Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ധമ്മസങ്ഗണി-അട്ഠകഥാ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയം

    Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ

    . ഇദാനി യഥാനിക്ഖിത്തായ മാതികായ സങ്ഗഹിതേ ധമ്മേ പഭേദതോ ദസ്സേതും കതമേ ധമ്മാ കുസലാതി ഇദം പദഭാജനീയം ആരദ്ധം. തത്ഥ യദേതം യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീതി പഠമം കാമാവചരകുസലം ദസ്സിതം, തസ്സ താവ നിദ്ദേസേ ധമ്മവവത്ഥാനവാരോ സങ്ഗഹവാരോ സുഞ്ഞതവാരോതി തയോ മഹാവാരാ ഹോന്തി. തേസു ധമ്മവവത്ഥാനവാരോ ഉദ്ദേസനിദ്ദേസവസേന ദ്വിധാ ഠിതോ. തേസു ഉദ്ദേസവാരസ്സ പുച്ഛാ, സമയനിദ്ദേസോ, ധമ്മുദ്ദേസോ, അപ്പനാതി ചത്താരോ പരിച്ഛേദാ. തേസു ‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി അയം പുച്ഛാ നാമ. ‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം…പേ॰… തസ്മിം സമയേ’തി അയം സമയനിദ്ദേസോ നാമ. ‘ഫസ്സോ ഹോതി…പേ॰… അവിക്ഖേപോ ഹോതീ’തി അയം ധമ്മുദ്ദേസോ നാമ. ‘യേ വാ പന തസ്മിം സമയേ അഞ്ഞേപി അത്ഥി പടിച്ചസമുപ്പന്നാ അരൂപിനോ ധമ്മാ ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി അയം അപ്പനാ നാമ.

    1. Idāni yathānikkhittāya mātikāya saṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ katame dhammā kusalāti idaṃ padabhājanīyaṃ āraddhaṃ. Tattha yadetaṃ yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotīti paṭhamaṃ kāmāvacarakusalaṃ dassitaṃ, tassa tāva niddese dhammavavatthānavāro saṅgahavāro suññatavāroti tayo mahāvārā honti. Tesu dhammavavatthānavāro uddesaniddesavasena dvidhā ṭhito. Tesu uddesavārassa pucchā, samayaniddeso, dhammuddeso, appanāti cattāro paricchedā. Tesu ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ pucchā nāma. ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ…pe… tasmiṃ samaye’ti ayaṃ samayaniddeso nāma. ‘Phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’ti ayaṃ dhammuddeso nāma. ‘Ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā ime dhammā kusalā’ti ayaṃ appanā nāma.

    ഏവം ചതൂഹി പരിച്ഛേദേഹി ഠിതസ്സ ഉദ്ദേസവാരസ്സ യ്വായം പഠമോ പുച്ഛാപരിച്ഛേദോ, തത്ഥ ‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. പഞ്ചവിധാഹി പുച്ഛാ – അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ, ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ, വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ, അനുമതിപുച്ഛാ, കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി. താസം ഇദം നാനത്തം –

    Evaṃ catūhi paricchedehi ṭhitassa uddesavārassa yvāyaṃ paṭhamo pucchāparicchedo, tattha ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhāhi pucchā – adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti. Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ –

    കതമാ അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ? പകതിയാ ലക്ഖണം അഞ്ഞാതം ഹോതി, അദിട്ഠം അതുലിതം അതീരിതം അവിഭൂതം അവിഭാവിതം. തസ്സ ഞാണായ ദസ്സനായ തുലനായ തീരണായ വിഭൂതത്ഥായ വിഭാവനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ (മഹാനി॰ ൧൫൦; ചൂളനി॰ പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨).

    Katamā adiṭṭhajotanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti, adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ. Tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    കതമാ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ? പകതിയാ ലക്ഖണം ഞാതം ഹോതി, ദിട്ഠം തുലിതം തീരിതം വിഭൂതം വിഭാവിതം, സോ അഞ്ഞേഹി പണ്ഡിതേഹി സദ്ധിം സംസന്ദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ (മഹാനി॰ ൧൫൦; ചൂളനി॰ പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨).

    Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti, diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, so aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    കതമാ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ? പകതിയാ സംസയപക്ഖന്ദോ ഹോതി, വിമതിപക്ഖന്ദോ ദ്വേള്ഹകജാതോ – ‘ഏവം നു ഖോ, നനു ഖോ, കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ’തി. സോ വിമതിച്ഛേദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ (മഹാനി॰ ൧൫൦; ചൂളനി॰ പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨).

    Katamā vimaticchedanāpucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti, vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘evaṃ nu kho, nanu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’ti. So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ vimaticchedanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    കതമാ അനുമതിപുച്ഛാ? ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം അനുമതിയാ പഞ്ഹം പുച്ഛതി – ‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’തി? ‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’. ‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’തി? ‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’ . ‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി? ‘നോഹേതം, ഭന്തേ’തി (സം॰ നി॰ ൩.൭൯; മഹാവ॰ ൨൧). അയം അനുമതിപുച്ഛാ.

    Katamā anumatipucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati – ‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’ti? ‘Aniccaṃ, bhante’. ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vā’ti? ‘Dukkhaṃ, bhante’ . ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti? ‘Nohetaṃ, bhante’ti (saṃ. ni. 3.79; mahāva. 21). Ayaṃ anumatipucchā.

    കതമാ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ? ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം കഥേതുകമ്യതായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാ. കതമേ ചത്താരോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൭൩)? അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി.

    Katamā kathetukamyatāpucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati. ‘‘Cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro’’ti (dī. ni. 2.373)? Ayaṃ kathetukamyatāpucchāti.

    തത്ഥ ബുദ്ധാനം പുരിമാ തിസ്സോ പുച്ഛാ നത്ഥി. കസ്മാ? ബുദ്ധാനഞ്ഹി തീസു അദ്ധാസു കിഞ്ചി സങ്ഖതം, അദ്ധാവിമുത്തം വാ അസങ്ഖതം, അദിട്ഠം അനഞ്ഞാതം അജോതിതം അതുലിതം അതീരിതം അവിഭൂതം അവിഭാവിതം നാമ നത്ഥി. തേന തേസം അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ നത്ഥി. യം പന ഭഗവതാ അത്തനോ ഞാണേന പടിവിദ്ധം, തസ്സ അഞ്ഞേന സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ ദേവേന വാ മാരേന വാ ബ്രഹ്മുനാ വാ സദ്ധിം സംസന്ദനകിച്ചം നത്ഥി. തേനസ്സ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ നത്ഥി. യസ്മാ പനേസ അകഥംകഥീ തിണ്ണവിചികിച്ഛോ സബ്ബധമ്മേസു വിഹതസംസയോ, തേനസ്സ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ നത്ഥി. ഇതരാ ദ്വേ പന പുച്ഛാ ഭഗവതോ അത്ഥി. താസു അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി വേദിതബ്ബാ.

    Tattha buddhānaṃ purimā tisso pucchā natthi. Kasmā? Buddhānañhi tīsu addhāsu kiñci saṅkhataṃ, addhāvimuttaṃ vā asaṅkhataṃ, adiṭṭhaṃ anaññātaṃ ajotitaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi. Tena tesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana bhagavatā attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi. Tenassa diṭṭhasaṃsandanāpucchā natthi. Yasmā panesa akathaṃkathī tiṇṇavicikiccho sabbadhammesu vihatasaṃsayo, tenassa vimaticchedanāpucchā natthi. Itarā dve pana pucchā bhagavato atthi. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchāti veditabbā.

    തത്ഥ ‘കതമേ’തിപദേന നിദ്ദിസിതബ്ബധമ്മേ പുച്ഛതി. ‘ധമ്മാ കുസലാ’തി ഹി വചനമത്തേന ‘കിം കതാ കിം വാ കരോന്തീ’തി ന സക്കാ ഞാതും. ‘കതമേ’തി വുത്തേ പന തേസം പുട്ഠഭാവോ പഞ്ഞായതി. തേന വുത്തം ‘കതമേതിപദേന നിദ്ദിസിതബ്ബധമ്മേ പുച്ഛതീ’തി. ‘ധമ്മാ കുസലാ’തിപദദ്വയേന പുച്ഛായ പുട്ഠധമ്മേ ദസ്സേതി. തേസം അത്ഥോ ഹേട്ഠാ പകാസിതോവ.

    Tattha ‘katame’tipadena niddisitabbadhamme pucchati. ‘Dhammā kusalā’ti hi vacanamattena ‘kiṃ katā kiṃ vā karontī’ti na sakkā ñātuṃ. ‘Katame’ti vutte pana tesaṃ puṭṭhabhāvo paññāyati. Tena vuttaṃ ‘katametipadena niddisitabbadhamme pucchatī’ti. ‘Dhammā kusalā’tipadadvayena pucchāya puṭṭhadhamme dasseti. Tesaṃ attho heṭṭhā pakāsitova.

    കസ്മാ പനേത്ഥ മാതികായം വിയ ‘കുസലാ ധമ്മാ’തി അവത്വാ ‘ധമ്മാ കുസലാ’തി പദാനുക്കമോ കതോതി? പഭേദതോ ധമ്മാനം ദേസനം ദീപേത്വാ പഭേദവന്തദസ്സനത്ഥം. ഇമസ്മിഞ്ഹി അഭിധമ്മേ ധമ്മാവ ദേസേതബ്ബാ. തേ ച കുസലാദീഹി പഭേദേഹി അനേകപ്പഭേദാ. തസ്മാ ധമ്മായേവ ഇധ ദേസേതബ്ബാ . നായം വോഹാരദേസനാ. തേ ച അനേകപ്പഭേദതോ ദേസേതബ്ബാ, ന ധമ്മമത്തതോ. പഭേദതോ ഹി ദേസനാ ഘനവിനിബ്ഭോഗപടിസമ്ഭിദാഞാണാവഹാ ഹോതീതി ‘കുസലാ ധമ്മാ’തി ഏവം പഭേദതോ ധമ്മാനം ദേസനം ദീപേത്വാ, ഇദാനി യേ തേന പഭേദേന ദേസേതബ്ബാ ധമ്മാ തേ ദസ്സേതും, അയം ‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി പദാനുക്കമോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. പഭേദവന്തേസു ഹി ദസ്സിതേസു പഭേദോ ദസ്സിയമാനോ യുജ്ജതി സുവിഞ്ഞേയ്യോ ച ഹോതീതി.

    Kasmā panettha mātikāyaṃ viya ‘kusalā dhammā’ti avatvā ‘dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti? Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā pabhedavantadassanatthaṃ. Imasmiñhi abhidhamme dhammāva desetabbā. Te ca kusalādīhi pabhedehi anekappabhedā. Tasmā dhammāyeva idha desetabbā . Nāyaṃ vohāradesanā. Te ca anekappabhedato desetabbā, na dhammamattato. Pabhedato hi desanā ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahā hotīti ‘kusalā dhammā’ti evaṃ pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā, idāni ye tena pabhedena desetabbā dhammā te dassetuṃ, ayaṃ ‘katame dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamāno yujjati suviññeyyo ca hotīti.

    ഇദാനി യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തന്തി. ഏത്ഥ –

    Idāni yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittanti. Ettha –

    സമയേ നിദ്ദിസി ചിത്തം, ചിത്തേന സമയം മുനി;

    Samaye niddisi cittaṃ, cittena samayaṃ muni;

    നിയമേത്വാന ദീപേതും, ധമ്മേ തത്ഥ പഭേദതോ.

    Niyametvāna dīpetuṃ, dhamme tattha pabhedato.

    ‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്ത’ന്തി ഹി നിദ്ദിസന്തോ ഭഗവാ സമയേ ചിത്തം നിദ്ദിസി. കിംകാരണാ? തേന സമയനിയമിതേന ചിത്തേന പരിയോസാനേ ‘തസ്മിം സമയേ’തി ഏവം സമയം നിയമേത്വാന, അഥ വിജ്ജമാനേപി സമയനാനത്തേ യസ്മിം സമയേ ചിത്തം തസ്മിംയേവ സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ ഹോതീതി ഏവം തസ്മിം ചിത്തനിയമിതേ സമയേ ഏതേ സന്തതിസമൂഹകിച്ചാരമ്മണഘനവസേന ദുരനുബോധപ്പഭേദേ ഫസ്സവേദനാദയോ ധമ്മേ ബോധേതുന്തി അത്ഥോ.

    ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ citta’nti hi niddisanto bhagavā samaye cittaṃ niddisi. Kiṃkāraṇā? Tena samayaniyamitena cittena pariyosāne ‘tasmiṃ samaye’ti evaṃ samayaṃ niyametvāna, atha vijjamānepi samayanānatte yasmiṃ samaye cittaṃ tasmiṃyeva samaye phasso hoti, vedanā hotīti evaṃ tasmiṃ cittaniyamite samaye ete santatisamūhakiccārammaṇaghanavasena duranubodhappabhede phassavedanādayo dhamme bodhetunti attho.

    ഇദാനി ‘യസ്മിം സമയേ’തിആദീസു അയമനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ. യസ്മിന്തി അനിയമതോ ഭുമ്മനിദ്ദേസോ. സമയേതി അനിയമനിദ്ദിട്ഠപരിദീപനം. ഏത്താവതാ അനിയമതോ സമയോ നിദ്ദിട്ഠോ ഹോതി. തത്ഥ സമയസദ്ദോ –

    Idāni ‘yasmiṃ samaye’tiādīsu ayamanupubbapadavaṇṇanā. Yasminti aniyamato bhummaniddeso. Samayeti aniyamaniddiṭṭhaparidīpanaṃ. Ettāvatā aniyamato samayo niddiṭṭho hoti. Tattha samayasaddo –

    സമവായേ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതു ദിട്ഠിസു;

    Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetu diṭṭhisu;

    പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതി.

    Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati.

    തഥാ ഹിസ്സ ‘‘അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമേയ്യാമ കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൪൪൭) ഏവമാദീസു സമവായോ അത്ഥോ. ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൮.൨൯) ഖണോ. ‘‘ഉണ്ഹസമയോ പരിളാഹസമയോ’’തിആദീസു (പാചി॰ ൩൫൮) കാലോ. ‘‘മഹാസമയോ പവനസ്മി’’ന്തിആദീസു സമൂഹോ. ‘‘സമയോപി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസി – ഭഗവാ ഖോ സാവത്ഥിയം വിഹരതി, ഭഗവാപി മം ജാനിസ്സതി ‘ഭദ്ദാലി നാമ ഭിക്ഖു സത്ഥുസാസനേ സിക്ഖായ അപരിപൂരകാരീ’തി. അയമ്പി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, സമയോ അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൧൩൫) ഹേതു. ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഉഗ്ഗാഹമാനോ പരിബ്ബാജകോ സമണമുണ്ഡികാപുത്തോ സമയപ്പവാദകേ തിന്ദുകാചീരേ ഏകസാലകേ മല്ലികായ ആരാമേ പടിവസതീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൨൬൦) ദിട്ഠി.

    Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti (dī. ni. 1.447) evamādīsu samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi – bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati ‘bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti. Ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi.

    ‘‘ദിട്ഠേ ധമ്മേ ച യോ അത്ഥോ, യോ ചത്ഥോ സമ്പരായികോ;

    ‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;

    അത്ഥാഭിസമയാ ധീരോ, പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതീ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൧൨൯) –

    Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129) –

    ആദീസു പടിലാഭോ. ‘‘സമ്മാ മാനാഭിസമയാ അന്തമകാസി ദുക്ഖസ്സാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൮) പഹാനം. ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ അഭിസമയട്ഠോ’’തിആദീസു (പടി॰ മ॰ ൨.൮) പടിവേധോ. ഏവമനേകേസു സമയേസു –

    Ādīsu paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho. Evamanekesu samayesu –

    സമവായോ ഖണോ കാലോ, സമൂഹോ ഹേതുയേവ ച;

    Samavāyo khaṇo kālo, samūho hetuyeva ca;

    ഏതേ പഞ്ചപി വിഞ്ഞേയ്യാ, സമയാ ഇധ വിഞ്ഞുനാ.

    Ete pañcapi viññeyyā, samayā idha viññunā.

    ‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസല’ന്തി ഇമസ്മിഞ്ഹി കുസലാധികാരേ തേസു നവസു സമയേസു ഏതേ സമവായാദയോ പഞ്ച സമയാ പണ്ഡിതേന വേദിതബ്ബാ.

    ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusala’nti imasmiñhi kusalādhikāre tesu navasu samayesu ete samavāyādayo pañca samayā paṇḍitena veditabbā.

    തേസു പച്ചയസാമഗ്ഗീ, സമവായോ ഖണോ പന;

    Tesu paccayasāmaggī, samavāyo khaṇo pana;

    ഏകോവ നവമോ ഞേയ്യോ, ചക്കാനി ചതുരോപി വാ.

    Ekova navamo ñeyyo, cakkāni caturopi vā.

    യാ ഹി ഏസാ സാധാരണഫലനിപ്ഫാദകത്തേന സണ്ഠിതാ പച്ചയാനം സാമഗ്ഗീ, സാ ഇധ സമവായോതി ഞാതബ്ബാ. ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തി (അ॰ നി॰ ൮.൨൯) ഏവം വുത്തോ പന നവമോവ ഖണോ ഏകോ ഖണോതി വേദിതബ്ബോ. യാനി വാ പനേതാനി ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം വത്തതീ’’തി – ഏത്ഥ ‘പതിരൂപദേസവാസോ, സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോ, അത്തസമ്മാപണിധി, പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞതാ’തി (അ॰ നി॰ ൪.൩൧) ചത്താരി ചക്കാനി വുത്താനി, ഏതാനി വാ ഏകജ്ഝം കത്വാ ഓകാസട്ഠേന ഖണോതി വേദിതബ്ബാനി. താനി ഹി കുസലുപ്പത്തിയാ ഓകാസഭൂതാനി.

    Yā hi esā sādhāraṇaphalanipphādakattena saṇṭhitā paccayānaṃ sāmaggī, sā idha samavāyoti ñātabbā. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’ti (a. ni. 8.29) evaṃ vutto pana navamova khaṇo eko khaṇoti veditabbo. Yāni vā panetāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’ti – ettha ‘patirūpadesavāso, sappurisūpanissayo, attasammāpaṇidhi, pubbe ca katapuññatā’ti (a. ni. 4.31) cattāri cakkāni vuttāni, etāni vā ekajjhaṃ katvā okāsaṭṭhena khaṇoti veditabbāni. Tāni hi kusaluppattiyā okāsabhūtāni.

    ഏവം സമവായഞ്ച ഖണഞ്ച ഞത്വാ ഇതരേസു –

    Evaṃ samavāyañca khaṇañca ñatvā itaresu –

    തം തം ഉപാദായ പഞ്ഞത്തോ, കാലോ വോഹാരമത്തകോ;

    Taṃ taṃ upādāya paññatto, kālo vohāramattako;

    പുഞ്ജോ ഫസ്സാദിധമ്മാനം, സമൂഹോതി വിഭാവിതോ.

    Puñjo phassādidhammānaṃ, samūhoti vibhāvito.

    ‘ചിത്തകാലോ രൂപകാലോ’തിആദിനാ ഹി നയേന ധമ്മേ വാ, ‘അതീതോ അനാഗതോ’തിആദിനാ നയേന ധമ്മവുത്തിം വാ, ‘ബീജകാലോ അങ്കുരകാലോ’തി ആദിനാ നയേന ധമ്മപടിപാടിം വാ, ‘ഉപ്പാദകാലോ ജരാകാലോ’തിആദിനാ നയേന ധമ്മലക്ഖണം വാ, ‘വേദിയനകാലോ സഞ്ജാനനകാലോ’തിആദിനാ നയേന ധമ്മകിച്ചം വാ, ‘ന്ഹാനകാലോ പാനകാലോ’തിആദിനാ നയേന സത്തകിച്ചം വാ, ‘ഗമനകാലോ ഠാനകാലോ’തിആദിനാ നയേന ഇരിയാപഥം വാ, ‘പുബ്ബണ്ഹോ സായന്ഹോ ദിവാ രത്തീ’തിആദിനാ നയേന ചന്ദിമസൂരിയാദിപരിവത്തനം വാ, ‘അഡ്ഢമാസോ മാസോ’തിആദിനാ നയേന അഹോരത്താദിസങ്ഖാതം കാലസഞ്ചയം വാതി – ഏവം തം തം ഉപാദായ പഞ്ഞത്തോ കാലോ നാമ. സോ പനേസ സഭാവതോ അവിജ്ജമാനത്താ പഞ്ഞത്തിമത്തകോ ഏവാതി വേദിതബ്ബോ. യോ പനേസ ഫസ്സവേദനാദീനം ധമ്മാനം പുഞ്ജോ, സോ ഇധ സമൂഹോതി വിഭാവിതോ. ഏവം കാലസമൂഹേപി ഞത്വാ ഇതരോ പന –

    ‘Cittakālo rūpakālo’tiādinā hi nayena dhamme vā, ‘atīto anāgato’tiādinā nayena dhammavuttiṃ vā, ‘bījakālo aṅkurakālo’ti ādinā nayena dhammapaṭipāṭiṃ vā, ‘uppādakālo jarākālo’tiādinā nayena dhammalakkhaṇaṃ vā, ‘vediyanakālo sañjānanakālo’tiādinā nayena dhammakiccaṃ vā, ‘nhānakālo pānakālo’tiādinā nayena sattakiccaṃ vā, ‘gamanakālo ṭhānakālo’tiādinā nayena iriyāpathaṃ vā, ‘pubbaṇho sāyanho divā rattī’tiādinā nayena candimasūriyādiparivattanaṃ vā, ‘aḍḍhamāso māso’tiādinā nayena ahorattādisaṅkhātaṃ kālasañcayaṃ vāti – evaṃ taṃ taṃ upādāya paññatto kālo nāma. So panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako evāti veditabbo. Yo panesa phassavedanādīnaṃ dhammānaṃ puñjo, so idha samūhoti vibhāvito. Evaṃ kālasamūhepi ñatvā itaro pana –

    ഹേതൂതി പച്ചയോവേത്ഥ, തസ്സ ദ്വാരവസേന വാ;

    Hetūti paccayovettha, tassa dvāravasena vā;

    അനേകഭാവോ വിഞ്ഞേയ്യോ, പച്ചയാനം വസേന വാ.

    Anekabhāvo viññeyyo, paccayānaṃ vasena vā.

    ഏത്ഥ ഹി പച്ചയോവ ഹേതു നാമ, തസ്സ ദ്വാരാനം വാ പച്ചയാനം വാ വസേന അനേകഭാവോ വേദിതബ്ബോ. കഥം? ചക്ഖുദ്വാരാദീസു ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാനം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം ചക്ഖുരൂപആലോകമനസികാരാദയോ പച്ചയാ, മഹാപകരണേ ച ‘‘ഹേതുപച്ചയോ ആരമ്മണപച്ചയോ’’തിആദിനാ നയേന ചതുവീസതി പച്ചയാ വുത്താ. തേസു ഠപേത്വാ വിപാകപച്ചയഞ്ച പച്ഛാജാതപച്ചയഞ്ച, സേസാ കുസലധമ്മാനം പച്ചയാ ഹോന്തിയേവ. തേ സബ്ബേപി ഇധ ഹേതൂതി അധിപ്പേതാ. ഏവമസ്സ ഇമിനാ ദ്വാരവസേന വാ പച്ചയവസേന വാ അനേകഭാവോ വേദിതബ്ബോ . ഏവമേതേ സമവായാദയോ പഞ്ച അത്ഥാ ഇധ സമയസദ്ദേന പരിഗ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.

    Ettha hi paccayova hetu nāma, tassa dvārānaṃ vā paccayānaṃ vā vasena anekabhāvo veditabbo. Kathaṃ? Cakkhudvārādīsu hi uppajjamānānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ cakkhurūpaālokamanasikārādayo paccayā, mahāpakaraṇe ca ‘‘hetupaccayo ārammaṇapaccayo’’tiādinā nayena catuvīsati paccayā vuttā. Tesu ṭhapetvā vipākapaccayañca pacchājātapaccayañca, sesā kusaladhammānaṃ paccayā hontiyeva. Te sabbepi idha hetūti adhippetā. Evamassa iminā dvāravasena vā paccayavasena vā anekabhāvo veditabbo . Evamete samavāyādayo pañca atthā idha samayasaddena pariggahitāti veditabbā.

    ‘കസ്മാ പന ഏതേസു യംകിഞ്ചി ഏകം അപരിഗ്ഗഹേത്വാ സബ്ബേസം പരിഗ്ഗഹോ കതോ’തി? ‘തേന തേന തസ്സ തസ്സ അത്ഥവിസേസസ്സ ദീപനതോ. ഏതേസു ഹി സമവായസങ്ഖാതോ സമയോ അനേകഹേതുതോ വുത്തിം ദീപേതി. തേന ഏകകാരണവാദോ പടിസേധിതോ ഹോതി. സമവായോ ച നാമ സാധാരണഫലനിപ്ഫാദനേ അഞ്ഞമഞ്ഞാപേക്ഖോ ഹോതി. തസ്മാ ‘ഏകോ കത്താ നാമ നത്ഥീ’തി ഇമമ്പി അത്ഥം ദീപേതി. സഭാവേന ഹി കാരണേ സതി കാരണന്തരാപേക്ഖാ അയുത്താതി. ഏവം ഏകസ്സ കസ്സചി കാരണസ്സ അഭാവദീപനേന ‘‘സയംകതം സുഖദുക്ഖ’’ന്തിആദി പടിസേധിതം ഹോതി.

    ‘Kasmā pana etesu yaṃkiñci ekaṃ apariggahetvā sabbesaṃ pariggaho kato’ti? ‘Tena tena tassa tassa atthavisesassa dīpanato. Etesu hi samavāyasaṅkhāto samayo anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Tena ekakāraṇavādo paṭisedhito hoti. Samavāyo ca nāma sādhāraṇaphalanipphādane aññamaññāpekkho hoti. Tasmā ‘eko kattā nāma natthī’ti imampi atthaṃ dīpeti. Sabhāvena hi kāraṇe sati kāraṇantarāpekkhā ayuttāti. Evaṃ ekassa kassaci kāraṇassa abhāvadīpanena ‘‘sayaṃkataṃ sukhadukkha’’ntiādi paṭisedhitaṃ hoti.

    തത്ഥ സിയാ – ‘യം വുത്തം അനേകഹേതുതോ വുത്തിം ദീപേതീ’തി, തം ന യുത്തം. ‘കിംകാരണാ’ ?‘അസാമഗ്ഗിയം അഹേതൂനം സാമഗ്ഗിയമ്പി അഹേതുഭാവാപത്തിതോ’. ‘ന ഹി ഏകസ്മിം അന്ധേ ദട്ഠും അസക്കോന്തേ അന്ധസതം പസ്സതീ’തി. ‘നോ ന യുത്തം; സാധാരണഫലനിപ്ഫാദകത്തേന ഹി ഠിതഭാവോ സാമഗ്ഗീ; ന അനേകേസം സമോധാനമത്തം. ന ച അന്ധാനം ദസ്സനം നാമ സാധാരണഫലം’. ‘കസ്മാ’?‘അന്ധസതേ സതിപി തസ്സ അഭാവതോ. ചക്ഖാദീനം പന തം സാധാരണഫലം, തേസം ഭാവേ ഭാവതോ. അസാമഗ്ഗിയം അഹേതൂനമ്പി ച സാമഗ്ഗിയം ഹേതുഭാവോ സിദ്ധോ. സ്വായം അസാമഗ്ഗിയം ഫലാഭാവേന, സാമഗ്ഗിയഞ്ചസ്സ ഭാവേന, വേദിതബ്ബോ. ചക്ഖാദീനഞ്ഹി വേകല്ലേ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം അഭാവോ, അവേകല്ലേ ച ഭാവോ, പച്ചക്ഖസിദ്ധോ ലോകസ്സാ’തി. അയം താവ സമവായസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

    Tattha siyā – ‘yaṃ vuttaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpetī’ti, taṃ na yuttaṃ. ‘Kiṃkāraṇā’ ?‘Asāmaggiyaṃ ahetūnaṃ sāmaggiyampi ahetubhāvāpattito’. ‘Na hi ekasmiṃ andhe daṭṭhuṃ asakkonte andhasataṃ passatī’ti. ‘No na yuttaṃ; sādhāraṇaphalanipphādakattena hi ṭhitabhāvo sāmaggī; na anekesaṃ samodhānamattaṃ. Na ca andhānaṃ dassanaṃ nāma sādhāraṇaphalaṃ’. ‘Kasmā’?‘Andhasate satipi tassa abhāvato. Cakkhādīnaṃ pana taṃ sādhāraṇaphalaṃ, tesaṃ bhāve bhāvato. Asāmaggiyaṃ ahetūnampi ca sāmaggiyaṃ hetubhāvo siddho. Svāyaṃ asāmaggiyaṃ phalābhāvena, sāmaggiyañcassa bhāvena, veditabbo. Cakkhādīnañhi vekalle cakkhuviññāṇādīnaṃ abhāvo, avekalle ca bhāvo, paccakkhasiddho lokassā’ti. Ayaṃ tāva samavāyasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    യോ പനേസ അട്ഠഹി അക്ഖണേഹി പരിവജ്ജിതോ നവമോ ഖണോ, പതിരൂപദേസവാസാദികോ ച ചതുചക്കസങ്ഖാതോ ഓകാസട്ഠേന ഖണോ വുത്തോ, സോ മനുസ്സത്തബുദ്ധുപ്പാദസദ്ധമ്മട്ഠിതിആദികം ഖണസാമഗ്ഗിം വിനാ നത്ഥി. മനുസ്സത്താദീനഞ്ച കാണകച്ഛപോപമാദീഹി (മ॰ നി॰ ൩.൨൫൨) ദുല്ലഭഭാവോ. ഇതി ഖണസ്സ ദുല്ലഭത്താ സുട്ഠുതരം ഖണായത്തം ലോകുത്തരധമ്മാനം ഉപകാരഭൂതം കുസലം ദുല്ലഭമേവ . ഏവമേതേസു ഖണസങ്ഖാതോ സമയോ കുസലുപ്പത്തിയാ ദുല്ലഭഭാവം ദീപേതി. ഏവം ദീപേന്തേന അനേന അധിഗതഖണാനം ഖണായത്തസ്സേവ തസ്സ കുസലസ്സ അനനുട്ഠാനേന മോഘഖണം കുരുമാനാനം പമാദവിഹാരോ പടിസേധിതോ ഹോതി. അയം ഖണസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

    Yo panesa aṭṭhahi akkhaṇehi parivajjito navamo khaṇo, patirūpadesavāsādiko ca catucakkasaṅkhāto okāsaṭṭhena khaṇo vutto, so manussattabuddhuppādasaddhammaṭṭhitiādikaṃ khaṇasāmaggiṃ vinā natthi. Manussattādīnañca kāṇakacchapopamādīhi (ma. ni. 3.252) dullabhabhāvo. Iti khaṇassa dullabhattā suṭṭhutaraṃ khaṇāyattaṃ lokuttaradhammānaṃ upakārabhūtaṃ kusalaṃ dullabhameva . Evametesu khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena anena adhigatakhaṇānaṃ khaṇāyattasseva tassa kusalassa ananuṭṭhānena moghakhaṇaṃ kurumānānaṃ pamādavihāro paṭisedhito hoti. Ayaṃ khaṇasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    യോ പനേതസ്സ കുസലചിത്തസ്സ പവത്തികാലോ നാമ ഹോതി, സോ അതിപരിത്തോ. സാ ചസ്സ അതിപരിത്തതാ ‘‘യഥാ ച, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ പുരിസസ്സ ജവോ, യഥാ ച ചന്ദിമസൂരിയാനം ജവോ, യഥാ ച യാ ദേവതാ ചന്ദിമസൂരിയാനം പുരതോ ധാവന്തി താസം ദേവതാനം ജവോ, തതോ സീഘതരം ആയുസങ്ഖാരാ ഖീയന്തീ’’തി (സം॰ നി॰ ൨.൨൨൮) – ഇമസ്സ സുത്തസ്സ അട്ഠകഥാവസേന വേദിതബ്ബാ. തത്ര ഹി സോ രൂപജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ താവ പരിത്തകോ കാലോ വുത്തോ. യാവ പടുപ്പന്നം രൂപം തിട്ഠതി താവ സോളസ ചിത്താനി ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജന്തി. ഇതി തേസം കാലപരിത്തതായ ഉപമാപി നത്ഥി. തേനേവാഹ – ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ഉപമാപി ന സുകരാ യാവ ലഹുപരിവത്തം ചിത്ത’’ന്തി (അ॰ നി॰ ൧.൪൮). ഏവമേതേസു കാലസങ്ഖാതോ സമയോ കുസലചിത്തപ്പവത്തികാലസ്സ അതിപരിത്തതം ദീപേതി. ഏവം ദീപേന്തേന ചാനേന അതിപരിത്തകാലതായ, വിജ്ജുലതോഭാസേന മുത്താവുണനം വിയ, ദുപ്പടിവിജ്ഝമിദം ചിത്തം, തസ്മാ ഏതസ്സ പടിവേധേ മഹാഉസ്സാഹോ ച ആദരോ ച കത്തബ്ബോതി ഓവാദോ ദിന്നോ ഹോതി. അയം കാലസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

    Yo panetassa kusalacittassa pavattikālo nāma hoti, so atiparitto. Sā cassa atiparittatā ‘‘yathā ca, bhikkhave, tassa purisassa javo, yathā ca candimasūriyānaṃ javo, yathā ca yā devatā candimasūriyānaṃ purato dhāvanti tāsaṃ devatānaṃ javo, tato sīghataraṃ āyusaṅkhārā khīyantī’’ti (saṃ. ni. 2.228) – imassa suttassa aṭṭhakathāvasena veditabbā. Tatra hi so rūpajīvitindriyassa tāva parittako kālo vutto. Yāva paṭuppannaṃ rūpaṃ tiṭṭhati tāva soḷasa cittāni uppajjitvā bhijjanti. Iti tesaṃ kālaparittatāya upamāpi natthi. Tenevāha – ‘‘yāvañcidaṃ, bhikkhave, upamāpi na sukarā yāva lahuparivattaṃ citta’’nti (a. ni. 1.48). Evametesu kālasaṅkhāto samayo kusalacittappavattikālassa atiparittataṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena cānena atiparittakālatāya, vijjulatobhāsena muttāvuṇanaṃ viya, duppaṭivijjhamidaṃ cittaṃ, tasmā etassa paṭivedhe mahāussāho ca ādaro ca kattabboti ovādo dinno hoti. Ayaṃ kālasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    സമൂഹസങ്ഖാതോ പന സമയോ അനേകേസം സഹുപ്പത്തിം ദീപേതി. ഫസ്സാദീനഞ്ഹി ധമ്മാനം പുഞ്ജോ സമൂഹോതി വുത്തോ. തസ്മിഞ്ച ഉപ്പജ്ജമാനം ചിത്തം സഹ തേഹി ധമ്മേഹി ഉപ്പജ്ജതീതി അനേകേസം സഹുപ്പത്തി ദീപിതാ. ഏവം ദീപേന്തേന ചാനേന ഏകസ്സേവ ധമ്മസ്സ ഉപ്പത്തി പടിസേധിതാ ഹോതി. അയം സമൂഹസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

    Samūhasaṅkhāto pana samayo anekesaṃ sahuppattiṃ dīpeti. Phassādīnañhi dhammānaṃ puñjo samūhoti vutto. Tasmiñca uppajjamānaṃ cittaṃ saha tehi dhammehi uppajjatīti anekesaṃ sahuppatti dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena ekasseva dhammassa uppatti paṭisedhitā hoti. Ayaṃ samūhasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ഹേതുസങ്ഖാതോ പന സമയോ പരായത്തവുത്തിതം ദീപേതി. ‘യസ്മിം സമയേ’തി ഹി പദസ്സ യസ്മാ ‘യസ്മിം ഹേതുമ്ഹി സതി’ ഉപ്പന്നം ഹോതീതി അയമത്ഥോ, തസ്മാ ‘ഹേതുമ്ഹി സതി’ പവത്തിതോ പരായത്തവുത്തിതാ ദീപിതാ. ഏവം ദീപേന്തേന ചാനേന ധമ്മാനം സവസവത്തിതാഭിമാനോ പടിസേധിതോ ഹോതി. അയം ഹേതുസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

    Hetusaṅkhāto pana samayo parāyattavuttitaṃ dīpeti. ‘Yasmiṃ samaye’ti hi padassa yasmā ‘yasmiṃ hetumhi sati’ uppannaṃ hotīti ayamattho, tasmā ‘hetumhi sati’ pavattito parāyattavuttitā dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena dhammānaṃ savasavattitābhimāno paṭisedhito hoti. Ayaṃ hetusaṅkhātena samayena attho dīpito.

    തത്ഥ ‘യസ്മിം സമയേ’തി കാലസങ്ഖാതസ്സ സമയസ്സ വസേന ‘യസ്മിം കാലേ’തി അത്ഥോ; സമൂഹസങ്ഖാതസ്സ ‘യസ്മിം സമൂഹേ’തി. ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതാനം ‘യസ്മിം ഖണേ സതി, യായ സാമഗ്ഗിയാ സതി, യമ്ഹി ഹേതുമ്ഹി സതി’ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ സതി ‘ഫസ്സാദയോപീ’തി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അധികരണഞ്ഹി കാലസങ്ഖാതോ സമൂഹസങ്ഖാതോ ച സമയോ. തത്ഥ വുത്തധമ്മാനന്തി അധികരണവസേനേത്ഥ ഭുമ്മം. ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതസ്സ ച സമയസ്സ ഭാവേന തേസം ഭാവോ ലക്ഖീയതീതി ഭാവേനഭാവലക്ഖണവസേനേത്ഥ ഭുമ്മം.

    Tattha ‘yasmiṃ samaye’ti kālasaṅkhātassa samayassa vasena ‘yasmiṃ kāle’ti attho; samūhasaṅkhātassa ‘yasmiṃ samūhe’ti. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātānaṃ ‘yasmiṃ khaṇe sati, yāya sāmaggiyā sati, yamhi hetumhi sati’ kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva sati ‘phassādayopī’ti ayamattho veditabbo. Adhikaraṇañhi kālasaṅkhāto samūhasaṅkhāto ca samayo. Tattha vuttadhammānanti adhikaraṇavasenettha bhummaṃ. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyatīti bhāvenabhāvalakkhaṇavasenettha bhummaṃ.

    കാമാവചരന്തി ‘‘കതമേ ധമ്മാ കാമാവചരാ? ഹേട്ഠതോ അവീചിനിരയം ഉപരിതോ പരനിമ്മിതവസവത്തിം പരിയന്തം കത്വാ’’തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൧൨൮൭) നയേന വുത്തേസു കാമാവചരധമ്മേസു പരിയാപന്നം. തത്രായം വചനത്ഥോ – ഉദ്ദാനതോ ദ്വേ കാമാ, വത്ഥുകാമോ ച കിലേസകാമോ ച. തത്ഥ കിലേസകാമോ അത്ഥതോ ഛന്ദരാഗോവ വത്ഥുകാമോ തേഭൂമകവട്ടം. കിലേസകാമോ ചേത്ഥ കാമേതീതി കാമോ; ഇതരോ പന കാമിയതീതി കാമോ. യസ്മിം പന പദേസേ ദുവിധോപേസോ കാമോ പവത്തിവസേന അവചരതി, സോ ചതുന്നം അപായാനം, മനുസ്സാനം, ഛന്നഞ്ച ദേവലോകാനം വസേന ഏകാദസവിധോ പദേസോ. കാമോ ഏത്ഥ അവചരതീതി കാമാവചരോ, സസത്ഥാവചരോ വിയ. യഥാ ഹി യസ്മിം പദേസേ സസത്ഥാ പുരിസാ അവചരന്തി, സോ വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു ദ്വിപദചതുപ്പദേസു അവചരന്തേസു, തേസം അഭിലക്ഖിതത്താ ‘സസത്ഥാവചരോ’ത്വേവ വുച്ചതി, ഏവം വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു രൂപാവചരാദീസു തത്ഥ അവചരന്തേസു, തേസം അഭിലക്ഖിതത്താ അയം പദേസോ ‘കാമാവചരോ’ത്വേവ വുച്ചതി. സ്വായം യഥാ രൂപഭവോ രൂപം, ഏവം ഉത്തരപദലോപം കത്വാ ‘കാമോ’ത്വേവ വുച്ചതി. ഏവമിദം ചിത്തം ഇമസ്മിം ഏകാദസപദേസസങ്ഖാതേ കാമേ അവചരതീതി കാമാവചരം.

    Kāmāvacaranti ‘‘katame dhammā kāmāvacarā? Heṭṭhato avīcinirayaṃ uparito paranimmitavasavattiṃ pariyantaṃ katvā’’tiādinā (dha. sa. 1287) nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho – uddānato dve kāmā, vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgova vatthukāmo tebhūmakavaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo; itaro pana kāmiyatīti kāmo. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ, manussānaṃ, channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso. Kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro, sasatthāvacaro viya. Yathā hi yasmiṃ padese sasatthā purisā avacaranti, so vijjamānesupi aññesu dvipadacatuppadesu avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ‘sasatthāvacaro’tveva vuccati, evaṃ vijjamānesupi aññesu rūpāvacarādīsu tattha avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ayaṃ padeso ‘kāmāvacaro’tveva vuccati. Svāyaṃ yathā rūpabhavo rūpaṃ, evaṃ uttarapadalopaṃ katvā ‘kāmo’tveva vuccati. Evamidaṃ cittaṃ imasmiṃ ekādasapadesasaṅkhāte kāme avacaratīti kāmāvacaraṃ.

    കിഞ്ചാപി ഹി ഏതം രൂപാരൂപഭവേസുപി അവചരതി, യഥാ പന സങ്ഗാമേ അവചരണതോ സങ്ഗാമാവചരോതി ലദ്ധനാമകോ നാഗോ നഗരേ ചരന്തോപി ‘സങ്ഗാമാവചരോ’ത്വേവ വുച്ചതി, ഥലജലചരാ ച പാണാ അഥലേ അജലേ ച ഠിതാപി ‘ഥലചരാ ജലചരാ’ത്വേവ വുച്ചന്തി, ഏവമിദം അഞ്ഞത്ഥ അവചരന്തമ്പി കാമാവചരമേവാതി വേദിതബ്ബം. ആരമ്മണകരണവസേന വാ ഏത്ഥ കാമോ അവചരതീതിപി കാമാവചരം. കാമഞ്ചേസ രൂപാരൂപാവചരേസുപി അവചരതി, യഥാ പന വദതീതി ‘വച്ഛോ’, മഹിയം സേതീതി ‘മഹിംസോ’തി വുത്തേ, ന സത്താ യത്തകാ വദന്തി, മഹിയം വാ സേന്തി സബ്ബേസം തം നാമം ഹോതി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. അപിച കാമഭവസങ്ഖാതേ കാമേ പടിസന്ധിം അവചാരേതീതിപി കാമാവചരം.

    Kiñcāpi hi etaṃ rūpārūpabhavesupi avacarati, yathā pana saṅgāme avacaraṇato saṅgāmāvacaroti laddhanāmako nāgo nagare carantopi ‘saṅgāmāvacaro’tveva vuccati, thalajalacarā ca pāṇā athale ajale ca ṭhitāpi ‘thalacarā jalacarā’tveva vuccanti, evamidaṃ aññattha avacarantampi kāmāvacaramevāti veditabbaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena vā ettha kāmo avacaratītipi kāmāvacaraṃ. Kāmañcesa rūpārūpāvacaresupi avacarati, yathā pana vadatīti ‘vaccho’, mahiyaṃ setīti ‘mahiṃso’ti vutte, na sattā yattakā vadanti, mahiyaṃ vā senti sabbesaṃ taṃ nāmaṃ hoti, evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Apica kāmabhavasaṅkhāte kāme paṭisandhiṃ avacāretītipi kāmāvacaraṃ.

    കുസലന്തി കുച്ഛിതാനം സലനാദീഹി അത്ഥേഹി കുസലം. അപിച ആരോഗ്യട്ഠേന അനവജ്ജട്ഠേന കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന ച കുസലം. യഥേവ ഹി ‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസല’ന്തി (ജാ॰ ൧.൧൫.൧൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) രൂപകായേ അനാതുരതായ അഗേലഞ്ഞേന നിബ്യാധിതായ ആരോഗ്യട്ഠേന കുസലം വുത്തം, ഏവം അരൂപധമ്മേപി കിലേസാതുരതായ കിലേസഗേലഞ്ഞസ്സ ച കിലേസബ്യാധിനോ അഭാവേന ആരോഗ്യട്ഠേന കുസലം വേദിതബ്ബം. കിലേസവജ്ജസ്സ പന കിലേസദോസസ്സ കിലേസദരഥസ്സ ച അഭാവാ അനവജ്ജട്ഠേന കുസലം. കോസല്ലം വുച്ചതി പഞ്ഞാ; കോസല്ലതോ സമ്ഭൂതത്താ കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന കുസലം.

    Kusalanti kucchitānaṃ salanādīhi atthehi kusalaṃ. Apica ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhena ca kusalaṃ. Yatheva hi ‘kacci nu bhoto kusala’nti (jā. 1.15.146; 2.20.129) rūpakāye anāturatāya agelaññena nibyādhitāya ārogyaṭṭhena kusalaṃ vuttaṃ, evaṃ arūpadhammepi kilesāturatāya kilesagelaññassa ca kilesabyādhino abhāvena ārogyaṭṭhena kusalaṃ veditabbaṃ. Kilesavajjassa pana kilesadosassa kilesadarathassa ca abhāvā anavajjaṭṭhena kusalaṃ. Kosallaṃ vuccati paññā; kosallato sambhūtattā kosallasambhūtaṭṭhena kusalaṃ.

    ‘ഞാണസമ്പയുത്തം’ താവ ഏവം ഹോതു; ഞാണവിപ്പയുത്തം കഥന്തി. തമ്പി രുള്ഹീസദ്ദേന കുസലമേവ. യഥാ ഹി താലപണ്ണേഹി അകത്വാ കിലഞ്ജാദീഹി കതമ്പി തംസരിക്ഖത്താ രുള്ഹീസദ്ദേന താലവണ്ടന്ത്വേവ വുച്ചതി, ഏവം ‘ഞാണവിപ്പയുത്ത’മ്പി കുസലന്ത്വേവ വേദിതബ്ബം. നിപ്പരിയായേന പന ‘ഞാണസമ്പയുത്തം’ ആരോഗ്യട്ഠേന അനവജ്ജട്ഠേന കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേനാതി തിവിധേനപി കുസലന്തി നാമം ലഭതി, ഞാണവിപ്പയുത്തം ദുവിധേനേവ. ഇതി യഞ്ച ജാതകപരിയായേന യഞ്ച ബാഹിതികസുത്തപരിയായേന യഞ്ച അഭിധമ്മപരിയായേന കുസലം കഥിതം സബ്ബം തം തീഹിപി അത്ഥേഹി ഇമസ്മിം ചിത്തേ ലബ്ഭതി.

    ‘Ñāṇasampayuttaṃ’ tāva evaṃ hotu; ñāṇavippayuttaṃ kathanti. Tampi ruḷhīsaddena kusalameva. Yathā hi tālapaṇṇehi akatvā kilañjādīhi katampi taṃsarikkhattā ruḷhīsaddena tālavaṇṭantveva vuccati, evaṃ ‘ñāṇavippayutta’mpi kusalantveva veditabbaṃ. Nippariyāyena pana ‘ñāṇasampayuttaṃ’ ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhenāti tividhenapi kusalanti nāmaṃ labhati, ñāṇavippayuttaṃ duvidheneva. Iti yañca jātakapariyāyena yañca bāhitikasuttapariyāyena yañca abhidhammapariyāyena kusalaṃ kathitaṃ sabbaṃ taṃ tīhipi atthehi imasmiṃ citte labbhati.

    തദേതം ലക്ഖണാദിവസേന അനവജ്ജസുഖവിപാകലക്ഖണം, അകുസലവിദ്ധംസനരസം, വോദാനപച്ചുപട്ഠാനം, യോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം. അവജ്ജപടിപക്ഖത്താ വാ അനവജ്ജലക്ഖണമേവ കുസലം, വോദാനഭാവരസം, ഇട്ഠവിപാകപച്ചുപട്ഠാനം, യഥാവുത്തപദട്ഠാനമേവ. ലക്ഖണാദീസു ഹി തേസം തേസം ധമ്മാനം സഭാവോ വാ സാമഞ്ഞം വാ ലക്ഖണം നാമ. കിച്ചം വാ സമ്പത്തി വാ രസോ നാമ. ഉപട്ഠാനാകാരോ വാ ഫലം വാ പച്ചുപട്ഠാനം നാമ. ആസന്നകാരണം പദട്ഠാനം നാമ. ഇതി യത്ഥ യത്ഥ ലക്ഖണാദീനി വക്ഖാമ തത്ഥ തത്ഥ ഇമിനാവ നയേന തേസം നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

    Tadetaṃ lakkhaṇādivasena anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ, akusalaviddhaṃsanarasaṃ, vodānapaccupaṭṭhānaṃ, yonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. Avajjapaṭipakkhattā vā anavajjalakkhaṇameva kusalaṃ, vodānabhāvarasaṃ, iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ, yathāvuttapadaṭṭhānameva. Lakkhaṇādīsu hi tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma. Kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma. Upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma. Āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāma. Iti yattha yattha lakkhaṇādīni vakkhāma tattha tattha imināva nayena tesaṃ nānattaṃ veditabbaṃ.

    ചിത്തന്തി ആരമ്മണം ചിന്തേതീതി ചിത്തം; വിജാനാതീതി അത്ഥോ. യസ്മാ വാ ‘ചിത്ത’ന്തി സബ്ബചിത്തസാധാരണോ ഏസ സദ്ദോ, തസ്മാ യദേത്ഥ ലോകിയകുസലാകുസലകിരിയചിത്തം, തം ജവനവീഥിവസേന അത്തനോ സന്താനം ചിനോതീതി ചിത്തം. വിപാകം കമ്മകിലേസേഹി ചിതന്തി ചിത്തം. അപിച സബ്ബമ്പി യഥാനുരൂപതോ ചിത്തതായ ചിത്തം. ചിത്തകരണതായ ചിത്തന്തി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ യസ്മാ അഞ്ഞദേവ സരാഗം ചിത്തം, അഞ്ഞം സദോസം , അഞ്ഞം സമോഹം; അഞ്ഞം കാമാവചരം, അഞ്ഞം രൂപാവചരാദിഭേദം; അഞ്ഞം രൂപാരമ്മണം, അഞ്ഞം സദ്ദാദിആരമ്മണം; രൂപാരമ്മണേസു ചാപി അഞ്ഞം നീലാരമ്മണം, അഞ്ഞം പീതാദിആരമ്മണം; സദ്ദാദിആരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ; സബ്ബേസുപി ചേതേസു അഞ്ഞം ഹീനം അഞ്ഞം മജ്ഝിമം അഞ്ഞം പണീതം; ഹീനാദീസുപി അഞ്ഞം ഛന്ദാധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം വീരിയാധിപതേയ്യം അഞ്ഞം ചിത്താധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം വീമംസാധിപതേയ്യം, തസ്മാ അസ്സ ഇമേസം സമ്പയുത്തഭൂമിആരമ്മണഹീനമജ്ഝിമപണീതാധിപതീനം വസേന ചിത്തതാ വേദിതബ്ബാ. കാമഞ്ചേത്ഥ ഏകമേവ ഏവം ചിത്തം ന ഹോതി, ചിത്താനം പന അന്തോഗധത്താ ഏതേസു യംകിഞ്ചി ഏകമ്പി ചിത്തതായ ചിത്തന്തി വത്തും വട്ടതി. ഏവം താവ ചിത്തതായ ചിത്തം.

    Cittanti ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ; vijānātīti attho. Yasmā vā ‘citta’nti sabbacittasādhāraṇo esa saddo, tasmā yadettha lokiyakusalākusalakiriyacittaṃ, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotīti cittaṃ. Vipākaṃ kammakilesehi citanti cittaṃ. Apica sabbampi yathānurūpato cittatāya cittaṃ. Cittakaraṇatāya cittanti evampettha attho veditabbo. Tattha yasmā aññadeva sarāgaṃ cittaṃ, aññaṃ sadosaṃ , aññaṃ samohaṃ; aññaṃ kāmāvacaraṃ, aññaṃ rūpāvacarādibhedaṃ; aññaṃ rūpārammaṇaṃ, aññaṃ saddādiārammaṇaṃ; rūpārammaṇesu cāpi aññaṃ nīlārammaṇaṃ, aññaṃ pītādiārammaṇaṃ; saddādiārammaṇesupi eseva nayo; sabbesupi cetesu aññaṃ hīnaṃ aññaṃ majjhimaṃ aññaṃ paṇītaṃ; hīnādīsupi aññaṃ chandādhipateyyaṃ, aññaṃ vīriyādhipateyyaṃ aññaṃ cittādhipateyyaṃ, aññaṃ vīmaṃsādhipateyyaṃ, tasmā assa imesaṃ sampayuttabhūmiārammaṇahīnamajjhimapaṇītādhipatīnaṃ vasena cittatā veditabbā. Kāmañcettha ekameva evaṃ cittaṃ na hoti, cittānaṃ pana antogadhattā etesu yaṃkiñci ekampi cittatāya cittanti vattuṃ vaṭṭati. Evaṃ tāva cittatāya cittaṃ.

    കഥം ചിത്തകരണതായാതി? ലോകസ്മിഞ്ഹി ചിത്തകമ്മതോ ഉത്തരി അഞ്ഞം ചിത്തം നാമ നത്ഥി. തസ്മിമ്പി ചരണം നാമ ചിത്തം അതിചിത്തമേവ ഹോതി. തം കരോന്താനം ചിത്തകാരാനം ‘ഏവംവിധാനി ഏത്ഥ രൂപാനി കാതബ്ബാനീ’തി ചിത്തസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതി. തായ ചിത്തസഞ്ഞായ ലേഖാഗഹനരഞ്ജനഉജ്ജോതനവത്തനാദിനിപ്ഫാദികാ ചിത്തകിരിയാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തതോ ചരണസങ്ഖാതേ ചിത്തേ അഞ്ഞതരം വിചിത്തരൂപം നിപ്ഫജ്ജതി. തതോ ‘ഇമസ്സ രൂപസ്സ ഉപരി ഇദം ഹോതു, ഹേട്ഠാ ഇദം, ഉഭയപസ്സേ ഇദ’ന്തി ചിന്തേത്വാ യഥാചിന്തിതേന കമേന സേസചിത്തരൂപനിപ്ഫാദനം ഹോതി, ഏവം യംകിഞ്ചി ലോകേ വിചിത്തം സിപ്പജാതം സബ്ബം തം ചിത്തേനേവ കരിയതി, ഏവം ഇമായ കരണവിചിത്തതായ തസ്സ തസ്സ ചിത്തസ്സ നിപ്ഫാദകം ചിത്തമ്പി തഥേവ ചിത്തം ഹോതി. യഥാചിന്തിതസ്സ വാ അനവസേസസ്സ അനിപ്ഫജ്ജനതോ തതോപി ചിത്തമേവ ചിത്തതരം. തേനാഹ ഭഗവാ –

    Kathaṃ cittakaraṇatāyāti? Lokasmiñhi cittakammato uttari aññaṃ cittaṃ nāma natthi. Tasmimpi caraṇaṃ nāma cittaṃ aticittameva hoti. Taṃ karontānaṃ cittakārānaṃ ‘evaṃvidhāni ettha rūpāni kātabbānī’ti cittasaññā uppajjati. Tāya cittasaññāya lekhāgahanarañjanaujjotanavattanādinipphādikā cittakiriyā uppajjanti, tato caraṇasaṅkhāte citte aññataraṃ vicittarūpaṃ nipphajjati. Tato ‘imassa rūpassa upari idaṃ hotu, heṭṭhā idaṃ, ubhayapasse ida’nti cintetvā yathācintitena kamena sesacittarūpanipphādanaṃ hoti, evaṃ yaṃkiñci loke vicittaṃ sippajātaṃ sabbaṃ taṃ citteneva kariyati, evaṃ imāya karaṇavicittatāya tassa tassa cittassa nipphādakaṃ cittampi tatheva cittaṃ hoti. Yathācintitassa vā anavasesassa anipphajjanato tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘ദിട്ഠം വോ, ഭിക്ഖവേ, ചരണം നാമ ചിത്തന്തി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. തമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചരണം നാമ ചിത്തം ചിത്തേനേവ ചിന്തിതം. തേനപി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചരണേന ചിത്തേന ചിത്തംയേവ ചിത്തതര’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൩.൧൦൦).

    ‘‘Diṭṭhaṃ vo, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittanti? ‘Evaṃ, bhante’. Tampi kho, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittaṃ citteneva cintitaṃ. Tenapi kho, bhikkhave, caraṇena cittena cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).

    തഥാ യദേതം ദേവമനുസ്സനിരയതിരച്ഛാനഭേദാസു ഗതീസു കമ്മലിങ്ഗസഞ്ഞാവോഹാരാദിഭേദം അജ്ഝത്തികം ചിത്തം തമ്പി ചിത്തകതമേവ. കായകമ്മാദിഭേദഞ്ഹി ദാനസീലവിഹിംസാസാഠേയ്യാദിനയപ്പവത്തം കുസലാകുസലകമ്മം ചിത്തനിപ്ഫാദിതം കമ്മനാനത്തം. കമ്മനാനത്തേനേവ ച താസു താസു ഗതീസു ഹത്ഥപാദകണ്ണഉദരഗീവാമുഖാദിസണ്ഠാനഭിന്നം ലിങ്ഗനാനത്തം. ലിങ്ഗനാനത്തതോ യഥാഗഹിതസണ്ഠാനവസേന ‘അയം ഇത്ഥീ അയം പുരിസോ’തി ഉപ്പജ്ജമാനായ സഞ്ഞായ സഞ്ഞാനാനത്തം. സഞ്ഞാനാനത്തതോ സഞ്ഞാനുരൂപേന ‘ഇത്ഥീ’തി വാ ‘പുരിസോ’തി വാ വോഹരന്താനം വോഹാരനാനത്തം. വോഹാരനാനത്തവസേന പന യസ്മാ ‘ഇത്ഥീ ഭവിസ്സാമി പുരിസോ ഭവിസ്സാമി, ഖത്തിയോ ഭവിസ്സാമി ബ്രാഹ്മണോ ഭവിസ്സാമീ’തി ഏവം തസ്സ തസ്സ അത്തഭാവസ്സ ജനകം കമ്മം കരീയതി, തസ്മാ വോഹാരനാനത്തതോ കമ്മനാനത്തം. തം പനേതം കമ്മനാനത്തം യഥാപത്ഥിതം ഭവം നിബ്ബത്തേന്തം യസ്മാ ഗതിവസേന നിബ്ബത്തേതി തസ്മാ കമ്മനാനത്തതോ ഗതിനാനത്തം. കമ്മനാനത്തേനേവ ച തേസം തേസം സത്താനം തസ്സാ തസ്സാ ഗതിയാ അപാദകദ്വിപാദകാദിതാ, തസ്സാ തസ്സാ ഉപപത്തിയാ ഉച്ചനീചാദിതാ, തസ്മിം തസ്മിം അത്തഭാവേ സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാദിതാ, ലോകധമ്മേസു ലാഭാലാഭാദിതാ ച പഞ്ഞായതി. തസ്മാ സബ്ബമേതം ദേവമനുസ്സനിരയതിരച്ഛാനഭേദാസു ഗതീസു കമ്മലിങ്ഗസഞ്ഞാവോഹാരാദിഭേദം അജ്ഝത്തികം ചിത്തം ചിത്തേനേവ കതന്തി വേദിതബ്ബം. സ്വായമത്ഥോ ഇമസ്സ സങ്ഗീതിഅനാരുള്ഹസ്സ സുത്തസ്സ വസേന വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

    Tathā yadetaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ tampi cittakatameva. Kāyakammādibhedañhi dānasīlavihiṃsāsāṭheyyādinayappavattaṃ kusalākusalakammaṃ cittanipphāditaṃ kammanānattaṃ. Kammanānatteneva ca tāsu tāsu gatīsu hatthapādakaṇṇaudaragīvāmukhādisaṇṭhānabhinnaṃ liṅganānattaṃ. Liṅganānattato yathāgahitasaṇṭhānavasena ‘ayaṃ itthī ayaṃ puriso’ti uppajjamānāya saññāya saññānānattaṃ. Saññānānattato saññānurūpena ‘itthī’ti vā ‘puriso’ti vā voharantānaṃ vohāranānattaṃ. Vohāranānattavasena pana yasmā ‘itthī bhavissāmi puriso bhavissāmi, khattiyo bhavissāmi brāhmaṇo bhavissāmī’ti evaṃ tassa tassa attabhāvassa janakaṃ kammaṃ karīyati, tasmā vohāranānattato kammanānattaṃ. Taṃ panetaṃ kammanānattaṃ yathāpatthitaṃ bhavaṃ nibbattentaṃ yasmā gativasena nibbatteti tasmā kammanānattato gatinānattaṃ. Kammanānatteneva ca tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tassā tassā gatiyā apādakadvipādakāditā, tassā tassā upapattiyā uccanīcāditā, tasmiṃ tasmiṃ attabhāve suvaṇṇadubbaṇṇāditā, lokadhammesu lābhālābhāditā ca paññāyati. Tasmā sabbametaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ citteneva katanti veditabbaṃ. Svāyamattho imassa saṅgītianāruḷhassa suttassa vasena veditabbo. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘കമ്മനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനവസേന ലിങ്ഗനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനം ഭവതി, ലിങ്ഗനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനവസേന സഞ്ഞാനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനം ഭവതി, സഞ്ഞാനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനവസേന വോഹാരനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനം ഭവതി, വോഹാരനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനവസേന കമ്മനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനം ഭവതി. കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ഗതിയാ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി – അപദാ ദ്വിപദാ ചതുപ്പദാ ബഹുപ്പദാ, രൂപിനോ അരൂപിനോ, സഞ്ഞിനോ അസഞ്ഞിനോ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞിനോ. കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ഉപപത്തിയാ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി – ഉച്ചനീചതാ ഹീനപണീതതാ സുഗതദുഗ്ഗതതാ. കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം അത്തഭാവേ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി – സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണതാ സുജാതദുജ്ജാതതാ സുസണ്ഠിതദുസ്സണ്ഠിതതാ. കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ലോകധമ്മേ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി – ലാഭാലാഭേ യസായസേ നിന്ദാപസംസായം സുഖദുക്ഖേ’’തി.

    ‘‘Kammanānattaputhuttappabhedavavatthānavasena liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānavasena saññānānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, saññānānattaputhuttappabhedavavatthānavasena vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānavasena kammanānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ gatiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – apadā dvipadā catuppadā bahuppadā, rūpino arūpino, saññino asaññino nevasaññīnāsaññino. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ upapattiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – uccanīcatā hīnapaṇītatā sugataduggatatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ attabhāve nānākaraṇaṃ paññāyati – suvaṇṇadubbaṇṇatā sujātadujjātatā susaṇṭhitadussaṇṭhitatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ lokadhamme nānākaraṇaṃ paññāyati – lābhālābhe yasāyase nindāpasaṃsāyaṃ sukhadukkhe’’ti.

    അപരമ്പി വുത്തം –

    Aparampi vuttaṃ –

    കമ്മതോ ലിങ്ഗതോ ചേവ, ലിങ്ഗസഞ്ഞാ പവത്തരേ;

    Kammato liṅgato ceva, liṅgasaññā pavattare;

    സഞ്ഞാതോ ഭേദം ഗച്ഛന്തി, ഇത്ഥായം പുരിസോതി വാ.

    Saññāto bhedaṃ gacchanti, itthāyaṃ purisoti vā.

    ‘‘കമ്മുനാ വത്തതേ ലോകോ, കമ്മുനാ വത്തതേ പജാ;

    ‘‘Kammunā vattate loko, kammunā vattate pajā;

    കമ്മനിബന്ധനാ സത്താ, രഥസ്സാണീവ യായതോ’’. (മ॰ നി॰ ൨.൪൬൦; സു॰ നി॰ ൬൫൯);

    Kammanibandhanā sattā, rathassāṇīva yāyato’’. (ma. ni. 2.460; su. ni. 659);

    കമ്മേന കിത്തിം ലഭതേ പസംസം,

    Kammena kittiṃ labhate pasaṃsaṃ,

    കമ്മേന ജാനിഞ്ച വധഞ്ച ബന്ധം;

    Kammena jāniñca vadhañca bandhaṃ;

    തം കമ്മനാനാകരണം വിദിത്വാ,

    Taṃ kammanānākaraṇaṃ viditvā,

    കസ്മാ വദേ നത്ഥി കമ്മന്തി ലോകേ. (കഥാ॰ ൭൮൫);

    Kasmā vade natthi kammanti loke. (kathā. 785);

    ‘‘കമ്മസ്സകാ മാണവ സത്താ കമ്മദായാദാ കമ്മയോനീ കമ്മബന്ധൂ കമ്മപടിസരണാ; കമ്മം സത്തേ വിഭജതി യദിദം ഹീനപ്പണീതതായാ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൨൮൯).

    ‘‘Kammassakā māṇava sattā kammadāyādā kammayonī kammabandhū kammapaṭisaraṇā; kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289).

    ഏവം ഇമായ കരണചിത്തതായപി ചിത്തസ്സ ചിത്തതാ വേദിതബ്ബാ. സബ്ബാനിപി ഹി ഏതാനി വിചിത്രാനി ചിത്തേനേവ കതാനി. അലദ്ധോകാസസ്സ പന ചിത്തസ്സ യം വാ പന അവസേസപച്ചയവികലം തസ്സ ഏകച്ചചിത്തകരണാഭാവതോ യദേതം ചിത്തേന കതം അജ്ഝത്തികം ചിത്തം വുത്തം, തതോപി ചിത്തമേവ ചിത്തതരം. തേനാഹ ഭഗവാ –

    Evaṃ imāya karaṇacittatāyapi cittassa cittatā veditabbā. Sabbānipi hi etāni vicitrāni citteneva katāni. Aladdhokāsassa pana cittassa yaṃ vā pana avasesapaccayavikalaṃ tassa ekaccacittakaraṇābhāvato yadetaṃ cittena kataṃ ajjhattikaṃ cittaṃ vuttaṃ, tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകനികായമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവം ചിത്തം യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ… തേഹിപി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതേഹി പാണേഹി ചിത്തംയേവ ചിത്തതര’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൩.൧൦൦).

    ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā pāṇā… tehipi kho, bhikkhave, tiracchānagatehi pāṇehi cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).

    ഉപ്പന്നം ഹോതീതി ഏത്ഥ വത്തമാനഭൂതാപഗതോകാസകതഭൂമിലദ്ധവസേന ഉപ്പന്നം നാമ അനേകപ്പഭേദം. തത്ഥ സബ്ബമ്പി ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗസമങ്ഗീസങ്ഖാതം വത്തമാനുപ്പന്നം നാമ. ആരമ്മണരസം അനുഭവിത്വാ നിരുദ്ധം, അനുഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം കുസലാകുസലം , ഉപ്പാദാദിത്തയം അനുപ്പത്വാ നിരുദ്ധം, ഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം, സേസസങ്ഖതഞ്ച ഭൂതാപഗതുപ്പന്നം നാമ. ‘‘യാനിസ്സ താനി പുബ്ബേ കതാനി കമ്മാനീ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൨൪൮) ഏവമാദിനാ നയേന വുത്തം കമ്മം അതീതമ്പി സമാനം, അഞ്ഞം വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സോകാസം കത്വാ ഠിതത്താ, തഥാ കതോകാസഞ്ച വിപാകം അനുപ്പന്നമ്പി സമാനം ഏവം കതേ ഓകാസേ ഏകന്തേന ഉപ്പജ്ജനതോ ഓകാസകതുപ്പന്നം നാമ. താസു താസു ഭൂമീസു അസമൂഹതം അകുസലം ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമ. ഏത്ഥ ച ഭൂമിയാ ഭൂമിലദ്ധസ്സ ച നാനത്തം വേദിതബ്ബം. ഭൂമീതി വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ തേഭൂമകാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ. ഭൂമിലദ്ധം നാമ തേസു ഖന്ധേസു ഉപ്പത്താരഹം കിലേസജാതം. തേന ഹേസാ ഭൂമി ലദ്ധാ നാമ ഹോതി, തസ്മാ ഭൂമിലദ്ധന്തി വുച്ചതി. ഏവമേതേസു ചതൂസു ഉപ്പന്നേസു ഇധ ‘വത്തമാനുപ്പന്നം’ അധിപ്പേതം.

    Uppannaṃ hotīti ettha vattamānabhūtāpagatokāsakatabhūmiladdhavasena uppannaṃ nāma anekappabhedaṃ. Tattha sabbampi uppādajarābhaṅgasamaṅgīsaṅkhātaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ, anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ , uppādādittayaṃ anuppatvā niruddhaṃ, bhūtāpagatasaṅkhātaṃ, sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’’ti (ma. ni. 3.248) evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ, aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathā katokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāma. Tāsu tāsu bhūmīsu asamūhataṃ akusalaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma. Ettha ca bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ. Bhūmīti vipassanāya ārammaṇabhūtā tebhūmakā pañcakkhandhā. Bhūmiladdhaṃ nāma tesu khandhesu uppattārahaṃ kilesajātaṃ. Tena hesā bhūmi laddhā nāma hoti, tasmā bhūmiladdhanti vuccati. Evametesu catūsu uppannesu idha ‘vattamānuppannaṃ’ adhippetaṃ.

    തത്രായം വചനത്ഥോ – പുബ്ബന്തതോ ഉദ്ധം ഉപ്പാദാദിഅഭിമുഖം പന്നന്തി ഉപ്പന്നം. ‘ഉപ്പന്ന’-സദ്ദോ പനേസ അതീതേ പടിലദ്ധേ സമുട്ഠിതേ അവിക്ഖമ്ഭിതേ അസമുച്ഛിന്നേ ഖണത്തയഗതേതി അനേകേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘തേന ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സമയേന കകുസന്ധോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ’’തി (സം॰ നി॰ ൨.൧൪൩) ഏത്ഥ അതീതേ ആഗതോ. ‘‘ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ അതിരേകചീവരം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി (പാരാ॰ ൪൬൧) ഏത്ഥ പടിലദ്ധേ. ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ഉപ്പന്നം മഹാമേഘം തമേനം മഹാവാതോ അന്തരായേവ അന്തരധാപേതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൫൭) ഏത്ഥ സമുട്ഠിതേ. ‘‘ഉപ്പന്നം ഗമിയചിത്തം ദുപ്പടിവിനോദനീയം (അ॰ നി॰ ൫.൧൬൦; പരി॰ ൩൨൫); ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ ഠാനസോ അന്തരധാപേതീ’’തി (പാരാ॰ ൧൬൫) ഏത്ഥ അവിക്ഖമ്ഭിതേ. ‘‘അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവേന്തോ ബഹുലീകരോന്തോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ ഠാനസോ അന്തരായേവ അന്തരധാപേതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൫൬-൧൫൭) ഏത്ഥ അസമുച്ഛിന്നേ. ‘‘ഉപ്പജ്ജമാനം ഉപ്പന്നന്തി? ആമന്താ’’തി (യമ॰ ൨.ചിത്തയമക.൮൧) ഏത്ഥ ഖണത്തയഗതേ. സ്വായമിധാപി ഖണത്തയഗതേവ ദട്ഠബ്ബോ. തസ്മാ ‘ഉപ്പന്നം ഹോതീ’തി ഏത്ഥ ഖണത്തയഗതം ഹോതി, വത്തമാനം ഹോതി, പച്ചുപ്പന്നം ഹോതീതി. അയം സങ്ഖേപത്ഥോ.

    Tatrāyaṃ vacanattho – pubbantato uddhaṃ uppādādiabhimukhaṃ pannanti uppannaṃ. ‘Uppanna’-saddo panesa atīte paṭiladdhe samuṭṭhite avikkhambhite asamucchinne khaṇattayagateti anekesu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘tena kho pana, bhikkhave, samayena kakusandho bhagavā arahaṃ sammāsambuddho loke uppanno’’ti (saṃ. ni. 2.143) ettha atīte āgato. ‘‘Āyasmato ānandassa atirekacīvaraṃ uppannaṃ hotī’’ti (pārā. 461) ettha paṭiladdhe. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, uppannaṃ mahāmeghaṃ tamenaṃ mahāvāto antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.157) ettha samuṭṭhite. ‘‘Uppannaṃ gamiyacittaṃ duppaṭivinodanīyaṃ (a. ni. 5.160; pari. 325); uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antaradhāpetī’’ti (pārā. 165) ettha avikkhambhite. ‘‘Ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.156-157) ettha asamucchinne. ‘‘Uppajjamānaṃ uppannanti? Āmantā’’ti (yama. 2.cittayamaka.81) ettha khaṇattayagate. Svāyamidhāpi khaṇattayagateva daṭṭhabbo. Tasmā ‘uppannaṃ hotī’ti ettha khaṇattayagataṃ hoti, vattamānaṃ hoti, paccuppannaṃ hotīti. Ayaṃ saṅkhepattho.

    ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീതി ചേതം ദേസനാസീസമേവ. ന പന ചിത്തം ഏകകമേവ ഉപ്പജ്ജതി. തസ്മാ യഥാ രാജാ ആഗതോതി വുത്തേ ന പരിസം പഹായ ഏകകോവ ആഗതോ, രാജപരിസായ പന സദ്ധിംയേവ ആഗതോതി പഞ്ഞായതി , ഏവമിദമ്പി പരോപണ്ണാസകുസലധമ്മേഹി സദ്ധിംയേവ ഉപ്പന്നന്തി വേദിതബ്ബം. പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന പന ‘‘ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി’’ച്ചേവ വുത്തം.

    Cittaṃ uppannaṃ hotīti cetaṃ desanāsīsameva. Na pana cittaṃ ekakameva uppajjati. Tasmā yathā rājā āgatoti vutte na parisaṃ pahāya ekakova āgato, rājaparisāya pana saddhiṃyeva āgatoti paññāyati , evamidampi paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva uppannanti veditabbaṃ. Pubbaṅgamaṭṭhena pana ‘‘cittaṃ uppannaṃ hoti’’cceva vuttaṃ.

    ലോകിയധമ്മഞ്ഹി പത്വാ ചിത്തം ജേട്ഠകം ചിത്തം ധുരം ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം ഹോതി. ലോകുത്തരധമ്മം പത്വാ പഞ്ഞാ ജേട്ഠികാ പഞ്ഞാ ധുരാ പഞ്ഞാ പുബ്ബങ്ഗമാ. തേനേവ ഭഗവാ വിനയപരിയായം പത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ ‘കിംഫസ്സോസി, കിംവേദനോസി, കിംസഞ്ഞോസി, കിംചേതനോസീ’തി അപുച്ഛിത്വാ ‘‘കിംചിത്തോ ത്വം ഭിക്ഖൂ’’തി ചിത്തമേവ ധുരം കത്വാ പുച്ഛതി. ‘‘അഥേയ്യചിത്തോ അഹം ഭഗവാ’’തി ച വുത്തേ ‘അനാപത്തി അഥേയ്യഫസ്സസ്സാ’തിആദീനി അവത്വാ ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു അഥേയ്യചിത്തസ്സാ’’തി വദതി.

    Lokiyadhammañhi patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti. Lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā paññā dhurā paññā pubbaṅgamā. Teneva bhagavā vinayapariyāyaṃ patvā pañhaṃ pucchanto ‘kiṃphassosi, kiṃvedanosi, kiṃsaññosi, kiṃcetanosī’ti apucchitvā ‘‘kiṃcitto tvaṃ bhikkhū’’ti cittameva dhuraṃ katvā pucchati. ‘‘Atheyyacitto ahaṃ bhagavā’’ti ca vutte ‘anāpatti atheyyaphassassā’tiādīni avatvā ‘‘anāpatti bhikkhu atheyyacittassā’’ti vadati.

    ന കേവലഞ്ച വിനയപരിയായം, അഞ്ഞമ്പി ലോകിയദേസനം ദേസേന്തോ ചിത്തമേവ ധുരം കത്വാ ദേസേതി. യഥാഹ – ‘‘യേ കേചി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ അകുസലാ അകുസലഭാഗിയാ അകുസലപക്ഖികാ സബ്ബേതേ മനോപുബ്ബങ്ഗമാ. മനോ തേസം ധമ്മാനം പഠമം ഉപ്പജ്ജതി’’ (അ॰ നി॰ ൧.൫൬).

    Na kevalañca vinayapariyāyaṃ, aññampi lokiyadesanaṃ desento cittameva dhuraṃ katvā deseti. Yathāha – ‘‘ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā akusalapakkhikā sabbete manopubbaṅgamā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjati’’ (a. ni. 1.56).

    ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ;

    ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

    മനസാ ചേ പദുട്ഠേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

    Manasā ce paduṭṭhena, bhāsati vā karoti vā;

    തതോ നം ദുക്ഖമന്വേതി, ചക്കംവ വഹതോ പദം.

    Tato naṃ dukkhamanveti, cakkaṃva vahato padaṃ.

    ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ;

    ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

    മനസാ ചേ പസന്നേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

    Manasā ce pasannena, bhāsati vā karoti vā;

    തതോ നം സുഖമന്വേതി, ഛായാവ അനപായിനീ’’. (ധ॰ പ॰ ൧,൨);

    Tato naṃ sukhamanveti, chāyāva anapāyinī’’. (dha. pa. 1,2);

    ‘‘ചിത്തേന നീയതി ലോകോ, ചിത്തേന പരികസ്സതി;

    ‘‘Cittena nīyati loko, cittena parikassati;

    ചിത്തസ്സ ഏകധമ്മസ്സ, സബ്ബേവ വസമന്വഗൂ’’. (സം॰ നി॰ ൧.൬൨);

    Cittassa ekadhammassa, sabbeva vasamanvagū’’. (saṃ. ni. 1.62);

    ‘‘ചിത്തസംകിലേസാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സംകിലിസ്സന്തി ചിത്തവോദാനാ വിസുജ്ഝന്തി’’ (സം॰ നി॰ ൩.൧൦൦);

    ‘‘Cittasaṃkilesā, bhikkhave, sattā saṃkilissanti cittavodānā visujjhanti’’ (saṃ. ni. 3.100);

    ‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠം’’ (അ॰ നി॰ ൧.൪൯);

    ‘‘Pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhaṃ’’ (a. ni. 1.49);

    ‘‘ചിത്തേ , ഗഹപതി, അരക്ഖിതേ കായകമ്മമ്പി അരക്ഖിതം ഹോതി, വചീകമ്മമ്പി അരക്ഖിതം ഹോതി, മനോകമ്മമ്പി അരക്ഖിതം ഹോതി; ചിത്തേ, ഗഹപതി, രക്ഖിതേ…പേ॰… ചിത്തേ, ഗഹപതി, ബ്യാപന്നേ…പേ॰… ചിത്തേ, ഗഹപതി, അബ്യാപന്നേ…പേ॰… ചിത്തേ, ഗഹപതി, അവസ്സുതേ…പേ॰… ചിത്തേ, ഗഹപതി, അനവസ്സുതേ കായകമ്മമ്പി അനവസ്സുതം ഹോതി, വചീകമ്മമ്പി അനവസ്സുതം ഹോതി, മനോകമ്മമ്പി അനവസ്സുതം ഹോതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൩.൧൧൦).

    ‘‘Citte , gahapati, arakkhite kāyakammampi arakkhitaṃ hoti, vacīkammampi arakkhitaṃ hoti, manokammampi arakkhitaṃ hoti; citte, gahapati, rakkhite…pe… citte, gahapati, byāpanne…pe… citte, gahapati, abyāpanne…pe… citte, gahapati, avassute…pe… citte, gahapati, anavassute kāyakammampi anavassutaṃ hoti, vacīkammampi anavassutaṃ hoti, manokammampi anavassutaṃ hotī’’ti (a. ni. 3.110).

    ഏവം ലോകിയധമ്മം പത്വാ ചിത്തം ജേട്ഠകം ഹോതി, ചിത്തം ധുരം ഹോതി, ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ഇമേസു പന സുത്തേസു ഏകം വാ ദ്വേ വാ അഗ്ഗഹേത്വാ സുത്താനുരക്ഖണത്ഥായ സബ്ബാനിപി ഗഹിതാനീതി വേദിതബ്ബാനി.

    Evaṃ lokiyadhammaṃ patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ hoti, cittaṃ dhuraṃ hoti, cittaṃ pubbaṅgamaṃ hotīti veditabbaṃ. Imesu pana suttesu ekaṃ vā dve vā aggahetvā suttānurakkhaṇatthāya sabbānipi gahitānīti veditabbāni.

    ലോകുത്തരധമ്മം പുച്ഛന്തോ പന ‘കതരഫസ്സം അധിഗതോസി, കതരവേദനം കതരസഞ്ഞം കതരചേതനം കതരചിത്ത’ന്തി അപുച്ഛിത്വാ, ‘കതരപഞ്ഞം ത്വം ഭിക്ഖു അധിഗതോ’സി, ‘കിം പഠമം മഗ്ഗപഞ്ഞം, ഉദാഹു ദുതിയം…പേ॰… തതിയം…പേ॰… ചതുത്ഥം മഗ്ഗപഞ്ഞം അധിഗതോ’തി പഞ്ഞം ജേട്ഠികം പഞ്ഞം ധുരം കത്വാ പുച്ഛതി. പഞ്ഞുത്തരാ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന പരിഹായന്തി. പഞ്ഞാ പന കിമത്ഥിയാ (മ॰ നി॰ ൧.൪൫൧)? ‘‘പഞ്ഞവതോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ തദന്വയാ സദ്ധാ സണ്ഠാതി, തദന്വയം വീരിയം സണ്ഠാതി, തദന്വയാ സതി സണ്ഠാതി, തദന്വയോ സമാധി സണ്ഠാതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൫൧൫) ഏവമാദീനി പനേത്ഥ സുത്താനി ദട്ഠബ്ബാനി. ഇതി ലോകുത്തരധമ്മം പത്വാ പഞ്ഞാ ജേട്ഠികാ ഹോതി പഞ്ഞാ ധുരാ പഞ്ഞാ പുബ്ബങ്ഗമാതി വേദിതബ്ബാ. അയം പന ലോകിയദേസനാ. തസ്മാ ചിത്തം ധുരം കത്വാ ദേസേന്തോ ‘‘ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി ആഹ.

    Lokuttaradhammaṃ pucchanto pana ‘kataraphassaṃ adhigatosi, kataravedanaṃ katarasaññaṃ kataracetanaṃ kataracitta’nti apucchitvā, ‘katarapaññaṃ tvaṃ bhikkhu adhigato’si, ‘kiṃ paṭhamaṃ maggapaññaṃ, udāhu dutiyaṃ…pe… tatiyaṃ…pe… catutthaṃ maggapaññaṃ adhigato’ti paññaṃ jeṭṭhikaṃ paññaṃ dhuraṃ katvā pucchati. Paññuttarā sabbe kusalā dhammā na parihāyanti. Paññā pana kimatthiyā (ma. ni. 1.451)? ‘‘Paññavato, bhikkhave, ariyasāvakassa tadanvayā saddhā saṇṭhāti, tadanvayaṃ vīriyaṃ saṇṭhāti, tadanvayā sati saṇṭhāti, tadanvayo samādhi saṇṭhātī’’ti (saṃ. ni. 5.515) evamādīni panettha suttāni daṭṭhabbāni. Iti lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā hoti paññā dhurā paññā pubbaṅgamāti veditabbā. Ayaṃ pana lokiyadesanā. Tasmā cittaṃ dhuraṃ katvā desento ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti āha.

    സോമനസ്സസഹഗതന്തി സാതമധുരവേദയിതസങ്ഖാതേന സോമനസ്സേന സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതം. അയം പന ‘സഹഗത’-സദ്ദോ തബ്ഭാവേ വോകിണ്ണേ നിസ്സയേ ആരമ്മണേ സംസട്ഠേതി ഇമേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. തത്ഥ ‘‘യായം തണ്ഹാ പോനോബ്ഭവികാ നന്ദിരാഗസഹഗതാ’’തി (വിഭ॰ ൨൦൩) തബ്ഭാവേ വേദിതബ്ബോ; നന്ദിരാഗഭൂതാതി അത്ഥോ. ‘‘യാ, ഭിക്ഖവേ, വീമംസാ കോസജ്ജസഹഗതാ കോസജ്ജസമ്പയുത്താ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൮൩൨) വോകിണ്ണേ വേദിതബ്ബോ; അന്തരന്തരാ ഉപ്പജ്ജമാനേന കോസജ്ജേന വോകിണ്ണാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ‘‘അട്ഠികസഞ്ഞാസഹഗതം സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൮) നിസ്സയേ വേദിതബ്ബോ; അട്ഠികസഞ്ഞം നിസ്സായ അട്ഠികസഞ്ഞം ഭാവേത്വാ പടിലദ്ധന്തി അത്ഥോ. ‘‘ലാഭീ ഹോതി രൂപസഹഗതാനം വാ സമാപത്തീനം അരൂപസഹഗതാനം വാ’’തി (പു॰ പ॰ ൩-൫) ആരമ്മണേ; വേദിതബ്ബോ രൂപാരൂപാരമ്മണാനന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗതം ഹോതി സഹജാതം സംസട്ഠം സമ്പയുത്ത’’ന്തി (വിഭ॰ ൫൭൮) സംസട്ഠേ. ഇമസ്മിമ്പി പദേ അയമേവത്ഥോ അധിപ്പേതോ. സോമനസ്സസംസട്ഠഞ്ഹി ഇധ സോമനസ്സസഹഗതന്തി വുത്തം.

    Somanassasahagatanti sātamadhuravedayitasaṅkhātena somanassena saha ekuppādādibhāvaṃ gataṃ. Ayaṃ pana ‘sahagata’-saddo tabbhāve vokiṇṇe nissaye ārammaṇe saṃsaṭṭheti imesu atthesu dissati. Tattha ‘‘yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā nandirāgasahagatā’’ti (vibha. 203) tabbhāve veditabbo; nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) vokiṇṇe veditabbo; antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) nissaye veditabbo; aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā’’ti (pu. pa. 3-5) ārammaṇe; veditabbo rūpārūpārammaṇānanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) saṃsaṭṭhe. Imasmimpi pade ayamevattho adhippeto. Somanassasaṃsaṭṭhañhi idha somanassasahagatanti vuttaṃ.

    ‘സംസട്ഠ’-സദ്ദോപി ചേസ സദിസേ അവസ്സുതേ മിത്തസന്ഥവേ സഹജാതേതി ബഹൂസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘കിസേ ഥൂലേ വിവജ്ജേത്വാ സംസട്ഠാ യോജിതാ ഹയാ’’തി (ജാ॰ ൨.൨൨.൭൦) ഏത്ഥ സദിസേ ആഗതോ. ‘‘സംസട്ഠാവ തുമ്ഹേ അയ്യേ വിഹരഥാ’’തി (പാചി॰ ൭൨൭) അവസ്സുതേ. ‘‘ഗിഹി സംസട്ഠോ വിഹരതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൩.൩) മിത്തസന്ഥവേ. ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗതം ഹോതി സഹജാതം സംസട്ഠം സമ്പയുത്ത’’ന്തി സഹജാതേ. ഇധാപി സഹജാതേ അധിപ്പേതോ. തത്ഥ ‘സഹഗതം’ അസഹജാതം അസംസട്ഠം അസമ്പയുത്തം നാമ നത്ഥി. സഹജാതം പന സംസട്ഠം സമ്പയുത്തം ഹോതിപി, ന ഹോതിപി . രൂപാരൂപധമ്മേസു ഹി ഏകതോ ജാതേസു രൂപം അരൂപേന സഹജാതം ഹോതി, ന സംസട്ഠം, ന സമ്പയുത്തം; തഥാ അരൂപം രൂപേന; രൂപഞ്ച രൂപേന; അരൂപം പന അരൂപേന സദ്ധിം നിയമതോവ സഹഗതം സഹജാതം സംസട്ഠം സമ്പയുത്തമേവ ഹോതീതി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘സോമനസ്സസഹഗത’ന്തി.

    ‘Saṃsaṭṭha’-saddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajāteti bahūsu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti (jā. 2.22.70) ettha sadise āgato. ‘‘Saṃsaṭṭhāva tumhe ayye viharathā’’ti (pāci. 727) avassute. ‘‘Gihi saṃsaṭṭho viharatī’’ti (saṃ. ni. 3.3) mittasanthave. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti sahajāte. Idhāpi sahajāte adhippeto. Tattha ‘sahagataṃ’ asahajātaṃ asaṃsaṭṭhaṃ asampayuttaṃ nāma natthi. Sahajātaṃ pana saṃsaṭṭhaṃ sampayuttaṃ hotipi, na hotipi . Rūpārūpadhammesu hi ekato jātesu rūpaṃ arūpena sahajātaṃ hoti, na saṃsaṭṭhaṃ, na sampayuttaṃ; tathā arūpaṃ rūpena; rūpañca rūpena; arūpaṃ pana arūpena saddhiṃ niyamatova sahagataṃ sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttameva hotīti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘somanassasahagata’nti.

    ഞാണസമ്പയുത്തന്തി ഞാണേന സമ്പയുത്തം, സമം ഏകുപ്പാദാദിപ്പകാരേഹി യുത്തന്തി അത്ഥോ. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം സിയാ തം മാതികാവണ്ണനായ വേദനാത്തികേ വുത്തനയമേവ. തസ്മാ ഏകുപ്പാദാ ഏകനിരോധാ ഏകവത്ഥുകാ ഏകാരമ്മണാതി ഇമിനാ ലക്ഖണേനേതം സമ്പയുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസോ ചേസ. അരൂപേ പന വിനാപി ഏകവത്ഥുകഭാവം സമ്പയോഗോ ലബ്ഭതി.

    Ñāṇasampayuttanti ñāṇena sampayuttaṃ, samaṃ ekuppādādippakārehi yuttanti attho. Yaṃ panettha vattabbaṃ siyā taṃ mātikāvaṇṇanāya vedanāttike vuttanayameva. Tasmā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇāti iminā lakkhaṇenetaṃ sampayuttanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhaniddeso cesa. Arūpe pana vināpi ekavatthukabhāvaṃ sampayogo labbhati.

    ഏത്താവതാ കിം കഥിതം? കാമാവചരകുസലേസു സോമനസ്സസഹഗതം തിഹേതുകം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം മഹാചിത്തം കഥിതം. ‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’’തി ഹി അനിയമിതപുച്ഛായ ചതുഭൂമകകുസലം ഗഹിതം. ‘കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’തി വചനേന പന തേഭൂമകം കുസലം പരിച്ചജിത്വാ, അട്ഠവിധം കാമാവചരകുസലമേവ ഗഹിതം. ‘സോമനസ്സസഹഗത’ന്തി വചനേന തതോ ചതുബ്ബിധം ഉപേക്ഖാസഹഗതം പരിച്ചജിത്വാ ചതുബ്ബിധം സോമനസ്സസഹഗതമേവ ഗഹിതം. ‘ഞാണസമ്പയുത്ത’ന്തി വചനേന തതോ ദുവിധം ഞാണവിപ്പയുത്തം പരിച്ചജിത്വാ ദ്വേ ഞാണസമ്പയുത്താനേവ ഗഹിതാനി. അസങ്ഖാരികഭാവോ പന അനാഭട്ഠതായേവ ന ഗഹിതോ. കിഞ്ചാപി ന ഗഹിതോ, പരതോ പന ‘സസങ്ഖാരേനാ’തി വചനതോ ഇധ ‘അസങ്ഖാരേനാ’തി അവുത്തേപി അസങ്ഖാരികഭാവോ വേദിതബ്ബോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി ആദിതോവ ഇദം മഹാചിത്തം ഭാജേത്വാ ദസ്സേതും നിയമേത്വാവ ഇമം ദേസനം ആരഭീതി ഏവമേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം കതന്തി വേദിതബ്ബം.

    Ettāvatā kiṃ kathitaṃ? Kāmāvacarakusalesu somanassasahagataṃ tihetukaṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ kathitaṃ. ‘‘Katame dhammā kusalā’’ti hi aniyamitapucchāya catubhūmakakusalaṃ gahitaṃ. ‘Kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’ti vacanena pana tebhūmakaṃ kusalaṃ pariccajitvā, aṭṭhavidhaṃ kāmāvacarakusalameva gahitaṃ. ‘Somanassasahagata’nti vacanena tato catubbidhaṃ upekkhāsahagataṃ pariccajitvā catubbidhaṃ somanassasahagatameva gahitaṃ. ‘Ñāṇasampayutta’nti vacanena tato duvidhaṃ ñāṇavippayuttaṃ pariccajitvā dve ñāṇasampayuttāneva gahitāni. Asaṅkhārikabhāvo pana anābhaṭṭhatāyeva na gahito. Kiñcāpi na gahito, parato pana ‘sasaṅkhārenā’ti vacanato idha ‘asaṅkhārenā’ti avuttepi asaṅkhārikabhāvo veditabbo. Sammāsambuddho hi āditova idaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassetuṃ niyametvāva imaṃ desanaṃ ārabhīti evamettha sanniṭṭhānaṃ katanti veditabbaṃ.

    ഇദാനി തമേവ ചിത്തം ആരമ്മണതോ ദസ്സേതും രൂപാരമ്മണം വാതിആദിമാഹ. ഭഗവാ ഹി അരൂപധമ്മം ദസ്സേന്തോ വത്ഥുനാ വാ ദസ്സേതി, ആരമ്മണേന വാ, വത്ഥാരമ്മണേഹി വാ, സരസഭാവേന വാ. ‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സോ; ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ; ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ॰… മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദീസു ഹി വത്ഥുനാ അരൂപധമ്മാ ദസ്സിതാ. ‘‘രൂപസഞ്ഞാ…പേ॰… ധമ്മസഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ചേതനാ…പേ॰… ധമ്മസഞ്ചേതനാ’’തിആദീസു ആരമ്മണേന. ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ…പേ॰… മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി മനോവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൪.൬൦) വത്ഥാരമ്മണേഹി. ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ , ഭിക്ഖവേ, സങ്ഖാരാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൨.൧) സരസഭാവേന അരൂപധമ്മാ ദസ്സിതാ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ആരമ്മണേന ദസ്സേന്തോ ‘രൂപാരമ്മണം’ വാതിആദിമാഹ.

    Idāni tameva cittaṃ ārammaṇato dassetuṃ rūpārammaṇaṃ vātiādimāha. Bhagavā hi arūpadhammaṃ dassento vatthunā vā dasseti, ārammaṇena vā, vatthārammaṇehi vā, sarasabhāvena vā. ‘‘Cakkhusamphasso…pe… manosamphasso; cakkhusamphassajā vedanā…pe… manosamphassajā vedanā; cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇa’’ntiādīsu hi vatthunā arūpadhammā dassitā. ‘‘Rūpasaññā…pe… dhammasaññā, rūpasañcetanā…pe… dhammasañcetanā’’tiādīsu ārammaṇena. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.60) vatthārammaṇehi. ‘‘Avijjāpaccayā , bhikkhave, saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’ntiādīsu (saṃ. ni. 2.1) sarasabhāvena arūpadhammā dassitā. Imasmiṃ pana ṭhāne ārammaṇena dassento ‘rūpārammaṇaṃ’ vātiādimāha.

    തത്ഥ ചതുസമുട്ഠാനം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം രൂപമേവ രൂപാരമ്മണം. ദ്വിസമുട്ഠാനോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നോ സദ്ദോവ സദ്ദാരമ്മണം. ചതുസമുട്ഠാനോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നോ ഗന്ധോവ ഗന്ധാരമ്മണം. ചതുസമുട്ഠാനോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നോ രസോവ രസാരമ്മണം. ചതുസമുട്ഠാനം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം ഫോട്ഠബ്ബമേവ ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം. ഏകസമുട്ഠാനാ ദ്വിസമുട്ഠാനാ തിസമുട്ഠാനാ ചതുസമുട്ഠാനാ നകുതോചിസമുട്ഠാനാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാ ചിത്തചേതസികാ, തഥാ നവത്തബ്ബാ ച, വുത്താവസേസാ ചിത്തഗോചരസങ്ഖാതാ ധമ്മായേവ ധമ്മാരമ്മണം. യേ പന അനാപാഥഗതാ രൂപാദയോപി ധമ്മാരമ്മണമിച്ചേവ വദന്തി തേ ഇമിനാ സുത്തേന പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം –

    Tattha catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ rūpameva rūpārammaṇaṃ. Dvisamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno saddova saddārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno gandhova gandhārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno rasova rasārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ phoṭṭhabbameva phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Ekasamuṭṭhānā dvisamuṭṭhānā tisamuṭṭhānā catusamuṭṭhānā nakutocisamuṭṭhānā atītānāgatapaccuppannā cittacetasikā, tathā navattabbā ca, vuttāvasesā cittagocarasaṅkhātā dhammāyeva dhammārammaṇaṃ. Ye pana anāpāthagatā rūpādayopi dhammārammaṇamicceva vadanti te iminā suttena paṭikkhipitabbā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ഇമേസം ഖോ, ആവുസോ, പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം നാനാവിസയാനം നാനാഗോചരാനം ന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഗോചരവിസയം പച്ചനുഭോന്താനം മനോ പടിസരണം മനോ നേസം ഗോചരവിസയം പച്ചനുഭോതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൫൫).

    ‘‘Imesaṃ kho, āvuso, pañcannaṃ indriyānaṃ nānāvisayānaṃ nānāgocarānaṃ na aññamaññassa gocaravisayaṃ paccanubhontānaṃ mano paṭisaraṇaṃ mano nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti (ma. ni. 1.455).

    ഏതേസഞ്ഹി രൂപാരമ്മണാദീനി ഗോചരവിസയോ നാമ. താനി മനേന പച്ചനുഭവിയമാനാനിപി രൂപാരമ്മണാദീനിയേവാതി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി. ദിബ്ബചക്ഖുഞാണാദീനഞ്ച രൂപാദിആരമ്മണത്താപി അയമത്ഥോ സിദ്ധോയേവ ഹോതി. അനാപാഥഗതാനേവ ഹി രൂപാരമ്മണാദീനി ദിബ്ബചക്ഖുആദീനം ആരമ്മണാനി, ന ച താനി ധമ്മാരമ്മണാനി ഭവന്തീതി വുത്തനയേനേവ ആരമ്മണവവത്ഥാനം വേദിതബ്ബം.

    Etesañhi rūpārammaṇādīni gocaravisayo nāma. Tāni manena paccanubhaviyamānānipi rūpārammaṇādīniyevāti ayamattho siddho hoti. Dibbacakkhuñāṇādīnañca rūpādiārammaṇattāpi ayamattho siddhoyeva hoti. Anāpāthagatāneva hi rūpārammaṇādīni dibbacakkhuādīnaṃ ārammaṇāni, na ca tāni dhammārammaṇāni bhavantīti vuttanayeneva ārammaṇavavatthānaṃ veditabbaṃ.

    തത്ഥ ഏകേകം ആരമ്മണം ദ്വീസു ദ്വീസു ദ്വാരേസു ആപാഥമാഗച്ഛതി. രൂപാരമ്മണഞ്ഹി ചക്ഖുപസാദം ഘട്ടേത്വാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛതി; ഭവങ്ഗചലനസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. സദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ. യഥാ ഹി സകുണോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ രുക്ഖഗ്ഗേ നിലീയമാനോവ രുക്ഖസാഖഞ്ച ഘട്ടേതി, ഛായാ ചസ്സ പഥവിയം പടിഹഞ്ഞതി സാഖാഘട്ടനഛായാഫരണാനി അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേയേവ ഭവന്തി, ഏവം പച്ചുപ്പന്നരൂപാദീനം ചക്ഖുപസാദാദിഘട്ടനഞ്ച ഭവങ്ഗചലനസമത്ഥതായ മനോദ്വാരേ ആപാഥഗമനഞ്ച അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേയേവ ഹോതി. തതോ ഭവങ്ഗം വിച്ഛിന്ദിത്വാ ചക്ഖുദ്വാരാദീസു ഉപ്പന്നാനം ആവജ്ജനാദീനം വോട്ഠബ്ബനപരിയോസാനാനം അനന്തരാ തേസം ആരമ്മണാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ഇദം മഹാചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

    Tattha ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchati. Rūpārammaṇañhi cakkhupasādaṃ ghaṭṭetvā taṅkhaṇaññeva manodvāre āpāthamāgacchati; bhavaṅgacalanassa paccayo hotīti attho. Saddagandharasaphoṭṭhabbārammaṇesupi eseva nayo. Yathā hi sakuṇo ākāsenāgantvā rukkhagge nilīyamānova rukkhasākhañca ghaṭṭeti, chāyā cassa pathaviyaṃ paṭihaññati sākhāghaṭṭanachāyāpharaṇāni apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva bhavanti, evaṃ paccuppannarūpādīnaṃ cakkhupasādādighaṭṭanañca bhavaṅgacalanasamatthatāya manodvāre āpāthagamanañca apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva hoti. Tato bhavaṅgaṃ vicchinditvā cakkhudvārādīsu uppannānaṃ āvajjanādīnaṃ voṭṭhabbanapariyosānānaṃ anantarā tesaṃ ārammaṇānaṃ aññatarasmiṃ idaṃ mahācittaṃ uppajjati.

    സുദ്ധമനോദ്വാരേ പന പസാദഘട്ടനകിച്ചം നത്ഥി. പകതിയാ ദിട്ഠസുതഘായിതസായിതഫുട്ഠവസേനേവ ഏതാനി ആരമ്മണാനി ആപാഥമാഗച്ഛന്തി. കഥം? ഇധേകച്ചോ കതസുധാകമ്മം ഹരിതാലമനോസിലാദിവണ്ണവിചിത്തം പഗ്ഗഹിതനാനപ്പകാരധജപടാകം മാലാദാമവിനദ്ധം ദീപമാലാപരിക്ഖിത്തം അതിമനോരമായ സിരിയാ വിരോചമാനം അലങ്കതപടിയത്തം മഹാചേതിയം പദക്ഖിണം കത്വാ സോളസസു പാദപിട്ഠികാസു പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഉല്ലോകേന്തോ ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം ഗഹേത്വാ തിട്ഠതി. തസ്സ ഏവം ചേതിയം പസ്സിത്വാ ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം നിബ്ബത്തേത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി ഗതസ്സ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു നിസിന്നസ്സ ആവജ്ജമാനസ്സ അലങ്കതപടിയത്തം മഹാചേതിയം ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥമാഗതസദിസമേവ ഹോതി, പദക്ഖിണം കത്വാ ചേതിയവന്ദനകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം താവ ദിട്ഠവസേന രൂപാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി.

    Suddhamanodvāre pana pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchanti. Kathaṃ? Idhekacco katasudhākammaṃ haritālamanosilādivaṇṇavicittaṃ paggahitanānappakāradhajapaṭākaṃ mālādāmavinaddhaṃ dīpamālāparikkhittaṃ atimanoramāya siriyā virocamānaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ padakkhiṇaṃ katvā soḷasasu pādapiṭṭhikāsu pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ paggayha ullokento buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā tiṭṭhati. Tassa evaṃ cetiyaṃ passitvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ nibbattetvā aparabhāge yattha katthaci gatassa rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu nisinnassa āvajjamānassa alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ cakkhudvāre āpāthamāgatasadisameva hoti, padakkhiṇaṃ katvā cetiyavandanakālo viya hoti. Evaṃ tāva diṭṭhavasena rūpārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    മധുരേന പന സരേന ധമ്മകഥികസ്സ വാ ധമ്മം കഥേന്തസ്സ, സരഭാണകസ്സ വാ സരേന ഭണന്തസ്സ സദ്ദം സുത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി നിസീദിത്വാ ആവജ്ജമാനസ്സ ധമ്മകഥാ വാ സരഭഞ്ഞം വാ സോതദ്വാരേ ആപാഥമാഗതം വിയ ഹോതി, സാധുകാരം ദത്വാ സുണനകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം സുതവസേന സദ്ദാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി.

    Madhurena pana sarena dhammakathikassa vā dhammaṃ kathentassa, sarabhāṇakassa vā sarena bhaṇantassa saddaṃ sutvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa dhammakathā vā sarabhaññaṃ vā sotadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, sādhukāraṃ datvā suṇanakālo viya hoti. Evaṃ sutavasena saddārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    സുഗന്ധം പന ഗന്ധം വാ മാലം വാ ലഭിത്വാ ആസനേ വാ ചേതിയേ വാ ഗന്ധാരമ്മണേന ചിത്തേന പൂജം കത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി നിസീദിത്വാ ആവജ്ജമാനസ്സ തം ഗന്ധാരമ്മണം ഘാനദ്വാരേ ആപാഥമാഗതം വിയ ഹോതി, പൂജാകരണകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം ഘായിതവസേന ഗന്ധാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി.

    Sugandhaṃ pana gandhaṃ vā mālaṃ vā labhitvā āsane vā cetiye vā gandhārammaṇena cittena pūjaṃ katvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa taṃ gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, pūjākaraṇakālo viya hoti. Evaṃ ghāyitavasena gandhārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    പണീതം പന ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ സബ്രഹ്മചാരീഹി സദ്ധിം സംവിഭജിത്വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി കുദ്രൂസകാദിഭോജനം ലഭിത്വാ ‘അസുകകാലേ പണീതം ഭോജനം സബ്രഹ്മചാരീഹി സദ്ധിം സംവിഭജിത്വാ പരിഭുത്ത’ന്തി ആവജ്ജമാനസ്സ തം രസാരമ്മണം ജിവ്ഹാദ്വാരേ ആപാഥമാഗതം വിയ ഹോതി, പരിഭുഞ്ജനകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം സായിതവസേന രസാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി.

    Paṇītaṃ pana khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci kudrūsakādibhojanaṃ labhitvā ‘asukakāle paṇītaṃ bhojanaṃ sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, paribhuñjanakālo viya hoti. Evaṃ sāyitavasena rasārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    മുദുകം പന സുഖസമ്ഫസ്സം മഞ്ചം വാ പീഠം വാ അത്ഥരണപാപുരണം വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി ദുക്ഖസേയ്യം കപ്പേത്വാ ‘അസുകകാലേ മേ മുദുകം മഞ്ചപീഠം അത്ഥരണപാവുരണം പരിഭുത്ത’ന്തി ആവജ്ജമാനസ്സ തം ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം കായദ്വാരേ ആപാഥമാഗതം വിയ ഹോതി. സുഖസമ്ഫസ്സം വേദയിതകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം ഫുട്ഠവസേന ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി. ഏവം സുദ്ധമനോദ്വാരേ പസാദഘട്ടനകിച്ചം നത്ഥി. പകതിയാ ദിട്ഠസുതഘായിതസായിതഫുട്ഠവസേനേവ ഏതാനി ആരമ്മണാനി ആപാഥമാഗച്ഛന്തീതി വേദിതബ്ബാനി.

    Mudukaṃ pana sukhasamphassaṃ mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā attharaṇapāpuraṇaṃ vā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci dukkhaseyyaṃ kappetvā ‘asukakāle me mudukaṃ mañcapīṭhaṃ attharaṇapāvuraṇaṃ paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti. Sukhasamphassaṃ vedayitakālo viya hoti. Evaṃ phuṭṭhavasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Evaṃ suddhamanodvāre pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchantīti veditabbāni.

    ഇദാനി പകതിയാ ദിട്ഠാദീനം വസേന ആപാഥഗമനേ അയമപരോപി അട്ഠകഥാമുത്തകോ നയോ ഹോതി. ദിട്ഠം സുതം ഉഭയസമ്ബന്ധന്തി ഇമേ താവ ദിട്ഠാദയോ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ ‘ദിട്ഠം’ നാമ പഞ്ചദ്വാരവസേന ഗഹിതപുബ്ബം. ‘സുത’ന്തി പച്ചക്ഖതോ അദിസ്വാ അനുസ്സവവസേന ഗഹിതാ രൂപാദയോവ. തേഹി ദ്വീഹിപി സമ്ബന്ധം ‘ഉഭയസമ്ബന്ധം’ നാമ. ഇതി ഇമേസമ്പി ദിട്ഠാദീനം വസേന ഏതാനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തീതി വേദിതബ്ബാനി. തത്ഥ ദിട്ഠവസേന താവ ആപാഥഗമനം ഹേട്ഠാ പഞ്ചഹി നയേഹി വുത്തമേവ.

    Idāni pakatiyā diṭṭhādīnaṃ vasena āpāthagamane ayamaparopi aṭṭhakathāmuttako nayo hoti. Diṭṭhaṃ sutaṃ ubhayasambandhanti ime tāva diṭṭhādayo veditabbā. Tattha ‘diṭṭhaṃ’ nāma pañcadvāravasena gahitapubbaṃ. ‘Suta’nti paccakkhato adisvā anussavavasena gahitā rūpādayova. Tehi dvīhipi sambandhaṃ ‘ubhayasambandhaṃ’ nāma. Iti imesampi diṭṭhādīnaṃ vasena etāni manodvāre āpāthamāgacchantīti veditabbāni. Tattha diṭṭhavasena tāva āpāthagamanaṃ heṭṭhā pañcahi nayehi vuttameva.

    ഏകച്ചോ പന സുണാതി – ‘ഭഗവതോ പുഞ്ഞാതിസയനിബ്ബത്തം ഏവരൂപം നാമ രൂപം, അതിമധുരോ സദ്ദോ, കിസ്മിഞ്ചി പദേസേ കേസഞ്ചി പുപ്ഫാനം അതിമനുഞ്ഞോ ഗന്ധോ, കേസഞ്ചി ഫലാനം അതിമധുരോ രസോ, കേസഞ്ചി പാവുരണാദീനം അതിസുഖോ സമ്ഫസ്സോ’തി. തസ്സ, ചക്ഖുപസാദാദിഘട്ടനം വിനാ, സുതമത്താനേവ താനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി. അഥസ്സ തം ചിത്തം തസ്മിം രൂപേ വാ സദ്ദേ വാ പസാദവസേന ഗന്ധാദീസു അരിയാനം ദാതുകാമതാവസേന അഞ്ഞേഹി ദിന്നേസു അനുമോദനാവസേന വാ പവത്തതി. ഏവം സുതവസേന ഏതാനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി.

    Ekacco pana suṇāti – ‘bhagavato puññātisayanibbattaṃ evarūpaṃ nāma rūpaṃ, atimadhuro saddo, kismiñci padese kesañci pupphānaṃ atimanuñño gandho, kesañci phalānaṃ atimadhuro raso, kesañci pāvuraṇādīnaṃ atisukho samphasso’ti. Tassa, cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā, sutamattāneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa taṃ cittaṃ tasmiṃ rūpe vā sadde vā pasādavasena gandhādīsu ariyānaṃ dātukāmatāvasena aññehi dinnesu anumodanāvasena vā pavattati. Evaṃ sutavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.

    അപരേന പന യഥാവുത്താനി രൂപാദീനി ദിട്ഠാനി വാ സുതാനി വാ ഹോന്തി. തസ്സ ‘ഈദിസം രൂപം ആയതിം ഉപ്പജ്ജനകബുദ്ധസ്സാപി ഭവിസ്സതീ’തിആദിനാ നയേന ചക്ഖുപസാദാദിഘട്ടനം വിനാ ദിട്ഠസുതസമ്ബന്ധേനേവ താനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി. അഥസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തേസു അഞ്ഞതരാരമ്മണം ഇദം മഹാചിത്തം പവത്തതി. ഏവം ഉഭയസമ്ബന്ധവസേന ഏതാനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി.

    Aparena pana yathāvuttāni rūpādīni diṭṭhāni vā sutāni vā honti. Tassa ‘īdisaṃ rūpaṃ āyatiṃ uppajjanakabuddhassāpi bhavissatī’tiādinā nayena cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā diṭṭhasutasambandheneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa heṭṭhā vuttanayeneva tesu aññatarārammaṇaṃ idaṃ mahācittaṃ pavattati. Evaṃ ubhayasambandhavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.

    ഇദമ്പി ച മുഖമത്തമേവ. സദ്ധാരുചിആകാരപരിവിതക്കദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിആദീനം പന വസേന വിത്ഥാരതോ ഏതേസം മനോദ്വാരേ ആപാഥഗമനം വേദിതബ്ബമേവ. യസ്മാ പന ഏവം ആപാഥം ആഗച്ഛന്താനി ഭൂതാനിപി ഹോന്തി അഭൂതാനിപി, തസ്മാ അയം നയോ അട്ഠകഥായം ന ഗഹിതോ. ഏവം ഏകേകാരമ്മണം ജവനം ദ്വീസു ദ്വീസു ദ്വാരേസു ഉപ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. രൂപാരമ്മണഞ്ഹി ജവനം ചക്ഖുദ്വാരേപി ഉപ്പജ്ജതി മനോദ്വാരേപി. സദ്ദാദിആരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ.

    Idampi ca mukhamattameva. Saddhāruciākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiādīnaṃ pana vasena vitthārato etesaṃ manodvāre āpāthagamanaṃ veditabbameva. Yasmā pana evaṃ āpāthaṃ āgacchantāni bhūtānipi honti abhūtānipi, tasmā ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ na gahito. Evaṃ ekekārammaṇaṃ javanaṃ dvīsu dvīsu dvāresu uppajjatīti veditabbaṃ. Rūpārammaṇañhi javanaṃ cakkhudvārepi uppajjati manodvārepi. Saddādiārammaṇesupi eseva nayo.

    തത്ഥ മനോദ്വാരേ ഉപ്പജ്ജമാനം രൂപാരമ്മണം ജവനം ദാനമയം സീലമയം ഭാവനാമയന്തി തിവിധം ഹോതി . തേസു ഏകേകം കായകമ്മം വചീകമ്മം മനോകമ്മന്തി തിവിധമേവ ഹോതി. സദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബധമ്മാരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ.

    Tattha manodvāre uppajjamānaṃ rūpārammaṇaṃ javanaṃ dānamayaṃ sīlamayaṃ bhāvanāmayanti tividhaṃ hoti . Tesu ekekaṃ kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammanti tividhameva hoti. Saddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇesupi eseva nayo.

    തത്ഥ രൂപം താവ ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനം ഏതം മഹാകുസലചിത്തം നീലപീതലോഹിതോദാതവണ്ണേസു പുപ്ഫവത്ഥധാതൂസു അഞ്ഞതരം സുഭനിമിത്തസങ്ഖാതം ഇട്ഠം കന്തം മനാപം രജനീയം വണ്ണം ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. നനു ചേതം ഇട്ഠാരമ്മണം ലോഭസ്സ വത്ഥു? കഥം ഏതം ചിത്തം കുസലം നാമ ജാതന്തി? നിയമിതവസേന പരിണാമിതവസേന സമുദാചാരവസേന ആഭുജിതവസേനാതി. യസ്സ ഹി ‘കുസലമേവ മയാ കത്തബ്ബ’ന്തി കുസലകരണേ ചിത്തം നിയമിതം ഹോതി, അകുസലപ്പവത്തിതോ നിവത്തേത്വാ കുസലകരണേയേവ പരിണാമിതം, അഭിണ്ഹകരണേന കുസലസമുദാചാരേനേവ സമുദാചരിതം, പതിരൂപദേസവാസസപ്പുരിസൂപനിസ്സയസദ്ധമ്മസവനപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാദീഹി ച ഉപനിസ്സയേഹി യോനിസോ ച ആഭോഗോ പവത്തതി, തസ്സ ഇമിനാ നിയമിതവസേന പരിണാമിതവസേന സമുദാചാരവസേന ആഭുജിതവസേന ച കുസലം നാമ ജാതം ഹോതി.

    Tattha rūpaṃ tāva ārammaṇaṃ katvā uppajjamānaṃ etaṃ mahākusalacittaṃ nīlapītalohitodātavaṇṇesu pupphavatthadhātūsu aññataraṃ subhanimittasaṅkhātaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ rajanīyaṃ vaṇṇaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati. Nanu cetaṃ iṭṭhārammaṇaṃ lobhassa vatthu? Kathaṃ etaṃ cittaṃ kusalaṃ nāma jātanti? Niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasenāti. Yassa hi ‘kusalameva mayā kattabba’nti kusalakaraṇe cittaṃ niyamitaṃ hoti, akusalappavattito nivattetvā kusalakaraṇeyeva pariṇāmitaṃ, abhiṇhakaraṇena kusalasamudācāreneva samudācaritaṃ, patirūpadesavāsasappurisūpanissayasaddhammasavanapubbekatapuññatādīhi ca upanissayehi yoniso ca ābhogo pavattati, tassa iminā niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasena ca kusalaṃ nāma jātaṃ hoti.

    ആരമ്മണവസേന പനേത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഇട്ഠാരമ്മണസ്മിഞ്ഹി ഉപ്പന്നത്താ ഏതം സോമനസ്സസഹഗതം ജാതം. സദ്ധാബഹുലതാദീനിപേത്ഥ കാരണാനിയേവ. അസ്സദ്ധാനഞ്ഹി മിച്ഛാദിട്ഠീനഞ്ച ഏകന്തഇട്ഠാരമ്മണഭൂതം തഥാഗതരൂപമ്പി ദിസ്വാ സോമനസ്സം നുപ്പജ്ജതി. യേ ച കുസലപ്പവത്തിയം ആനിസംസം ന പസ്സന്തി തേസം പരേഹി ഉസ്സാഹിതാനം കുസലം കരോന്താനമ്പി സോമനസ്സം നുപ്പജ്ജതി. തസ്മാ സദ്ധാബഹുലതാ വിസുദ്ധദിട്ഠിതാ ആനിസംസദസ്സാവിതാതി. ഏവമ്പേത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അപിച ഏകാദസധമ്മാ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി – ബുദ്ധാനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി സങ്ഘാനുസ്സതി സീലാനുസ്സതി ചാഗാനുസ്സതി ദേവതാനുസ്സതി ഉപസമാനുസ്സതി ലൂഖപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ സിനിദ്ധപുഗ്ഗലസേവനതാ പസാദനീയസുത്തന്തപച്ചവേക്ഖണതാ തദധിമുത്തതാതി . ഇമേഹിപി കാരണേഹേത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഇമേസം പന വിത്ഥാരോ ബോജ്ഝങ്ഗവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൩൬൭ ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബവണ്ണനാ, ൪൬൮-൪൬൯) ആവി ഭവിസ്സതി.

    Ārammaṇavasena panettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Iṭṭhārammaṇasmiñhi uppannattā etaṃ somanassasahagataṃ jātaṃ. Saddhābahulatādīnipettha kāraṇāniyeva. Assaddhānañhi micchādiṭṭhīnañca ekantaiṭṭhārammaṇabhūtaṃ tathāgatarūpampi disvā somanassaṃ nuppajjati. Ye ca kusalappavattiyaṃ ānisaṃsaṃ na passanti tesaṃ parehi ussāhitānaṃ kusalaṃ karontānampi somanassaṃ nuppajjati. Tasmā saddhābahulatā visuddhadiṭṭhitā ānisaṃsadassāvitāti. Evampettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Apica ekādasadhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – buddhānussati dhammānussati saṅghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti . Imehipi kāraṇehettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā, 468-469) āvi bhavissati.

    കമ്മതോ, ഉപപത്തിതോ, ഇന്ദ്രിയപരിപാകതോ, കിലേസദൂരീഭാവതോതി ഇമേഹി പനേത്ഥ കാരണേഹി ഞാണസമ്പയുത്തതാ വേദിതബ്ബാ. യോ ഹി പരേസം ധമ്മം ദേസേതി അനവജ്ജാനി സിപ്പായതനകമ്മായതനവിജ്ജാട്ഠാനാനി സിക്ഖാപേതി ധമ്മകഥികം സക്കാരം കത്വാ ധമ്മം കഥാപേതി, ‘ആയതിം പഞ്ഞവാ ഭവിസ്സാമീ’തി പത്ഥനം പട്ഠപേത്വാ നാനപ്പകാരം ദാനം ദേതി, തസ്സ ഏവരൂപം കമ്മം ഉപനിസ്സായ കുസലം ഉപ്പജ്ജമാനം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. അബ്യാപജ്ജേ ലോകേ ഉപ്പന്നസ്സ വാപി ‘‘തസ്സ തത്ഥ സുഖിനോ ധമ്മപദാ പിലവന്തി… ദന്ധോ, ഭിക്ഖവേ, സതുപ്പാദോ, അഥ സോ സത്തോ ഖിപ്പംയേവ വിസേസഗാമീ ഹോതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൯൧) ഇമിനാ നയേന ഉപപത്തിം നിസ്സായപി ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. തഥാ ഇന്ദ്രിയപരിപാകം ഉപഗതാനം പഞ്ഞാദസകപ്പത്താനം ഇന്ദ്രിയപരിപാകം നിസ്സായപി കുസലം ഉപ്പജ്ജമാനം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യേഹി പന കിലേസാ വിക്ഖമ്ഭിതാ തേസം കിലേസദൂരീഭാവം നിസ്സായപി ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

    Kammato, upapattito, indriyaparipākato, kilesadūrībhāvatoti imehi panettha kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Yo hi paresaṃ dhammaṃ deseti anavajjāni sippāyatanakammāyatanavijjāṭṭhānāni sikkhāpeti dhammakathikaṃ sakkāraṃ katvā dhammaṃ kathāpeti, ‘āyatiṃ paññavā bhavissāmī’ti patthanaṃ paṭṭhapetvā nānappakāraṃ dānaṃ deti, tassa evarūpaṃ kammaṃ upanissāya kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Abyāpajje loke uppannassa vāpi ‘‘tassa tattha sukhino dhammapadā pilavanti… dandho, bhikkhave, satuppādo, atha so satto khippaṃyeva visesagāmī hotī’’ti (a. ni. 4.191) iminā nayena upapattiṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Tathā indriyaparipākaṃ upagatānaṃ paññādasakappattānaṃ indriyaparipākaṃ nissāyapi kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Yehi pana kilesā vikkhambhitā tesaṃ kilesadūrībhāvaṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘യോഗാ വേ ജായതീ ഭൂരി, അയോഗാ ഭൂരിസങ്ഖയോ’’തി (ധ॰ പ॰ ൨൮൨).

    ‘‘Yogā ve jāyatī bhūri, ayogā bhūrisaṅkhayo’’ti (dha. pa. 282).

    ഏവം കമ്മതോ ഉപപത്തിതോ ഇന്ദ്രിയപരിപാകതോ കിലേസദൂരീഭാവതോതി ഇമേഹി കാരണേഹി ഞാണസമ്പയുത്തതാ വേദിതബ്ബാ.

    Evaṃ kammato upapattito indriyaparipākato kilesadūrībhāvatoti imehi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā.

    അപിച സത്ത ധമ്മാ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി – പരിപുച്ഛകതാ, വത്ഥുവിസദകിരിയാ, ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനാ, ദുപ്പഞ്ഞപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനാ, പഞ്ഞവന്തപുഗ്ഗലസേവനാ, ഗമ്ഭീരഞാണചരിയപച്ചവേക്ഖണാ, തദധിമുത്തതാതി. ഇമേഹിപി കാരണേഹി ഞാണസമ്പയുത്തതാ വേദിതബ്ബാ. ഇമേസം പന വിത്ഥാരോ ബോജ്ഝങ്ഗവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൩൬൭ ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബവണ്ണനാ) ആവി ഭവിസ്സതി.

    Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – paripucchakatā, vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, duppaññapuggalaparivajjanā, paññavantapuggalasevanā, gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā, tadadhimuttatāti. Imehipi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā) āvi bhavissati.

    ഏവം ഞാണസമ്പയുത്തം ഹുത്വാ ഉപ്പന്നഞ്ചേതം അസങ്ഖാരേന അപ്പയോഗേന അനുപായചിന്തനായ ഉപ്പന്നത്താ അസങ്ഖാരം നാമ ജാതം. തയിദം രജനീയവണ്ണാരമ്മണം ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനമേവ തിവിധേന നിയമേന ഉപ്പജ്ജതി – ദാനമയം വാ ഹോതി, സീലമയം വാ, ഭാവനാമയം വാ.

    Evaṃ ñāṇasampayuttaṃ hutvā uppannañcetaṃ asaṅkhārena appayogena anupāyacintanāya uppannattā asaṅkhāraṃ nāma jātaṃ. Tayidaṃ rajanīyavaṇṇārammaṇaṃ hutvā uppajjamānameva tividhena niyamena uppajjati – dānamayaṃ vā hoti, sīlamayaṃ vā, bhāvanāmayaṃ vā.

    കഥം? യദാ ഹി നീലപീതലോഹിതോദാതേസു പുപ്ഫാദീസു അഞ്ഞതരം ലഭിത്വാ വണ്ണവസേന ആഭുജിത്വാ ‘വണ്ണദാനം മയ്ഹ’ന്തി ബുദ്ധരതനാദീനി പൂജേതി, തദാ ദാനമയം ഹോതി. തത്രിദം വത്ഥു – ഭണ്ഡാഗാരികസങ്ഘമിത്തോ കിര ഏകം സുവണ്ണഖചിതം വത്ഥം ലഭിത്വാ ഇദമ്പി വത്ഥം സുവണ്ണവണ്ണം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി സുവണ്ണവണ്ണോ, സുവണ്ണവണ്ണം വത്ഥം സുവണ്ണവണ്ണസ്സേവ അനുച്ഛവികം, അമ്ഹാകഞ്ച വണ്ണദാനം ഭവിസ്സതീതി മഹാചേതിയേ ആരോപേസി. ഏവരൂപേ കാലേ ദാനമയം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. യദാ പന തഥാരൂപമേവ ദേയ്യധമ്മം ലഭിത്വാ ‘മയ്ഹം കുലവംസോ, കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ ഏസാ, കുലവത്തം ഏത’ന്തി ബുദ്ധരതനാദീനി പൂജേതി തദാ സീലമയം ഹോതി. യദാ പന താദിസേനേവ വത്ഥുനാ രതനത്തയസ്സ പൂജം കത്വാ ‘അയം വണ്ണോ ഖയം ഗച്ഛിസ്സതി, വയം ഗച്ഛിസ്സതീ’തി ഖയവയം പട്ഠപേതി, തദാ ഭാവനാമയം ഹോതി.

    Kathaṃ? Yadā hi nīlapītalohitodātesu pupphādīsu aññataraṃ labhitvā vaṇṇavasena ābhujitvā ‘vaṇṇadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hoti. Tatridaṃ vatthu – bhaṇḍāgārikasaṅghamitto kira ekaṃ suvaṇṇakhacitaṃ vatthaṃ labhitvā idampi vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, sammāsambuddhopi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇaṃ vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇasseva anucchavikaṃ, amhākañca vaṇṇadānaṃ bhavissatīti mahācetiye āropesi. Evarūpe kāle dānamayaṃ hotīti veditabbaṃ. Yadā pana tathārūpameva deyyadhammaṃ labhitvā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattaṃ eta’nti buddharatanādīni pūjeti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā pana tādiseneva vatthunā ratanattayassa pūjaṃ katvā ‘ayaṃ vaṇṇo khayaṃ gacchissati, vayaṃ gacchissatī’ti khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ദാനമയം പന ഹുത്വാ വത്തമാനമ്പി യദാ തീണി രതനാനി സഹത്ഥേന പൂജേന്തസ്സ പവത്തത്തി, തദാ കായകമ്മം ഹോതി. യദാ തീണി രതനാനി പൂജേന്തോ പുത്തദാരദാസകമ്മകരപോരിസാദയോപി ആണാപേത്വാ പൂജാപേതി തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ തദേവ വുത്തപ്പകാരം വിജ്ജമാനകവത്ഥും ആരബ്ഭ വണ്ണദാനം ദസ്സാമീതി ചിന്തേതി തദാ മനോകമ്മം ഹോതി. വിനയപരിയായം പത്വാ ഹി ‘ദസ്സാമി കരിസ്സാമീ’തി വാചാ ഭിന്നാ ഹോതീതി (പാരാ॰ ൬൫൯) ഇമിനാ ലക്ഖണേന ദാനം നാമ ഹോതി. അഭിധമ്മപരിയായം പത്വാ പന വിജ്ജമാനകവത്ഥും ആരബ്ഭ ‘ദസ്സാമീ’തി മനസാ ചിന്തിതകാലതോ പട്ഠായ കുസലം ഹോതി. അപരഭാഗേ കായേന വാ വാചായ വാ കത്തബ്ബം കരിസ്സതീതി വുത്തം. ഏവം ദാനമയം കായവചീമനോകമ്മവസേനേവ തിവിധം ഹോതി.

    Dānamayaṃ pana hutvā vattamānampi yadā tīṇi ratanāni sahatthena pūjentassa pavattatti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā tīṇi ratanāni pūjento puttadāradāsakammakaraporisādayopi āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā tadeva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ārabbha vaṇṇadānaṃ dassāmīti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Vinayapariyāyaṃ patvā hi ‘dassāmi karissāmī’ti vācā bhinnā hotīti (pārā. 659) iminā lakkhaṇena dānaṃ nāma hoti. Abhidhammapariyāyaṃ patvā pana vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘dassāmī’ti manasā cintitakālato paṭṭhāya kusalaṃ hoti. Aparabhāge kāyena vā vācāya vā kattabbaṃ karissatīti vuttaṃ. Evaṃ dānamayaṃ kāyavacīmanokammavaseneva tividhaṃ hoti.

    യദാ പന തം വുത്തപ്പകാരം വത്ഥും ലഭിത്വാ കുലവംസാദിവസേന സഹത്ഥാ രതനത്തയം പൂജേതി തദാ സീലമയം കായകമ്മം ഹോതി. യദാ കുലവംസാദിവസേനേവ പുത്തദാരാദയോ ആണാപേത്വാ പൂജാപേതി തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ ‘മയ്ഹം കുലവംസോ, കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ ഏസാ, കുലവത്തമേത’ന്തി വിജ്ജമാനകവത്ഥും ആരബ്ഭ ‘വണ്ണദാനം ദസ്സാമീ’തി ചിന്തേതി തദാ മനോകമ്മം ഹോതി. ഏവം സീലമയം കായവചീമനോകമ്മവസേന തിവിധം ഹോതി.

    Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā kulavaṃsādivasena sahatthā ratanattayaṃ pūjeti tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattameta’nti vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘vaṇṇadānaṃ dassāmī’ti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Evaṃ sīlamayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti.

    യദാ പന തം വുത്തപ്പകാരം വത്ഥും ലഭിത്വാ തീണി രതനാനി പൂജേത്വാ ചങ്കമന്തോ ഖയവയം പട്ഠപേതി തദാ ഭാവനാമയം കായകമ്മം ഹോതി. വാചായ സമ്മസനം പട്ഠപേന്തസ്സ വചീകമ്മം ഹോതി, കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ മനസാവ സമ്മസനം പട്ഠപേന്തസ്സ മനോകമ്മം ഹോതി. ഏവം ഭാവനാമയം കായവചീമനോകമ്മവസേന തിവിധം ഹോതി. ഏവമേതം രൂപാരമ്മണം കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ. സദ്ദാരമ്മണാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

    Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā tīṇi ratanāni pūjetvā caṅkamanto khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Vācāya sammasanaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti, kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva sammasanaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ rūpārammaṇaṃ kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Saddārammaṇādīsupi eseva nayo.

    ഭേരിസദ്ദാദീസു ഹി രജനീയസദ്ദം ആരമ്മണം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തീഹി നിയമേഹേതം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ സദ്ദം കന്ദമൂലം വിയ ഉപ്പാടേത്വാ നീലുപ്പലഹത്ഥകം വിയ ച ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ ദാതും നാമ ന സക്കാ, സവത്ഥുകം പന കത്വാ ദേന്തോ സദ്ദദാനം ദേതി നാമ. തസ്മാ യദാ ‘സദ്ദദാനം ദസ്സാമീ’തി ഭേരിമുദിങ്ഗാദീസു അഞ്ഞതരതൂരിയേന തിണ്ണം രതനാനം ഉപഹാരം കരോതി, ‘സദ്ദദാനം മേ’തി ഭേരിആദീനി ഠപാപേതി, ധമ്മകഥികഭിക്ഖൂനം സരഭേസജ്ജതേലഫാണിതാദീനി ദേതി, ധമ്മസവനം ഘോസേതി, സരഭഞ്ഞം ഭണതി, ധമ്മകഥം കഥേതി, ഉപനിസിന്നകകഥം അനുമോദനകഥം കരോതി, തദാ ദാനമയംയേവ ഹോതി. യദാ ഏതദേവ വിധാനം കുലവംസാദിവസേന വത്തവസേന കരോതി തദാ സീലമയം ഹോതി. യദാ സബ്ബമ്പേതം കത്വാ അയം ഏത്തകോ സദ്ദോ ബ്രഹ്മലോകപ്പമാണോപി ഹുത്വാ ‘ഖയം ഗമിസ്സതി, വയം ഗമിസ്സതീ’തി സമ്മസനം പട്ഠപേതി തദാ ഭാവനാമയം ഹോതി.

    Bherisaddādīsu hi rajanīyasaddaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha saddaṃ kandamūlaṃ viya uppāṭetvā nīluppalahatthakaṃ viya ca hatthe ṭhapetvā dātuṃ nāma na sakkā, savatthukaṃ pana katvā dento saddadānaṃ deti nāma. Tasmā yadā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti bherimudiṅgādīsu aññataratūriyena tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karoti, ‘saddadānaṃ me’ti bheriādīni ṭhapāpeti, dhammakathikabhikkhūnaṃ sarabhesajjatelaphāṇitādīni deti, dhammasavanaṃ ghoseti, sarabhaññaṃ bhaṇati, dhammakathaṃ katheti, upanisinnakakathaṃ anumodanakathaṃ karoti, tadā dānamayaṃyeva hoti. Yadā etadeva vidhānaṃ kulavaṃsādivasena vattavasena karoti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā sabbampetaṃ katvā ayaṃ ettako saddo brahmalokappamāṇopi hutvā ‘khayaṃ gamissati, vayaṃ gamissatī’ti sammasanaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    തത്ഥ ദാനമയം താവ യദാ ഭേരിആദീനി ഗഹേത്വാ സഹത്ഥാ ഉപഹാരം കരോതി, നിച്ചുപഹാരത്ഥായ ഠപേന്തോപി സഹത്ഥാ ഠപേതി, ‘സദ്ദദാനം മേ’തി ധമ്മസവനം ഘോസേതും ഗച്ഛതി, ധമ്മകഥം സരഭഞ്ഞം കാതും വാ ഗച്ഛതി, തദാ കായകമ്മം ഹോതി. യദാ ‘ഗച്ഛഥ, താതാ, അമ്ഹാകം സദ്ദദാനം തിണ്ണം രതനാനം ഉപഹാരം കരോഥാ’തി ആണാപേതി, ‘സദ്ദദാനം മേ’തി ചേതിയങ്ഗണേസു ‘ഇമം ഭേരിം, ഇമം മുദിങ്ഗം ഠപേഥാ’തി ആണാപേതി, സയമേവ ധമ്മസവനം ഘോസേതി, ധമ്മകഥം കഥേതി, സരഭഞ്ഞം ഭണതി, തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ ‘സദ്ദദാനം ദസ്സാമീ’തി വിജ്ജമാനകവത്ഥും മനസാ പരിച്ചജതി, തദാ മനോകമ്മം ഹോതി.

    Tattha dānamayaṃ tāva yadā bheriādīni gahetvā sahatthā upahāraṃ karoti, niccupahāratthāya ṭhapentopi sahatthā ṭhapeti, ‘saddadānaṃ me’ti dhammasavanaṃ ghosetuṃ gacchati, dhammakathaṃ sarabhaññaṃ kātuṃ vā gacchati, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā ‘gacchatha, tātā, amhākaṃ saddadānaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpeti, ‘saddadānaṃ me’ti cetiyaṅgaṇesu ‘imaṃ bheriṃ, imaṃ mudiṅgaṃ ṭhapethā’ti āṇāpeti, sayameva dhammasavanaṃ ghoseti, dhammakathaṃ katheti, sarabhaññaṃ bhaṇati, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti vijjamānakavatthuṃ manasā pariccajati, tadā manokammaṃ hoti.

    സീലമയമ്പി ‘സദ്ദദാനം നാമ മയ്ഹം കുലവംസോ കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ’തി ഭേരിആദീഹി സഹത്ഥാ ഉപഹാരം കരോന്തസ്സ, ഭേരിആദീനി സഹത്ഥാ ചേതിയങ്ഗണാദീസു ഠപേന്തസ്സ, ധമ്മകഥികാനം സരഭേസജ്ജം സഹത്ഥാ ദദന്തസ്സ, വത്തസീസേന ധമ്മസവനഘോസനധമ്മകഥാകഥനസരഭഞ്ഞഭണനത്ഥായ ച ഗച്ഛന്തസ്സ കായകമ്മം ഹോതി. ‘സദ്ദദാനം നാമ അമ്ഹാകം കുലവംസോ കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ, ഗച്ഛഥ , താതാ, ബുദ്ധരതനാദീനം ഉപഹാരം കരോഥാ’തി ആണാപേന്തസ്സ കുലവംസവസേനേവ അത്തനാ ധമ്മകഥം വാ സരഭഞ്ഞം വാ കരോന്തസ്സ ച വചീകമ്മം ഹോതി. ‘സദ്ദദാനം നാമ മയ്ഹം കുലവംസോ സദ്ദദാനം ദസ്സാമീ’തി കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ മനസാവ വിജ്ജമാനകവത്ഥും പരിച്ചജന്തസ്സ മനോകമ്മം ഹോതി.

    Sīlamayampi ‘saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti bheriādīhi sahatthā upahāraṃ karontassa, bheriādīni sahatthā cetiyaṅgaṇādīsu ṭhapentassa, dhammakathikānaṃ sarabhesajjaṃ sahatthā dadantassa, vattasīsena dhammasavanaghosanadhammakathākathanasarabhaññabhaṇanatthāya ca gacchantassa kāyakammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma amhākaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī, gacchatha , tātā, buddharatanādīnaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpentassa kulavaṃsavaseneva attanā dhammakathaṃ vā sarabhaññaṃ vā karontassa ca vacīkammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso saddadānaṃ dassāmī’ti kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva vijjamānakavatthuṃ pariccajantassa manokammaṃ hoti.

    ഭാവനാമയമ്പി യദാ ചങ്കമന്തോ സദ്ദേ ഖയവയം പട്ഠപേതി തദാ കായകമ്മം ഹോതി. കായങ്ഗം പന അചോപേത്വാ വാചായ സമ്മസന്തസ്സ വചീകമ്മം ഹോതി. കായങ്ഗവാചങ്ഗം അചോപേത്വാ മനസാവ സദ്ദായതനം സമ്മസന്തസ്സ മനോകമ്മം ഹോതി. ഏവം സദ്ദാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

    Bhāvanāmayampi yadā caṅkamanto sadde khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ pana acopetvā vācāya sammasantassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgaṃ acopetvā manasāva saddāyatanaṃ sammasantassa manokammaṃ hoti. Evaṃ saddārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    മൂലഗന്ധാദീസുപി രജനീയഗന്ധം ആരമ്മണം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തീഹി നിയമേഹേതം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ യദാ മൂലഗന്ധാദീസു യംകിഞ്ചി ഗന്ധം ലഭിത്വാ ഗന്ധവസേന ആഭുജിത്വാ ‘ഗന്ധദാനം മയ്ഹ’ന്തി ബുദ്ധരതനാദീനി പൂജേതി, തദാ ദാനമയം ഹോതീതി സബ്ബം വണ്ണദാനേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം. ഏവം ഗന്ധാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

    Mūlagandhādīsupi rajanīyagandhaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlagandhādīsu yaṃkiñci gandhaṃ labhitvā gandhavasena ābhujitvā ‘gandhadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ gandhārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    മൂലരസാദീസു പന രജനീയരസം ആരമ്മണം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തീഹി നിയമേഹേതം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ യദാ മൂലരസാദീസു യംകിഞ്ചി രജനീയം രസവത്ഥും ലഭിത്വാ രസവസേന ആഭുജിത്വാ ‘രസദാനം മയ്ഹ’ന്തി ദേതി പരിച്ചജതി, തദാ ദാനമയം ഹോതീതി സബ്ബം വണ്ണദാനേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം. സീലമയേ പനേത്ഥ ‘സങ്ഘസ്സ അദത്വാ പരിഭുഞ്ജനം നാമ അമ്ഹാകം ന ആചിണ്ണ’ന്തി ദ്വാദസന്നം ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം ദാപേത്വാ സാദുരസം പരിഭുത്തസ്സ ദുട്ഠഗാമണിഅഭയരഞ്ഞോ വത്ഥും ആദിം കത്വാ മഹാഅട്ഠകഥായം വത്ഥൂനി ആഗതാനി. അയമേവ വിസേസോ. ഏവം രസാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

    Mūlarasādīsu pana rajanīyarasaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlarasādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ rasavatthuṃ labhitvā rasavasena ābhujitvā ‘rasadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Sīlamaye panettha ‘saṅghassa adatvā paribhuñjanaṃ nāma amhākaṃ na āciṇṇa’nti dvādasannaṃ bhikkhusahassānaṃ dāpetvā sādurasaṃ paribhuttassa duṭṭhagāmaṇiabhayarañño vatthuṃ ādiṃ katvā mahāaṭṭhakathāyaṃ vatthūni āgatāni. Ayameva viseso. Evaṃ rasārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണേപി പഥവീധാതു തേജോധാതു വായോധാതൂതി തീണി മഹാഭൂതാനി ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം നാമ. ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏതേസം വസേന യോജനം അകത്വാ മഞ്ചപീഠാദിവസേന കാതബ്ബാ. യദാ ഹി മഞ്ചപീഠാദീസു യംകിഞ്ചി രജനീയം ഫോട്ഠബ്ബവത്ഥും ലഭിത്വാ ഫോട്ഠബ്ബവസേന ആഭുജിത്വാ ‘ഫോട്ഠബ്ബദാനം മയ്ഹ’ന്തി ദേതി പരിച്ചജതി, തദാ ദാനമയം ഹോതീതി സബ്ബം വണ്ണദാനേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം. ഏവം ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

    Phoṭṭhabbārammaṇepi pathavīdhātu tejodhātu vāyodhātūti tīṇi mahābhūtāni phoṭṭhabbārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā mañcapīṭhādivasena kātabbā. Yadā hi mañcapīṭhādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ phoṭṭhabbavatthuṃ labhitvā phoṭṭhabbavasena ābhujitvā ‘phoṭṭhabbadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ phoṭṭhabbārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ധമ്മാരമ്മണേ ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി, തീണി ലക്ഖണാനി, തയോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ, പന്നരസ സുഖുമരൂപാനി, നിബ്ബാനപഞ്ഞത്തീതി ഇമേ ധമ്മായതനേ പരിയാപന്നാ ച, അപരിയാപന്നാ ച, ധമ്മാ ധമ്മാരമ്മണം നാമ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഏതേസം വസേന യോജനം അകത്വാ ഓജദാനപാനദാനജീവിതദാനവസേന കാതബ്ബാ. ഓജാദീസു ഹി രജനീയം ധമ്മാരമ്മണം ആരമ്മണം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തീഹി നിയമേഹേതം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി.

    Dhammārammaṇe cha ajjhattikāni āyatanāni, tīṇi lakkhaṇāni, tayo arūpino khandhā, pannarasa sukhumarūpāni, nibbānapaññattīti ime dhammāyatane pariyāpannā ca, apariyāpannā ca, dhammā dhammārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā ojadānapānadānajīvitadānavasena kātabbā. Ojādīsu hi rajanīyaṃ dhammārammaṇaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati.

    തത്ഥ യദാ ‘ഓജദാനം മയ്ഹ’ന്തി സപ്പിനവനീതാദീനി ദേതി, പാനദാനന്തി അട്ഠ പാനാനി ദേതി, ജീവിതദാനന്തി സലാകഭത്തസങ്ഘഭത്താദീനി ദേതി, അഫാസുകാനം ഭിക്ഖൂനം ഭേസജ്ജം ദേതി, വേജ്ജം പച്ചുപട്ഠാപേതി, ജാലം ഫാലാപേതി, കുമീനം വിദ്ധംസാപേതി, സകുണപഞ്ജരം വിദ്ധംസാപേതി, ബന്ധനമോക്ഖം കാരാപേതി, മാഘാതഭേരിം ചരാപേതി, അഞ്ഞാനിപി ജീവിതപരിത്താണത്ഥം ഏവരൂപാനി കമ്മാനി കരോതി തദാ ദാനമയം ഹോതി. യദാ പന ‘ഓജദാനപാനദാനജീവിതദാനാനി മയ്ഹം കുലവംസോ കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ’തി വത്തസീസേന ഓജദാനാദീനി പവത്തേതി തദാ സീലമയം ഹോതി. യദാ ധമ്മാരമ്മണസ്മിം ഖയവയം പട്ഠപേതി തദാ ഭാവനാമയം ഹോതി.

    Tattha yadā ‘ojadānaṃ mayha’nti sappinavanītādīni deti, pānadānanti aṭṭha pānāni deti, jīvitadānanti salākabhattasaṅghabhattādīni deti, aphāsukānaṃ bhikkhūnaṃ bhesajjaṃ deti, vejjaṃ paccupaṭṭhāpeti, jālaṃ phālāpeti, kumīnaṃ viddhaṃsāpeti, sakuṇapañjaraṃ viddhaṃsāpeti, bandhanamokkhaṃ kārāpeti, māghātabheriṃ carāpeti, aññānipi jīvitaparittāṇatthaṃ evarūpāni kammāni karoti tadā dānamayaṃ hoti. Yadā pana ‘ojadānapānadānajīvitadānāni mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti vattasīsena ojadānādīni pavatteti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā dhammārammaṇasmiṃ khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ദാനമയം പന ഹുത്വാ പവത്തമാനമ്പി യദാ ഓജദാനപാനദാനജീവിതദാനാനി സഹത്ഥാ ദേതി, തദാ കായകമ്മം ഹോതി. യദാ പുത്തദാരാദയോ ആണാപേത്വാ ദാപേതി, തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ ഓജദാനപാനദാനജീവിതദാനവസേന വിജ്ജമാനകവത്ഥും ‘ദസ്സാമീ’തി മനസാ ചിന്തേതി, തദാ മനോകമ്മം ഹോതി.

    Dānamayaṃ pana hutvā pavattamānampi yadā ojadānapānadānajīvitadānāni sahatthā deti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ojadānapānadānajīvitadānavasena vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasā cinteti, tadā manokammaṃ hoti.

    യദാ പന വുത്തപ്പകാരം വിജ്ജമാനകവത്ഥും കുലവംസാദിവസേന സഹത്ഥാ ദേതി, തദാ സീലമയം കായകമ്മം ഹോതി. യദാ കുലവംസാദിവസേനേവ പുത്തദാരാദയോ ആണാപേത്വാ ദാപേതി, തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ കുലവംസാദിവസേനേവ വുത്തപ്പകാരം വിജ്ജമാനകവത്ഥും ‘ദസ്സാമീ’തി മനസാവ ചിന്തേതി, തദാ മനോകമ്മം ഹോതി.

    Yadā pana vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ kulavaṃsādivasena sahatthā deti, tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasāva cinteti, tadā manokammaṃ hoti.

    ചങ്കമിത്വാ ധമ്മാരമ്മണേ ഖയവയം പട്ഠപേന്തസ്സ പന ഭാവനാമയം കായകമ്മം ഹോതി. കായങ്ഗം അചോപേത്വാ വാചായ ഖയവയം പട്ഠപേന്തസ്സ വചീകമ്മം ഹോതി. കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ മനസാവ ധമ്മാരമ്മണേ ഖയവയം പട്ഠപേന്തസ്സ മനോകമ്മം ഹോതി. ഏവം ഭാവനാമയം കായവചീമനോകമ്മവസേന തിവിധം ഹോതി. ഏവമേതം ധമ്മാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

    Caṅkamitvā dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa pana bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ acopetvā vācāya khayavayaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ dhammārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ഏവമിദം ചിത്തം നാനാവത്ഥൂസു നാനാരമ്മണവസേന ദീപിതം. ഇദം പന ഏകവത്ഥുസ്മിമ്പി നാനാരമ്മണവസേന ലബ്ഭതിയേവ. കഥം? ചതൂസു ഹി പച്ചയേസു ചീവരേ ഛ ആരമ്മണാനി ലബ്ഭന്തി – നവരത്തസ്സ ഹി ചീവരസ്സ വണ്ണോ മനാപോ ഹോതി ദസ്സനീയോ, ഇദം വണ്ണാരമ്മണം. പരിഭോഗകാലേ പടപടസദ്ദം കരോതി, ഇദം സദ്ദാരമ്മണം. യോ തത്ഥ കാളകച്ഛകാദിഗന്ധോ, ഇദം ഗന്ധാരമ്മണം. രസാരമ്മണം പന പരിഭോഗരസവസേന കഥിതം. യാ തത്ഥ സുഖസമ്ഫസ്സതാ, ഇദം ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം. ചീവരം പടിച്ച ഉപ്പന്നാ സുഖാ വേദനാ, ധമ്മാരമ്മണം. പിണ്ഡപാതേ രസാരമ്മണം നിപ്പരിയായേനേവ ലബ്ഭതി. ഏവം ചതൂസു പച്ചയേസു നാനാരമ്മണവസേന യോജനം കത്വാ ദാനമയാദിഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

    Evamidaṃ cittaṃ nānāvatthūsu nānārammaṇavasena dīpitaṃ. Idaṃ pana ekavatthusmimpi nānārammaṇavasena labbhatiyeva. Kathaṃ? Catūsu hi paccayesu cīvare cha ārammaṇāni labbhanti – navarattassa hi cīvarassa vaṇṇo manāpo hoti dassanīyo, idaṃ vaṇṇārammaṇaṃ. Paribhogakāle paṭapaṭasaddaṃ karoti, idaṃ saddārammaṇaṃ. Yo tattha kāḷakacchakādigandho, idaṃ gandhārammaṇaṃ. Rasārammaṇaṃ pana paribhogarasavasena kathitaṃ. Yā tattha sukhasamphassatā, idaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Cīvaraṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā, dhammārammaṇaṃ. Piṇḍapāte rasārammaṇaṃ nippariyāyeneva labbhati. Evaṃ catūsu paccayesu nānārammaṇavasena yojanaṃ katvā dānamayādibhedo veditabbo.

    ഇമസ്സ പന ചിത്തസ്സ ആരമ്മണമേവ നിബദ്ധം, വിനാ ആരമ്മണേന അനുപ്പജ്ജനതോ. ദ്വാരം പന അനിബദ്ധം. കസ്മാ? കമ്മസ്സ അനിബദ്ധത്താ. കമ്മസ്മിഞ്ഹി അനിബദ്ധേ ദ്വാരമ്പി അനിബദ്ധമേവ ഹോതി.

    Imassa pana cittassa ārammaṇameva nibaddhaṃ, vinā ārammaṇena anuppajjanato. Dvāraṃ pana anibaddhaṃ. Kasmā? Kammassa anibaddhattā. Kammasmiñhi anibaddhe dvārampi anibaddhameva hoti.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / അഭിധമ്മപിടക • Abhidhammapiṭaka / ധമ്മസങ്ഗണീപാളി • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / കാമാവചരകുസലം • Kāmāvacarakusalaṃ

    ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ധമ്മസങ്ഗണീ-മൂലടീകാ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയവണ്ണനാ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā

    ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ധമ്മസങ്ഗണീ-അനുടീകാ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയവണ്ണനാ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact