾದೋ ಪಟಿಸೇಧಿತೋ ಹೋತಿ। ಸಮವಾಯೋ ಚ ನಾಮ ಸಾಧಾರಣಫಲನಿಪ್ಫಾದನೇ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖೋ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ‘ಏಕೋ ಕತ್ತಾ ನಾಮ ನತ್ಥೀ’ತಿ ಇಮಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಂ ದೀಪೇತಿ। ಸಭಾವೇನ ಹಿ ಕಾರಣೇ ಸತಿ ಕಾರಣನ್ತರಾಪೇಕ್ಖಾ ಅಯುತ್ತಾತಿ। ಏವಂ ಏಕಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಕಾರಣಸ್ಸ ಅಭಾವದೀಪನೇನ ‘‘ಸಯಂಕತಂ ಸುಖದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿ ಪಟಿಸೇಧಿತಂ ಹೋತಿ।

    ‘Kasmā pana etesu yaṃkiñci ekaṃ apariggahetvā sabbesaṃ pariggaho kato’ti? ‘Tena tena tassa tassa atthavisesassa dīpanato. Etesu hi samavāyasaṅkhāto samayo anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Tena ekakāraṇavādo paṭisedhito hoti. Samavāyo ca nāma sādhāraṇaphalanipphādane aññamaññāpekkho hoti. Tasmā ‘eko kattā nāma natthī’ti imampi atthaṃ dīpeti. Sabhāvena hi kāraṇe sati kāraṇantarāpekkhā ayuttāti. Evaṃ ekassa kassaci kāraṇassa abhāvadīpanena ‘‘sayaṃkataṃ sukhadukkha’’ntiādi paṭisedhitaṃ hoti.

    ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ‘ಯಂ ವುತ್ತಂ ಅನೇಕಹೇತುತೋ ವುತ್ತಿಂ ದೀಪೇತೀ’ತಿ, ತಂ ನ ಯುತ್ತಂ। ‘ಕಿಂಕಾರಣಾ’ ?‘ಅಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ಅಹೇತೂನಂ ಸಾಮಗ್ಗಿಯಮ್ಪಿ ಅಹೇತುಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ’। ‘ನ ಹಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅನ್ಧೇ ದಟ್ಠುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೇ ಅನ್ಧಸತಂ ಪಸ್ಸತೀ’ತಿ। ‘ನೋ ನ ಯುತ್ತಂ; ಸಾಧಾರಣಫಲನಿಪ್ಫಾದಕತ್ತೇನ ಹಿ ಠಿತಭಾವೋ ಸಾಮಗ್ಗೀ; ನ ಅನೇಕೇಸಂ ಸಮೋಧಾನಮತ್ತಂ। ನ ಚ ಅನ್ಧಾನಂ ದಸ್ಸನಂ ನಾಮ ಸಾಧಾರಣಫಲಂ’। ‘ಕಸ್ಮಾ’?‘ಅನ್ಧಸತೇ ಸತಿಪಿ ತಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ। ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಪನ ತಂ ಸಾಧಾರಣಫಲಂ, ತೇಸಂ ಭಾವೇ ಭಾವತೋ। ಅಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ಅಹೇತೂನಮ್ಪಿ ಚ ಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ಹೇತುಭಾವೋ ಸಿದ್ಧೋ। ಸ್ವಾಯಂ ಅಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ಫಲಾಭಾವೇನ, ಸಾಮಗ್ಗಿಯಞ್ಚಸ್ಸ ಭಾವೇನ, ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಚಕ್ಖಾದೀನಞ್ಹಿ ವೇಕಲ್ಲೇ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅಭಾವೋ, ಅವೇಕಲ್ಲೇ ಚ ಭಾವೋ, ಪಚ್ಚಕ್ಖಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕಸ್ಸಾ’ತಿ। ಅಯಂ ತಾವ ಸಮವಾಯಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಮಯೇನ ಅತ್ಥೋ ದೀಪಿತೋ।

    Tattha siyā – ‘yaṃ vuttaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpetī’ti, taṃ na yuttaṃ. ‘Kiṃkāraṇā’ ?‘Asāmaggiyaṃ ahetūnaṃ sāmaggiyampi ahetubhāvāpattito’. ‘Na hi ekasmiṃ andhe daṭṭhuṃ asakkonte andhasataṃ passatī’ti. ‘No na yuttaṃ; sādhāraṇaphalanipphādakattena hi ṭhitabhāvo sāmaggī; na anekesaṃ samodhānamattaṃ. Na ca andhānaṃ dassanaṃ nāma sādhāraṇaphalaṃ’. ‘Kasmā’?‘Andhasate satipi tassa abhāvato. Cakkhādīnaṃ pana taṃ sādhāraṇaphalaṃ, tesaṃ bhāve bhāvato. Asāmaggiyaṃ ahetūnampi ca sāmaggiyaṃ hetubhāvo siddho. Svāyaṃ asāmaggiyaṃ phalābhāvena, sāmaggiyañcassa bhāvena, veditabbo. Cakkhādīnañhi vekalle cakkhuviññāṇādīnaṃ abhāvo, avekalle ca bhāvo, paccakkhasiddho lokassā’ti. Ayaṃ tāva samavāyasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ಯೋ ಪನೇಸ ಅಟ್ಠಹಿ ಅಕ್ಖಣೇಹಿ ಪರಿವಜ್ಜಿತೋ ನವಮೋ ಖಣೋ, ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸಾದಿಕೋ ಚ ಚತುಚಕ್ಕಸಙ್ಖಾತೋ ಓಕಾಸಟ್ಠೇನ ಖಣೋ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಮನುಸ್ಸತ್ತಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದಸದ್ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಆದಿಕಂ ಖಣಸಾಮಗ್ಗಿಂ ವಿನಾ ನತ್ಥಿ। ಮನುಸ್ಸತ್ತಾದೀನಞ್ಚ ಕಾಣಕಚ್ಛಪೋಪಮಾದೀಹಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೫೨) ದುಲ್ಲಭಭಾವೋ। ಇತಿ ಖಣಸ್ಸ ದುಲ್ಲಭತ್ತಾ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಖಣಾಯತ್ತಂ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪಕಾರಭೂತಂ ಕುಸಲಂ ದುಲ್ಲಭಮೇವ । ಏವಮೇತೇಸು ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ದುಲ್ಲಭಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ಏವಂ ದೀಪೇನ್ತೇನ ಅನೇನ ಅಧಿಗತಖಣಾನಂ ಖಣಾಯತ್ತಸ್ಸೇವ ತಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಅನನುಟ್ಠಾನೇನ ಮೋಘಖಣಂ ಕುರುಮಾನಾನಂ ಪಮಾದವಿಹಾರೋ ಪಟಿಸೇಧಿತೋ ಹೋತಿ। ಅಯಂ ಖಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಮಯೇನ ಅತ್ಥೋ ದೀಪಿತೋ।

    Yo panesa aṭṭhahi akkhaṇehi parivajjito navamo khaṇo, patirūpadesavāsādiko ca catucakkasaṅkhāto okāsaṭṭhena khaṇo vutto, so manussattabuddhuppādasaddhammaṭṭhitiādikaṃ khaṇasāmaggiṃ vinā natthi. Manussattādīnañca kāṇakacchapopamādīhi (ma. ni. 3.252) dullabhabhāvo. Iti khaṇassa dullabhattā suṭṭhutaraṃ khaṇāyattaṃ lokuttaradhammānaṃ upakārabhūtaṃ kusalaṃ dullabhameva . Evametesu khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena anena adhigatakhaṇānaṃ khaṇāyattasseva tassa kusalassa ananuṭṭhānena moghakhaṇaṃ kurumānānaṃ pamādavihāro paṭisedhito hoti. Ayaṃ khaṇasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ಯೋ ಪನೇತಸ್ಸ ಕುಸಲಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಕಾಲೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಸೋ ಅತಿಪರಿತ್ತೋ। ಸಾ ಚಸ್ಸ ಅತಿಪರಿತ್ತತಾ ‘‘ಯಥಾ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಜವೋ, ಯಥಾ ಚ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯಾನಂ ಜವೋ, ಯಥಾ ಚ ಯಾ ದೇವತಾ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯಾನಂ ಪುರತೋ ಧಾವನ್ತಿ ತಾಸಂ ದೇವತಾನಂ ಜವೋ, ತತೋ ಸೀಘತರಂ ಆಯುಸಙ್ಖಾರಾ ಖೀಯನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೨೮) – ಇಮಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅಟ್ಠಕಥಾವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತತ್ರ ಹಿ ಸೋ ರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ತಾವ ಪರಿತ್ತಕೋ ಕಾಲೋ ವುತ್ತೋ। ಯಾವ ಪಟುಪ್ಪನ್ನಂ ರೂಪಂ ತಿಟ್ಠತಿ ತಾವ ಸೋಳಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ। ಇತಿ ತೇಸಂ ಕಾಲಪರಿತ್ತತಾಯ ಉಪಮಾಪಿ ನತ್ಥಿ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಯಾವಞ್ಚಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಉಪಮಾಪಿ ನ ಸುಕರಾ ಯಾವ ಲಹುಪರಿವತ್ತಂ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೪೮)। ಏವಮೇತೇಸು ಕಾಲಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ ಕುಸಲಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಕಾಲಸ್ಸ ಅತಿಪರಿತ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ। ಏವಂ ದೀಪೇನ್ತೇನ ಚಾನೇನ ಅತಿಪರಿತ್ತಕಾಲತಾಯ, ವಿಜ್ಜುಲತೋಭಾಸೇನ ಮುತ್ತಾವುಣನಂ ವಿಯ, ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಮಿದಂ ಚಿತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಏತಸ್ಸ ಪಟಿವೇಧೇ ಮಹಾಉಸ್ಸಾಹೋ ಚ ಆದರೋ ಚ ಕತ್ತಬ್ಬೋತಿ ಓವಾದೋ ದಿನ್ನೋ ಹೋತಿ। ಅಯಂ ಕಾಲಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಮಯೇನ ಅತ್ಥೋ ದೀಪಿತೋ।

    Yo panetassa kusalacittassa pavattikālo nāma hoti, so atiparitto. Sā cassa atiparittatā ‘‘yathā ca, bhikkhave, tassa purisassa javo, yathā ca candimasūriyānaṃ javo, yathā ca yā devatā candimasūriyānaṃ purato dhāvanti tāsaṃ devatānaṃ javo, tato sīghataraṃ āyusaṅkhārā khīyantī’’ti (saṃ. ni. 2.228) – imassa suttassa aṭṭhakathāvasena veditabbā. Tatra hi so rūpajīvitindriyassa tāva parittako kālo vutto. Yāva paṭuppannaṃ rūpaṃ tiṭṭhati tāva soḷasa cittāni uppajjitvā bhijjanti. Iti tesaṃ kālaparittatāya upamāpi natthi. Tenevāha – ‘‘yāvañcidaṃ, bhikkhave, upamāpi na sukarā yāva lahuparivattaṃ citta’’nti (a. ni. 1.48). Evametesu kālasaṅkhāto samayo kusalacittappavattikālassa atiparittataṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena cānena atiparittakālatāya, vijjulatobhāsena muttāvuṇanaṃ viya, duppaṭivijjhamidaṃ cittaṃ, tasmā etassa paṭivedhe mahāussāho ca ādaro ca kattabboti ovādo dinno hoti. Ayaṃ kālasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೋ ಪನ ಸಮಯೋ ಅನೇಕೇಸಂ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ। ಫಸ್ಸಾದೀನಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪುಞ್ಜೋ ಸಮೂಹೋತಿ ವುತ್ತೋ। ತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ಸಹ ತೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅನೇಕೇಸಂ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿ ದೀಪಿತಾ। ಏವಂ ದೀಪೇನ್ತೇನ ಚಾನೇನ ಏಕಸ್ಸೇವ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಪಟಿಸೇಧಿತಾ ಹೋತಿ। ಅಯಂ ಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಮಯೇನ ಅತ್ಥೋ ದೀಪಿತೋ।

    Samūhasaṅkhāto pana samayo anekesaṃ sahuppattiṃ dīpeti. Phassādīnañhi dhammānaṃ puñjo samūhoti vutto. Tasmiñca uppajjamānaṃ cittaṃ saha tehi dhammehi uppajjatīti anekesaṃ sahuppatti dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena ekasseva dhammassa uppatti paṭisedhitā hoti. Ayaṃ samūhasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ಹೇತುಸಙ್ಖಾತೋ ಪನ ಸಮಯೋ ಪರಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಂ ದೀಪೇತಿ। ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’ತಿ ಹಿ ಪದಸ್ಸ ಯಸ್ಮಾ ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಸತಿ’ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ, ತಸ್ಮಾ ‘ಹೇತುಮ್ಹಿ ಸತಿ’ ಪವತ್ತಿತೋ ಪರಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾ ದೀಪಿತಾ। ಏವಂ ದೀಪೇನ್ತೇನ ಚಾನೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸವಸವತ್ತಿತಾಭಿಮಾನೋ ಪಟಿಸೇಧಿತೋ ಹೋತಿ। ಅಯಂ ಹೇತುಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಮಯೇನ ಅತ್ಥೋ ದೀಪಿತೋ।

    Hetusaṅkhāto pana samayo parāyattavuttitaṃ dīpeti. ‘Yasmiṃ samaye’ti hi padassa yasmā ‘yasmiṃ hetumhi sati’ uppannaṃ hotīti ayamattho, tasmā ‘hetumhi sati’ pavattito parāyattavuttitā dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena dhammānaṃ savasavattitābhimāno paṭisedhito hoti. Ayaṃ hetusaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ತತ್ಥ ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’ತಿ ಕಾಲಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಮಯಸ್ಸ ವಸೇನ ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ’ತಿ ಅತ್ಥೋ; ಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮೂಹೇ’ತಿ। ಖಣಸಮವಾಯಹೇತುಸಙ್ಖಾತಾನಂ ‘ಯಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಸತಿ, ಯಾಯ ಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಸತಿ, ಯಮ್ಹಿ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಸತಿ’ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಸತಿ ‘ಫಸ್ಸಾದಯೋಪೀ’ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಧಿಕರಣಞ್ಹಿ ಕಾಲಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೋ ಚ ಸಮಯೋ। ತತ್ಥ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಅಧಿಕರಣವಸೇನೇತ್ಥ ಭುಮ್ಮಂ। ಖಣಸಮವಾಯಹೇತುಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಚ ಸಮಯಸ್ಸ ಭಾವೇನ ತೇಸಂ ಭಾವೋ ಲಕ್ಖೀಯತೀತಿ ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣವಸೇನೇತ್ಥ ಭುಮ್ಮಂ।

    Tattha ‘yasmiṃ samaye’ti kālasaṅkhātassa samayassa vasena ‘yasmiṃ kāle’ti attho; samūhasaṅkhātassa ‘yasmiṃ samūhe’ti. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātānaṃ ‘yasmiṃ khaṇe sati, yāya sāmaggiyā sati, yamhi hetumhi sati’ kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva sati ‘phassādayopī’ti ayamattho veditabbo. Adhikaraṇañhi kālasaṅkhāto samūhasaṅkhāto ca samayo. Tattha vuttadhammānanti adhikaraṇavasenettha bhummaṃ. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyatīti bhāvenabhāvalakkhaṇavasenettha bhummaṃ.

    ಕಾಮಾವಚರನ್ತಿ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕಾಮಾವಚರಾ? ಹೇಟ್ಠತೋ ಅವೀಚಿನಿರಯಂ ಉಪರಿತೋ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೮೭) ನಯೇನ ವುತ್ತೇಸು ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ಪರಿಯಾಪನ್ನಂ। ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಉದ್ದಾನತೋ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ, ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಚ। ತತ್ಥ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಅತ್ಥತೋ ಛನ್ದರಾಗೋವ ವತ್ಥುಕಾಮೋ ತೇಭೂಮಕವಟ್ಟಂ। ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಚೇತ್ಥ ಕಾಮೇತೀತಿ ಕಾಮೋ; ಇತರೋ ಪನ ಕಾಮಿಯತೀತಿ ಕಾಮೋ। ಯಸ್ಮಿಂ ಪನ ಪದೇಸೇ ದುವಿಧೋಪೇಸೋ ಕಾಮೋ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಅವಚರತಿ, ಸೋ ಚತುನ್ನಂ ಅಪಾಯಾನಂ, ಮನುಸ್ಸಾನಂ, ಛನ್ನಞ್ಚ ದೇವಲೋಕಾನಂ ವಸೇನ ಏಕಾದಸವಿಧೋ ಪದೇಸೋ। ಕಾಮೋ ಏತ್ಥ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರೋ, ಸಸತ್ಥಾವಚರೋ ವಿಯ। ಯಥಾ ಹಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇ ಸಸತ್ಥಾ ಪುರಿಸಾ ಅವಚರನ್ತಿ, ಸೋ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ದ್ವಿಪದಚತುಪ್ಪದೇಸು ಅವಚರನ್ತೇಸು, ತೇಸಂ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾ ‘ಸಸತ್ಥಾವಚರೋ’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ರೂಪಾವಚರಾದೀಸು ತತ್ಥ ಅವಚರನ್ತೇಸು, ತೇಸಂ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾ ಅಯಂ ಪದೇಸೋ ‘ಕಾಮಾವಚರೋ’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ಯಥಾ ರೂಪಭವೋ ರೂಪಂ, ಏವಂ ಉತ್ತರಪದಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ‘ಕಾಮೋ’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ। ಏವಮಿದಂ ಚಿತ್ತಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಏಕಾದಸಪದೇಸಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಮೇ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರಂ।

    Kāmāvacaranti ‘‘katame dhammā kāmāvacarā? Heṭṭhato avīcinirayaṃ uparito paranimmitavasavattiṃ pariyantaṃ katvā’’tiādinā (dha. sa. 1287) nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho – uddānato dve kāmā, vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgova vatthukāmo tebhūmakavaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo; itaro pana kāmiyatīti kāmo. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ, manussānaṃ, channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso. Kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro, sasatthāvacaro viya. Yathā hi yasmiṃ padese sasatthā purisā avacaranti, so vijjamānesupi aññesu dvipadacatuppadesu avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ‘sasatthāvacaro’tveva vuccati, evaṃ vijjamānesupi aññesu rūpāvacarādīsu tattha avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ayaṃ padeso ‘kāmāvacaro’tveva vuccati. Svāyaṃ yathā rūpabhavo rūpaṃ, evaṃ uttarapadalopaṃ katvā ‘kāmo’tveva vuccati. Evamidaṃ cittaṃ imasmiṃ ekādasapadesasaṅkhāte kāme avacaratīti kāmāvacaraṃ.

    ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಏತಂ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸುಪಿ ಅವಚರತಿ, ಯಥಾ ಪನ ಸಙ್ಗಾಮೇ ಅವಚರಣತೋ ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋತಿ ಲದ್ಧನಾಮಕೋ ನಾಗೋ ನಗರೇ ಚರನ್ತೋಪಿ ‘ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋ’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ಥಲಜಲಚರಾ ಚ ಪಾಣಾ ಅಥಲೇ ಅಜಲೇ ಚ ಠಿತಾಪಿ ‘ಥಲಚರಾ ಜಲಚರಾ’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಏವಮಿದಂ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅವಚರನ್ತಮ್ಪಿ ಕಾಮಾವಚರಮೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ವಾ ಏತ್ಥ ಕಾಮೋ ಅವಚರತೀತಿಪಿ ಕಾಮಾವಚರಂ। ಕಾಮಞ್ಚೇಸ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರೇಸುಪಿ ಅವಚರತಿ, ಯಥಾ ಪನ ವದತೀತಿ ‘ವಚ್ಛೋ’, ಮಹಿಯಂ ಸೇತೀತಿ ‘ಮಹಿಂಸೋ’ತಿ ವುತ್ತೇ, ನ ಸತ್ತಾ ಯತ್ತಕಾ ವದನ್ತಿ, ಮಹಿಯಂ ವಾ ಸೇನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ತಂ ನಾಮಂ ಹೋತಿ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಪಿಚ ಕಾಮಭವಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಮೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಅವಚಾರೇತೀತಿಪಿ ಕಾಮಾವಚರಂ।

    Kiñcāpi hi etaṃ rūpārūpabhavesupi avacarati, yathā pana saṅgāme avacaraṇato saṅgāmāvacaroti laddhanāmako nāgo nagare carantopi ‘saṅgāmāvacaro’tveva vuccati, thalajalacarā ca pāṇā athale ajale ca ṭhitāpi ‘thalacarā jalacarā’tveva vuccanti, evamidaṃ aññattha avacarantampi kāmāvacaramevāti veditabbaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena vā ettha kāmo avacaratītipi kāmāvacaraṃ. Kāmañcesa rūpārūpāvacaresupi avacarati, yathā pana vadatīti ‘vaccho’, mahiyaṃ setīti ‘mahiṃso’ti vutte, na sattā yattakā vadanti, mahiyaṃ vā senti sabbesaṃ taṃ nāmaṃ hoti, evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Apica kāmabhavasaṅkhāte kāme paṭisandhiṃ avacāretītipi kāmāvacaraṃ.

    ಕುಸಲನ್ತಿ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಸಲನಾದೀಹಿ ಅತ್ಥೇಹಿ ಕುಸಲಂ। ಅಪಿಚ ಆರೋಗ್ಯಟ್ಠೇನ ಅನವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ಚ ಕುಸಲಂ। ಯಥೇವ ಹಿ ‘ಕಚ್ಚಿ ನು ಭೋತೋ ಕುಸಲ’ನ್ತಿ (ಜಾ॰ ೧.೧೫.೧೪೬; ೨.೨೦.೧೨೯) ರೂಪಕಾಯೇ ಅನಾತುರತಾಯ ಅಗೇಲಞ್ಞೇನ ನಿಬ್ಯಾಧಿತಾಯ ಆರೋಗ್ಯಟ್ಠೇನ ಕುಸಲಂ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಪಿ ಕಿಲೇಸಾತುರತಾಯ ಕಿಲೇಸಗೇಲಞ್ಞಸ್ಸ ಚ ಕಿಲೇಸಬ್ಯಾಧಿನೋ ಅಭಾವೇನ ಆರೋಗ್ಯಟ್ಠೇನ ಕುಸಲಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಕಿಲೇಸವಜ್ಜಸ್ಸ ಪನ ಕಿಲೇಸದೋಸಸ್ಸ ಕಿಲೇಸದರಥಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವಾ ಅನವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಕುಸಲಂ। ಕೋಸಲ್ಲಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪಞ್ಞಾ; ಕೋಸಲ್ಲತೋ ಸಮ್ಭೂತತ್ತಾ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ಕುಸಲಂ।

    Kusalanti kucchitānaṃ salanādīhi atthehi kusalaṃ. Apica ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhena ca kusalaṃ. Yatheva hi ‘kacci nu bhoto kusala’nti (jā. 1.15.146; 2.20.129) rūpakāye anāturatāya agelaññena nibyādhitāya ārogyaṭṭhena kusalaṃ vuttaṃ, evaṃ arūpadhammepi kilesāturatāya kilesagelaññassa ca kilesabyādhino abhāvena ārogyaṭṭhena kusalaṃ veditabbaṃ. Kilesavajjassa pana kilesadosassa kilesadarathassa ca abhāvā anavajjaṭṭhena kusalaṃ. Kosallaṃ vuccati paññā; kosallato sambhūtattā kosallasambhūtaṭṭhena kusalaṃ.

    ‘ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ’ ತಾವ ಏವಂ ಹೋತು; ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ ಕಥನ್ತಿ। ತಮ್ಪಿ ರುಳ್ಹೀಸದ್ದೇನ ಕುಸಲಮೇವ। ಯಥಾ ಹಿ ತಾಲಪಣ್ಣೇಹಿ ಅಕತ್ವಾ ಕಿಲಞ್ಜಾದೀಹಿ ಕತಮ್ಪಿ ತಂಸರಿಕ್ಖತ್ತಾ ರುಳ್ಹೀಸದ್ದೇನ ತಾಲವಣ್ಟನ್ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ‘ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತ’ಮ್ಪಿ ಕುಸಲನ್ತ್ವೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ‘ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ’ ಆರೋಗ್ಯಟ್ಠೇನ ಅನವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನಾತಿ ತಿವಿಧೇನಪಿ ಕುಸಲನ್ತಿ ನಾಮಂ ಲಭತಿ, ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ ದುವಿಧೇನೇವ। ಇತಿ ಯಞ್ಚ ಜಾತಕಪರಿಯಾಯೇನ ಯಞ್ಚ ಬಾಹಿತಿಕಸುತ್ತಪರಿಯಾಯೇನ ಯಞ್ಚ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಕುಸಲಂ ಕಥಿತಂ ಸಬ್ಬಂ ತಂ ತೀಹಿಪಿ ಅತ್ಥೇಹಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ ಲಬ್ಭತಿ।

    ‘Ñāṇasampayuttaṃ’ tāva evaṃ hotu; ñāṇavippayuttaṃ kathanti. Tampi ruḷhīsaddena kusalameva. Yathā hi tālapaṇṇehi akatvā kilañjādīhi katampi taṃsarikkhattā ruḷhīsaddena tālavaṇṭantveva vuccati, evaṃ ‘ñāṇavippayutta’mpi kusalantveva veditabbaṃ. Nippariyāyena pana ‘ñāṇasampayuttaṃ’ ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhenāti tividhenapi kusalanti nāmaṃ labhati, ñāṇavippayuttaṃ duvidheneva. Iti yañca jātakapariyāyena yañca bāhitikasuttapariyāyena yañca abhidhammapariyāyena kusalaṃ kathitaṃ sabbaṃ taṃ tīhipi atthehi imasmiṃ citte labbhati.

    ತದೇತಂ ಲಕ್ಖಣಾದಿವಸೇನ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಂ, ಅಕುಸಲವಿದ್ಧಂಸನರಸಂ, ವೋದಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪದಟ್ಠಾನಂ। ಅವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ವಾ ಅನವಜ್ಜಲಕ್ಖಣಮೇವ ಕುಸಲಂ, ವೋದಾನಭಾವರಸಂ, ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಯಥಾವುತ್ತಪದಟ್ಠಾನಮೇವ। ಲಕ್ಖಣಾದೀಸು ಹಿ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವೋ ವಾ ಸಾಮಞ್ಞಂ ವಾ ಲಕ್ಖಣಂ ನಾಮ। ಕಿಚ್ಚಂ ವಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ವಾ ರಸೋ ನಾಮ। ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರೋ ವಾ ಫಲಂ ವಾ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ। ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ। ಇತಿ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಲಕ್ಖಣಾದೀನಿ ವಕ್ಖಾಮ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ತೇಸಂ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Tadetaṃ lakkhaṇādivasena anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ, akusalaviddhaṃsanarasaṃ, vodānapaccupaṭṭhānaṃ, yonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. Avajjapaṭipakkhattā vā anavajjalakkhaṇameva kusalaṃ, vodānabhāvarasaṃ, iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ, yathāvuttapadaṭṭhānameva. Lakkhaṇādīsu hi tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma. Kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma. Upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma. Āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāma. Iti yattha yattha lakkhaṇādīni vakkhāma tattha tattha imināva nayena tesaṃ nānattaṃ veditabbaṃ.

    ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಚಿನ್ತೇತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ; ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಮಾ ವಾ ‘ಚಿತ್ತ’ನ್ತಿ ಸಬ್ಬಚಿತ್ತಸಾಧಾರಣೋ ಏಸ ಸದ್ದೋ, ತಸ್ಮಾ ಯದೇತ್ಥ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಾಕುಸಲಕಿರಿಯಚಿತ್ತಂ, ತಂ ಜವನವೀಥಿವಸೇನ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಂ ಚಿನೋತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ। ವಿಪಾಕಂ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚಿತನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ। ಅಪಿಚ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಯಥಾನುರೂಪತೋ ಚಿತ್ತತಾಯ ಚಿತ್ತಂ। ಚಿತ್ತಕರಣತಾಯ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞದೇವ ಸರಾಗಂ ಚಿತ್ತಂ, ಅಞ್ಞಂ ಸದೋಸಂ , ಅಞ್ಞಂ ಸಮೋಹಂ; ಅಞ್ಞಂ ಕಾಮಾವಚರಂ, ಅಞ್ಞಂ ರೂಪಾವಚರಾದಿಭೇದಂ; ಅಞ್ಞಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಞ್ಞಂ ಸದ್ದಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ; ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇಸು ಚಾಪಿ ಅಞ್ಞಂ ನೀಲಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಞ್ಞಂ ಪೀತಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ; ಸದ್ದಾದಿಆರಮ್ಮಣೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ; ಸಬ್ಬೇಸುಪಿ ಚೇತೇಸು ಅಞ್ಞಂ ಹೀನಂ ಅಞ್ಞಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ ಅಞ್ಞಂ ಪಣೀತಂ; ಹೀನಾದೀಸುಪಿ ಅಞ್ಞಂ ಛನ್ದಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ, ಅಞ್ಞಂ ವೀರಿಯಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ಅಞ್ಞಂ ಚಿತ್ತಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ, ಅಞ್ಞಂ ವೀಮಂಸಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ, ತಸ್ಮಾ ಅಸ್ಸ ಇಮೇಸಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಭೂಮಿಆರಮ್ಮಣಹೀನಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತಾಧಿಪತೀನಂ ವಸೇನ ಚಿತ್ತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಏಕಮೇವ ಏವಂ ಚಿತ್ತಂ ನ ಹೋತಿ, ಚಿತ್ತಾನಂ ಪನ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಏತೇಸು ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಏಕಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತತಾಯ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ। ಏವಂ ತಾವ ಚಿತ್ತತಾಯ ಚಿತ್ತಂ।

    Cittanti ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ; vijānātīti attho. Yasmā vā ‘citta’nti sabbacittasādhāraṇo esa saddo, tasmā yadettha lokiyakusalākusalakiriyacittaṃ, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotīti cittaṃ. Vipākaṃ kammakilesehi citanti cittaṃ. Apica sabbampi yathānurūpato cittatāya cittaṃ. Cittakaraṇatāya cittanti evampettha attho veditabbo. Tattha yasmā aññadeva sarāgaṃ cittaṃ, aññaṃ sadosaṃ , aññaṃ samohaṃ; aññaṃ kāmāvacaraṃ, aññaṃ rūpāvacarādibhedaṃ; aññaṃ rūpārammaṇaṃ, aññaṃ saddādiārammaṇaṃ; rūpārammaṇesu cāpi aññaṃ nīlārammaṇaṃ, aññaṃ pītādiārammaṇaṃ; saddādiārammaṇesupi eseva nayo; sabbesupi cetesu aññaṃ hīnaṃ aññaṃ majjhimaṃ aññaṃ paṇītaṃ; hīnādīsupi aññaṃ chandādhipateyyaṃ, aññaṃ vīriyādhipateyyaṃ aññaṃ cittādhipateyyaṃ, aññaṃ vīmaṃsādhipateyyaṃ, tasmā assa imesaṃ sampayuttabhūmiārammaṇahīnamajjhimapaṇītādhipatīnaṃ vasena cittatā veditabbā. Kāmañcettha ekameva evaṃ cittaṃ na hoti, cittānaṃ pana antogadhattā etesu yaṃkiñci ekampi cittatāya cittanti vattuṃ vaṭṭati. Evaṃ tāva cittatāya cittaṃ.

    ಕಥಂ ಚಿತ್ತಕರಣತಾಯಾತಿ? ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಕಮ್ಮತೋ ಉತ್ತರಿ ಅಞ್ಞಂ ಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಚರಣಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತಂ ಅತಿಚಿತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ। ತಂ ಕರೋನ್ತಾನಂ ಚಿತ್ತಕಾರಾನಂ ‘ಏವಂವಿಧಾನಿ ಏತ್ಥ ರೂಪಾನಿ ಕಾತಬ್ಬಾನೀ’ತಿ ಚಿತ್ತಸಞ್ಞಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಾಯ ಚಿತ್ತಸಞ್ಞಾಯ ಲೇಖಾಗಹನರಞ್ಜನಉಜ್ಜೋತನವತ್ತನಾದಿನಿಪ್ಫಾದಿಕಾ ಚಿತ್ತಕಿರಿಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತತೋ ಚರಣಸಙ್ಖಾತೇ ಚಿತ್ತೇ ಅಞ್ಞತರಂ ವಿಚಿತ್ತರೂಪಂ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ। ತತೋ ‘ಇಮಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಉಪರಿ ಇದಂ ಹೋತು, ಹೇಟ್ಠಾ ಇದಂ, ಉಭಯಪಸ್ಸೇ ಇದ’ನ್ತಿ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ಯಥಾಚಿನ್ತಿತೇನ ಕಮೇನ ಸೇಸಚಿತ್ತರೂಪನಿಪ್ಫಾದನಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಲೋಕೇ ವಿಚಿತ್ತಂ ಸಿಪ್ಪಜಾತಂ ಸಬ್ಬಂ ತಂ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಕರಿಯತಿ, ಏವಂ ಇಮಾಯ ಕರಣವಿಚಿತ್ತತಾಯ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದಕಂ ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ತಥೇವ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಚಿನ್ತಿತಸ್ಸ ವಾ ಅನವಸೇಸಸ್ಸ ಅನಿಪ್ಫಜ್ಜನತೋ ತತೋಪಿ ಚಿತ್ತಮೇವ ಚಿತ್ತತರಂ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ –

    Kathaṃ cittakaraṇatāyāti? Lokasmiñhi cittakammato uttari aññaṃ cittaṃ nāma natthi. Tasmimpi caraṇaṃ nāma cittaṃ aticittameva hoti. Taṃ karontānaṃ cittakārānaṃ ‘evaṃvidhāni ettha rūpāni kātabbānī’ti cittasaññā uppajjati. Tāya cittasaññāya lekhāgahanarañjanaujjotanavattanādinipphādikā cittakiriyā uppajjanti, tato caraṇasaṅkhāte citte aññataraṃ vicittarūpaṃ nipphajjati. Tato ‘imassa rūpassa upari idaṃ hotu, heṭṭhā idaṃ, ubhayapasse ida’nti cintetvā yathācintitena kamena sesacittarūpanipphādanaṃ hoti, evaṃ yaṃkiñci loke vicittaṃ sippajātaṃ sabbaṃ taṃ citteneva kariyati, evaṃ imāya karaṇavicittatāya tassa tassa cittassa nipphādakaṃ cittampi tatheva cittaṃ hoti. Yathācintitassa vā anavasesassa anipphajjanato tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚರಣಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತನ್ತಿ? ‘ಏವಂ, ಭನ್ತೇ’। ತಮ್ಪಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚರಣಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಚಿನ್ತಿತಂ। ತೇನಪಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚರಣೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಚಿತ್ತಂಯೇವ ಚಿತ್ತತರ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೦೦)।

    ‘‘Diṭṭhaṃ vo, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittanti? ‘Evaṃ, bhante’. Tampi kho, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittaṃ citteneva cintitaṃ. Tenapi kho, bhikkhave, caraṇena cittena cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).

    ತಥಾ ಯದೇತಂ ದೇವಮನುಸ್ಸನಿರಯತಿರಚ್ಛಾನಭೇದಾಸು ಗತೀಸು ಕಮ್ಮಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾವೋಹಾರಾದಿಭೇದಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಂ ಚಿತ್ತಂ ತಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಕತಮೇವ। ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭೇದಞ್ಹಿ ದಾನಸೀಲವಿಹಿಂಸಾಸಾಠೇಯ್ಯಾದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಚಿತ್ತನಿಪ್ಫಾದಿತಂ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಂ। ಕಮ್ಮನಾನತ್ತೇನೇವ ಚ ತಾಸು ತಾಸು ಗತೀಸು ಹತ್ಥಪಾದಕಣ್ಣಉದರಗೀವಾಮುಖಾದಿಸಣ್ಠಾನಭಿನ್ನಂ ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಂ। ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತತೋ ಯಥಾಗಹಿತಸಣ್ಠಾನವಸೇನ ‘ಅಯಂ ಇತ್ಥೀ ಅಯಂ ಪುರಿಸೋ’ತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಸಞ್ಞಾನಾನತ್ತಂ। ಸಞ್ಞಾನಾನತ್ತತೋ ಸಞ್ಞಾನುರೂಪೇನ ‘ಇತ್ಥೀ’ತಿ ವಾ ‘ಪುರಿಸೋ’ತಿ ವಾ ವೋಹರನ್ತಾನಂ ವೋಹಾರನಾನತ್ತಂ। ವೋಹಾರನಾನತ್ತವಸೇನ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ‘ಇತ್ಥೀ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ಪುರಿಸೋ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ, ಖತ್ತಿಯೋ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಜನಕಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೀಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ವೋಹಾರನಾನತ್ತತೋ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಂ। ತಂ ಪನೇತಂ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಂ ಯಥಾಪತ್ಥಿತಂ ಭವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಂ ಯಸ್ಮಾ ಗತಿವಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ ತಸ್ಮಾ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತತೋ ಗತಿನಾನತ್ತಂ। ಕಮ್ಮನಾನತ್ತೇನೇವ ಚ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ತಸ್ಸಾ ತಸ್ಸಾ ಗತಿಯಾ ಅಪಾದಕದ್ವಿಪಾದಕಾದಿತಾ, ತಸ್ಸಾ ತಸ್ಸಾ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ ಉಚ್ಚನೀಚಾದಿತಾ, ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾದಿತಾ, ಲೋಕಧಮ್ಮೇಸು ಲಾಭಾಲಾಭಾದಿತಾ ಚ ಪಞ್ಞಾಯತಿ। ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಮೇತಂ ದೇವಮನುಸ್ಸನಿರಯತಿರಚ್ಛಾನಭೇದಾಸು ಗತೀಸು ಕಮ್ಮಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾವೋಹಾರಾದಿಭೇದಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸ್ವಾಯಮತ್ಥೋ ಇಮಸ್ಸ ಸಙ್ಗೀತಿಅನಾರುಳ್ಹಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Tathā yadetaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ tampi cittakatameva. Kāyakammādibhedañhi dānasīlavihiṃsāsāṭheyyādinayappavattaṃ kusalākusalakammaṃ cittanipphāditaṃ kammanānattaṃ. Kammanānatteneva ca tāsu tāsu gatīsu hatthapādakaṇṇaudaragīvāmukhādisaṇṭhānabhinnaṃ liṅganānattaṃ. Liṅganānattato yathāgahitasaṇṭhānavasena ‘ayaṃ itthī ayaṃ puriso’ti uppajjamānāya saññāya saññānānattaṃ. Saññānānattato saññānurūpena ‘itthī’ti vā ‘puriso’ti vā voharantānaṃ vohāranānattaṃ. Vohāranānattavasena pana yasmā ‘itthī bhavissāmi puriso bhavissāmi, khattiyo bhavissāmi brāhmaṇo bhavissāmī’ti evaṃ tassa tassa attabhāvassa janakaṃ kammaṃ karīyati, tasmā vohāranānattato kammanānattaṃ. Taṃ panetaṃ kammanānattaṃ yathāpatthitaṃ bhavaṃ nibbattentaṃ yasmā gativasena nibbatteti tasmā kammanānattato gatinānattaṃ. Kammanānatteneva ca tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tassā tassā gatiyā apādakadvipādakāditā, tassā tassā upapattiyā uccanīcāditā, tasmiṃ tasmiṃ attabhāve suvaṇṇadubbaṇṇāditā, lokadhammesu lābhālābhāditā ca paññāyati. Tasmā sabbametaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ citteneva katanti veditabbaṃ. Svāyamattho imassa saṅgītianāruḷhassa suttassa vasena veditabbo. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಪುಥುತ್ತಪ್ಪಭೇದವವತ್ಥಾನವಸೇನ ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಪುಥುತ್ತಪ್ಪಭೇದವವತ್ಥಾನಂ ಭವತಿ, ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಪುಥುತ್ತಪ್ಪಭೇದವವತ್ಥಾನವಸೇನ ಸಞ್ಞಾನಾನತ್ತಪುಥುತ್ತಪ್ಪಭೇದವವತ್ಥಾನಂ ಭವತಿ, ಸಞ್ಞಾನಾನತ್ತಪುಥುತ್ತಪ್ಪಭೇದವವತ್ಥಾನವಸೇನ ವೋಹಾರನಾನತ್ತಪುಥುತ್ತಪ್ಪಭೇದವವತ್ಥಾನಂ ಭವತಿ, ವೋಹಾರನಾನತ್ತಪುಥುತ್ತಪ್ಪಭೇದವವತ್ಥಾನವಸೇನ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಪುಥುತ್ತಪ್ಪಭೇದವವತ್ಥಾನಂ ಭವತಿ। ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಗತಿಯಾ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ – ಅಪದಾ ದ್ವಿಪದಾ ಚತುಪ್ಪದಾ ಬಹುಪ್ಪದಾ, ರೂಪಿನೋ ಅರೂಪಿನೋ, ಸಞ್ಞಿನೋ ಅಸಞ್ಞಿನೋ ನೇವಸಞ್ಞೀನಾಸಞ್ಞಿನೋ। ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ – ಉಚ್ಚನೀಚತಾ ಹೀನಪಣೀತತಾ ಸುಗತದುಗ್ಗತತಾ। ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ – ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣತಾ ಸುಜಾತದುಜ್ಜಾತತಾ ಸುಸಣ್ಠಿತದುಸ್ಸಣ್ಠಿತತಾ। ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಲೋಕಧಮ್ಮೇ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ – ಲಾಭಾಲಾಭೇ ಯಸಾಯಸೇ ನಿನ್ದಾಪಸಂಸಾಯಂ ಸುಖದುಕ್ಖೇ’’ತಿ।

    ‘‘Kammanānattaputhuttappabhedavavatthānavasena liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānavasena saññānānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, saññānānattaputhuttappabhedavavatthānavasena vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānavasena kammanānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ gatiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – apadā dvipadā catuppadā bahuppadā, rūpino arūpino, saññino asaññino nevasaññīnāsaññino. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ upapattiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – uccanīcatā hīnapaṇītatā sugataduggatatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ attabhāve nānākaraṇaṃ paññāyati – suvaṇṇadubbaṇṇatā sujātadujjātatā susaṇṭhitadussaṇṭhitatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ lokadhamme nānākaraṇaṃ paññāyati – lābhālābhe yasāyase nindāpasaṃsāyaṃ sukhadukkhe’’ti.

    ಅಪರಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ –

    Aparampi vuttaṃ –

    ಕಮ್ಮತೋ ಲಿಙ್ಗತೋ ಚೇವ, ಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾ ಪವತ್ತರೇ।

    Kammato liṅgato ceva, liṅgasaññā pavattare;

    ಸಞ್ಞಾತೋ ಭೇದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಇತ್ಥಾಯಂ ಪುರಿಸೋತಿ ವಾ॥

    Saññāto bhedaṃ gacchanti, itthāyaṃ purisoti vā.

    ‘‘ಕಮ್ಮುನಾ ವತ್ತತೇ ಲೋಕೋ, ಕಮ್ಮುನಾ ವತ್ತತೇ ಪಜಾ।

    ‘‘Kammunā vattate loko, kammunā vattate pajā;

    ಕಮ್ಮನಿಬನ್ಧನಾ ಸತ್ತಾ, ರಥಸ್ಸಾಣೀವ ಯಾಯತೋ’’॥ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೪೬೦; ಸು॰ ನಿ॰ ೬೫೯)।

    Kammanibandhanā sattā, rathassāṇīva yāyato’’. (ma. ni. 2.460; su. ni. 659);

    ಕಮ್ಮೇನ ಕಿತ್ತಿಂ ಲಭತೇ ಪಸಂಸಂ,

    Kammena kittiṃ labhate pasaṃsaṃ,

    ಕಮ್ಮೇನ ಜಾನಿಞ್ಚ ವಧಞ್ಚ ಬನ್ಧಂ।

    Kammena jāniñca vadhañca bandhaṃ;

    ತಂ ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ವಿದಿತ್ವಾ,

    Taṃ kammanānākaraṇaṃ viditvā,

    ಕಸ್ಮಾ ವದೇ ನತ್ಥಿ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಲೋಕೇ॥ (ಕಥಾ॰ ೭೮೫)।

    Kasmā vade natthi kammanti loke. (kathā. 785);

    ‘‘ಕಮ್ಮಸ್ಸಕಾ ಮಾಣವ ಸತ್ತಾ ಕಮ್ಮದಾಯಾದಾ ಕಮ್ಮಯೋನೀ ಕಮ್ಮಬನ್ಧೂ ಕಮ್ಮಪಟಿಸರಣಾ; ಕಮ್ಮಂ ಸತ್ತೇ ವಿಭಜತಿ ಯದಿದಂ ಹೀನಪ್ಪಣೀತತಾಯಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೮೯)।

    ‘‘Kammassakā māṇava sattā kammadāyādā kammayonī kammabandhū kammapaṭisaraṇā; kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289).

    ಏವಂ ಇಮಾಯ ಕರಣಚಿತ್ತತಾಯಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಹಿ ಏತಾನಿ ವಿಚಿತ್ರಾನಿ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಕತಾನಿ। ಅಲದ್ಧೋಕಾಸಸ್ಸ ಪನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಯಂ ವಾ ಪನ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯವಿಕಲಂ ತಸ್ಸ ಏಕಚ್ಚಚಿತ್ತಕರಣಾಭಾವತೋ ಯದೇತಂ ಚಿತ್ತೇನ ಕತಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಂ ಚಿತ್ತಂ ವುತ್ತಂ, ತತೋಪಿ ಚಿತ್ತಮೇವ ಚಿತ್ತತರಂ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ –

    Evaṃ imāya karaṇacittatāyapi cittassa cittatā veditabbā. Sabbānipi hi etāni vicitrāni citteneva katāni. Aladdhokāsassa pana cittassa yaṃ vā pana avasesapaccayavikalaṃ tassa ekaccacittakaraṇābhāvato yadetaṃ cittena kataṃ ajjhattikaṃ cittaṃ vuttaṃ, tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘ನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಞ್ಞಂ ಏಕನಿಕಾಯಮ್ಪಿ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ ಏವಂ ಚಿತ್ತಂ ಯಥಯಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಿರಚ್ಛಾನಗತಾ ಪಾಣಾ… ತೇಹಿಪಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಿರಚ್ಛಾನಗತೇಹಿ ಪಾಣೇಹಿ ಚಿತ್ತಂಯೇವ ಚಿತ್ತತರ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೦೦)।

    ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā pāṇā… tehipi kho, bhikkhave, tiracchānagatehi pāṇehi cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).

    ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ ಏತ್ಥ ವತ್ತಮಾನಭೂತಾಪಗತೋಕಾಸಕತಭೂಮಿಲದ್ಧವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದಂ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಾದಜರಾಭಙ್ಗಸಮಙ್ಗೀಸಙ್ಖಾತಂ ವತ್ತಮಾನುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ। ಆರಮ್ಮಣರಸಂ ಅನುಭವಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಂ, ಅನುಭೂತಾಪಗತಸಙ್ಖಾತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ , ಉಪ್ಪಾದಾದಿತ್ತಯಂ ಅನುಪ್ಪತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಂ, ಭೂತಾಪಗತಸಙ್ಖಾತಂ, ಸೇಸಸಙ್ಖತಞ್ಚ ಭೂತಾಪಗತುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ। ‘‘ಯಾನಿಸ್ಸ ತಾನಿ ಪುಬ್ಬೇ ಕತಾನಿ ಕಮ್ಮಾನೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೪೮) ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನ ವುತ್ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಅತೀತಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ, ಅಞ್ಞಂ ವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಸ್ಸೋಕಾಸಂ ಕತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ, ತಥಾ ಕತೋಕಾಸಞ್ಚ ವಿಪಾಕಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ ಏವಂ ಕತೇ ಓಕಾಸೇ ಏಕನ್ತೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಓಕಾಸಕತುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ। ತಾಸು ತಾಸು ಭೂಮೀಸು ಅಸಮೂಹತಂ ಅಕುಸಲಂ ಭೂಮಿಲದ್ಧುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ। ಏತ್ಥ ಚ ಭೂಮಿಯಾ ಭೂಮಿಲದ್ಧಸ್ಸ ಚ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಭೂಮೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ತೇಭೂಮಕಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ। ಭೂಮಿಲದ್ಧಂ ನಾಮ ತೇಸು ಖನ್ಧೇಸು ಉಪ್ಪತ್ತಾರಹಂ ಕಿಲೇಸಜಾತಂ। ತೇನ ಹೇಸಾ ಭೂಮಿ ಲದ್ಧಾ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಭೂಮಿಲದ್ಧನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಏವಮೇತೇಸು ಚತೂಸು ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಇಧ ‘ವತ್ತಮಾನುಪ್ಪನ್ನಂ’ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ।

    Uppannaṃ hotīti ettha vattamānabhūtāpagatokāsakatabhūmiladdhavasena uppannaṃ nāma anekappabhedaṃ. Tattha sabbampi uppādajarābhaṅgasamaṅgīsaṅkhātaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ, anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ , uppādādittayaṃ anuppatvā niruddhaṃ, bhūtāpagatasaṅkhātaṃ, sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’’ti (ma. ni. 3.248) evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ, aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathā katokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāma. Tāsu tāsu bhūmīsu asamūhataṃ akusalaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma. Ettha ca bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ. Bhūmīti vipassanāya ārammaṇabhūtā tebhūmakā pañcakkhandhā. Bhūmiladdhaṃ nāma tesu khandhesu uppattārahaṃ kilesajātaṃ. Tena hesā bhūmi laddhā nāma hoti, tasmā bhūmiladdhanti vuccati. Evametesu catūsu uppannesu idha ‘vattamānuppannaṃ’ adhippetaṃ.

    ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಪುಬ್ಬನ್ತತೋ ಉದ್ಧಂ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಅಭಿಮುಖಂ ಪನ್ನನ್ತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಂ। ‘ಉಪ್ಪನ್ನ’-ಸದ್ದೋ ಪನೇಸ ಅತೀತೇ ಪಟಿಲದ್ಧೇ ಸಮುಟ್ಠಿತೇ ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತೇ ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ನೇ ಖಣತ್ತಯಗತೇತಿ ಅನೇಕೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ‘‘ತೇನ ಖೋ ಪನ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಯೇನ ಕಕುಸನ್ಧೋ ಭಗವಾ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪನ್ನೋ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೪೩) ಏತ್ಥ ಅತೀತೇ ಆಗತೋ। ‘‘ಆಯಸ್ಮತೋ ಆನನ್ದಸ್ಸ ಅತಿರೇಕಚೀವರಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಪಾರಾ॰ ೪೬೧) ಏತ್ಥ ಪಟಿಲದ್ಧೇ। ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಮಹಾಮೇಘಂ ತಮೇನಂ ಮಹಾವಾತೋ ಅನ್ತರಾಯೇವ ಅನ್ತರಧಾಪೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೫೭) ಏತ್ಥ ಸಮುಟ್ಠಿತೇ। ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಗಮಿಯಚಿತ್ತಂ ದುಪ್ಪಟಿವಿನೋದನೀಯಂ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೧೬೦; ಪರಿ॰ ೩೨೫); ಉಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನೇ ಪಾಪಕೇ ಅಕುಸಲೇ ಧಮ್ಮೇ ಠಾನಸೋ ಅನ್ತರಧಾಪೇತೀ’’ತಿ (ಪಾರಾ॰ ೧೬೫) ಏತ್ಥ ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತೇ। ‘‘ಅರಿಯಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇನ್ತೋ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತೋ ಉಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನೇ ಪಾಪಕೇ ಅಕುಸಲೇ ಧಮ್ಮೇ ಠಾನಸೋ ಅನ್ತರಾಯೇವ ಅನ್ತರಧಾಪೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೫೬-೧೫೭) ಏತ್ಥ ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ನೇ। ‘‘ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ? ಆಮನ್ತಾ’’ತಿ (ಯಮ॰ ೨.ಚಿತ್ತಯಮಕ.೮೧) ಏತ್ಥ ಖಣತ್ತಯಗತೇ। ಸ್ವಾಯಮಿಧಾಪಿ ಖಣತ್ತಯಗತೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಸ್ಮಾ ‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’ತಿ ಏತ್ಥ ಖಣತ್ತಯಗತಂ ಹೋತಿ, ವತ್ತಮಾನಂ ಹೋತಿ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ। ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ।

    Tatrāyaṃ vacanattho – pubbantato uddhaṃ uppādādiabhimukhaṃ pannanti uppannaṃ. ‘Uppanna’-saddo panesa atīte paṭiladdhe samuṭṭhite avikkhambhite asamucchinne khaṇattayagateti anekesu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘tena kho pana, bhikkhave, samayena kakusandho bhagavā arahaṃ sammāsambuddho loke uppanno’’ti (saṃ. ni. 2.143) ettha atīte āgato. ‘‘Āyasmato ānandassa atirekacīvaraṃ uppannaṃ hotī’’ti (pārā. 461) ettha paṭiladdhe. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, uppannaṃ mahāmeghaṃ tamenaṃ mahāvāto antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.157) ettha samuṭṭhite. ‘‘Uppannaṃ gamiyacittaṃ duppaṭivinodanīyaṃ (a. ni. 5.160; pari. 325); uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antaradhāpetī’’ti (pārā. 165) ettha avikkhambhite. ‘‘Ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.156-157) ettha asamucchinne. ‘‘Uppajjamānaṃ uppannanti? Āmantā’’ti (yama. 2.cittayamaka.81) ettha khaṇattayagate. Svāyamidhāpi khaṇattayagateva daṭṭhabbo. Tasmā ‘uppannaṃ hotī’ti ettha khaṇattayagataṃ hoti, vattamānaṃ hoti, paccuppannaṃ hotīti. Ayaṃ saṅkhepattho.

    ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ ಚೇತಂ ದೇಸನಾಸೀಸಮೇವ। ನ ಪನ ಚಿತ್ತಂ ಏಕಕಮೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ರಾಜಾ ಆಗತೋತಿ ವುತ್ತೇ ನ ಪರಿಸಂ ಪಹಾಯ ಏಕಕೋವ ಆಗತೋ, ರಾಜಪರಿಸಾಯ ಪನ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ಆಗತೋತಿ ಪಞ್ಞಾಯತಿ , ಏವಮಿದಮ್ಪಿ ಪರೋಪಣ್ಣಾಸಕುಸಲಧಮ್ಮೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಟ್ಠೇನ ಪನ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ’’ಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ।

    Cittaṃ uppannaṃ hotīti cetaṃ desanāsīsameva. Na pana cittaṃ ekakameva uppajjati. Tasmā yathā rājā āgatoti vutte na parisaṃ pahāya ekakova āgato, rājaparisāya pana saddhiṃyeva āgatoti paññāyati , evamidampi paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva uppannanti veditabbaṃ. Pubbaṅgamaṭṭhena pana ‘‘cittaṃ uppannaṃ hoti’’cceva vuttaṃ.

    ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮಞ್ಹಿ ಪತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಧುರಂ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಹೋತಿ। ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಂ ಪತ್ವಾ ಪಞ್ಞಾ ಜೇಟ್ಠಿಕಾ ಪಞ್ಞಾ ಧುರಾ ಪಞ್ಞಾ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ। ತೇನೇವ ಭಗವಾ ವಿನಯಪರಿಯಾಯಂ ಪತ್ವಾ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛನ್ತೋ ‘ಕಿಂಫಸ್ಸೋಸಿ, ಕಿಂವೇದನೋಸಿ, ಕಿಂಸಞ್ಞೋಸಿ, ಕಿಂಚೇತನೋಸೀ’ತಿ ಅಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ‘‘ಕಿಂಚಿತ್ತೋ ತ್ವಂ ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿ ಚಿತ್ತಮೇವ ಧುರಂ ಕತ್ವಾ ಪುಚ್ಛತಿ। ‘‘ಅಥೇಯ್ಯಚಿತ್ತೋ ಅಹಂ ಭಗವಾ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತೇ ‘ಅನಾಪತ್ತಿ ಅಥೇಯ್ಯಫಸ್ಸಸ್ಸಾ’ತಿಆದೀನಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಅನಾಪತ್ತಿ ಭಿಕ್ಖು ಅಥೇಯ್ಯಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವದತಿ।

    Lokiyadhammañhi patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti. Lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā paññā dhurā paññā pubbaṅgamā. Teneva bhagavā vinayapariyāyaṃ patvā pañhaṃ pucchanto ‘kiṃphassosi, kiṃvedanosi, kiṃsaññosi, kiṃcetanosī’ti apucchitvā ‘‘kiṃcitto tvaṃ bhikkhū’’ti cittameva dhuraṃ katvā pucchati. ‘‘Atheyyacitto ahaṃ bhagavā’’ti ca vutte ‘anāpatti atheyyaphassassā’tiādīni avatvā ‘‘anāpatti bhikkhu atheyyacittassā’’ti vadati.

    ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ವಿನಯಪರಿಯಾಯಂ, ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಲೋಕಿಯದೇಸನಂ ದೇಸೇನ್ತೋ ಚಿತ್ತಮೇವ ಧುರಂ ಕತ್ವಾ ದೇಸೇತಿ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ ಅಕುಸಲಭಾಗಿಯಾ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖಿಕಾ ಸಬ್ಬೇತೇ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ। ಮನೋ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ’’ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೫೬)।

    Na kevalañca vinayapariyāyaṃ, aññampi lokiyadesanaṃ desento cittameva dhuraṃ katvā deseti. Yathāha – ‘‘ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā akusalapakkhikā sabbete manopubbaṅgamā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjati’’ (a. ni. 1.56).

    ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ, ಮನೋಸೇಟ್ಠಾ ಮನೋಮಯಾ।

    ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

    ಮನಸಾ ಚೇ ಪದುಟ್ಠೇನ, ಭಾಸತಿ ವಾ ಕರೋತಿ ವಾ।

    Manasā ce paduṭṭhena, bhāsati vā karoti vā;

    ತತೋ ನಂ ದುಕ್ಖಮನ್ವೇತಿ, ಚಕ್ಕಂವ ವಹತೋ ಪದಂ॥

    Tato naṃ dukkhamanveti, cakkaṃva vahato padaṃ.

    ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ, ಮನೋಸೇಟ್ಠಾ ಮನೋಮಯಾ।

    ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

    ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನ, ಭಾಸತಿ ವಾ ಕರೋತಿ ವಾ।

    Manasā ce pasannena, bhāsati vā karoti vā;

    ತತೋ ನಂ ಸುಖಮನ್ವೇತಿ, ಛಾಯಾವ ಅನಪಾಯಿನೀ’’॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೧,೨)।

    Tato naṃ sukhamanveti, chāyāva anapāyinī’’. (dha. pa. 1,2);

    ‘‘ಚಿತ್ತೇನ ನೀಯತಿ ಲೋಕೋ, ಚಿತ್ತೇನ ಪರಿಕಸ್ಸತಿ।

    ‘‘Cittena nīyati loko, cittena parikassati;

    ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಧಮ್ಮಸ್ಸ, ಸಬ್ಬೇವ ವಸಮನ್ವಗೂ’’॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೬೨)।

    Cittassa ekadhammassa, sabbeva vasamanvagū’’. (saṃ. ni. 1.62);

    ‘‘ಚಿತ್ತಸಂಕಿಲೇಸಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸನ್ತಿ ಚಿತ್ತವೋದಾನಾ ವಿಸುಜ್ಝನ್ತಿ’’ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೦೦);

    ‘‘Cittasaṃkilesā, bhikkhave, sattā saṃkilissanti cittavodānā visujjhanti’’ (saṃ. ni. 3.100);

    ‘‘ಪಭಸ್ಸರಮಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಿತ್ತಂ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಆಗನ್ತುಕೇಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠಂ’’ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೪೯);

    ‘‘Pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhaṃ’’ (a. ni. 1.49);

    ‘‘ಚಿತ್ತೇ , ಗಹಪತಿ, ಅರಕ್ಖಿತೇ ಕಾಯಕಮ್ಮಮ್ಪಿ ಅರಕ್ಖಿತಂ ಹೋತಿ, ವಚೀಕಮ್ಮಮ್ಪಿ ಅರಕ್ಖಿತಂ ಹೋತಿ, ಮನೋಕಮ್ಮಮ್ಪಿ ಅರಕ್ಖಿತಂ ಹೋತಿ; ಚಿತ್ತೇ, ಗಹಪತಿ, ರಕ್ಖಿತೇ…ಪೇ॰… ಚಿತ್ತೇ, ಗಹಪತಿ, ಬ್ಯಾಪನ್ನೇ…ಪೇ॰… ಚಿತ್ತೇ, ಗಹಪತಿ, ಅಬ್ಯಾಪನ್ನೇ…ಪೇ॰… ಚಿತ್ತೇ, ಗಹಪತಿ, ಅವಸ್ಸುತೇ…ಪೇ॰… ಚಿತ್ತೇ, ಗಹಪತಿ, ಅನವಸ್ಸುತೇ ಕಾಯಕಮ್ಮಮ್ಪಿ ಅನವಸ್ಸುತಂ ಹೋತಿ, ವಚೀಕಮ್ಮಮ್ಪಿ ಅನವಸ್ಸುತಂ ಹೋತಿ, ಮನೋಕಮ್ಮಮ್ಪಿ ಅನವಸ್ಸುತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೧೦)।

    ‘‘Citte , gahapati, arakkhite kāyakammampi arakkhitaṃ hoti, vacīkammampi arakkhitaṃ hoti, manokammampi arakkhitaṃ hoti; citte, gahapati, rakkhite…pe… citte, gahapati, byāpanne…pe… citte, gahapati, abyāpanne…pe… citte, gahapati, avassute…pe… citte, gahapati, anavassute kāyakammampi anavassutaṃ hoti, vacīkammampi anavassutaṃ hoti, manokammampi anavassutaṃ hotī’’ti (a. ni. 3.110).

    ಏವಂ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮಂ ಪತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಹೋತಿ, ಚಿತ್ತಂ ಧುರಂ ಹೋತಿ, ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಇಮೇಸು ಪನ ಸುತ್ತೇಸು ಏಕಂ ವಾ ದ್ವೇ ವಾ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಸುತ್ತಾನುರಕ್ಖಣತ್ಥಾಯ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಗಹಿತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।

    Evaṃ lokiyadhammaṃ patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ hoti, cittaṃ dhuraṃ hoti, cittaṃ pubbaṅgamaṃ hotīti veditabbaṃ. Imesu pana suttesu ekaṃ vā dve vā aggahetvā suttānurakkhaṇatthāya sabbānipi gahitānīti veditabbāni.

    ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಂ ಪುಚ್ಛನ್ತೋ ಪನ ‘ಕತರಫಸ್ಸಂ ಅಧಿಗತೋಸಿ, ಕತರವೇದನಂ ಕತರಸಞ್ಞಂ ಕತರಚೇತನಂ ಕತರಚಿತ್ತ’ನ್ತಿ ಅಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ, ‘ಕತರಪಞ್ಞಂ ತ್ವಂ ಭಿಕ್ಖು ಅಧಿಗತೋ’ಸಿ, ‘ಕಿಂ ಪಠಮಂ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಂ, ಉದಾಹು ದುತಿಯಂ…ಪೇ॰… ತತಿಯಂ…ಪೇ॰… ಚತುತ್ಥಂ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಂ ಅಧಿಗತೋ’ತಿ ಪಞ್ಞಂ ಜೇಟ್ಠಿಕಂ ಪಞ್ಞಂ ಧುರಂ ಕತ್ವಾ ಪುಚ್ಛತಿ। ಪಞ್ಞುತ್ತರಾ ಸಬ್ಬೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನ ಪರಿಹಾಯನ್ತಿ। ಪಞ್ಞಾ ಪನ ಕಿಮತ್ಥಿಯಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೫೧)? ‘‘ಪಞ್ಞವತೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಸಾವಕಸ್ಸ ತದನ್ವಯಾ ಸದ್ಧಾ ಸಣ್ಠಾತಿ, ತದನ್ವಯಂ ವೀರಿಯಂ ಸಣ್ಠಾತಿ, ತದನ್ವಯಾ ಸತಿ ಸಣ್ಠಾತಿ, ತದನ್ವಯೋ ಸಮಾಧಿ ಸಣ್ಠಾತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೫೧೫) ಏವಮಾದೀನಿ ಪನೇತ್ಥ ಸುತ್ತಾನಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ। ಇತಿ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಂ ಪತ್ವಾ ಪಞ್ಞಾ ಜೇಟ್ಠಿಕಾ ಹೋತಿ ಪಞ್ಞಾ ಧುರಾ ಪಞ್ಞಾ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಯಂ ಪನ ಲೋಕಿಯದೇಸನಾ। ತಸ್ಮಾ ಚಿತ್ತಂ ಧುರಂ ಕತ್ವಾ ದೇಸೇನ್ತೋ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಆಹ।

    Lokuttaradhammaṃ pucchanto pana ‘kataraphassaṃ adhigatosi, kataravedanaṃ katarasaññaṃ kataracetanaṃ kataracitta’nti apucchitvā, ‘katarapaññaṃ tvaṃ bhikkhu adhigato’si, ‘kiṃ paṭhamaṃ maggapaññaṃ, udāhu dutiyaṃ…pe… tatiyaṃ…pe… catutthaṃ maggapaññaṃ adhigato’ti paññaṃ jeṭṭhikaṃ paññaṃ dhuraṃ katvā pucchati. Paññuttarā sabbe kusalā dhammā na parihāyanti. Paññā pana kimatthiyā (ma. ni. 1.451)? ‘‘Paññavato, bhikkhave, ariyasāvakassa tadanvayā saddhā saṇṭhāti, tadanvayaṃ vīriyaṃ saṇṭhāti, tadanvayā sati saṇṭhāti, tadanvayo samādhi saṇṭhātī’’ti (saṃ. ni. 5.515) evamādīni panettha suttāni daṭṭhabbāni. Iti lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā hoti paññā dhurā paññā pubbaṅgamāti veditabbā. Ayaṃ pana lokiyadesanā. Tasmā cittaṃ dhuraṃ katvā desento ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti āha.

    ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತನ್ತಿ ಸಾತಮಧುರವೇದಯಿತಸಙ್ಖಾತೇನ ಸೋಮನಸ್ಸೇನ ಸಹ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಭಾವಂ ಗತಂ। ಅಯಂ ಪನ ‘ಸಹಗತ’-ಸದ್ದೋ ತಬ್ಭಾವೇ ವೋಕಿಣ್ಣೇ ನಿಸ್ಸಯೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸಂಸಟ್ಠೇತಿ ಇಮೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಯಾಯಂ ತಣ್ಹಾ ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕಾ ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೦೩) ತಬ್ಭಾವೇ ವೇದಿತಬ್ಬೋ; ನನ್ದಿರಾಗಭೂತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಯಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೀಮಂಸಾ ಕೋಸಜ್ಜಸಹಗತಾ ಕೋಸಜ್ಜಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೮೩೨) ವೋಕಿಣ್ಣೇ ವೇದಿತಬ್ಬೋ; ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇನ ಕೋಸಜ್ಜೇನ ವೋಕಿಣ್ಣಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೨೩೮) ನಿಸ್ಸಯೇ ವೇದಿತಬ್ಬೋ; ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಲಾಭೀ ಹೋತಿ ರೂಪಸಹಗತಾನಂ ವಾ ಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಅರೂಪಸಹಗತಾನಂ ವಾ’’ತಿ (ಪು॰ ಪ॰ ೩-೫) ಆರಮ್ಮಣೇ; ವೇದಿತಬ್ಬೋ ರೂಪಾರೂಪಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಇದಂ ಸುಖಂ ಇಮಾಯ ಪೀತಿಯಾ ಸಹಗತಂ ಹೋತಿ ಸಹಜಾತಂ ಸಂಸಟ್ಠಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೫೭೮) ಸಂಸಟ್ಠೇ। ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದೇ ಅಯಮೇವತ್ಥೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಸೋಮನಸ್ಸಸಂಸಟ್ಠಞ್ಹಿ ಇಧ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।

    Somanassasahagatanti sātamadhuravedayitasaṅkhātena somanassena saha ekuppādādibhāvaṃ gataṃ. Ayaṃ pana ‘sahagata’-saddo tabbhāve vokiṇṇe nissaye ārammaṇe saṃsaṭṭheti imesu atthesu dissati. Tattha ‘‘yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā nandirāgasahagatā’’ti (vibha. 203) tabbhāve veditabbo; nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) vokiṇṇe veditabbo; antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) nissaye veditabbo; aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā’’ti (pu. pa. 3-5) ārammaṇe; veditabbo rūpārūpārammaṇānanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) saṃsaṭṭhe. Imasmimpi pade ayamevattho adhippeto. Somanassasaṃsaṭṭhañhi idha somanassasahagatanti vuttaṃ.

    ‘ಸಂಸಟ್ಠ’-ಸದ್ದೋಪಿ ಚೇಸ ಸದಿಸೇ ಅವಸ್ಸುತೇ ಮಿತ್ತಸನ್ಥವೇ ಸಹಜಾತೇತಿ ಬಹೂಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ‘‘ಕಿಸೇ ಥೂಲೇ ವಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಸಂಸಟ್ಠಾ ಯೋಜಿತಾ ಹಯಾ’’ತಿ (ಜಾ॰ ೨.೨೨.೭೦) ಏತ್ಥ ಸದಿಸೇ ಆಗತೋ। ‘‘ಸಂಸಟ್ಠಾವ ತುಮ್ಹೇ ಅಯ್ಯೇ ವಿಹರಥಾ’’ತಿ (ಪಾಚಿ॰ ೭೨೭) ಅವಸ್ಸುತೇ। ‘‘ಗಿಹಿ ಸಂಸಟ್ಠೋ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೩) ಮಿತ್ತಸನ್ಥವೇ। ‘‘ಇದಂ ಸುಖಂ ಇಮಾಯ ಪೀತಿಯಾ ಸಹಗತಂ ಹೋತಿ ಸಹಜಾತಂ ಸಂಸಟ್ಠಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಸಹಜಾತೇ। ಇಧಾಪಿ ಸಹಜಾತೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ತತ್ಥ ‘ಸಹಗತಂ’ ಅಸಹಜಾತಂ ಅಸಂಸಟ್ಠಂ ಅಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ಸಹಜಾತಂ ಪನ ಸಂಸಟ್ಠಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಹೋತಿಪಿ, ನ ಹೋತಿಪಿ । ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಹಿ ಏಕತೋ ಜಾತೇಸು ರೂಪಂ ಅರೂಪೇನ ಸಹಜಾತಂ ಹೋತಿ, ನ ಸಂಸಟ್ಠಂ, ನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ; ತಥಾ ಅರೂಪಂ ರೂಪೇನ; ರೂಪಞ್ಚ ರೂಪೇನ; ಅರೂಪಂ ಪನ ಅರೂಪೇನ ಸದ್ಧಿಂ ನಿಯಮತೋವ ಸಹಗತಂ ಸಹಜಾತಂ ಸಂಸಟ್ಠಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ। ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತ’ನ್ತಿ।

    ‘Saṃsaṭṭha’-saddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajāteti bahūsu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti (jā. 2.22.70) ettha sadise āgato. ‘‘Saṃsaṭṭhāva tumhe ayye viharathā’’ti (pāci. 727) avassute. ‘‘Gihi saṃsaṭṭho viharatī’’ti (saṃ. ni. 3.3) mittasanthave. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti sahajāte. Idhāpi sahajāte adhippeto. Tattha ‘sahagataṃ’ asahajātaṃ asaṃsaṭṭhaṃ asampayuttaṃ nāma natthi. Sahajātaṃ pana saṃsaṭṭhaṃ sampayuttaṃ hotipi, na hotipi . Rūpārūpadhammesu hi ekato jātesu rūpaṃ arūpena sahajātaṃ hoti, na saṃsaṭṭhaṃ, na sampayuttaṃ; tathā arūpaṃ rūpena; rūpañca rūpena; arūpaṃ pana arūpena saddhiṃ niyamatova sahagataṃ sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttameva hotīti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘somanassasahagata’nti.

    ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತನ್ತಿ ಞಾಣೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ, ಸಮಂ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಪ್ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ ತಂ ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾಯ ವೇದನಾತ್ತಿಕೇ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ತಸ್ಮಾ ಏಕುಪ್ಪಾದಾ ಏಕನಿರೋಧಾ ಏಕವತ್ಥುಕಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾತಿ ಇಮಿನಾ ಲಕ್ಖಣೇನೇತಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಉಕ್ಕಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೋ ಚೇಸ। ಅರೂಪೇ ಪನ ವಿನಾಪಿ ಏಕವತ್ಥುಕಭಾವಂ ಸಮ್ಪಯೋಗೋ ಲಬ್ಭತಿ।

    Ñāṇasampayuttanti ñāṇena sampayuttaṃ, samaṃ ekuppādādippakārehi yuttanti attho. Yaṃ panettha vattabbaṃ siyā taṃ mātikāvaṇṇanāya vedanāttike vuttanayameva. Tasmā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇāti iminā lakkhaṇenetaṃ sampayuttanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhaniddeso cesa. Arūpe pana vināpi ekavatthukabhāvaṃ sampayogo labbhati.

    ಏತ್ತಾವತಾ ಕಿಂ ಕಥಿತಂ? ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲೇಸು ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ ತಿಹೇತುಕಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ ಮಹಾಚಿತ್ತಂ ಕಥಿತಂ। ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ ಹಿ ಅನಿಯಮಿತಪುಚ್ಛಾಯ ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲಂ ಗಹಿತಂ। ‘ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’ತಿ ವಚನೇನ ಪನ ತೇಭೂಮಕಂ ಕುಸಲಂ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ, ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಮೇವ ಗಹಿತಂ। ‘ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತ’ನ್ತಿ ವಚನೇನ ತತೋ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಂ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಮೇವ ಗಹಿತಂ। ‘ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತ’ನ್ತಿ ವಚನೇನ ತತೋ ದುವಿಧಂ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ ದ್ವೇ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನೇವ ಗಹಿತಾನಿ। ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವೋ ಪನ ಅನಾಭಟ್ಠತಾಯೇವ ನ ಗಹಿತೋ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ನ ಗಹಿತೋ, ಪರತೋ ಪನ ‘ಸಸಙ್ಖಾರೇನಾ’ತಿ ವಚನತೋ ಇಧ ‘ಅಸಙ್ಖಾರೇನಾ’ತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಹಿ ಆದಿತೋವ ಇದಂ ಮಹಾಚಿತ್ತಂ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾವ ಇಮಂ ದೇಸನಂ ಆರಭೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Ettāvatā kiṃ kathitaṃ? Kāmāvacarakusalesu somanassasahagataṃ tihetukaṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ kathitaṃ. ‘‘Katame dhammā kusalā’’ti hi aniyamitapucchāya catubhūmakakusalaṃ gahitaṃ. ‘Kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’ti vacanena pana tebhūmakaṃ kusalaṃ pariccajitvā, aṭṭhavidhaṃ kāmāvacarakusalameva gahitaṃ. ‘Somanassasahagata’nti vacanena tato catubbidhaṃ upekkhāsahagataṃ pariccajitvā catubbidhaṃ somanassasahagatameva gahitaṃ. ‘Ñāṇasampayutta’nti vacanena tato duvidhaṃ ñāṇavippayuttaṃ pariccajitvā dve ñāṇasampayuttāneva gahitāni. Asaṅkhārikabhāvo pana anābhaṭṭhatāyeva na gahito. Kiñcāpi na gahito, parato pana ‘sasaṅkhārenā’ti vacanato idha ‘asaṅkhārenā’ti avuttepi asaṅkhārikabhāvo veditabbo. Sammāsambuddho hi āditova idaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassetuṃ niyametvāva imaṃ desanaṃ ārabhīti evamettha sanniṭṭhānaṃ katanti veditabbaṃ.

    ಇದಾನಿ ತಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಆರಮ್ಮಣತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾತಿಆದಿಮಾಹ। ಭಗವಾ ಹಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ವತ್ಥುನಾ ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ, ಆರಮ್ಮಣೇನ ವಾ, ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ವಾ, ಸರಸಭಾವೇನ ವಾ। ‘‘ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸೋ…ಪೇ॰… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋ; ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ವೇದನಾ…ಪೇ॰… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ವೇದನಾ; ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ॰… ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಹಿ ವತ್ಥುನಾ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ‘‘ರೂಪಸಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಸಞ್ಞಾ, ರೂಪಸಞ್ಚೇತನಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಸಞ್ಚೇತನಾ’’ತಿಆದೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇನ। ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ…ಪೇ॰… ಮನಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೬೦) ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣೇಹಿ। ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧) ಸರಸಭಾವೇನ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಠಾನೇ ಆರಮ್ಮಣೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ’ ವಾತಿಆದಿಮಾಹ।

    Idāni tameva cittaṃ ārammaṇato dassetuṃ rūpārammaṇaṃ vātiādimāha. Bhagavā hi arūpadhammaṃ dassento vatthunā vā dasseti, ārammaṇena vā, vatthārammaṇehi vā, sarasabhāvena vā. ‘‘Cakkhusamphasso…pe… manosamphasso; cakkhusamphassajā vedanā…pe… manosamphassajā vedanā; cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇa’’ntiādīsu hi vatthunā arūpadhammā dassitā. ‘‘Rūpasaññā…pe… dhammasaññā, rūpasañcetanā…pe… dhammasañcetanā’’tiādīsu ārammaṇena. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.60) vatthārammaṇehi. ‘‘Avijjāpaccayā , bhikkhave, saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’ntiādīsu (saṃ. ni. 2.1) sarasabhāvena arūpadhammā dassitā. Imasmiṃ pana ṭhāne ārammaṇena dassento ‘rūpārammaṇaṃ’ vātiādimāha.

    ತತ್ಥ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ರೂಪಮೇವ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ। ದ್ವಿಸಮುಟ್ಠಾನೋ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಸದ್ದೋವ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಂ। ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನೋ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಗನ್ಧೋವ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ। ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನೋ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ರಸೋವ ರಸಾರಮ್ಮಣಂ। ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಮೇವ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ। ಏಕಸಮುಟ್ಠಾನಾ ದ್ವಿಸಮುಟ್ಠಾನಾ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ ನಕುತೋಚಿಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ, ತಥಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾ ಚ, ವುತ್ತಾವಸೇಸಾ ಚಿತ್ತಗೋಚರಸಙ್ಖಾತಾ ಧಮ್ಮಾಯೇವ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ। ಯೇ ಪನ ಅನಾಪಾಥಗತಾ ರೂಪಾದಯೋಪಿ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಮಿಚ್ಚೇವ ವದನ್ತಿ ತೇ ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತೇನ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Tattha catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ rūpameva rūpārammaṇaṃ. Dvisamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno saddova saddārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno gandhova gandhārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno rasova rasārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ phoṭṭhabbameva phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Ekasamuṭṭhānā dvisamuṭṭhānā tisamuṭṭhānā catusamuṭṭhānā nakutocisamuṭṭhānā atītānāgatapaccuppannā cittacetasikā, tathā navattabbā ca, vuttāvasesā cittagocarasaṅkhātā dhammāyeva dhammārammaṇaṃ. Ye pana anāpāthagatā rūpādayopi dhammārammaṇamicceva vadanti te iminā suttena paṭikkhipitabbā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಇಮೇಸಂ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ನಾನಾವಿಸಯಾನಂ ನಾನಾಗೋಚರಾನಂ ನ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಗೋಚರವಿಸಯಂ ಪಚ್ಚನುಭೋನ್ತಾನಂ ಮನೋ ಪಟಿಸರಣಂ ಮನೋ ನೇಸಂ ಗೋಚರವಿಸಯಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೫೫)।

    ‘‘Imesaṃ kho, āvuso, pañcannaṃ indriyānaṃ nānāvisayānaṃ nānāgocarānaṃ na aññamaññassa gocaravisayaṃ paccanubhontānaṃ mano paṭisaraṇaṃ mano nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti (ma. ni. 1.455).

    ಏತೇಸಞ್ಹಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾದೀನಿ ಗೋಚರವಿಸಯೋ ನಾಮ। ತಾನಿ ಮನೇನ ಪಚ್ಚನುಭವಿಯಮಾನಾನಿಪಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾದೀನಿಯೇವಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ। ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಾದೀನಞ್ಚ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣತ್ತಾಪಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋಯೇವ ಹೋತಿ। ಅನಾಪಾಥಗತಾನೇವ ಹಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾದೀನಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಆದೀನಂ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ, ನ ಚ ತಾನಿ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಭವನ್ತೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಆರಮ್ಮಣವವತ್ಥಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Etesañhi rūpārammaṇādīni gocaravisayo nāma. Tāni manena paccanubhaviyamānānipi rūpārammaṇādīniyevāti ayamattho siddho hoti. Dibbacakkhuñāṇādīnañca rūpādiārammaṇattāpi ayamattho siddhoyeva hoti. Anāpāthagatāneva hi rūpārammaṇādīni dibbacakkhuādīnaṃ ārammaṇāni, na ca tāni dhammārammaṇāni bhavantīti vuttanayeneva ārammaṇavavatthānaṃ veditabbaṃ.

    ತತ್ಥ ಏಕೇಕಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ದ್ವೀಸು ದ್ವೀಸು ದ್ವಾರೇಸು ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ। ರೂಪಾರಮ್ಮಣಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಂ ಘಟ್ಟೇತ್ವಾ ತಙ್ಖಣಞ್ಞೇವ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ; ಭವಙ್ಗಚಲನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸದ್ದಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಯಥಾ ಹಿ ಸಕುಣೋ ಆಕಾಸೇನಾಗನ್ತ್ವಾ ರುಕ್ಖಗ್ಗೇ ನಿಲೀಯಮಾನೋವ ರುಕ್ಖಸಾಖಞ್ಚ ಘಟ್ಟೇತಿ, ಛಾಯಾ ಚಸ್ಸ ಪಥವಿಯಂ ಪಟಿಹಞ್ಞತಿ ಸಾಖಾಘಟ್ಟನಛಾಯಾಫರಣಾನಿ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಏಕಕ್ಖಣೇಯೇವ ಭವನ್ತಿ, ಏವಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನರೂಪಾದೀನಂ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಿಘಟ್ಟನಞ್ಚ ಭವಙ್ಗಚಲನಸಮತ್ಥತಾಯ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಗಮನಞ್ಚ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಏಕಕ್ಖಣೇಯೇವ ಹೋತಿ। ತತೋ ಭವಙ್ಗಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದೀಸು ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಆವಜ್ಜನಾದೀನಂ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಪರಿಯೋಸಾನಾನಂ ಅನನ್ತರಾ ತೇಸಂ ಆರಮ್ಮಣಾನಂ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಇದಂ ಮಹಾಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।

    Tattha ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchati. Rūpārammaṇañhi cakkhupasādaṃ ghaṭṭetvā taṅkhaṇaññeva manodvāre āpāthamāgacchati; bhavaṅgacalanassa paccayo hotīti attho. Saddagandharasaphoṭṭhabbārammaṇesupi eseva nayo. Yathā hi sakuṇo ākāsenāgantvā rukkhagge nilīyamānova rukkhasākhañca ghaṭṭeti, chāyā cassa pathaviyaṃ paṭihaññati sākhāghaṭṭanachāyāpharaṇāni apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva bhavanti, evaṃ paccuppannarūpādīnaṃ cakkhupasādādighaṭṭanañca bhavaṅgacalanasamatthatāya manodvāre āpāthagamanañca apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva hoti. Tato bhavaṅgaṃ vicchinditvā cakkhudvārādīsu uppannānaṃ āvajjanādīnaṃ voṭṭhabbanapariyosānānaṃ anantarā tesaṃ ārammaṇānaṃ aññatarasmiṃ idaṃ mahācittaṃ uppajjati.

    ಸುದ್ಧಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ಪಸಾದಘಟ್ಟನಕಿಚ್ಚಂ ನತ್ಥಿ। ಪಕತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಸುತಘಾಯಿತಸಾಯಿತಫುಟ್ಠವಸೇನೇವ ಏತಾನಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಕಥಂ? ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಕತಸುಧಾಕಮ್ಮಂ ಹರಿತಾಲಮನೋಸಿಲಾದಿವಣ್ಣವಿಚಿತ್ತಂ ಪಗ್ಗಹಿತನಾನಪ್ಪಕಾರಧಜಪಟಾಕಂ ಮಾಲಾದಾಮವಿನದ್ಧಂ ದೀಪಮಾಲಾಪರಿಕ್ಖಿತ್ತಂ ಅತಿಮನೋರಮಾಯ ಸಿರಿಯಾ ವಿರೋಚಮಾನಂ ಅಲಙ್ಕತಪಟಿಯತ್ತಂ ಮಹಾಚೇತಿಯಂ ಪದಕ್ಖಿಣಂ ಕತ್ವಾ ಸೋಳಸಸು ಪಾದಪಿಟ್ಠಿಕಾಸು ಪಞ್ಚಪತಿಟ್ಠಿತೇನ ವನ್ದಿತ್ವಾ ಅಞ್ಜಲಿಂ ಪಗ್ಗಯ್ಹ ಉಲ್ಲೋಕೇನ್ತೋ ಬುದ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ ಪೀತಿಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ। ತಸ್ಸ ಏವಂ ಚೇತಿಯಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಬುದ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ ಪೀತಿಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ಅಪರಭಾಗೇ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಗತಸ್ಸ ರತ್ತಿಟ್ಠಾನದಿವಾಟ್ಠಾನೇಸು ನಿಸಿನ್ನಸ್ಸ ಆವಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಅಲಙ್ಕತಪಟಿಯತ್ತಂ ಮಹಾಚೇತಿಯಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗತಸದಿಸಮೇವ ಹೋತಿ, ಪದಕ್ಖಿಣಂ ಕತ್ವಾ ಚೇತಿಯವನ್ದನಕಾಲೋ ವಿಯ ಹೋತಿ। ಏವಂ ತಾವ ದಿಟ್ಠವಸೇನ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ।

    Suddhamanodvāre pana pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchanti. Kathaṃ? Idhekacco katasudhākammaṃ haritālamanosilādivaṇṇavicittaṃ paggahitanānappakāradhajapaṭākaṃ mālādāmavinaddhaṃ dīpamālāparikkhittaṃ atimanoramāya siriyā virocamānaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ padakkhiṇaṃ katvā soḷasasu pādapiṭṭhikāsu pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ paggayha ullokento buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā tiṭṭhati. Tassa evaṃ cetiyaṃ passitvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ nibbattetvā aparabhāge yattha katthaci gatassa rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu nisinnassa āvajjamānassa alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ cakkhudvāre āpāthamāgatasadisameva hoti, padakkhiṇaṃ katvā cetiyavandanakālo viya hoti. Evaṃ tāva diṭṭhavasena rūpārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    ಮಧುರೇನ ಪನ ಸರೇನ ಧಮ್ಮಕಥಿಕಸ್ಸ ವಾ ಧಮ್ಮಂ ಕಥೇನ್ತಸ್ಸ, ಸರಭಾಣಕಸ್ಸ ವಾ ಸರೇನ ಭಣನ್ತಸ್ಸ ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ ಅಪರಭಾಗೇ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಆವಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಧಮ್ಮಕಥಾ ವಾ ಸರಭಞ್ಞಂ ವಾ ಸೋತದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗತಂ ವಿಯ ಹೋತಿ, ಸಾಧುಕಾರಂ ದತ್ವಾ ಸುಣನಕಾಲೋ ವಿಯ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಸುತವಸೇನ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ।

    Madhurena pana sarena dhammakathikassa vā dhammaṃ kathentassa, sarabhāṇakassa vā sarena bhaṇantassa saddaṃ sutvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa dhammakathā vā sarabhaññaṃ vā sotadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, sādhukāraṃ datvā suṇanakālo viya hoti. Evaṃ sutavasena saddārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    ಸುಗನ್ಧಂ ಪನ ಗನ್ಧಂ ವಾ ಮಾಲಂ ವಾ ಲಭಿತ್ವಾ ಆಸನೇ ವಾ ಚೇತಿಯೇ ವಾ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಪೂಜಂ ಕತ್ವಾ ಅಪರಭಾಗೇ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಆವಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ತಂ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ ಘಾನದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗತಂ ವಿಯ ಹೋತಿ, ಪೂಜಾಕರಣಕಾಲೋ ವಿಯ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಘಾಯಿತವಸೇನ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ।

    Sugandhaṃ pana gandhaṃ vā mālaṃ vā labhitvā āsane vā cetiye vā gandhārammaṇena cittena pūjaṃ katvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa taṃ gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, pūjākaraṇakālo viya hoti. Evaṃ ghāyitavasena gandhārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    ಪಣೀತಂ ಪನ ಖಾದನೀಯಂ ವಾ ಭೋಜನೀಯಂ ವಾ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂವಿಭಜಿತ್ವಾ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಅಪರಭಾಗೇ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಕುದ್ರೂಸಕಾದಿಭೋಜನಂ ಲಭಿತ್ವಾ ‘ಅಸುಕಕಾಲೇ ಪಣೀತಂ ಭೋಜನಂ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂವಿಭಜಿತ್ವಾ ಪರಿಭುತ್ತ’ನ್ತಿ ಆವಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ತಂ ರಸಾರಮ್ಮಣಂ ಜಿವ್ಹಾದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗತಂ ವಿಯ ಹೋತಿ, ಪರಿಭುಞ್ಜನಕಾಲೋ ವಿಯ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಸಾಯಿತವಸೇನ ರಸಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ।

    Paṇītaṃ pana khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci kudrūsakādibhojanaṃ labhitvā ‘asukakāle paṇītaṃ bhojanaṃ sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, paribhuñjanakālo viya hoti. Evaṃ sāyitavasena rasārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    ಮುದುಕಂ ಪನ ಸುಖಸಮ್ಫಸ್ಸಂ ಮಞ್ಚಂ ವಾ ಪೀಠಂ ವಾ ಅತ್ಥರಣಪಾಪುರಣಂ ವಾ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಅಪರಭಾಗೇ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ದುಕ್ಖಸೇಯ್ಯಂ ಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ‘ಅಸುಕಕಾಲೇ ಮೇ ಮುದುಕಂ ಮಞ್ಚಪೀಠಂ ಅತ್ಥರಣಪಾವುರಣಂ ಪರಿಭುತ್ತ’ನ್ತಿ ಆವಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ತಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗತಂ ವಿಯ ಹೋತಿ। ಸುಖಸಮ್ಫಸ್ಸಂ ವೇದಯಿತಕಾಲೋ ವಿಯ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಫುಟ್ಠವಸೇನ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ। ಏವಂ ಸುದ್ಧಮನೋದ್ವಾರೇ ಪಸಾದಘಟ್ಟನಕಿಚ್ಚಂ ನತ್ಥಿ। ಪಕತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಸುತಘಾಯಿತಸಾಯಿತಫುಟ್ಠವಸೇನೇವ ಏತಾನಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।

    Mudukaṃ pana sukhasamphassaṃ mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā attharaṇapāpuraṇaṃ vā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci dukkhaseyyaṃ kappetvā ‘asukakāle me mudukaṃ mañcapīṭhaṃ attharaṇapāvuraṇaṃ paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti. Sukhasamphassaṃ vedayitakālo viya hoti. Evaṃ phuṭṭhavasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Evaṃ suddhamanodvāre pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchantīti veditabbāni.

    ಇದಾನಿ ಪಕತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಾದೀನಂ ವಸೇನ ಆಪಾಥಗಮನೇ ಅಯಮಪರೋಪಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಮುತ್ತಕೋ ನಯೋ ಹೋತಿ। ದಿಟ್ಠಂ ಸುತಂ ಉಭಯಸಮ್ಬನ್ಧನ್ತಿ ಇಮೇ ತಾವ ದಿಟ್ಠಾದಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತತ್ಥ ‘ದಿಟ್ಠಂ’ ನಾಮ ಪಞ್ಚದ್ವಾರವಸೇನ ಗಹಿತಪುಬ್ಬಂ। ‘ಸುತ’ನ್ತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ಅದಿಸ್ವಾ ಅನುಸ್ಸವವಸೇನ ಗಹಿತಾ ರೂಪಾದಯೋವ। ತೇಹಿ ದ್ವೀಹಿಪಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ‘ಉಭಯಸಮ್ಬನ್ಧಂ’ ನಾಮ। ಇತಿ ಇಮೇಸಮ್ಪಿ ದಿಟ್ಠಾದೀನಂ ವಸೇನ ಏತಾನಿ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠವಸೇನ ತಾವ ಆಪಾಥಗಮನಂ ಹೇಟ್ಠಾ ಪಞ್ಚಹಿ ನಯೇಹಿ ವುತ್ತಮೇವ।

    Idāni pakatiyā diṭṭhādīnaṃ vasena āpāthagamane ayamaparopi aṭṭhakathāmuttako nayo hoti. Diṭṭhaṃ sutaṃ ubhayasambandhanti ime tāva diṭṭhādayo veditabbā. Tattha ‘diṭṭhaṃ’ nāma pañcadvāravasena gahitapubbaṃ. ‘Suta’nti paccakkhato adisvā anussavavasena gahitā rūpādayova. Tehi dvīhipi sambandhaṃ ‘ubhayasambandhaṃ’ nāma. Iti imesampi diṭṭhādīnaṃ vasena etāni manodvāre āpāthamāgacchantīti veditabbāni. Tattha diṭṭhavasena tāva āpāthagamanaṃ heṭṭhā pañcahi nayehi vuttameva.

    ಏಕಚ್ಚೋ ಪನ ಸುಣಾತಿ – ‘ಭಗವತೋ ಪುಞ್ಞಾತಿಸಯನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಏವರೂಪಂ ನಾಮ ರೂಪಂ, ಅತಿಮಧುರೋ ಸದ್ದೋ, ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಪದೇಸೇ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಪುಪ್ಫಾನಂ ಅತಿಮನುಞ್ಞೋ ಗನ್ಧೋ, ಕೇಸಞ್ಚಿ ಫಲಾನಂ ಅತಿಮಧುರೋ ರಸೋ, ಕೇಸಞ್ಚಿ ಪಾವುರಣಾದೀನಂ ಅತಿಸುಖೋ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ’ತಿ। ತಸ್ಸ, ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಿಘಟ್ಟನಂ ವಿನಾ, ಸುತಮತ್ತಾನೇವ ತಾನಿ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಅಥಸ್ಸ ತಂ ಚಿತ್ತಂ ತಸ್ಮಿಂ ರೂಪೇ ವಾ ಸದ್ದೇ ವಾ ಪಸಾದವಸೇನ ಗನ್ಧಾದೀಸು ಅರಿಯಾನಂ ದಾತುಕಾಮತಾವಸೇನ ಅಞ್ಞೇಹಿ ದಿನ್ನೇಸು ಅನುಮೋದನಾವಸೇನ ವಾ ಪವತ್ತತಿ। ಏವಂ ಸುತವಸೇನ ಏತಾನಿ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ।

    Ekacco pana suṇāti – ‘bhagavato puññātisayanibbattaṃ evarūpaṃ nāma rūpaṃ, atimadhuro saddo, kismiñci padese kesañci pupphānaṃ atimanuñño gandho, kesañci phalānaṃ atimadhuro raso, kesañci pāvuraṇādīnaṃ atisukho samphasso’ti. Tassa, cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā, sutamattāneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa taṃ cittaṃ tasmiṃ rūpe vā sadde vā pasādavasena gandhādīsu ariyānaṃ dātukāmatāvasena aññehi dinnesu anumodanāvasena vā pavattati. Evaṃ sutavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.

    ಅಪರೇನ ಪನ ಯಥಾವುತ್ತಾನಿ ರೂಪಾದೀನಿ ದಿಟ್ಠಾನಿ ವಾ ಸುತಾನಿ ವಾ ಹೋನ್ತಿ। ತಸ್ಸ ‘ಈದಿಸಂ ರೂಪಂ ಆಯತಿಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಬುದ್ಧಸ್ಸಾಪಿ ಭವಿಸ್ಸತೀ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಿಘಟ್ಟನಂ ವಿನಾ ದಿಟ್ಠಸುತಸಮ್ಬನ್ಧೇನೇವ ತಾನಿ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಅಥಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತೇಸು ಅಞ್ಞತರಾರಮ್ಮಣಂ ಇದಂ ಮಹಾಚಿತ್ತಂ ಪವತ್ತತಿ। ಏವಂ ಉಭಯಸಮ್ಬನ್ಧವಸೇನ ಏತಾನಿ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ।

    Aparena pana yathāvuttāni rūpādīni diṭṭhāni vā sutāni vā honti. Tassa ‘īdisaṃ rūpaṃ āyatiṃ uppajjanakabuddhassāpi bhavissatī’tiādinā nayena cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā diṭṭhasutasambandheneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa heṭṭhā vuttanayeneva tesu aññatarārammaṇaṃ idaṃ mahācittaṃ pavattati. Evaṃ ubhayasambandhavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.

    ಇದಮ್ಪಿ ಚ ಮುಖಮತ್ತಮೇವ। ಸದ್ಧಾರುಚಿಆಕಾರಪರಿವಿತಕ್ಕದಿಟ್ಠಿನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತಿಆದೀನಂ ಪನ ವಸೇನ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಏತೇಸಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಗಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಮೇವ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏವಂ ಆಪಾಥಂ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾನಿ ಭೂತಾನಿಪಿ ಹೋನ್ತಿ ಅಭೂತಾನಿಪಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಯಂ ನಯೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ನ ಗಹಿತೋ। ಏವಂ ಏಕೇಕಾರಮ್ಮಣಂ ಜವನಂ ದ್ವೀಸು ದ್ವೀಸು ದ್ವಾರೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ರೂಪಾರಮ್ಮಣಞ್ಹಿ ಜವನಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ। ಸದ್ದಾದಿಆರಮ್ಮಣೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।

    Idampi ca mukhamattameva. Saddhāruciākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiādīnaṃ pana vasena vitthārato etesaṃ manodvāre āpāthagamanaṃ veditabbameva. Yasmā pana evaṃ āpāthaṃ āgacchantāni bhūtānipi honti abhūtānipi, tasmā ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ na gahito. Evaṃ ekekārammaṇaṃ javanaṃ dvīsu dvīsu dvāresu uppajjatīti veditabbaṃ. Rūpārammaṇañhi javanaṃ cakkhudvārepi uppajjati manodvārepi. Saddādiārammaṇesupi eseva nayo.

    ತತ್ಥ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಜವನಂ ದಾನಮಯಂ ಸೀಲಮಯಂ ಭಾವನಾಮಯನ್ತಿ ತಿವಿಧಂ ಹೋತಿ । ತೇಸು ಏಕೇಕಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಮನೋಕಮ್ಮನ್ತಿ ತಿವಿಧಮೇವ ಹೋತಿ। ಸದ್ದಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।

    Tattha manodvāre uppajjamānaṃ rūpārammaṇaṃ javanaṃ dānamayaṃ sīlamayaṃ bhāvanāmayanti tividhaṃ hoti . Tesu ekekaṃ kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammanti tividhameva hoti. Saddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇesupi eseva nayo.

    ತತ್ಥ ರೂಪಂ ತಾವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಏತಂ ಮಹಾಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ನೀಲಪೀತಲೋಹಿತೋದಾತವಣ್ಣೇಸು ಪುಪ್ಫವತ್ಥಧಾತೂಸು ಅಞ್ಞತರಂ ಸುಭನಿಮಿತ್ತಸಙ್ಖಾತಂ ಇಟ್ಠಂ ಕನ್ತಂ ಮನಾಪಂ ರಜನೀಯಂ ವಣ್ಣಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ನನು ಚೇತಂ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ ಲೋಭಸ್ಸ ವತ್ಥು? ಕಥಂ ಏತಂ ಚಿತ್ತಂ ಕುಸಲಂ ನಾಮ ಜಾತನ್ತಿ? ನಿಯಮಿತವಸೇನ ಪರಿಣಾಮಿತವಸೇನ ಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಆಭುಜಿತವಸೇನಾತಿ। ಯಸ್ಸ ಹಿ ‘ಕುಸಲಮೇವ ಮಯಾ ಕತ್ತಬ್ಬ’ನ್ತಿ ಕುಸಲಕರಣೇ ಚಿತ್ತಂ ನಿಯಮಿತಂ ಹೋತಿ, ಅಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ನಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಕುಸಲಕರಣೇಯೇವ ಪರಿಣಾಮಿತಂ, ಅಭಿಣ್ಹಕರಣೇನ ಕುಸಲಸಮುದಾಚಾರೇನೇವ ಸಮುದಾಚರಿತಂ, ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಸದ್ಧಮ್ಮಸವನಪುಬ್ಬೇಕತಪುಞ್ಞತಾದೀಹಿ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯೇಹಿ ಯೋನಿಸೋ ಚ ಆಭೋಗೋ ಪವತ್ತತಿ, ತಸ್ಸ ಇಮಿನಾ ನಿಯಮಿತವಸೇನ ಪರಿಣಾಮಿತವಸೇನ ಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಆಭುಜಿತವಸೇನ ಚ ಕುಸಲಂ ನಾಮ ಜಾತಂ ಹೋತಿ।

    Tattha rūpaṃ tāva ārammaṇaṃ katvā uppajjamānaṃ etaṃ mahākusalacittaṃ nīlapītalohitodātavaṇṇesu pupphavatthadhātūsu aññataraṃ subhanimittasaṅkhātaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ rajanīyaṃ vaṇṇaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati. Nanu cetaṃ iṭṭhārammaṇaṃ lobhassa vatthu? Kathaṃ etaṃ cittaṃ kusalaṃ nāma jātanti? Niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasenāti. Yassa hi ‘kusalameva mayā kattabba’nti kusalakaraṇe cittaṃ niyamitaṃ hoti, akusalappavattito nivattetvā kusalakaraṇeyeva pariṇāmitaṃ, abhiṇhakaraṇena kusalasamudācāreneva samudācaritaṃ, patirūpadesavāsasappurisūpanissayasaddhammasavanapubbekatapuññatādīhi ca upanissayehi yoniso ca ābhogo pavattati, tassa iminā niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasena ca kusalaṃ nāma jātaṃ hoti.

    ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪನೇತ್ಥ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಏತಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ ಜಾತಂ। ಸದ್ಧಾಬಹುಲತಾದೀನಿಪೇತ್ಥ ಕಾರಣಾನಿಯೇವ। ಅಸ್ಸದ್ಧಾನಞ್ಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠೀನಞ್ಚ ಏಕನ್ತಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಭೂತಂ ತಥಾಗತರೂಪಮ್ಪಿ ದಿಸ್ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯೇ ಚ ಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿಯಂ ಆನಿಸಂಸಂ ನ ಪಸ್ಸನ್ತಿ ತೇಸಂ ಪರೇಹಿ ಉಸ್ಸಾಹಿತಾನಂ ಕುಸಲಂ ಕರೋನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಮಾ ಸದ್ಧಾಬಹುಲತಾ ವಿಸುದ್ಧದಿಟ್ಠಿತಾ ಆನಿಸಂಸದಸ್ಸಾವಿತಾತಿ। ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಪಿಚ ಏಕಾದಸಧಮ್ಮಾ ಪೀತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ – ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸ್ಸತಿ ಸಙ್ಘಾನುಸ್ಸತಿ ಸೀಲಾನುಸ್ಸತಿ ಚಾಗಾನುಸ್ಸತಿ ದೇವತಾನುಸ್ಸತಿ ಉಪಸಮಾನುಸ್ಸತಿ ಲೂಖಪುಗ್ಗಲಪರಿವಜ್ಜನತಾ ಸಿನಿದ್ಧಪುಗ್ಗಲಸೇವನತಾ ಪಸಾದನೀಯಸುತ್ತನ್ತಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣತಾ ತದಧಿಮುತ್ತತಾತಿ । ಇಮೇಹಿಪಿ ಕಾರಣೇಹೇತ್ಥ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಇಮೇಸಂ ಪನ ವಿತ್ಥಾರೋ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೬೭ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಪಬ್ಬವಣ್ಣನಾ, ೪೬೮-೪೬೯) ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ।

    Ārammaṇavasena panettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Iṭṭhārammaṇasmiñhi uppannattā etaṃ somanassasahagataṃ jātaṃ. Saddhābahulatādīnipettha kāraṇāniyeva. Assaddhānañhi micchādiṭṭhīnañca ekantaiṭṭhārammaṇabhūtaṃ tathāgatarūpampi disvā somanassaṃ nuppajjati. Ye ca kusalappavattiyaṃ ānisaṃsaṃ na passanti tesaṃ parehi ussāhitānaṃ kusalaṃ karontānampi somanassaṃ nuppajjati. Tasmā saddhābahulatā visuddhadiṭṭhitā ānisaṃsadassāvitāti. Evampettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Apica ekādasadhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – buddhānussati dhammānussati saṅghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti . Imehipi kāraṇehettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā, 468-469) āvi bhavissati.

    ಕಮ್ಮತೋ, ಉಪಪತ್ತಿತೋ, ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕತೋ, ಕಿಲೇಸದೂರೀಭಾವತೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಪನೇತ್ಥ ಕಾರಣೇಹಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯೋ ಹಿ ಪರೇಸಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಅನವಜ್ಜಾನಿ ಸಿಪ್ಪಾಯತನಕಮ್ಮಾಯತನವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನಾನಿ ಸಿಕ್ಖಾಪೇತಿ ಧಮ್ಮಕಥಿಕಂ ಸಕ್ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ಕಥಾಪೇತಿ, ‘ಆಯತಿಂ ಪಞ್ಞವಾ ಭವಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಪತ್ಥನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರಂ ದಾನಂ ದೇತಿ, ತಸ್ಸ ಏವರೂಪಂ ಕಮ್ಮಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ಕುಸಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಅಬ್ಯಾಪಜ್ಜೇ ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ವಾಪಿ ‘‘ತಸ್ಸ ತತ್ಥ ಸುಖಿನೋ ಧಮ್ಮಪದಾ ಪಿಲವನ್ತಿ… ದನ್ಧೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತುಪ್ಪಾದೋ, ಅಥ ಸೋ ಸತ್ತೋ ಖಿಪ್ಪಂಯೇವ ವಿಸೇಸಗಾಮೀ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೯೧) ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಉಪಪತ್ತಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಕುಸಲಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಥಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಂ ಉಪಗತಾನಂ ಪಞ್ಞಾದಸಕಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಂ ನಿಸ್ಸಾಯಪಿ ಕುಸಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯೇಹಿ ಪನ ಕಿಲೇಸಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಾ ತೇಸಂ ಕಿಲೇಸದೂರೀಭಾವಂ ನಿಸ್ಸಾಯಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಕುಸಲಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –

    Kammato, upapattito, indriyaparipākato, kilesadūrībhāvatoti imehi panettha kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Yo hi paresaṃ dhammaṃ deseti anavajjāni sippāyatanakammāyatanavijjāṭṭhānāni sikkhāpeti dhammakathikaṃ sakkāraṃ katvā dhammaṃ kathāpeti, ‘āyatiṃ paññavā bhavissāmī’ti patthanaṃ paṭṭhapetvā nānappakāraṃ dānaṃ deti, tassa evarūpaṃ kammaṃ upanissāya kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Abyāpajje loke uppannassa vāpi ‘‘tassa tattha sukhino dhammapadā pilavanti… dandho, bhikkhave, satuppādo, atha so satto khippaṃyeva visesagāmī hotī’’ti (a. ni. 4.191) iminā nayena upapattiṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Tathā indriyaparipākaṃ upagatānaṃ paññādasakappattānaṃ indriyaparipākaṃ nissāyapi kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Yehi pana kilesā vikkhambhitā tesaṃ kilesadūrībhāvaṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ಯೋಗಾ ವೇ ಜಾಯತೀ ಭೂರಿ, ಅಯೋಗಾ ಭೂರಿಸಙ್ಖಯೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೨೮೨)।

    ‘‘Yogā ve jāyatī bhūri, ayogā bhūrisaṅkhayo’’ti (dha. pa. 282).

    ಏವಂ ಕಮ್ಮತೋ ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕತೋ ಕಿಲೇಸದೂರೀಭಾವತೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Evaṃ kammato upapattito indriyaparipākato kilesadūrībhāvatoti imehi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā.

    ಅಪಿಚ ಸತ್ತ ಧಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ – ಪರಿಪುಚ್ಛಕತಾ, ವತ್ಥುವಿಸದಕಿರಿಯಾ, ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮತ್ತಪಟಿಪಾದನಾ, ದುಪ್ಪಞ್ಞಪುಗ್ಗಲಪರಿವಜ್ಜನಾ, ಪಞ್ಞವನ್ತಪುಗ್ಗಲಸೇವನಾ, ಗಮ್ಭೀರಞಾಣಚರಿಯಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ, ತದಧಿಮುತ್ತತಾತಿ। ಇಮೇಹಿಪಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಇಮೇಸಂ ಪನ ವಿತ್ಥಾರೋ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೬೭ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಪಬ್ಬವಣ್ಣನಾ) ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ।

    Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – paripucchakatā, vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, duppaññapuggalaparivajjanā, paññavantapuggalasevanā, gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā, tadadhimuttatāti. Imehipi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā) āvi bhavissati.

    ಏವಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಞ್ಚೇತಂ ಅಸಙ್ಖಾರೇನ ಅಪ್ಪಯೋಗೇನ ಅನುಪಾಯಚಿನ್ತನಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಅಸಙ್ಖಾರಂ ನಾಮ ಜಾತಂ। ತಯಿದಂ ರಜನೀಯವಣ್ಣಾರಮ್ಮಣಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮೇವ ತಿವಿಧೇನ ನಿಯಮೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ – ದಾನಮಯಂ ವಾ ಹೋತಿ, ಸೀಲಮಯಂ ವಾ, ಭಾವನಾಮಯಂ ವಾ।

    Evaṃ ñāṇasampayuttaṃ hutvā uppannañcetaṃ asaṅkhārena appayogena anupāyacintanāya uppannattā asaṅkhāraṃ nāma jātaṃ. Tayidaṃ rajanīyavaṇṇārammaṇaṃ hutvā uppajjamānameva tividhena niyamena uppajjati – dānamayaṃ vā hoti, sīlamayaṃ vā, bhāvanāmayaṃ vā.

    ಕಥಂ? ಯದಾ ಹಿ ನೀಲಪೀತಲೋಹಿತೋದಾತೇಸು ಪುಪ್ಫಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಂ ಲಭಿತ್ವಾ ವಣ್ಣವಸೇನ ಆಭುಜಿತ್ವಾ ‘ವಣ್ಣದಾನಂ ಮಯ್ಹ’ನ್ತಿ ಬುದ್ಧರತನಾದೀನಿ ಪೂಜೇತಿ, ತದಾ ದಾನಮಯಂ ಹೋತಿ। ತತ್ರಿದಂ ವತ್ಥು – ಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕಸಙ್ಘಮಿತ್ತೋ ಕಿರ ಏಕಂ ಸುವಣ್ಣಖಚಿತಂ ವತ್ಥಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಇದಮ್ಪಿ ವತ್ಥಂ ಸುವಣ್ಣವಣ್ಣಂ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋಪಿ ಸುವಣ್ಣವಣ್ಣೋ, ಸುವಣ್ಣವಣ್ಣಂ ವತ್ಥಂ ಸುವಣ್ಣವಣ್ಣಸ್ಸೇವ ಅನುಚ್ಛವಿಕಂ, ಅಮ್ಹಾಕಞ್ಚ ವಣ್ಣದಾನಂ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಮಹಾಚೇತಿಯೇ ಆರೋಪೇಸಿ। ಏವರೂಪೇ ಕಾಲೇ ದಾನಮಯಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಯದಾ ಪನ ತಥಾರೂಪಮೇವ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಲಭಿತ್ವಾ ‘ಮಯ್ಹಂ ಕುಲವಂಸೋ, ಕುಲತನ್ತಿ ಕುಲಪ್ಪವೇಣೀ ಏಸಾ, ಕುಲವತ್ತಂ ಏತ’ನ್ತಿ ಬುದ್ಧರತನಾದೀನಿ ಪೂಜೇತಿ ತದಾ ಸೀಲಮಯಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಪನ ತಾದಿಸೇನೇವ ವತ್ಥುನಾ ರತನತ್ತಯಸ್ಸ ಪೂಜಂ ಕತ್ವಾ ‘ಅಯಂ ವಣ್ಣೋ ಖಯಂ ಗಚ್ಛಿಸ್ಸತಿ, ವಯಂ ಗಚ್ಛಿಸ್ಸತೀ’ತಿ ಖಯವಯಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ, ತದಾ ಭಾವನಾಮಯಂ ಹೋತಿ।

    Kathaṃ? Yadā hi nīlapītalohitodātesu pupphādīsu aññataraṃ labhitvā vaṇṇavasena ābhujitvā ‘vaṇṇadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hoti. Tatridaṃ vatthu – bhaṇḍāgārikasaṅghamitto kira ekaṃ suvaṇṇakhacitaṃ vatthaṃ labhitvā idampi vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, sammāsambuddhopi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇaṃ vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇasseva anucchavikaṃ, amhākañca vaṇṇadānaṃ bhavissatīti mahācetiye āropesi. Evarūpe kāle dānamayaṃ hotīti veditabbaṃ. Yadā pana tathārūpameva deyyadhammaṃ labhitvā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattaṃ eta’nti buddharatanādīni pūjeti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā pana tādiseneva vatthunā ratanattayassa pūjaṃ katvā ‘ayaṃ vaṇṇo khayaṃ gacchissati, vayaṃ gacchissatī’ti khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ದಾನಮಯಂ ಪನ ಹುತ್ವಾ ವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ಯದಾ ತೀಣಿ ರತನಾನಿ ಸಹತ್ಥೇನ ಪೂಜೇನ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತತ್ತಿ, ತದಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ತೀಣಿ ರತನಾನಿ ಪೂಜೇನ್ತೋ ಪುತ್ತದಾರದಾಸಕಮ್ಮಕರಪೋರಿಸಾದಯೋಪಿ ಆಣಾಪೇತ್ವಾ ಪೂಜಾಪೇತಿ ತದಾ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ತದೇವ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುಂ ಆರಬ್ಭ ವಣ್ಣದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀತಿ ಚಿನ್ತೇತಿ ತದಾ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ವಿನಯಪರಿಯಾಯಂ ಪತ್ವಾ ಹಿ ‘ದಸ್ಸಾಮಿ ಕರಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ವಾಚಾ ಭಿನ್ನಾ ಹೋತೀತಿ (ಪಾರಾ॰ ೬೫೯) ಇಮಿನಾ ಲಕ್ಖಣೇನ ದಾನಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯಂ ಪತ್ವಾ ಪನ ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುಂ ಆರಬ್ಭ ‘ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಮನಸಾ ಚಿನ್ತಿತಕಾಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಕುಸಲಂ ಹೋತಿ। ಅಪರಭಾಗೇ ಕಾಯೇನ ವಾ ವಾಚಾಯ ವಾ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಕರಿಸ್ಸತೀತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ದಾನಮಯಂ ಕಾಯವಚೀಮನೋಕಮ್ಮವಸೇನೇವ ತಿವಿಧಂ ಹೋತಿ।

    Dānamayaṃ pana hutvā vattamānampi yadā tīṇi ratanāni sahatthena pūjentassa pavattatti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā tīṇi ratanāni pūjento puttadāradāsakammakaraporisādayopi āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā tadeva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ārabbha vaṇṇadānaṃ dassāmīti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Vinayapariyāyaṃ patvā hi ‘dassāmi karissāmī’ti vācā bhinnā hotīti (pārā. 659) iminā lakkhaṇena dānaṃ nāma hoti. Abhidhammapariyāyaṃ patvā pana vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘dassāmī’ti manasā cintitakālato paṭṭhāya kusalaṃ hoti. Aparabhāge kāyena vā vācāya vā kattabbaṃ karissatīti vuttaṃ. Evaṃ dānamayaṃ kāyavacīmanokammavaseneva tividhaṃ hoti.

    ಯದಾ ಪನ ತಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ವತ್ಥುಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಕುಲವಂಸಾದಿವಸೇನ ಸಹತ್ಥಾ ರತನತ್ತಯಂ ಪೂಜೇತಿ ತದಾ ಸೀಲಮಯಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಕುಲವಂಸಾದಿವಸೇನೇವ ಪುತ್ತದಾರಾದಯೋ ಆಣಾಪೇತ್ವಾ ಪೂಜಾಪೇತಿ ತದಾ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ‘ಮಯ್ಹಂ ಕುಲವಂಸೋ, ಕುಲತನ್ತಿ ಕುಲಪ್ಪವೇಣೀ ಏಸಾ, ಕುಲವತ್ತಮೇತ’ನ್ತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುಂ ಆರಬ್ಭ ‘ವಣ್ಣದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಚಿನ್ತೇತಿ ತದಾ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಸೀಲಮಯಂ ಕಾಯವಚೀಮನೋಕಮ್ಮವಸೇನ ತಿವಿಧಂ ಹೋತಿ।

    Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā kulavaṃsādivasena sahatthā ratanattayaṃ pūjeti tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattameta’nti vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘vaṇṇadānaṃ dassāmī’ti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Evaṃ sīlamayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti.

    ಯದಾ ಪನ ತಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ವತ್ಥುಂ ಲಭಿತ್ವಾ ತೀಣಿ ರತನಾನಿ ಪೂಜೇತ್ವಾ ಚಙ್ಕಮನ್ತೋ ಖಯವಯಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ ತದಾ ಭಾವನಾಮಯಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ವಾಚಾಯ ಸಮ್ಮಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ, ಕಾಯಙ್ಗವಾಚಙ್ಗಾನಿ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ಮನಸಾವ ಸಮ್ಮಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಭಾವನಾಮಯಂ ಕಾಯವಚೀಮನೋಕಮ್ಮವಸೇನ ತಿವಿಧಂ ಹೋತಿ। ಏವಮೇತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಕುಸಲಂ ತಿವಿಧಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ನವಹಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರೇಹಿ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ। ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।

    Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā tīṇi ratanāni pūjetvā caṅkamanto khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Vācāya sammasanaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti, kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva sammasanaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ rūpārammaṇaṃ kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Saddārammaṇādīsupi eseva nayo.

    ಭೇರಿಸದ್ದಾದೀಸು ಹಿ ರಜನೀಯಸದ್ದಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತೀಹಿ ನಿಯಮೇಹೇತಂ ಕುಸಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತತ್ಥ ಸದ್ದಂ ಕನ್ದಮೂಲಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪಾಟೇತ್ವಾ ನೀಲುಪ್ಪಲಹತ್ಥಕಂ ವಿಯ ಚ ಹತ್ಥೇ ಠಪೇತ್ವಾ ದಾತುಂ ನಾಮ ನ ಸಕ್ಕಾ, ಸವತ್ಥುಕಂ ಪನ ಕತ್ವಾ ದೇನ್ತೋ ಸದ್ದದಾನಂ ದೇತಿ ನಾಮ। ತಸ್ಮಾ ಯದಾ ‘ಸದ್ದದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಭೇರಿಮುದಿಙ್ಗಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರತೂರಿಯೇನ ತಿಣ್ಣಂ ರತನಾನಂ ಉಪಹಾರಂ ಕರೋತಿ, ‘ಸದ್ದದಾನಂ ಮೇ’ತಿ ಭೇರಿಆದೀನಿ ಠಪಾಪೇತಿ, ಧಮ್ಮಕಥಿಕಭಿಕ್ಖೂನಂ ಸರಭೇಸಜ್ಜತೇಲಫಾಣಿತಾದೀನಿ ದೇತಿ, ಧಮ್ಮಸವನಂ ಘೋಸೇತಿ, ಸರಭಞ್ಞಂ ಭಣತಿ, ಧಮ್ಮಕಥಂ ಕಥೇತಿ, ಉಪನಿಸಿನ್ನಕಕಥಂ ಅನುಮೋದನಕಥಂ ಕರೋತಿ, ತದಾ ದಾನಮಯಂಯೇವ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಏತದೇವ ವಿಧಾನಂ ಕುಲವಂಸಾದಿವಸೇನ ವತ್ತವಸೇನ ಕರೋತಿ ತದಾ ಸೀಲಮಯಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಕತ್ವಾ ಅಯಂ ಏತ್ತಕೋ ಸದ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ಪಮಾಣೋಪಿ ಹುತ್ವಾ ‘ಖಯಂ ಗಮಿಸ್ಸತಿ, ವಯಂ ಗಮಿಸ್ಸತೀ’ತಿ ಸಮ್ಮಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ ತದಾ ಭಾವನಾಮಯಂ ಹೋತಿ।

    Bherisaddādīsu hi rajanīyasaddaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha saddaṃ kandamūlaṃ viya uppāṭetvā nīluppalahatthakaṃ viya ca hatthe ṭhapetvā dātuṃ nāma na sakkā, savatthukaṃ pana katvā dento saddadānaṃ deti nāma. Tasmā yadā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti bherimudiṅgādīsu aññataratūriyena tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karoti, ‘saddadānaṃ me’ti bheriādīni ṭhapāpeti, dhammakathikabhikkhūnaṃ sarabhesajjatelaphāṇitādīni deti, dhammasavanaṃ ghoseti, sarabhaññaṃ bhaṇati, dhammakathaṃ katheti, upanisinnakakathaṃ anumodanakathaṃ karoti, tadā dānamayaṃyeva hoti. Yadā etadeva vidhānaṃ kulavaṃsādivasena vattavasena karoti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā sabbampetaṃ katvā ayaṃ ettako saddo brahmalokappamāṇopi hutvā ‘khayaṃ gamissati, vayaṃ gamissatī’ti sammasanaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ತತ್ಥ ದಾನಮಯಂ ತಾವ ಯದಾ ಭೇರಿಆದೀನಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಸಹತ್ಥಾ ಉಪಹಾರಂ ಕರೋತಿ, ನಿಚ್ಚುಪಹಾರತ್ಥಾಯ ಠಪೇನ್ತೋಪಿ ಸಹತ್ಥಾ ಠಪೇತಿ, ‘ಸದ್ದದಾನಂ ಮೇ’ತಿ ಧಮ್ಮಸವನಂ ಘೋಸೇತುಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಧಮ್ಮಕಥಂ ಸರಭಞ್ಞಂ ಕಾತುಂ ವಾ ಗಚ್ಛತಿ, ತದಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ‘ಗಚ್ಛಥ, ತಾತಾ, ಅಮ್ಹಾಕಂ ಸದ್ದದಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ರತನಾನಂ ಉಪಹಾರಂ ಕರೋಥಾ’ತಿ ಆಣಾಪೇತಿ, ‘ಸದ್ದದಾನಂ ಮೇ’ತಿ ಚೇತಿಯಙ್ಗಣೇಸು ‘ಇಮಂ ಭೇರಿಂ, ಇಮಂ ಮುದಿಙ್ಗಂ ಠಪೇಥಾ’ತಿ ಆಣಾಪೇತಿ, ಸಯಮೇವ ಧಮ್ಮಸವನಂ ಘೋಸೇತಿ, ಧಮ್ಮಕಥಂ ಕಥೇತಿ, ಸರಭಞ್ಞಂ ಭಣತಿ, ತದಾ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಕಾಯಙ್ಗವಾಚಙ್ಗಾನಿ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ‘ಸದ್ದದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುಂ ಮನಸಾ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ, ತದಾ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ।

    Tattha dānamayaṃ tāva yadā bheriādīni gahetvā sahatthā upahāraṃ karoti, niccupahāratthāya ṭhapentopi sahatthā ṭhapeti, ‘saddadānaṃ me’ti dhammasavanaṃ ghosetuṃ gacchati, dhammakathaṃ sarabhaññaṃ kātuṃ vā gacchati, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā ‘gacchatha, tātā, amhākaṃ saddadānaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpeti, ‘saddadānaṃ me’ti cetiyaṅgaṇesu ‘imaṃ bheriṃ, imaṃ mudiṅgaṃ ṭhapethā’ti āṇāpeti, sayameva dhammasavanaṃ ghoseti, dhammakathaṃ katheti, sarabhaññaṃ bhaṇati, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti vijjamānakavatthuṃ manasā pariccajati, tadā manokammaṃ hoti.

    ಸೀಲಮಯಮ್ಪಿ ‘ಸದ್ದದಾನಂ ನಾಮ ಮಯ್ಹಂ ಕುಲವಂಸೋ ಕುಲತನ್ತಿ ಕುಲಪ್ಪವೇಣೀ’ತಿ ಭೇರಿಆದೀಹಿ ಸಹತ್ಥಾ ಉಪಹಾರಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ, ಭೇರಿಆದೀನಿ ಸಹತ್ಥಾ ಚೇತಿಯಙ್ಗಣಾದೀಸು ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ, ಧಮ್ಮಕಥಿಕಾನಂ ಸರಭೇಸಜ್ಜಂ ಸಹತ್ಥಾ ದದನ್ತಸ್ಸ, ವತ್ತಸೀಸೇನ ಧಮ್ಮಸವನಘೋಸನಧಮ್ಮಕಥಾಕಥನಸರಭಞ್ಞಭಣನತ್ಥಾಯ ಚ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ‘ಸದ್ದದಾನಂ ನಾಮ ಅಮ್ಹಾಕಂ ಕುಲವಂಸೋ ಕುಲತನ್ತಿ ಕುಲಪ್ಪವೇಣೀ, ಗಚ್ಛಥ , ತಾತಾ, ಬುದ್ಧರತನಾದೀನಂ ಉಪಹಾರಂ ಕರೋಥಾ’ತಿ ಆಣಾಪೇನ್ತಸ್ಸ ಕುಲವಂಸವಸೇನೇವ ಅತ್ತನಾ ಧಮ್ಮಕಥಂ ವಾ ಸರಭಞ್ಞಂ ವಾ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಚ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ‘ಸದ್ದದಾನಂ ನಾಮ ಮಯ್ಹಂ ಕುಲವಂಸೋ ಸದ್ದದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಕಾಯಙ್ಗವಾಚಙ್ಗಾನಿ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ಮನಸಾವ ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುಂ ಪರಿಚ್ಚಜನ್ತಸ್ಸ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ।

    Sīlamayampi ‘saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti bheriādīhi sahatthā upahāraṃ karontassa, bheriādīni sahatthā cetiyaṅgaṇādīsu ṭhapentassa, dhammakathikānaṃ sarabhesajjaṃ sahatthā dadantassa, vattasīsena dhammasavanaghosanadhammakathākathanasarabhaññabhaṇanatthāya ca gacchantassa kāyakammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma amhākaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī, gacchatha , tātā, buddharatanādīnaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpentassa kulavaṃsavaseneva attanā dhammakathaṃ vā sarabhaññaṃ vā karontassa ca vacīkammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso saddadānaṃ dassāmī’ti kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva vijjamānakavatthuṃ pariccajantassa manokammaṃ hoti.

    ಭಾವನಾಮಯಮ್ಪಿ ಯದಾ ಚಙ್ಕಮನ್ತೋ ಸದ್ದೇ ಖಯವಯಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ ತದಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಕಾಯಙ್ಗಂ ಪನ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ವಾಚಾಯ ಸಮ್ಮಸನ್ತಸ್ಸ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಕಾಯಙ್ಗವಾಚಙ್ಗಂ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ಮನಸಾವ ಸದ್ದಾಯತನಂ ಸಮ್ಮಸನ್ತಸ್ಸ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಕುಸಲಂ ತಿವಿಧಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ನವಹಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರೇಹಿ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ।

    Bhāvanāmayampi yadā caṅkamanto sadde khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ pana acopetvā vācāya sammasantassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgaṃ acopetvā manasāva saddāyatanaṃ sammasantassa manokammaṃ hoti. Evaṃ saddārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ಮೂಲಗನ್ಧಾದೀಸುಪಿ ರಜನೀಯಗನ್ಧಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತೀಹಿ ನಿಯಮೇಹೇತಂ ಕುಸಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತತ್ಥ ಯದಾ ಮೂಲಗನ್ಧಾದೀಸು ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಗನ್ಧಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಗನ್ಧವಸೇನ ಆಭುಜಿತ್ವಾ ‘ಗನ್ಧದಾನಂ ಮಯ್ಹ’ನ್ತಿ ಬುದ್ಧರತನಾದೀನಿ ಪೂಜೇತಿ, ತದಾ ದಾನಮಯಂ ಹೋತೀತಿ ಸಬ್ಬಂ ವಣ್ಣದಾನೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏವಂ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಕುಸಲಂ ತಿವಿಧಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ನವಹಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರೇಹಿ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ।

    Mūlagandhādīsupi rajanīyagandhaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlagandhādīsu yaṃkiñci gandhaṃ labhitvā gandhavasena ābhujitvā ‘gandhadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ gandhārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ಮೂಲರಸಾದೀಸು ಪನ ರಜನೀಯರಸಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತೀಹಿ ನಿಯಮೇಹೇತಂ ಕುಸಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತತ್ಥ ಯದಾ ಮೂಲರಸಾದೀಸು ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ರಜನೀಯಂ ರಸವತ್ಥುಂ ಲಭಿತ್ವಾ ರಸವಸೇನ ಆಭುಜಿತ್ವಾ ‘ರಸದಾನಂ ಮಯ್ಹ’ನ್ತಿ ದೇತಿ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ, ತದಾ ದಾನಮಯಂ ಹೋತೀತಿ ಸಬ್ಬಂ ವಣ್ಣದಾನೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸೀಲಮಯೇ ಪನೇತ್ಥ ‘ಸಙ್ಘಸ್ಸ ಅದತ್ವಾ ಪರಿಭುಞ್ಜನಂ ನಾಮ ಅಮ್ಹಾಕಂ ನ ಆಚಿಣ್ಣ’ನ್ತಿ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಭಿಕ್ಖುಸಹಸ್ಸಾನಂ ದಾಪೇತ್ವಾ ಸಾದುರಸಂ ಪರಿಭುತ್ತಸ್ಸ ದುಟ್ಠಗಾಮಣಿಅಭಯರಞ್ಞೋ ವತ್ಥುಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವತ್ಥೂನಿ ಆಗತಾನಿ। ಅಯಮೇವ ವಿಸೇಸೋ। ಏವಂ ರಸಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಕುಸಲಂ ತಿವಿಧಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ನವಹಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರೇಹಿ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ।

    Mūlarasādīsu pana rajanīyarasaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlarasādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ rasavatthuṃ labhitvā rasavasena ābhujitvā ‘rasadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Sīlamaye panettha ‘saṅghassa adatvā paribhuñjanaṃ nāma amhākaṃ na āciṇṇa’nti dvādasannaṃ bhikkhusahassānaṃ dāpetvā sādurasaṃ paribhuttassa duṭṭhagāmaṇiabhayarañño vatthuṃ ādiṃ katvā mahāaṭṭhakathāyaṃ vatthūni āgatāni. Ayameva viseso. Evaṃ rasārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣೇಪಿ ಪಥವೀಧಾತು ತೇಜೋಧಾತು ವಾಯೋಧಾತೂತಿ ತೀಣಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ ನಾಮ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಏತೇಸಂ ವಸೇನ ಯೋಜನಂ ಅಕತ್ವಾ ಮಞ್ಚಪೀಠಾದಿವಸೇನ ಕಾತಬ್ಬಾ। ಯದಾ ಹಿ ಮಞ್ಚಪೀಠಾದೀಸು ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ರಜನೀಯಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬವತ್ಥುಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬವಸೇನ ಆಭುಜಿತ್ವಾ ‘ಫೋಟ್ಠಬ್ಬದಾನಂ ಮಯ್ಹ’ನ್ತಿ ದೇತಿ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ, ತದಾ ದಾನಮಯಂ ಹೋತೀತಿ ಸಬ್ಬಂ ವಣ್ಣದಾನೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏವಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಕುಸಲಂ ತಿವಿಧಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ನವಹಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರೇಹಿ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ।

    Phoṭṭhabbārammaṇepi pathavīdhātu tejodhātu vāyodhātūti tīṇi mahābhūtāni phoṭṭhabbārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā mañcapīṭhādivasena kātabbā. Yadā hi mañcapīṭhādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ phoṭṭhabbavatthuṃ labhitvā phoṭṭhabbavasena ābhujitvā ‘phoṭṭhabbadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ phoṭṭhabbārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇ ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಆಯತನಾನಿ, ತೀಣಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ, ತಯೋ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ, ಪನ್ನರಸ ಸುಖುಮರೂಪಾನಿ, ನಿಬ್ಬಾನಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾಯತನೇ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಚ, ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಚ, ಧಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ನಾಮ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಠಾನೇ ಏತೇಸಂ ವಸೇನ ಯೋಜನಂ ಅಕತ್ವಾ ಓಜದಾನಪಾನದಾನಜೀವಿತದಾನವಸೇನ ಕಾತಬ್ಬಾ। ಓಜಾದೀಸು ಹಿ ರಜನೀಯಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತೀಹಿ ನಿಯಮೇಹೇತಂ ಕುಸಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।

    Dhammārammaṇe cha ajjhattikāni āyatanāni, tīṇi lakkhaṇāni, tayo arūpino khandhā, pannarasa sukhumarūpāni, nibbānapaññattīti ime dhammāyatane pariyāpannā ca, apariyāpannā ca, dhammā dhammārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā ojadānapānadānajīvitadānavasena kātabbā. Ojādīsu hi rajanīyaṃ dhammārammaṇaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati.

    ತತ್ಥ ಯದಾ ‘ಓಜದಾನಂ ಮಯ್ಹ’ನ್ತಿ ಸಪ್ಪಿನವನೀತಾದೀನಿ ದೇತಿ, ಪಾನದಾನನ್ತಿ ಅಟ್ಠ ಪಾನಾನಿ ದೇತಿ, ಜೀವಿತದಾನನ್ತಿ ಸಲಾಕಭತ್ತಸಙ್ಘಭತ್ತಾದೀನಿ ದೇತಿ, ಅಫಾಸುಕಾನಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಭೇಸಜ್ಜಂ ದೇತಿ, ವೇಜ್ಜಂ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಜಾಲಂ ಫಾಲಾಪೇತಿ, ಕುಮೀನಂ ವಿದ್ಧಂಸಾಪೇತಿ, ಸಕುಣಪಞ್ಜರಂ ವಿದ್ಧಂಸಾಪೇತಿ, ಬನ್ಧನಮೋಕ್ಖಂ ಕಾರಾಪೇತಿ, ಮಾಘಾತಭೇರಿಂ ಚರಾಪೇತಿ, ಅಞ್ಞಾನಿಪಿ ಜೀವಿತಪರಿತ್ತಾಣತ್ಥಂ ಏವರೂಪಾನಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಕರೋತಿ ತದಾ ದಾನಮಯಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಪನ ‘ಓಜದಾನಪಾನದಾನಜೀವಿತದಾನಾನಿ ಮಯ್ಹಂ ಕುಲವಂಸೋ ಕುಲತನ್ತಿ ಕುಲಪ್ಪವೇಣೀ’ತಿ ವತ್ತಸೀಸೇನ ಓಜದಾನಾದೀನಿ ಪವತ್ತೇತಿ ತದಾ ಸೀಲಮಯಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಸ್ಮಿಂ ಖಯವಯಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ ತದಾ ಭಾವನಾಮಯಂ ಹೋತಿ।

    Tattha yadā ‘ojadānaṃ mayha’nti sappinavanītādīni deti, pānadānanti aṭṭha pānāni deti, jīvitadānanti salākabhattasaṅghabhattādīni deti, aphāsukānaṃ bhikkhūnaṃ bhesajjaṃ deti, vejjaṃ paccupaṭṭhāpeti, jālaṃ phālāpeti, kumīnaṃ viddhaṃsāpeti, sakuṇapañjaraṃ viddhaṃsāpeti, bandhanamokkhaṃ kārāpeti, māghātabheriṃ carāpeti, aññānipi jīvitaparittāṇatthaṃ evarūpāni kammāni karoti tadā dānamayaṃ hoti. Yadā pana ‘ojadānapānadānajīvitadānāni mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti vattasīsena ojadānādīni pavatteti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā dhammārammaṇasmiṃ khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ದಾನಮಯಂ ಪನ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ಯದಾ ಓಜದಾನಪಾನದಾನಜೀವಿತದಾನಾನಿ ಸಹತ್ಥಾ ದೇತಿ, ತದಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಪುತ್ತದಾರಾದಯೋ ಆಣಾಪೇತ್ವಾ ದಾಪೇತಿ, ತದಾ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಕಾಯಙ್ಗವಾಚಙ್ಗಾನಿ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ಓಜದಾನಪಾನದಾನಜೀವಿತದಾನವಸೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುಂ ‘ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಮನಸಾ ಚಿನ್ತೇತಿ, ತದಾ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ।

    Dānamayaṃ pana hutvā pavattamānampi yadā ojadānapānadānajīvitadānāni sahatthā deti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ojadānapānadānajīvitadānavasena vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasā cinteti, tadā manokammaṃ hoti.

    ಯದಾ ಪನ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುಂ ಕುಲವಂಸಾದಿವಸೇನ ಸಹತ್ಥಾ ದೇತಿ, ತದಾ ಸೀಲಮಯಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಕುಲವಂಸಾದಿವಸೇನೇವ ಪುತ್ತದಾರಾದಯೋ ಆಣಾಪೇತ್ವಾ ದಾಪೇತಿ, ತದಾ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಕುಲವಂಸಾದಿವಸೇನೇವ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುಂ ‘ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಮನಸಾವ ಚಿನ್ತೇತಿ, ತದಾ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ।

    Yadā pana vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ kulavaṃsādivasena sahatthā deti, tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasāva cinteti, tadā manokammaṃ hoti.

    ಚಙ್ಕಮಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇ ಖಯವಯಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ಪನ ಭಾವನಾಮಯಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಕಾಯಙ್ಗಂ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ವಾಚಾಯ ಖಯವಯಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಕಾಯಙ್ಗವಾಚಙ್ಗಾನಿ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ಮನಸಾವ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇ ಖಯವಯಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಭಾವನಾಮಯಂ ಕಾಯವಚೀಮನೋಕಮ್ಮವಸೇನ ತಿವಿಧಂ ಹೋತಿ। ಏವಮೇತಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಕುಸಲಂ ತಿವಿಧಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ನವಹಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರೇಹಿ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ।

    Caṅkamitvā dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa pana bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ acopetvā vācāya khayavayaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ dhammārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ಏವಮಿದಂ ಚಿತ್ತಂ ನಾನಾವತ್ಥೂಸು ನಾನಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ದೀಪಿತಂ। ಇದಂ ಪನ ಏಕವತ್ಥುಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ನಾನಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಲಬ್ಭತಿಯೇವ। ಕಥಂ? ಚತೂಸು ಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಸು ಚೀವರೇ ಛ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಲಬ್ಭನ್ತಿ – ನವರತ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಚೀವರಸ್ಸ ವಣ್ಣೋ ಮನಾಪೋ ಹೋತಿ ದಸ್ಸನೀಯೋ, ಇದಂ ವಣ್ಣಾರಮ್ಮಣಂ। ಪರಿಭೋಗಕಾಲೇ ಪಟಪಟಸದ್ದಂ ಕರೋತಿ, ಇದಂ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಂ। ಯೋ ತತ್ಥ ಕಾಳಕಚ್ಛಕಾದಿಗನ್ಧೋ, ಇದಂ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ। ರಸಾರಮ್ಮಣಂ ಪನ ಪರಿಭೋಗರಸವಸೇನ ಕಥಿತಂ। ಯಾ ತತ್ಥ ಸುಖಸಮ್ಫಸ್ಸತಾ, ಇದಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ। ಚೀವರಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸುಖಾ ವೇದನಾ, ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ। ಪಿಣ್ಡಪಾತೇ ರಸಾರಮ್ಮಣಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನೇವ ಲಬ್ಭತಿ। ಏವಂ ಚತೂಸು ಪಚ್ಚಯೇಸು ನಾನಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಯೋಜನಂ ಕತ್ವಾ ದಾನಮಯಾದಿಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Evamidaṃ cittaṃ nānāvatthūsu nānārammaṇavasena dīpitaṃ. Idaṃ pana ekavatthusmimpi nānārammaṇavasena labbhatiyeva. Kathaṃ? Catūsu hi paccayesu cīvare cha ārammaṇāni labbhanti – navarattassa hi cīvarassa vaṇṇo manāpo hoti dassanīyo, idaṃ vaṇṇārammaṇaṃ. Paribhogakāle paṭapaṭasaddaṃ karoti, idaṃ saddārammaṇaṃ. Yo tattha kāḷakacchakādigandho, idaṃ gandhārammaṇaṃ. Rasārammaṇaṃ pana paribhogarasavasena kathitaṃ. Yā tattha sukhasamphassatā, idaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Cīvaraṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā, dhammārammaṇaṃ. Piṇḍapāte rasārammaṇaṃ nippariyāyeneva labbhati. Evaṃ catūsu paccayesu nānārammaṇavasena yojanaṃ katvā dānamayādibhedo veditabbo.

    ಇಮಸ್ಸ ಪನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ನಿಬದ್ಧಂ, ವಿನಾ ಆರಮ್ಮಣೇನ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ। ದ್ವಾರಂ ಪನ ಅನಿಬದ್ಧಂ। ಕಸ್ಮಾ? ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಬದ್ಧತ್ತಾ। ಕಮ್ಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅನಿಬದ್ಧೇ ದ್ವಾರಮ್ಪಿ ಅನಿಬದ್ಧಮೇವ ಹೋತಿ।

    Imassa pana cittassa ārammaṇameva nibaddhaṃ, vinā ārammaṇena anuppajjanato. Dvāraṃ pana anibaddhaṃ. Kasmā? Kammassa anibaddhattā. Kammasmiñhi anibaddhe dvārampi anibaddhameva hoti.




    Next: ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ ದ್ವಾರಕಥಾ • Kāmāvacarakusalaṃ dvārakathā




    Related texts:



    ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ • Abhidhammapiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀಪಾಳಿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ • Kāmāvacarakusalaṃ

    ಟೀಕಾ • Tīkā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಟೀಕಾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಮೂಲಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā

    ಟೀಕಾ • Tīkā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಟೀಕಾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಅನುಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact