| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಅನುಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
೧. ಅಪ್ಪೇತುನ್ತಿ ನಿಗಮೇತುಂ। ‘‘ಪದಭಾಜನೀಯಂ ನ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಪದಭಾಜನೀಯಾವಚನೇನ ಅಪ್ಪನಾವರೋಧಂ ಸಾಧೇತ್ವಾ ಪದಭಾಜನೀಯಾವಚನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ವದನ್ತೋ ‘‘ಸರೂಪೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಹೋತಿ-ಸದ್ದೋ ಅತ್ಥಿ-ಸದ್ದೇನ ಅನಾನತ್ಥೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ದುತಿಯೇನ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೇನಾ’’ತಿ। ಪುಬ್ಬೇ ಅಟ್ಠಕಥಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವತ್ವಾ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಪಾಳಿಪ್ಪದೇಸಸ್ಸ ಅಪ್ಪನಾವರೋಧೋ ಸಮತ್ಥಿತೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಙ್ಖೇಪೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
1. Appetunti nigametuṃ. ‘‘Padabhājanīyaṃ na vutta’’nti padabhājanīyāvacanena appanāvarodhaṃ sādhetvā padabhājanīyāvacanassa kāraṇaṃ vadanto ‘‘sarūpenā’’tiādimāha. Tattha ‘‘phasso hotī’’tiādīsu hoti-saddo atthi-saddena anānatthoti adhippāyena vuttaṃ ‘‘dutiyena hoti-saddenā’’ti. Pubbe aṭṭhakathādhippāyena vatvā yathāvuttassa pāḷippadesassa appanāvarodho samatthitoti attano adhippāyaṃ dassento ‘‘saṅkhepenā’’tiādimāha.
ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತೋತಿ ಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಪುಚ್ಛಾವಿಸಯತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಯೇನ ಕೇನಚೀತಿ ದಸ್ಸನಾದಿವಿಸೇಸಯುತ್ತೇನ, ಇತರೇನ ವಾ। ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೋ ಹಿ ಞಾಣಸ್ಸ ದಸ್ಸನತುಲನತೀರಣಾನಿ। ‘‘ಅದಿಟ್ಠತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಆಹಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ಸಬ್ಬತ್ಥ ಚ ಲಕ್ಖಣಸ್ಸಾತಿ। ತಞ್ಹೇತ್ಥ ಅಧಿಕತನ್ತಿ। ಅದಿಟ್ಠಂ ಜೋತೀಯತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಏತೇನ ದಿಟ್ಠಂ ಸಂಸನ್ದತಿ ಏತಾಯಾತಿ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾ। ವಿಮತಿಂ ಛಿನ್ದತಿ ಏತಾಯಾತಿ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾತಿ ಏತಾಸಮ್ಪಿ ಸದ್ದತ್ಥೋ ನಯತೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಸಬ್ಬಾಪಿ ತಥಾಪವತ್ತಂ ವಚನಂ, ತದುಪ್ಪಾದಕೋ ವಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
Ñātuṃicchitoti lakkhaṇassa pucchāvisayataṃ dassetuṃ vuttaṃ. Yena kenacīti dassanādivisesayuttena, itarena vā. Avatthāviseso hi ñāṇassa dassanatulanatīraṇāni. ‘‘Adiṭṭhata’’ntiādīsu āhāti yojetabbaṃ, sabbattha ca lakkhaṇassāti. Tañhettha adhikatanti. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti etena diṭṭhaṃ saṃsandati etāyāti diṭṭhasaṃsandanā. Vimatiṃ chindati etāyāti vimaticchedanāti etāsampi saddattho nayato dassito, atthato pana sabbāpi tathāpavattaṃ vacanaṃ, taduppādako vā cittuppādoti veditabbaṃ.
ಅಞ್ಞಮಞ್ಞತೋ ಪಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಪಭೇದೋ, ವಿಸೇಸೋ, ತೇನ ಪಭೇದೇನ। ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನನ್ತಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಮಯಭೂಮಿಜಾತಿಆರಮ್ಮಣಸಭಾವಾದಿವಸೇನ ಅನವಸೇಸಪ್ಪಭೇದಪರಿಗ್ಗಹತೋ ನಿದ್ದೇಸದೇಸನಾವ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತಾ, ತಥಾಪಿ ಕುಸಲಾದಿಮಾತಿಕಾಪದಸಙ್ಗಹಿತವಿಸೇಸೋಯೇವ ಇಧ ಪಭೇದೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಭೇದ…ಪೇ॰… ದೇಸನಂ ಆಹಾ’’ತಿ। ತೇನೇವಾಹ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಕುಸಲ…ಪೇ॰… ದೀಪೇತ್ವಾತಿ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸವಾರ ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕರಾಸಿವಣ್ಣನಾ)। ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಫುಸನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚ ಪಭೇದವನ್ತೋವ ಸಾತಿಸಯಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ, ನ ಪನ ಮಾತಿಕಾಯಂ ವುತ್ತಪ್ಪಭೇದೋತಿ ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನಂ ನಿದ್ದೇಸೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿಆದಿನಾ ‘‘ಪಭೇದೇ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಾಕ್ಯಸ್ಸ ಪಿಣ್ಡತ್ಥಮಾಹ। ಯದಿ ಧಮ್ಮಾ ಏವ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತಬ್ಬಾ ಚ, ಕಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿ ಪಭೇದವಚನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ನ ಹಿ ಪಭೇದೇಹಿ ವಿನಾ ಪಭೇದವನ್ತೋ ಅತ್ಥೀತಿ। ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ ಏತೇನ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀ’’ತಿ, ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಫುಸನಾ’’ತಿ ಚ ಆದಿನಾ ಉದ್ದಿಟ್ಠನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಕುಸಲಭಾವೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತೋ ಹೋತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಪೀ’’ತಿ ಆಹ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹೀತಿ ಹಿ-ಸದ್ದೋ ಕಾರಣತ್ಥೋ। ತೇನ ಯಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮಾವ ದೇಸೇತಬ್ಬಾ, ತೇ ಚ ಕುಸಲಾ…ಪೇ॰… ಭೇದಾ ದೇಸೇತಬ್ಬಾ , ತಸ್ಮಾತಿ ಏವಂ ವಾ ಯೋಜನಾ। ಧಮ್ಮಾನಮೇವಾತಿ ಅವಧಾರಣಫಲಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಅವೋಹಾರದೇಸನಾತೋ’’ತಿ। ಅತ್ಥಾನಞ್ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಫುಸನಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಂ ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮಾದಿಞಾಣಞ್ಚ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ‘‘ಇತಿ ಏವಂ ಅಯಂ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬೋ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬೋ ಚಾ’’ತಿ ತಥಾ ತಥಾ ವಿಧೇತಬ್ಬಭಾವೋ ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬತಾ, ತಾಯ ಯುತ್ತೋ ಇತಿ…ಪೇ॰… ಯುತ್ತೋ , ತಸ್ಸ ವಿಧೇತಬ್ಬಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ವಿಸೇಸನತ್ತಾ ಪಭೇದಸ್ಸಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
Aññamaññato pabhijjatīti pabhedo, viseso, tena pabhedena. Dhammānaṃ desananti kiñcāpi samayabhūmijātiārammaṇasabhāvādivasena anavasesappabhedapariggahato niddesadesanāva vattuṃ yuttā, tathāpi kusalādimātikāpadasaṅgahitavisesoyeva idha pabhedoti adhippetoti vuttaṃ ‘‘pabheda…pe… desanaṃ āhā’’ti. Tenevāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kusala…pe… dīpetvāti phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’’ti (dha. sa. aṭṭha. dhammuddesavāra phassapañcamakarāsivaṇṇanā). ‘‘Phasso phusanā’’tiādinā ca pabhedavantova sātisayaṃ niddiṭṭhā, na pana mātikāyaṃ vuttappabhedoti pabhedavantadassanaṃ niddeso. Idaṃ vuttaṃ hotītiādinā ‘‘pabhede…pe… dassanattha’’nti imassa vākyassa piṇḍatthamāha. Yadi dhammā eva pucchitabbā vissajjetabbā ca, kasmā kusalāti pabhedavacananti āha ‘‘te panā’’tiādi. Na hi pabhedehi vinā pabhedavanto atthīti. ‘‘Ime dhammā kusalā’’ti etena ‘‘phasso hotī’’ti, ‘‘phasso phusanā’’ti ca ādinā uddiṭṭhaniddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ kusalabhāvo vissajjito hotīti iminā adhippāyena ‘‘ime dhammā kusalāti vissajjanepī’’ti āha. Imasmiñhīti hi-saddo kāraṇattho. Tena yasmā dhammāva desetabbā, te ca kusalā…pe… bhedā desetabbā , tasmāti evaṃ vā yojanā. Dhammānamevāti avadhāraṇaphalaṃ dasseti ‘‘avohāradesanāto’’ti. Atthānañcāti ca-saddena ‘‘phasso phusanā’’ti evamādisabhāvaniruttiṃ yathāvuttadhammādiñāṇañca saṅgaṇhāti. ‘‘Iti evaṃ ayaṃ pavattetabbo nivattetabbo cā’’ti tathā tathā vidhetabbabhāvo itikattabbatā, tāya yutto iti…pe… yutto, tassa vidhetabbassāti attho, visesanattā pabhedassāti adhippāyo.
ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬತಾಯುತ್ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಉದ್ದೇಸೋ ಧಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೋ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಅಯಂ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋ। ಪುಚ್ಛಾ ಸಂಸಯಿತಪ್ಪಧಾನಾ ಅನಿಚ್ಛಿತನಿಚ್ಛಯನಾಯ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತ್ತಾ। ತೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ಸಮುಗ್ಘಾಟಿತವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನುಸಯಾನಮ್ಪಿ ಪುಚ್ಛಾ ದೇಸೇತಬ್ಬಪುಗ್ಗಲಗತಸಂಸಯಾಪತ್ತಿಂ ಅತ್ತನಿ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಸಂಸಯಾಪನ್ನೇಹಿ ವಿಯ ಪವತ್ತೀಯತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭೇದೋ ವಿಯ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೇನ ಕುಸಲಾದಿಭೇದೋ ಧಮ್ಮಭಾವೇನ ನಿಯತೋತಿ ಧಮ್ಮಾತಿ ವುತ್ತೇ ನಿಚ್ಛಯಾಭಾವತೋ ‘‘ಕುಸಲಾ ನು ಖೋ ಅಕುಸಲಾ ನು ಖೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಂಸಯೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಕುಸಲಾದಿಭೇದೋ ಪನ ಸಂಸಯಿತೋ’’ತಿ। ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಪನ ಕುಸಲಾದೀಸು ಏಕನ್ತಿಕತ್ತಾ ನಿಚ್ಛಿತೋಯೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಚ ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಸಂಸಯಿತೋ’’ತಿ। ತೇನ ಸಂಸಯಿತೋ ನಿಚ್ಛೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪಧಾನೋ ಏತ್ಥ ಕುಸಲಭಾವೋ, ನ ತಥಾ ಧಮ್ಮಭಾವೋತಿ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
Itikattabbatāyuttassa visesitabbattā uddeso dhammappadhāno, tasmā tattha dhammassa visesitabbattā ‘‘kusalā dhammā’’ti ayaṃ padānukkamo kato. Pucchā saṃsayitappadhānā anicchitanicchayanāya pavattetabbattā. Tena sabbadhammesu samugghāṭitavicikicchānusayānampi pucchā desetabbapuggalagatasaṃsayāpattiṃ attani āropetvā saṃsayāpannehi viya pavattīyatīti dasseti. Kāmāvacarādibhedo viya kusalādibhāvena kusalādibhedo dhammabhāvena niyatoti dhammāti vutte nicchayābhāvato ‘‘kusalā nu kho akusalā nu kho’’tiādinā saṃsayo hotīti āha ‘‘kusalādibhedo pana saṃsayito’’ti. Dhammabhāvo pana kusalādīsu ekantikattā nicchitoyevāti vuttaṃ ‘‘na ca dhammabhāvo saṃsayito’’ti. Tena saṃsayito nicchetabbabhāvena padhāno ettha kusalabhāvo, na tathā dhammabhāvoti dhammā kusalāti vuttanti dasseti.
ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಮಯೇತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಸಮಯೇ। ‘‘ಅಥ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅಥ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಪಚ್ಛಾ’’ತಿ। ಭೋಜನಗಮನಾದೀಹಿ ಸಮಯೇಕದೇಸನಾನತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸನಾನತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮವಾಯಾದೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವಿಸೇಸಿತಾತಿ ಏತೇನ ‘‘ನಿಯಮಿತಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತಚಿತ್ತವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತೋ ಸಮಯತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಾನನ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಾದಿವಿಸೇಸಯುತ್ತಾನಂ। ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬೋಪಿ ಸಮಯೋ ಯೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇನ ವಿಸೇಸೀಯತಿ, ತಸ್ಸೇವ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಸಯಂ ವಿಸೇಸನಭಾವಂ ಆಪಜ್ಜತಿ। ತಥಾ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವಿಸೇಸನಭೂತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅತ್ತನಾ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಸಮಯಸ್ಸ ಉಪಕಾರತ್ಥಂ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ…ಪೇ॰… ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವಂ ಆಪಜ್ಜತಿ। ಉಪಕಾರೋತಿ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ದಿತಬ್ಬಭಾವೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪುರಿಮಧಮ್ಮಾನಂ ಭಙ್ಗಸಮಕಾಲಂ, ಭಙ್ಗಾನನ್ತರಮೇವ ವಾ ಪಚ್ಛಿಮಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ನಿರನ್ತರತಾ ಕೇನಚಿ ಅನನ್ತರಿತತಾ। ಯಾಯ ಭಾವಪಕ್ಖಸ್ಸ ಬಲವಭಾವೇನ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತೋ ವಿಯ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಪಕ್ಖೋ ನ ಪಞ್ಞಾಯತೀತಿ ತದೇವೇತನ್ತಿ ಗಹಣವಸೇನ ಪಚುರಜನೋ ವಿಪರಿಯೇಸಿತೋ, ಸೋಯಮತ್ಥೋ ಅಲಾತಚಕ್ಕೇನ ಸುಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವಾ’’ತಿ । ಏಕಸಮೂಹವಸೇನ ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವ ಪವತ್ತಿ ಸಮೂಹಘನತಾ, ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯಕಿಚ್ಚಭೇದವಸೇನ ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವ ಪವತ್ತಿ ಕಿಚ್ಚಘನತಾತಿ ಯೋಜನಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಅನೇಕೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಕಾಲಸಭಾವಬ್ಯಾಪಾರಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭೇದತಾಯ ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವ ಗಹೇತಬ್ಬತಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಸನ್ತತಿಘನತಾದಯೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
Cittuppādasamayeti cittassa uppajjanasamaye. ‘‘Atha vijjamāne’’ti ettha atha-saddassa atthamāha ‘‘pacchā’’ti. Bhojanagamanādīhi samayekadesanānattaṃ dassetvā avasesanānattaṃ dassetuṃ ‘‘samavāyādī’’ti vuttaṃ. Visesitāti etena ‘‘niyamitā’’ti padassa atthaṃ vivarati, tasmā yathāvuttacittavisesitabbato samayatoti attho. Yathādhippetānanti kāmāvacarādivisesayuttānaṃ. ‘‘Tasmiṃ samaye’’ti cittuppattiyā visesitabbopi samayo yena cittena uppajjamānena visesīyati, tasseva cittassa ‘‘yasmiṃ samaye’’ti ettha sayaṃ visesanabhāvaṃ āpajjati. Tathā ‘‘tasmiṃ samaye’’ti ettha visesanabhūtaṃ cittaṃ attanā visesitabbasamayassa upakāratthaṃ ‘‘yasmiṃ samaye…pe… citta’’nti visesitabbabhāvaṃ āpajjati. Upakāroti ca aññamaññaṃ avacchedakāvacchinditabbabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Purimadhammānaṃ bhaṅgasamakālaṃ, bhaṅgānantarameva vā pacchimadhammānaṃ uppatti purimapacchimānaṃ nirantaratā kenaci anantaritatā. Yāya bhāvapakkhassa balavabhāvena paṭicchādito viya hutvā abhāvapakkho na paññāyatīti tadevetanti gahaṇavasena pacurajano vipariyesito, soyamattho alātacakkena supākaṭo hoti. Tenevāha ‘‘ekībhūtānamivā’’ti . Ekasamūhavasena ekībhūtānamiva pavatti samūhaghanatā, dubbiññeyyakiccabhedavasena ekībhūtānamiva pavatti kiccaghanatāti yojanā. Ettha ca paccayapaccayuppannabhāvena pavattamānānaṃ anekesaṃ dhammānaṃ kālasabhāvabyāpārārammaṇehi dubbiññeyyabhedatāya ekībhūtānamiva gahetabbatā yathākkamaṃ santatighanatādayoti daṭṭhabbaṃ.
ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಸನ್ನಿಜ್ಝಂ ಸಮೇತೀತಿ ಸಮಯೋ, ಸಮವೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋತಿ ಸಮಯ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸಮವಾಯತ್ಥತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಸಮೇತಿ ಸಮಾಗಚ್ಛತಿ ಏತ್ಥ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ತದಾಧಾರಪುಗ್ಗಲೇಹೀತಿ ಸಮಯೋ, ಖಣೋ। ಸಮೇನ್ತಿ ಏತ್ಥ, ಏತೇನ ವಾ, ಸಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ ಧಮ್ಮಾ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮೇಹಿ ಉಪ್ಪಾದಾದೀಹಿ ವಾತಿ ಸಮಯೋ, ಕಾಲೋ। ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಮತ್ತತಾಯ ಅತ್ಥತೋ ಅಭೂತೋಪಿ ಹಿ ಕಾಲೋ ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಧಿಕರಣಂ ಕರಣಂ ವಿಯ ಚ ಪರಿಕಪ್ಪನಾಮತ್ತಸಿದ್ಧೇನ ರೂಪೇನ ವೋಹರೀಯತೀತಿ। ಸಮಂ, ಸಹ ವಾ ಅವಯವಾನಂ ಅಯನಂ ಪವತ್ತಿ ಅವಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಸಮಯೋ, ಸಮೂಹೋ ಯಥಾ ‘‘ಸಮುದಾಯೋ’’ತಿ। ಅವಯವಸಹಾವಟ್ಠಾನಮೇವ ಹಿ ಸಮೂಹೋ। ಪಚ್ಚಯನ್ತರಸಮಾಗಮೇ ಏತಿ ಫಲಂ ಏತಸ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಪವತ್ತತಿ ಚಾತಿ ಸಮಯೋ, ಹೇತು ಯಥಾ ‘‘ಸಮುದಯೋ’’ತಿ। ಸಮೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಏತಿ ಸವಿಸಯೇ ಪವತ್ತತಿ, ಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಾ ಅಯನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮಯೋ, ದಿಟ್ಠಿ। ದಿಟ್ಠಿಸಂಯೋಜನೇನ ಹಿ ಸತ್ತಾ ಅತಿವಿಯ ಬಜ್ಝನ್ತೀತಿ। ಸಮಯನಂ ಸಙ್ಗತಿ ಸಮೋಧಾನನ್ತಿ ಸಮಯೋ, ಪಟಿಲಾಭೋ। ಸಮಸ್ಸ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಯಾನಂ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಯಾನಂ ಅಪಗಮೋ ಅಪ್ಪವತ್ತೀತಿ ಸಮಯೋ, ಪಹಾನಂ। ಅಭಿಮುಖಭಾವೇನ ಸಮ್ಮಾ ಏತಬ್ಬೋ ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬೋ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬೋತಿ ಅವಿಪರೀತೋ ಸಭಾವೋ ಅಭಿಸಮಯೋ। ಅಭಿಮುಖಭಾವೇನ ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಏತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಅಭಿಸಮಯೋ, ಅವಿರಾಧೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವಾವಬೋಧೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಉಪಸಗ್ಗಾನಂ ಜೋತಕಮತ್ತತ್ತಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಾಚಕೋ ಸಮಯ-ಸದ್ದೋ ಏವಾತಿ ಸಉಪಸಗ್ಗೋಪಿ ವುತ್ತೋ। ತಾನೇವಾತಿ ಪೀಳನಾದೀನೇವ। ವಿಪ್ಫಾರಿಕತಾ ಸೇರಿಭಾವೇನ ಕಿರಿಯಾಸು ಉಸ್ಸಾಹನಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನೋ।
Sahakārīkāraṇasannijjhaṃ sametīti samayo, samavetīti atthoti samaya-saddassa samavāyatthataṃ dassento ‘‘paccayasāmaggi’’nti āha. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Samenti ettha, etena vā, samāgacchanti dhammā sahajātadhammehi uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūho. Paccayantarasamāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti sambandho eti savisaye pavattati, sambandhā vā ayanti etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samayanaṃ saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo appavattīti samayo, pahānaṃ. Abhimukhabhāvena sammā etabbo abhisametabbo adhigantabboti aviparīto sabhāvo abhisamayo. Abhimukhabhāvena sammā vā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, avirādhetvā dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Ettha ca upasaggānaṃ jotakamattattā tassa tassa atthassa vācako samaya-saddo evāti saupasaggopi vutto. Tānevāti pīḷanādīneva. Vipphārikatā seribhāvena kiriyāsu ussāhanaparinipphanno.
ಕೇಸುಚೀತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾದೀಸು। ಖಣಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವೋ ತೇನ ವಿನಾಭಾವೋತಿ ಆಹ ‘‘ನನೂ’’ತಿಆದಿ। ಧಮ್ಮೇನೇವಾತಿ ವಿಸೇಸನ್ತರರಹಿತೇನ। ತಂಯೇವ ಹಿ ಅವಧಾರಣೇನ ನಿವತ್ತಿತಂ ವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ನ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಯಥಾ ವಾ ತಥಾ ವಾತಿ ಕಾಲೇನ ಲೋಕೋ ಪವತ್ತತಿ ನಿವತ್ತತೀತಿ ವಾ ಕಾಲೋ ನಾಮ ಭಾವೋ ವತ್ತನಲಕ್ಖಣೋ ಭಾವಾನಂ ಪವತ್ತಿಓಕಾಸದಾಯಕೋತಿ ವಾ ಯೇನ ತೇನ ಪಕಾರೇನ। ಇಧ ಉತ್ತಮಹೇತುನೋ ಸಮ್ಭವೋ ಏವ ನತ್ಥೀತಿ ಹೇತುಹೇತುಸಾಧಾರಣಹೇತೂಯೇವ ಪಟಿಸೇಧೇತಿ। ತಪ್ಪಚ್ಚಯತಂ ಅನೇಕಪಚ್ಚಯತಂ।
Kesucīti akusalavipākādīsu. Khaṇassa asambhavo tena vinābhāvoti āha ‘‘nanū’’tiādi. Dhammenevāti visesantararahitena. Taṃyeva hi avadhāraṇena nivattitaṃ visesaṃ dasseti ‘‘na tassa pavattitthā’’tiādinā. Yathā vā tathā vāti kālena loko pavattati nivattatīti vā kālo nāma bhāvo vattanalakkhaṇo bhāvānaṃ pavattiokāsadāyakoti vā yena tena pakārena. Idha uttamahetuno sambhavo eva natthīti hetuhetusādhāraṇahetūyeva paṭisedheti. Tappaccayataṃ anekapaccayataṃ.
ಪಕತಿಸ್ಸರವಾದಗ್ಗಹಣಂ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪಜಾಪತಿಪುರಿಸಕಾಲವಾದಾದಯೋಪಿ ‘‘ಏಕಕಾರಣವಾದೋ’’ತಿ। ವಾ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ತೇಸಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅವಯವ…ಪೇ॰… ದಾಯೋ ವುತ್ತೋ ಅವಯವಧಮ್ಮೇನ ಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಅಪದಿಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ, ಯಥಾ ‘‘ಸಮಂ ಚುಣ್ಣಂ, ಅಲಙ್ಕತೋ ದೇವದತ್ತೋ’’ತಿ ಚ। ಅನಿಪ್ಫಾದನಂ ನಿಪ್ಫಾದನಾಭಾವೋ ಅಹೇತುಭಾವೋ। ನಿಪ್ಫಾದೇತುಂ ಅಸಮತ್ಥಸ್ಸ ಪನ ಪಚ್ಚಯನ್ತರಾನಂ ಸಹಸ್ಸೇಪಿ ಸಮಾಗತೇ ನತ್ಥೇವ ಸಮತ್ಥತಾತಿ ಆಹ ‘‘ನಿಪ್ಫಾದನಸಮತ್ಥಸ್ಸಾ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಾಯತ್ತಾ ಫಲುಪ್ಪಾದನಾ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖಾತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾ ವಿಯಾತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
Pakatissaravādaggahaṇaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Pajāpatipurisakālavādādayopi ‘‘ekakāraṇavādo’’ti. Vā-saddena vā tesampi saṅgaho daṭṭhabbo. Avayava…pe… dāyo vutto avayavadhammena samudāyassa apadisitabbattā, yathā ‘‘samaṃ cuṇṇaṃ, alaṅkato devadatto’’ti ca. Anipphādanaṃ nipphādanābhāvo ahetubhāvo. Nipphādetuṃ asamatthassa pana paccayantarānaṃ sahassepi samāgate nattheva samatthatāti āha ‘‘nipphādanasamatthassā’’ti. Ettha ca sahakārīkāraṇāyattā phaluppādanā paccayadhammānaṃ aññamaññāpekkhāti vuttāti apekkhā viyāti apekkhā daṭṭhabbā.
ನಿಬ್ಯಾಪಾರೇಸು ಅಬ್ಯಾವಟೇಸು। ಏಕೇಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಆಮೇಡಿತವಚನಸ್ಸ ಲುತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸತಿ ಚ ಆಮೇಡಿತೇ ಸಿದ್ಧೋ ಬಹುಭಾವೋತಿ। ಅನ್ಧಸತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಚ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ಭುಮ್ಮವಸೇನ ಪರಿಣಾಮೇತ್ವಾ ‘‘ಅನ್ಧಸತೇ’’ತಿ ಆಹ। ತಥಾ ಏಕೇಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಸುಂ ಅಸಮತ್ಥತಾ ಜೋತಿತಾತಿ ಅನ್ಧಸತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಸಮುದಿತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥತೋ ಅಯಮತ್ಥೋ ಆಪನ್ನೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅನ್ಧಸತಂ ಸಹಿತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ’’ತಿ। ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಯಥಾರುತವಸೇನ ಅತ್ಥೇ ಗಯ್ಹಮಾನೇ। ಯಸ್ಮಾ ಅಸಾ…ಪೇ॰… ಸಿದ್ಧೋ ಸಿವಿಕುಬ್ಬಹನಾದೀಸು, ತಸ್ಮಾ ನಾಯಮತ್ಥೋ ಸಾಧೇತಬ್ಬೋ। ಇದಾನಿ ತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಸುಪಾಕಟಭಾವೇನ ಅಸಾಧೇತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವಿಸು’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
Nibyāpāresu abyāvaṭesu. Ekekasminti aṭṭhakathāyaṃ āmeḍitavacanassa luttaniddiṭṭhataṃ dasseti. Sati ca āmeḍite siddho bahubhāvoti. Andhasataṃ passatīti ca paccattavacanaṃ niddhāraṇe bhummavasena pariṇāmetvā ‘‘andhasate’’ti āha. Tathā ekekasminti iminā visuṃ asamatthatā jotitāti andhasataṃ passatīti samuditaṃ passatīti atthato ayamattho āpannoti āha ‘‘andhasataṃ sahitaṃ passatīti adhippāyo’’ti. Aññathāti yathārutavasena atthe gayhamāne. Yasmā asā…pe… siddho sivikubbahanādīsu, tasmā nāyamattho sādhetabbo. Idāni tassatthassa supākaṭabhāvena asādhetabbataṃ dassento ‘‘visu’’ntiādimāha.
ಏತೇನುಪಾಯೇನಾತಿ ಯೋಯಂ ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ದುಲ್ಲಭಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ಅತ್ತನೋ ದುಲ್ಲಭತಾಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಖಣತ್ಥೋ ವಾ ಸಮಯ-ಸದ್ದೋ ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ಏತೇನ ಉಪಾಯಭೂತೇನ ನಯಭೂತೇನ। ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ಏತ್ಥಾಯಂ ಯೋಜನಾ – ಸಮವಾಯ…ಪೇ॰… ವುತ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ ಸಯಂ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಭಾವತೋ, ಸಮವಾಯತ್ಥೋ ವಾ ಸಮಯ-ಸದ್ದೋ ಸಮವಾಯಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ। ಸೋ ಯಾಯ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಸತೀತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಕಾಸನವಸೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನೇಕಹೇತುತೋ ವುತ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ। ಕಾಲ…ಪೇ॰… ಪರಿತ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ ಅತ್ತನೋ ಅತಿಪರಿತ್ತತಾಯ। ಸಮೂಹ…ಪೇ॰… ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ ಸಯಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮುದಾಯಭಾವತೋ। ಹೇತು…ಪೇ॰… ವುತ್ತಿತಂ ದೀಪೇತಿ ಸತಿ ಏವ ಅತ್ತನಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಾನಂ ಸಮ್ಭವತೋತಿ। ಅತ್ಥಪಕ್ಖೇ ಚ ಸದ್ದಪಕ್ಖೇ ಚ ಯಸ್ಮಿಂ ಅತಿಪರಿತ್ತೇ ಕಾಲೇ ಯಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮಸಮುದಾಯೇ ಯಮ್ಹಿ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಸತೀತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಞಾಪನವಸೇನ ತದಾಧಾರಾಯ ತದಧೀನಾಯ ಚ ಕುಸಲಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝತಂ ಅನೇಕೇಸಂ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಂ ಪರಾಧೀನಪ್ಪತ್ತಿಞ್ಚ ದೀಪೇತೀತಿ।
Etenupāyenāti yoyaṃ khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Attano dullabhatāyāti ettha khaṇattho vā samaya-saddo khaṇasaṅkhāto samayoti attho vutto. Etena upāyabhūtena nayabhūtena. Yojanā kātabbāti etthāyaṃ yojanā – samavāya…pe… vuttiṃ dīpeti sayaṃ paccayasāmaggibhāvato, samavāyattho vā samaya-saddo samavāyasaṅkhāto samayo. So yāya paccayasāmaggiyā satīti imassa atthassa pakāsanavasena dhammānaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Kāla…pe… parittataṃ dīpeti attano atiparittatāya. Samūha…pe… sahuppattiṃ dīpeti sayaṃ dhammānaṃ samudāyabhāvato. Hetu…pe… vuttitaṃ dīpeti sati eva attani attano phalānaṃ sambhavatoti. Atthapakkhe ca saddapakkhe ca yasmiṃ atiparitte kāle yasmiṃ dhammasamudāye yamhi hetumhi satīti etassa atthassa ñāpanavasena tadādhārāya tadadhīnāya ca kusaladhammappavattiyā duppaṭivijjhataṃ anekesaṃ sahuppattiṃ parādhīnappattiñca dīpetīti.
ದಳ್ಹಧಮ್ಮಾ ಧನುಗ್ಗಹಾತಿ ದಳ್ಹಧನುನೋ ಇಸ್ಸಾಸಾ। ದಳ್ಹಧನು ನಾಮ ದ್ವಿಸಹಸ್ಸಥಾಮಂ ವುಚ್ಚತಿ। ದ್ವಿಸಹಸ್ಸಥಾಮನ್ತಿ ಚ ಯಸ್ಸ ಆರೋಪಿತಸ್ಸ ಜಿಯಾಬದ್ಧೋ ಲೋಹಸೀಸಾದೀನಂ ಭಾರೋ ದಣ್ಡೇ ಗಹೇತ್ವಾ ಯಾವ ಕಣ್ಡಪ್ಪಮಾಣಾ ಉಕ್ಖಿತ್ತಸ್ಸ ಪಥವಿತೋ ಮುಚ್ಚತಿ। ಸಿಕ್ಖಿತಾತಿ ದಸದ್ವಾದಸವಸ್ಸಾನಿ ಆಚರಿಯಕುಲೇ ಉಗ್ಗಹಿತಸಿಪ್ಪಾ। ಕತಹತ್ಥಾತಿ ಧನುಸ್ಮಿಂ ಚಿಣ್ಣವಸೀಭಾವಾ। ಕೋಚಿ ಸಿಪ್ಪಮೇವ ಉಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಕತಹತ್ಥೋ ನ ಹೋತಿ, ಇಮೇ ಪನ ನ ತಥಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕತುಪಾಸನಾತಿ ರಾಜಕುಲಾದೀಸು ದಸ್ಸಿತಸಿಪ್ಪಾ। ಚತುದ್ದಿಸಾ ಠಿತಾ ಅಸ್ಸೂತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪದೇಸೇ ಥಮ್ಭಂ ವಾ ರುಕ್ಖಂ ವಾ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಏಕಂಯೇವ ನಿಸ್ಸಾಯ ಚತುದ್ದಿಸಾಭಿಮುಖಾ ಠಿತಾ ಸಿಯುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ವುತ್ತಜವನಪುರಿಸಸ್ಸಾತಿ ನ ಏವರೂಪೋ ಪುರಿಸೋ ಕೋಚಿ ಭೂತಪುಬ್ಬೋ ಅಞ್ಞತ್ರ ಬೋಧಿಸತ್ತೇನ। ಸೋ ಹಿ ಜವನಹಂಸಕಾಲೇ ಏವರೂಪಮಕಾಸಿ। ಸುತ್ತೇ ಪನ ಅಭೂತಪರಿಕಪ್ಪನವಸೇನ ಉಪಮಾಮತ್ತಂ ಆಹಟಂ। ತಪ್ಪರಭಾವಾತಿ ತಪ್ಪರಭಾವತೋ ಹೇತುಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಮಯಸ್ಸ ಪರಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನೇ ಏಕನ್ತಬ್ಯಾವಟಸಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯೇ ಪನ ‘‘ತಪ್ಪರಭಾವೋ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನತೋ ತಪ್ಪರಭಾವೋ ಹೇತುಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಮಯಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಪರಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನತಾ ವುತ್ತಾತಿ ಯೋಜನಾ। ಸಮುದಾಯಾಯತ್ತತಾದೀಪನೇ ತಪ್ಪರೋ, ತದೇಕದೇಸಾಯತ್ತತಾದೀಪನೇ ತಪ್ಪರೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅತಪ್ಪರಭಾವತೋ’’ತಿ।
Daḷhadhammā dhanuggahāti daḷhadhanuno issāsā. Daḷhadhanu nāma dvisahassathāmaṃ vuccati. Dvisahassathāmanti ca yassa āropitassa jiyābaddho lohasīsādīnaṃ bhāro daṇḍe gahetvā yāva kaṇḍappamāṇā ukkhittassa pathavito muccati. Sikkhitāti dasadvādasavassāni ācariyakule uggahitasippā. Katahatthāti dhanusmiṃ ciṇṇavasībhāvā. Koci sippameva uggaṇhāti, katahattho na hoti, ime pana na tathāti dasseti. Katupāsanāti rājakulādīsu dassitasippā. Catuddisā ṭhitā assūti ekasmiṃyeva padese thambhaṃ vā rukkhaṃ vā yaṃ kiñci ekaṃyeva nissāya catuddisābhimukhā ṭhitā siyunti attho. Evaṃ vuttajavanapurisassāti na evarūpo puriso koci bhūtapubbo aññatra bodhisattena. So hi javanahaṃsakāle evarūpamakāsi. Sutte pana abhūtaparikappanavasena upamāmattaṃ āhaṭaṃ. Tapparabhāvāti tapparabhāvato hetusaṅkhātassa samayassa parāyattavuttidīpane ekantabyāvaṭasabhāvatoti attho. Ye pana ‘‘tapparabhāvo’’ti paṭhanti, tesaṃ paccayāyattavuttidīpanato tapparabhāvo hetusaṅkhātassa samayassa, tasmā tassa parāyattavuttidīpanatā vuttāti yojanā. Samudāyāyattatādīpane tapparo, tadekadesāyattatādīpane tapparo na hotīti āha ‘‘atapparabhāvato’’ti.
ನನು ಚ ತಂ ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋ ಕಾಲೋ ವೋಹಾರಮತ್ತಕೋ, ಸೋ ಕಥಂ ಆಧಾರೋ ತತ್ಥ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕಾಲೋಪಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಯದಿ ಕಿರಿಯಾಯ ಕಿರಿಯನ್ತರಲಕ್ಖಣಂ ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣಂ, ಕಾ ಪನೇತ್ಥ ಲಕ್ಖಣಕಿರಿಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ಇಹಾಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಲಕ್ಖಣಭೂತಭಾವಯುತ್ತೋತಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಹೇತುಅತ್ಥೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಸ್ಮಾ ಸತ್ತಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಲಕ್ಖಣಕಿರಿಯಾಯ ಯುತ್ತೋ ಸಮಯೋ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಭೂಮಿನಿದ್ದೇಸೋತಿ।
Nanu ca taṃ taṃ upādāya paññatto kālo vohāramattako, so kathaṃ ādhāro tattha vuttadhammānanti āha ‘‘kālopi hī’’tiādi. Yadi kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ, kā panettha lakkhaṇakiriyāti āha ‘‘ihāpī’’tiādi. Lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti iti-saddo hetuattho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā sattāsaṅkhātāya lakkhaṇakiriyāya yutto samayo, tasmā tattha bhūminiddesoti.
ಉದ್ದಾನತೋತಿ ಯದಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ನನು ಚ ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಾದಯೋ ವಿಯ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋಪಿ ಅಸ್ಸಾದೇತಬ್ಬತಾಯ ವತ್ಥುಕಾಮೇ ಸಮವರುದ್ಧೋ ಞಾಣಂ ವಿಯ ಞೇಯ್ಯೇತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಏಕೋಯೇವ ಕಾಮೋ ಸಿಯಾತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ’’ತಿಆದಿ। ಸಹಿತಸ್ಸಾತಿ ವಿಸಯವಿಸಯಿಭಾವೇನ ಅವಟ್ಠಿತಸ್ಸ। ‘‘ಉದ್ದಾನತೋ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ’’ತಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಬ್ಬೇ ಕಾಮಾ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾ, ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಅಪಾಯಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಪನ ವಿಸಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ಓರಮ್ಭಾಗಿಯಕಿಲೇಸಭೂತೋ ಕಾಮರಾಗೋ ಇಧ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋತಿ ಗಹಿತೋತಿ ‘‘ತೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚೋದಕೋ ತಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ಅಜಾನನ್ತೋ ‘‘ನನು ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನುಯುಞ್ಜತಿ। ಇತರೋ ಪನ ‘‘ಬಹಲಕಿಲೇಸಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿವರತಿ।
Uddānatoti yadi saṅkhepatoti attho. Nanu ca avasiṭṭhakilesādayo viya kilesakāmopi assādetabbatāya vatthukāme samavaruddho ñāṇaṃ viya ñeyyeti saṅkhepato ekoyeva kāmo siyāti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘kilesakāmo’’tiādi. Sahitassāti visayavisayibhāvena avaṭṭhitassa. ‘‘Uddānato dve kāmā’’ti kiñcāpi sabbe kāmā uddiṭṭhā, ‘‘catunnaṃ apāyāna’’ntiādinā pana visayassa visesitattā orambhāgiyakilesabhūto kāmarāgo idha kilesakāmoti gahitoti ‘‘tenā’’tiādimāha. Codako tassa adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanu cā’’tiādinā anuyuñjati. Itaro pana ‘‘bahalakilesassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati.
ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ವಿಮಾನಕಪ್ಪರುಕ್ಖಾದಿಪ್ಪಕಾರೇಸು ಪರಿತ್ತಕುಸಲಾದೀಸು ವಾ। ನನು ಚ ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಅಪಾಯಾನ’’ನ್ತಿ ವಿಸಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ರೂಪಾರೂಪಧಾತುಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವೋಯೇವಾತಿ? ನ, ‘‘ಉದ್ದಾನತೋ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ’’ತಿ ನಿರವಸೇಸತೋ ಕಾಮಾನಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠತ್ತಾ। ಉದ್ದಿಟ್ಠೇಪಿ ಹಿ ಕಾಮಸಮುದಾಯೇ ಯಥಾ ತದೇಕದೇಸೋವ ಗಯ್ಹತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದುವಿಧೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಕಾಮರಾಗೋ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕೋ ರಾಗೋ। ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮವಿಸಯಾ ತಣ್ಹಾ। ನಿರೋಧತಣ್ಹಾ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ। ಇಧಾತಿ ಏಕಾದಸವಿಧೇ ಪದೇಸೇ। ಯದಿ ಅನವಸೇಸಪ್ಪವತ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ‘‘ದುವಿಧೋಪೇಸೋ’’ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ ವತ್ಥುಕಾಮೇಕದೇಸಸ್ಸ ಇಧ ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋತಿ ಅನುಯೋಗೇನ ಯೇಭುಯ್ಯಭಾವತೋ ಅನವಸೇಸೋ ವಿಯ ಅನವಸೇಸೋತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವತ್ಥುಕಾಮೋಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅನವಸೇಸಸದಿಸತಾ ಚೇತ್ಥ ಸಭಾವಭಿನ್ನಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನವಸೇಸತೋ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮವತ್ಥುಕಾಮಾನಂ ಅನವಸೇಸಪರಿಪುಣ್ಣಭಾವೇನ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಾಸದ್ದಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ ಕತನ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಸದ್ದೇ ಹೇತುಕತ್ತುಅತ್ಥೋ ಅನ್ತೋನೀತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
Kāmāvacaradhammesu vimānakapparukkhādippakāresu parittakusalādīsu vā. Nanu ca ‘‘catunnaṃ apāyāna’’nti visayassa visesitattā rūpārūpadhātuggahaṇassa asambhavoyevāti? Na, ‘‘uddānato dve kāmā’’ti niravasesato kāmānaṃ uddiṭṭhattā. Uddiṭṭhepi hi kāmasamudāye yathā tadekadesova gayhati, taṃ dassetuṃ ‘‘duvidho’’tiādimāha. Kāmarāgo pañcakāmaguṇiko rāgo. Kāmataṇhā kāmāvacaradhammavisayā taṇhā. Nirodhataṇhā ucchedadiṭṭhisahagato rāgo. Idhāti ekādasavidhe padese. Yadi anavasesappavatti adhippetā, ‘‘duvidhopeso’’ti na vattabbaṃ vatthukāmekadesassa idha appavattanatoti anuyogena yebhuyyabhāvato anavaseso viya anavasesoti vā attho gahetabboti dassento ‘‘vatthukāmopī’’tiādimāha. Anavasesasadisatā cettha sabhāvabhinnassa kassaci anavasesato. Evañca katvāti kilesakāmavatthukāmānaṃ anavasesaparipuṇṇabhāvena abhilakkhitattāti attho. Cāsaddassa rassattaṃ katanti kāmāvacarasadde hetukattuattho antonītoti dasseti.
ವಿಸಯೇತಿ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಅಭಿಧೇಯ್ಯತ್ಥೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿಮಿತ್ತವಿರಹೇತಿ ಏತೇನ ರುಳ್ಹೀಸು ಕಿರಿಯಾ ವಿಭಾಗಕರಣಾಯ, ನ ಅತ್ತಕಿರಿಯಾಯಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕುಸಲಭಾವನ್ತಿ ಜಾತಕಬಾಹಿತಿಕಸುತ್ತಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಕಥಿತಂ ಕುಸಲತ್ತಂ। ತಸ್ಸಾತಿ ಸುಖವಿಪಾಕಭಾವಸ್ಸ। ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನತಂ ವತ್ತುಕಾಮತಾಯಾತಿ ಏತೇನ ‘‘ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸುಖಸದ್ದೋ ಇಟ್ಠಪರಿಯಾಯೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚಂ ಸಞ್ಞಾಣಕರಣಪಟಿವಿಜ್ಝನಾನಿ, ತದುಭಯವಿಧುರಾ ಆರಮ್ಮಣೂಪಲದ್ಧಿ ‘‘ವಿಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ಗಹಣ’’ನ್ತಿ। ನನು ಚ ಫಸ್ಸಾದಿಕಿಚ್ಚತೋಪಿ ವಿಸಿಟ್ಠಕಿಚ್ಚಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಸೋ ಪನ ವಿಸೇಸೋ ನ ತಥಾ ದುರವಬೋಧೋ, ಯಥಾ ಸಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚವಿಸಿಟ್ಠಲಕ್ಖಣತಾಯ ವಿಞ್ಞಾಣಲಕ್ಖಣಮಾಹ। ಅನನ್ತರಧಮ್ಮಾನಂ ಪಗುಣಬಲವಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಸನ್ತಾನಂ ಚಿನೋತಿ ನಾಮ। ತಥಾಪವತ್ತಿ ಚ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವೋತಿ ಆಹ ‘‘ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಚಿನೋತೀ’’ತಿ।
Visayeti vatthusmiṃ abhidheyyattheti attho. Nimittaviraheti etena ruḷhīsu kiriyā vibhāgakaraṇāya, na attakiriyāyāti dasseti. Kusalabhāvanti jātakabāhitikasuttaabhidhammapariyāyena kathitaṃ kusalattaṃ. Tassāti sukhavipākabhāvassa. Tassa paccupaṭṭhānataṃ vattukāmatāyāti etena ‘‘anavajjasukhavipākalakkhaṇa’’nti ettha sukhasaddo iṭṭhapariyāyo vuttoti dasseti. Saññāpaññākiccaṃ saññāṇakaraṇapaṭivijjhanāni, tadubhayavidhurā ārammaṇūpaladdhi ‘‘vijānātī’’ti iminā vuccatīti āha ‘‘saññā…pe… gahaṇa’’nti. Nanu ca phassādikiccatopi visiṭṭhakiccaṃ cittanti? Saccametaṃ, so pana viseso na tathā duravabodho, yathā saññāpaññāviññāṇānanti saññāpaññākiccavisiṭṭhalakkhaṇatāya viññāṇalakkhaṇamāha. Anantaradhammānaṃ paguṇabalavabhāvassa kāraṇabhāvena pavattamāno santānaṃ cinoti nāma. Tathāpavatti ca āsevanapaccayabhāvoti āha ‘‘āsevanapaccayabhāvena cinotī’’ti.
ಚಿತ್ತಕತಮೇವಾತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಕತಮೇವ। ನಾನತ್ತಾದೀನಂ ವವತ್ಥಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವವತ್ಥಾನಂ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ವವತ್ಥಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಅಸಙ್ಕರಭಾವೋ। ತೇನ ಚ ಧಮ್ಮೋ ನಿಚ್ಛಿತೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನಿಚ್ಛಿತತಾ’’ತಿ। ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಾದೀನೀತಿ ಏತ್ಥ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಸಣ್ಠಾನವಸೇನ ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಂ। ದೇವಮನುಸ್ಸತಿರಚ್ಛಾನಾದಿವಸೇನ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಸ್ಸ ಪುಥುತ್ತಂ, ತಥಾ ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಸ್ಸ। ದೇವಾದಿಭೇದೇ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗೇ ಪಚ್ಚೇಕಂ ನಾನತ್ತಕಾಯತಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸದಿಸಸಭಾವಸ್ಸ ದೇಸಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಸ ಚ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ವಸೇನ ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗೇ। ಲಿಙ್ಗನಿಬ್ಬತ್ತಕಸ್ಸ ವಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತನಾನತ್ತಾದಿವಸೇನ ಲಿಙ್ಗಸ್ಸ ನಾನತ್ತಾದೀನಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ। ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಾದೀಸು ಪವತ್ತತ್ತಾ ಸಞ್ಞಾದೀನಂ ನಾನತ್ತಾದೀನಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಾದೀಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಿ ಹಿ ತಾನೀ’’ತಿ। ಅಪದಾದಿನಾನಾಕರಣದಸ್ಸನೇನ ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಂ ದಸ್ಸಿತಂ। ತಸ್ಮಿಞ್ಚ ದಸ್ಸಿತೇ ಸಞ್ಞಾನಾನತ್ತಾದಯೋ ದಸ್ಸಿತಾ ಏವಾತಿ ಆವತ್ತತಿ ಭವಚಕ್ಕನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅನಾಗ…ಪೇ॰… ಘಟೇನ್ತೋ’’ತಿ। ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಾದಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾಧಿಟ್ಠಿತಸ್ಸ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಸನ್ನಿವೇಸವಿಸೇಸೋ। ಸಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾ। ವೋಹಾರವಚನೇನ ಚ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವೋಹರಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪವತ್ತಿ ದೀಪಿತಾ, ಯಾ ಸಾ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಅಭಿನಿವೇಸಹೇತೂತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಲಿಙ್ಗಾದಿ…ಪೇ॰… ಯೋಸಾನಾನೀ’’ತಿ ಆಹ।
Cittakatamevāti abhisaṅkhāraviññāṇakatameva. Nānattādīnaṃ vavatthānanti ettha vavatthānaṃ paccekaṃ yojetabbaṃ. Vavatthānaṃ paricchedo asaṅkarabhāvo. Tena ca dhammo nicchito nāma hotīti āha ‘‘nicchitatā’’ti. Liṅganānattādīnīti ettha itthipurisasaṇṭhānavasena liṅganānattaṃ. Devamanussatiracchānādivasena itthiliṅgassa puthuttaṃ, tathā purisaliṅgassa. Devādibhede itthiliṅge paccekaṃ nānattakāyatāsaṅkhātassa aññamaññavisadisasabhāvassa desādibhedabhinnassa ca visesassa vasena pabhedo veditabbo. Tathā purisaliṅge. Liṅganibbattakassa vā kammassa yathāvuttanānattādivasena liṅgassa nānattādīni yojetabbāni. Liṅganānattādīsu pavattattā saññādīnaṃ nānattādīni. Tenevāha ‘‘kammanānattādīhi nibbattāni hi tānī’’ti. Apadādinānākaraṇadassanena liṅganānattaṃ dassitaṃ. Tasmiñca dassite saññānānattādayo dassitā evāti āvattati bhavacakkanti dassento āha ‘‘anāga…pe… ghaṭento’’ti. Itthiliṅgapurisaliṅgādi viññāṇādhiṭṭhitassa rūpakkhandhassa sannivesaviseso. Saññāsīsena cattāro khandhā vuttā. Vohāravacanena ca pañcannaṃ khandhānaṃ voharitabbabhāvena pavatti dīpitā, yā sā taṇhādiṭṭhiabhinivesahetūti imamatthaṃ dassento ‘‘liṅgādi…pe… yosānānī’’ti āha.
‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ ಅಕುಸಲಭಾಗಿಯಾ, ಸಬ್ಬೇತೇ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೫೬-೫೭), ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧, ೨) ಚ ಏವಮಾದಿವಚನತೋ ಚಿತ್ತಹೇತುಕಂ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಯಥಾಸಙ್ಖ್ಯನ್ತಿ ಕಮ್ಮತೋ ಲಿಙ್ಗಂ ಲಿಙ್ಗತೋ ಸಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಪುರಿಮವಿಕಪ್ಪೇ ವಿಯ ಕಮ್ಮತೋ ಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾ ಲಿಙ್ಗತೋ ಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾತಿ ಉಭಯತೋ ಉಭಯಪ್ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನವಸೇನ। ‘‘ಭೇದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಇತ್ಥಾಯಂ ಪುರಿಸೋತಿ ವಾ’’ತಿ ಭೇದಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ಇತ್ಥಾದಿಭಾವೇನ ವೋಹರಿತಬ್ಬಭಾವೋ ಇಧ ಭೇದೋತಿ ‘‘ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿವೋಹಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅದ್ಧದ್ವಯವಸೇನಾತಿ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧದ್ವಯವಸೇನ। ಗುಣಾಭಿಬ್ಯಾಪನಂ ಕಿತ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪತ್ಥಟಯಸತ’’ನ್ತಿ। ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣೇನ ವಿನಾ ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತನಾನಾಕಾರಣಾಭಾವತೋ ‘‘ಕಮ್ಮಜೇಹಿ…ಪೇ॰… ನಾನಾಕರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಿಪಚ್ಚನೋಕಾಸೋ ಅಟ್ಠಾನಭೂತಾ, ಗತಿಕಾಲೋಪಿ ವಾ। ಕಾಮಾವಚರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ ರೂಪಧಾತುಯಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಂ ಜನೇತ್ವಾ ಅನೋಕಾಸತಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಅಜನೇನ್ತಂ ಏತ್ಥ ನಿದಸ್ಸೇತಬ್ಬಂ। ಏಕಚ್ಚಚಿತ್ತಕರಣಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಚಕ್ಖಾದಿವೇಕಲ್ಲೇನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅಜನಕಂ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯವಿಕಲೇ ಅನೋಗಧಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತದಪಿ ಕಾಲಗತಿಪಯೋಗಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸಹಕಾರೀಕಾರಣವಿಕಲಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಓಕಾಸಮೇವ ನ ಲಭತಿ, ಇತರಂ ವಿಪಾಕೇಕದೇಸಸ್ಸ ಲದ್ಧೋಕಾಸನ್ತಿ, ಇದಮೇತೇಸಂ ನಾನತ್ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಓಕಾಸಲಾಭೇ ಸತಿ ಸಹಾಯಕಾರಣವಿಕಲತಾವ ನತ್ಥೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ।
‘‘Ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā, sabbete manopubbaṅgamā’’ti (a. ni. 1.56-57), ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1, 2) ca evamādivacanato cittahetukaṃ kammanti āha ‘‘kammañhi cittato nibbatta’’nti. Yathāsaṅkhyanti kammato liṅgaṃ liṅgato saññāti attho. Na purimavikappe viya kammato liṅgasaññā liṅgato liṅgasaññāti ubhayato ubhayappavattidassanavasena. ‘‘Bhedaṃ gacchanti itthāyaṃ purisoti vā’’ti bhedassa visesitattā itthādibhāvena voharitabbabhāvo idha bhedoti ‘‘itthipurisādivohāraṃ gacchantī’’ti vuttaṃ. Addhadvayavasenāti atītapaccuppannaddhadvayavasena. Guṇābhibyāpanaṃ kittīti āha ‘‘patthaṭayasata’’nti. Kammanānākaraṇena vinā kammanibbattanānākāraṇābhāvato ‘‘kammajehi…pe… nānākaraṇa’’nti vuttaṃ. Avipaccanokāso aṭṭhānabhūtā, gatikālopi vā. Kāmāvacaraṃ abhisaṅkhāraviññāṇaṃ rūpadhātuyā cakkhuviññāṇādiṃ janetvā anokāsatāya tadārammaṇaṃ ajanentaṃ ettha nidassetabbaṃ. Ekaccacittakaraṇassa adhippetattā cakkhādivekallena cakkhuviññāṇādīnaṃ ajanakaṃ kammaviññāṇaṃ avasesapaccayavikale anogadhaṃ daṭṭhabbaṃ. Tadapi kālagatipayogādīti ādi-saddena saṅgahitanti. Ettha ca ‘‘sahakārīkāraṇavikalaṃ vipākassa accantaṃ okāsameva na labhati, itaraṃ vipākekadesassa laddhokāsanti, idametesaṃ nānatta’’nti vadanti, taṃ vipākassa okāsalābhe sati sahāyakāraṇavikalatāva natthīti adhippāyena vuttaṃ.
ಭವತು ತಾವ ಭವಿತ್ವಾ ಅಪಗತಂ ಭೂತಾಪಗತಂ, ಅನುಭವಿತ್ವಾ ಅಪಗತಂ ಪನ ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಅನುಭೂತಭೂತಾ’’ತಿಆದಿ। ತೇನ ಅನುಭೂತ-ಸದ್ದೇನ ಯೋ ಅತ್ಥೋ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಸ ಭೂತ-ಸದ್ದೋಯೇವ ವಾಚಕೋ, ನ ಅನು-ಸದ್ದೋ, ಅನು-ಸದ್ದೋ ಪನ ಜೋತಕೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಾಖಾಭಙ್ಗಸದಿಸಾ ಹಿ ನಿಪಾತೋಪಸಗ್ಗಾತಿ। ಕಿರಿಯಾವಿಸೇಸಕತ್ತಞ್ಚ ಉಪಸಗ್ಗಾನಂ ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಧಾತುಸದ್ದಾನಂ ತೇಹಿ ವತ್ತಬ್ಬವಿಸೇಸಸ್ಸ ಜೋತನಭಾವೇನೇವ ಅವಚ್ಛಿನ್ದನನ್ತಿ ಯತ್ತಕಾ ಧಾತುಸದ್ದೇನ ಅಭಿಧಾತಬ್ಬಾ ಅತ್ಥವಿಸೇಸಾ, ತೇಸಂ ಯಂ ಸಾಮಞ್ಞಂ ಅವಿಸೇಸೋ, ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸೇ ಅವಟ್ಠಾಪನಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ಜೋತನಮೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಾಮಞ್ಞ…ಪೇ॰… ವಿಸೇಸೀಯತೀ’’ತಿ। ಅನುಭೂತ-ಸದ್ದೋ ಬಹುಲಂ ಕಮ್ಮತ್ಥೇ ಏವ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ತಸ್ಸ ಇಧ ಕತ್ತುಅತ್ಥವಾಚಿತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅನುಭೂತಸದ್ದೋ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸತಿಪಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ಸವೇದಯಿತಭಾವತೋ ಆರಮ್ಮಣಾನುಭವನೇ, ಸವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ಪನ ಸನ್ತಾನೇ ಚಿತ್ತಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಪವತ್ತಿತೋ ಅಬ್ಯಾಕತೇಹಿ ವಿಸಿಟ್ಠೋ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಸಾತಿಸಯೋ ವಿಸಯಾನುಭವನಾಕಾರೋತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವತ್ತುಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನಾ’’ತಿ ಆಹ। ಭೂತಾಪಗತಭಾವಾಭಿಧಾನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಸ್ಸ ಆಕಡ್ಢನುಪಾಯಮಾಹ।
Bhavatu tāva bhavitvā apagataṃ bhūtāpagataṃ, anubhavitvā apagataṃ pana kathanti āha ‘‘anubhūtabhūtā’’tiādi. Tena anubhūta-saddena yo attho vuccati, tassa bhūta-saddoyeva vācako, na anu-saddo, anu-saddo pana jotakoti dasseti. Sākhābhaṅgasadisā hi nipātopasaggāti. Kiriyāvisesakattañca upasaggānaṃ anekatthattā dhātusaddānaṃ tehi vattabbavisesassa jotanabhāveneva avacchindananti yattakā dhātusaddena abhidhātabbā atthavisesā, tesaṃ yaṃ sāmaññaṃ aviseso, tassa visese avaṭṭhāpanaṃ tassa tassa visesassa jotanamevāti āha ‘‘sāmañña…pe… visesīyatī’’ti. Anubhūta-saddo bahulaṃ kammatthe eva dissatīti tassa idha kattuatthavācitaṃ dassetuṃ ‘‘anubhūtasaddo cā’’tiādimāha. Satipi sabbesaṃ cittuppādānaṃ savedayitabhāvato ārammaṇānubhavane, savipallāse pana santāne cittābhisaṅkhāravasena pavattito abyākatehi visiṭṭho kusalākusalānaṃ sātisayo visayānubhavanākāroti ayamattho idhādhippetoti dassento ‘‘vattuṃ adhippāyavasenā’’ti āha. Bhūtāpagatabhāvābhidhānādhippāyenāti kusalākusalassa ākaḍḍhanupāyamāha.
ಉಪ್ಪತಿತಕಿಚ್ಚನಿಪ್ಫಾದನತೋ ಉಪ್ಪತಿತಸದಿಸತ್ತಾ ‘‘ಉಪ್ಪತಿತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಆರದ್ಧೋತಿ ಅನಾಗತಸ್ಸಪಿ ತಸ್ಸೇವ ಉಪ್ಪನ್ನ-ಸದ್ದೇನ ವುತ್ತತಾಯ ಕಾರಣಮಾಹ। ಏತ್ಥ ಚ ರಜ್ಜನಾದಿವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣರಸಾನುಭವನಂ ಸಾತಿಸಯನ್ತಿ ಅಕುಸಲಞ್ಚ ಕುಸಲಞ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಂ ಭೂತಾಪಗತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಂ ಪನ ‘‘ವಿಪಾಕಾನುಭವನವಸೇನ ತದಾರಮ್ಮಣಂ। ಅವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕಸ್ಸ ಸಬ್ಬಥಾ ಅವಿಗತತ್ತಾ ಭವಿತ್ವಾ ವಿಗತತಾಮತ್ತವಸೇನಕಮ್ಮಞ್ಚ ಭೂತಾಪಗತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವ ತತ್ಥ ಓಕಾಸಕತುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ವಿಪಾಕಮೇವಾಹ। ಇಧ ಪನ ಕಮ್ಮಮ್ಪೀತಿ। ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಭವತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಲೇಸಜಾತನ್ತಿ ಭೂಮೀತಿ ವುತ್ತಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ। ಅಗ್ಗಿಆಹಿತೋ ವಿಯಾತಿ ಭೂಮಿಲದ್ಧನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಾಯ ಉಪಾಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏತೇನಾತಿ ಕಮ್ಮಂ। ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಿಪಾಕೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
Uppatitakiccanipphādanato uppatitasadisattā ‘‘uppatita’’nti vuttaṃ. Uppajjituṃ āraddhoti anāgatassapi tasseva uppanna-saddena vuttatāya kāraṇamāha. Ettha ca rajjanādivasena ārammaṇarasānubhavanaṃ sātisayanti akusalañca kusalañca uppajjitvā niruddhatāsāmaññena ‘‘sabbasaṅkhataṃ bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Sammohavinodaniyaṃ pana ‘‘vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ. Avipakkavipākassa sabbathā avigatattā bhavitvā vigatatāmattavasenakammañca bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Teneva tattha okāsakatuppannanti vipākamevāha. Idha pana kammampīti. Ārammaṇakaraṇavasena bhavati ettha kilesajātanti bhūmīti vuttā upādānakkhandhā. Aggiāhito viyāti bhūmiladdhanti vattabbatāya upāyaṃ dasseti. Etenāti kammaṃ. Etassāti vipāko vuttoti daṭṭhabbaṃ.
ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತತ್ತಾತಿ ಅವಿನೋದಿತತ್ತಾ। ಸಭೂಮಿಯನ್ತಿ ಸಕಭೂಮಿಯಂ। ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಪುನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಅದತ್ವಾ। ಖಣತ್ತಯೇಕದೇಸಗತಂ ಖಣತ್ತಯಗತನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಉದಾಹರಣಸ್ಸ ಉಪಚಾರಭಾವಮಾಹ। ತೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ಉದಾಹರಣಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪಧಾನೇನಾತಿ ಪಧಾನಭಾವೇನ। ದೇಸನಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮನ್ತಿ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮೇ ದೇಸೇತಬ್ಬೇ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಕತ್ವಾ ದೇಸನಾ ಭಗವತಾ ಉಚಿತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ವಾ ಸನ್ಧಾಯಾತಿ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅಯಂ ಸಭಾವೋ ಯದಿದಂ ತೇ ಚಿತ್ತಜೇಟ್ಠಕಾ ಚಿತ್ತಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನ ತೇಸಂ ತಥಾದೇಸನಾಯ ಕಾರಣಮಾಹ, ಸಬ್ಬೇ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಚಿತ್ತವಜ್ಜಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇಚೀತಿ ಪದಕಾರಾ। ಫಸ್ಸಾದಯೋಪೀತಿ ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ರಾಗಾದಯೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತಿ। ಕಾಲಭೇದಾಭಾವೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಅಪೇಕ್ಖಿತೋ ಧಮ್ಮೋ ಪುರಿಮನಿಪ್ಫನ್ನೋ ವಿಯ ವೋಹರೀಯತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ವಿಯಾ’’ತಿ। ಅನುಪಚರಿತಮೇವಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಮನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಖೀಣಾ ಭವನೇತ್ತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೫; ನೇತ್ತಿ॰ ೧೧೪) ನೇತ್ತಿಭೂತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಯುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ನಾಯಕನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತಣ್ಹಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ವಾ’’ತಿ।
Avikkhambhitattāti avinoditattā. Sabhūmiyanti sakabhūmiyaṃ. Vicchinditvāti puna uppajjituṃ adatvā. Khaṇattayekadesagataṃ khaṇattayagatanti vuttanti yathāvuttassa udāharaṇassa upacārabhāvamāha. Tena uppannā dhammā paccuppannā dhammāti idamettha udāharaṇaṃ yuttanti dasseti. Padhānenāti padhānabhāvena. Desanāya cittaṃ pubbaṅgamanti lokiyadhamme desetabbe cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā desanā bhagavatā ucitāti dasseti. Dhammasabhāvaṃ vā sandhāyāti lokiyadhammānaṃ ayaṃ sabhāvo yadidaṃ te cittajeṭṭhakā cittapubbaṅgamā pavattantīti dasseti. Tena tesaṃ tathādesanāya kāraṇamāha, sabbe akusalā dhammā cittavajjāti attho. Kecīti padakārā. Phassādayopīti pi-saddena rāgādayo sampiṇḍeti. Kālabhedābhāvepi paccayabhāvena apekkhito dhammo purimanipphanno viya voharīyatīti āha ‘‘paṭhamaṃ uppanno viyā’’ti. Anupacaritamevassa pubbaṅgamabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘anantarapaccayamana’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Khīṇā bhavanettī’’tiādivacanato (dī. ni. 2.155; netti. 114) nettibhūtāya taṇhāya yuttaṃ cittaṃ nāyakanti āha ‘‘taṇhāsampayuttaṃ vā’’ti.
‘‘ಯಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಚೇತಸಿಕಂ ಸಾತ’’ನ್ತಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಸೋಮನಸ್ಸವೇದನಾ ಸಾತಸಭಾವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಭಾವವಸೇನ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಮಧುರ-ಸದ್ದೋ ರಸವಿಸೇಸಪರಿಯಾಯೋ, ಇಟ್ಠಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನ ಇಧ ಉಪಚಾರೇನ ವುತ್ತೋತಿಆಹ ‘‘ಮಧುರಂ ವಿಯಾ’’ತಿ। ಪರಮತ್ಥತೋ ತಣ್ಹಾವಿನಿಮುತ್ತೋ ನನ್ದಿರಾಗೋ ನನ್ದಿರಾಗಭಾವೋ ವಾ ನತ್ಥೀತಿ ‘‘ನ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಪಯೋಗವಸೇನ ಸಹಗತಭಾವೋ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ, ‘‘ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ‘‘ಸಹಗತಸದ್ದೋ ತಣ್ಹಾಯ ನನ್ದಿರಾಗಭಾವಂ ಜೋತೇತೀ’’ತಿ। ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸವಾಚಕೋ ವಾ ಸಹ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಸನಿದಸ್ಸನಾ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ, ಸಬ್ಬಾಸುಪಿ ಅವತ್ಥಾಸು ನನ್ದಿರಾಗಸಭಾವಾವಿಜಹನದೀಪನವಸೇನ ನನ್ದಿರಾಗಭಾವಂ ಗತಾ ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾತಿ ತಣ್ಹಾ ವುತ್ತಾ। ಗತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಾ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಗತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಅತ್ಥನ್ತರಾಭಾವತೋ ನನ್ದಿರಾಗಸಭಾವಾ ತಣ್ಹಾ ‘‘ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ನನ್ದಿರಾಗಸಭಾವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಧಾಪೀತಿ ಇಮಿಸ್ಸಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ। ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದೇತಿ ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದೇ। ಅಯಮೇವತ್ಥೋತಿ ಸಂಸಟ್ಠೋ ಏವ। ಯಥಾದಸ್ಸಿತಸಂಸಟ್ಠಸದ್ದೋತಿ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರಪ್ಪಸಙ್ಗೇನ ಪಾಳಿತೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಆಗತಸಂಸಟ್ಠಸದ್ದೋ। ಸಹಜಾತೇತಿ ಸಹಜಾತತ್ಥೇ।
‘‘Yaṃ tasmiṃ samaye cetasikaṃ sāta’’nti niddiṭṭhattā somanassavedanā sātasabhāvāti āha ‘‘sabhāvavasena vutta’’nti. Nippariyāyena madhura-saddo rasavisesapariyāyo, iṭṭhabhāvasāmaññena idha upacārena vuttotiāha ‘‘madhuraṃ viyā’’ti. Paramatthato taṇhāvinimutto nandirāgo nandirāgabhāvo vā natthīti ‘‘na ettha sampayogavasena sahagatabhāvo atthī’’ti, ‘‘nandirāgasahagatā’’ti ca vuccati. Tena viññāyati ‘‘sahagatasaddo taṇhāya nandirāgabhāvaṃ jotetī’’ti. Avatthāvisesavācako vā saha-saddo ‘‘sanidassanā’’tiādīsu viya, sabbāsupi avatthāsu nandirāgasabhāvāvijahanadīpanavasena nandirāgabhāvaṃ gatā nandirāgasahagatāti taṇhā vuttā. Gata-saddassa vā ‘‘diṭṭhigata’’ntiādīsu viya atthantarābhāvato nandirāgasabhāvā taṇhā ‘‘nandirāgasahagatā’’ti vuttā, nandirāgasabhāvāti attho. Idhāpīti imissaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Imasmimpi padeti ‘‘somanassasahagata’’nti etasmimpi pade. Ayamevatthoti saṃsaṭṭho eva. Yathādassitasaṃsaṭṭhasaddoti atthuddhārappasaṅgena pāḷito aṭṭhakathāya āgatasaṃsaṭṭhasaddo. Sahajāteti sahajātatthe.
ಕಾಲವಿಸೇಸಾನಪೇಕ್ಖೋ ಕಮ್ಮಸಾಧನೋ ಆಭಟ್ಠ-ಸದ್ದೋ ಭಾಸಿತಪರಿಯಾಯೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಭಾಸಿತಬ್ಬತಾ ಅನಾಭಟ್ಠತಾ’’ತಿ। ಪಾಳಿಯನ್ತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪಠಮಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪಾಳಿಯಂ। ಅಭಾಸಿತತ್ತಾ ಏವಾತಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವಸ್ಸ ಅವುತ್ತತ್ತಾ ಏವ। ಕಾರಣಪರಿಯಾಯತ್ತಾ ವತ್ಥುಸದ್ದಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವಸಾಮಞ್ಞತೋ ದ್ವಾರಭೂತಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಸಿಯಾ ವತ್ಥುಪರಿಯಾಯೋತಿ ಆಹ ‘‘ದ್ವಾರಂ ವತ್ಥೂತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ತೇನ ವತ್ಥು ವಿಯ ವತ್ಥೂತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮನೋದ್ವಾರಭೂತಾ ಧಮ್ಮಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಹದಯವತ್ಥುನಾ ಸಹ ಚರನ್ತೀತಿ ದ್ವಾರೇನ…ಪೇ॰… ಹದಯವತ್ಥು ವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ಯಥಾ ‘‘ಕುನ್ತಾ ಪಚರನ್ತೀ’’ತಿ। ಸಕಿಚ್ಚಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಿಚ್ಚಭಾವೇನ, ಕಿಚ್ಚಸಹಿತತಾಯ ವಾ। ಅಞ್ಞಾಸಾಧಾರಣೋತಿ ಸ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಮಾಹ। ಸಕೋ ಹಿ ರಸೋ ಸರಸೋತಿ।
Kālavisesānapekkho kammasādhano ābhaṭṭha-saddo bhāsitapariyāyoti dassento āha ‘‘abhāsitabbatā anābhaṭṭhatā’’ti. Pāḷiyanti imissā paṭhamacittuppādapāḷiyaṃ. Abhāsitattā evāti asaṅkhārikabhāvassa avuttattā eva. Kāraṇapariyāyattā vatthusaddassa paccayabhāvasāmaññato dvārabhūtadhammānampi siyā vatthupariyāyoti āha ‘‘dvāraṃ vatthūti vutta’’nti. Tena vatthu viya vatthūti dasseti. Manodvārabhūtā dhammā yebhuyyena hadayavatthunā saha carantīti dvārena…pe… hadayavatthu vuttanti āha yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti. Sakiccabhāvenāti attano kiccabhāvena, kiccasahitatāya vā. Aññāsādhāraṇoti sa-saddassa atthamāha. Sako hi raso sarasoti.
ಅನನ್ತರಚಿತ್ತಹೇತುಕತ್ತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಸಮುಟ್ಠಾನತಾ ವುತ್ತಾ, ಸಹಜಾತಚಿತ್ತಫಸ್ಸಹೇತುಕತ್ತಾ ಚೇತಸಿಕಾನಂ ದ್ವಿಸಮುಟ್ಠಾನತಾ। ‘‘ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮಾ, ಫುಟ್ಠೋ ಭಿಕ್ಖವೇ ವೇದೇತಿ, ಫುಟ್ಠೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ, ಫುಟ್ಠೋ ಚೇತೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೯೩) ಹಿ ವುತ್ತಂ।
Anantaracittahetukattā cittassa ekasamuṭṭhānatā vuttā, sahajātacittaphassahetukattā cetasikānaṃ dvisamuṭṭhānatā. ‘‘Cittasamuṭṭhānā dhammā, phuṭṭho bhikkhave vedeti, phuṭṭho sañjānāti, phuṭṭho cetetī’’ti (saṃ. ni. 4.93) hi vuttaṃ.
ಸುಖುಮರಜಾದಿರೂಪನ್ತಿ ಅಣುತಜ್ಜಾರಿರೂಪಮಾಹ। ಪರಮಾಣುರೂಪೇ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ। ವತ್ಥುಪರಿತ್ತತಾಯಾತಿ ಏತೇನ ಅನೇಕಕಲಾಪಗತಾನಿ ಬಹೂನಿಯೇವ ರೂಪಾಯತನಾನಿ ಸಮುದಿತಾನಿ ಸಂಹಚ್ಚಕಾರಿತಾಯ ಸಿವಿಕುಬ್ಬಹನಞಾಯೇನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ, ನ ಏಕಂ ಕತಿಪಯಾನಿ ವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ನನು ಚ ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಮುದಾಯಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ಸಮುದಾಯಸ್ಸೇವ ಅಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸಮುದಾಯೋ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥಿ। ವಣ್ಣಾಯತನಮೇವ ಹಿ ಯತ್ತಕಂ ಯೋಗ್ಯದೇಸೇ ಅವಟ್ಠಿತಂ, ಸತಿ ಪಚ್ಚಯನ್ತರಸಮಾಯೋಗೇ ತತ್ತಕಂ ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಞಾಯೇನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಅವಿಕಪ್ಪಕತ್ತಾ ತಸ್ಸ। ತದಭಿನಿಹಟಂ ಪನ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅನೇಕಕ್ಖತ್ತುಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಪುರಿಮಸಿದ್ಧಕಪ್ಪನಾವಸೇನ ಸಮೂಹಾಕಾರೇನ ಸಣ್ಠಾನಾದಿಆಕಾರೇನ ಚ ಪವತ್ತತೀತಿ ಕಿಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಏಕಂ ವಣ್ಣಾಯತನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ, ಉದಾಹು ಅನೇಕಾನೀತಿ ನ ಚೋದೇತಬ್ಬಮೇತಂ। ನ ಹಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖವಿಸಯೇ ಯುತ್ತಿಮಗ್ಗನಾ ಯುತ್ತಾ। ಕಿಞ್ಚ ಭಿಯ್ಯೋ ಅಚ್ಛರಾಸಙ್ಘಾತಕ್ಖಣೇನ ಅನೇಕಕೋಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಚಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪವತ್ತನತೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಲಹುಪರಿವತ್ತಿತಾಯ ಸಮಾನೇಪಿ ಘಟಸರಾವಾದಿವಣ್ಣಾನಂ ಯೋಗ್ಯದೇಸಾವಟ್ಠಾನೇ ಪುರಿಮಮನಸಿಕಾರಾನುರೂಪಂ ‘‘ಘಟೋ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಸರಾವೋ’’ತಿ ವಾ ಪಠಮಂ ತಾವ ಏಕೋ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಸನ್ತಾನೇನ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ, ಪಚ್ಛಾ ಇತರೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿಯಾ ಬ್ಯವಹಿತೇನಾತಿ ಅವಿಸೇಸವಿದುತಾಯ ಪನ ಘಟಸರಾವಾದಿಬುದ್ಧಿಯಾ ಅಭೇದಾಪತ್ತಿಪರಿಕಪ್ಪನಾತಿ। ಈದಿಸೀಪೇತ್ಥ ಚೋದನಾ ಅಚೋದನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಖಣಪರಿತ್ತತಾಯಾತಿ ಪಬನ್ಧಕ್ಖಣಸ್ಸ ಇತ್ತರತಾಯ। ಪಬನ್ಧವಸೇನ ಹಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ವಿರೋಧಿಅವಿರೋಧಿಪಚ್ಚಯಸಮಾಯೋಗೇ ಲಹುಂ ದನ್ಧಞ್ಚ ನಿರುಜ್ಝನತೋ ಪರಿತ್ತಕಾಲಾ ದೀಘಕಾಲಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ, ಸಭಾವಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಪನ ಏಕಪರಿಚ್ಛೇದಾ ಏವಾತಿ। ಯಥಾ ಚ ರೂಪಾಯತನಂ, ಏವಂ ಇತರಾನಿಪಿ। ಸದ್ದಾದಯೋಪಿ ಹಿ ವತ್ಥುಪರಿತ್ತತಾದಿಭಾವೇನ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ। ಅಚ್ಚಾಸನ್ನಾದಿತಾಯಾತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅನಾವಜ್ಜನಂ ಕೇನಚಿ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತಾತಿ ಏವಮಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ವಿಸಯಿಧಮ್ಮಂ ವಿಸೇಸತೋ ಸಿನೋತಿ ಬನ್ಧತೀತಿ ವಿಸಯೋತಿ ಅನಞ್ಞತ್ಥಭಾವಾಪೇಕ್ಖೋ ವಿಸಯೋತಿ ಆಹ ‘‘ವಿಸಯೋ ಅನಞ್ಞತ್ಥಭಾವೇನಾ’’ತಿ। ನ ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ರೂಪಾಯತನಾದಿತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ। ಗಾವೋ ಚರನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಗೋಚರೋ, ಗೋಚರೋ ವಿಯಾತಿ ಗೋಚರೋತಿ ಸಮ್ಬಹುಲಚಾರಿತಾಪೇಕ್ಖೋ ಗೋಚರೋತಿ ಆಹ ‘‘ಗೋಚರೋ ತತ್ಥ ಚರಣೇನಾ’’ತಿ। ಬಹುಲಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಹಿ ರೂಪಾದಯೋ ಗಯ್ಹನ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇನಾತಿ। ತೇಸನ್ತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಗಯ್ಹಮಾನಾನಂ ರೂಪಾಯತನಾದೀನಂ। ‘‘ವಚನಸ್ಸ ಅನುಪಪತ್ತಿತೋ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಂ ಸನ್ಧಾಯ ತೇಸಂ ಗೋಚರವಿಸಯಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ ವಚನಂ ಉಪಪಜ್ಜತಿಯೇವಾತಿ? ನ, ನಿಯಮಾಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಾಭಿನಿಹಟಂಯೇವ ಮನೋ ಇಧ ‘‘ಮನೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ನಿಯಮಹೇತು ಅತ್ಥೀತಿ, ಏತಂಯೇವ ವಾ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಾದಿಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ಏವಂವಣ್ಣೋತಿಆದಿವಚನತೋ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಅತೀತಾನಾಗತಂಸಞಾಣಾದಯೋಪಿ ಇಧ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ। ಇತರಥಾತಿ ರೂಪಂ ಸದ್ದನ್ತಿಆದಿನಾ।
Sukhumarajādirūpanti aṇutajjārirūpamāha. Paramāṇurūpe pana vattabbameva natthi. Vatthuparittatāyāti etena anekakalāpagatāni bahūniyeva rūpāyatanāni samuditāni saṃhaccakāritāya sivikubbahanañāyena cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo, na ekaṃ katipayāni vāti dasseti. Nanu ca evaṃ sante cakkhuviññāṇaṃ samudāyārammaṇaṃ āpajjatīti? Nāpajjati samudāyasseva abhāvato. Na hi paramatthato samudāyo nāma koci atthi. Vaṇṇāyatanameva hi yattakaṃ yogyadese avaṭṭhitaṃ, sati paccayantarasamāyoge tattakaṃ yathāvuttena ñāyena cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo hoti avikappakattā tassa. Tadabhinihaṭaṃ pana manoviññāṇaṃ anekakkhattuṃ uppajjamānaṃ purimasiddhakappanāvasena samūhākārena saṇṭhānādiākārena ca pavattatīti kiṃ cakkhuviññāṇassa ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ ārammaṇaṃ, udāhu anekānīti na codetabbametaṃ. Na hi paccakkhavisaye yuttimagganā yuttā. Kiñca bhiyyo accharāsaṅghātakkhaṇena anekakoṭisaṅkhāya cittuppattiyā pavattanato cittassa lahuparivattitāya samānepi ghaṭasarāvādivaṇṇānaṃ yogyadesāvaṭṭhāne purimamanasikārānurūpaṃ ‘‘ghaṭo’’ti vā ‘‘sarāvo’’ti vā paṭhamaṃ tāva eko manoviññāṇasantānena paricchijjati, pacchā itaro cakkhuviññāṇavīthiyā byavahitenāti avisesavidutāya pana ghaṭasarāvādibuddhiyā abhedāpattiparikappanāti. Īdisīpettha codanā acodanāti daṭṭhabbā. Khaṇaparittatāyāti pabandhakkhaṇassa ittaratāya. Pabandhavasena hi paccekaṃ rūpārūpadhammā virodhiavirodhipaccayasamāyoge lahuṃ dandhañca nirujjhanato parittakālā dīghakālā ca honti, sabhāvalakkhaṇavasena pana ekaparicchedā evāti. Yathā ca rūpāyatanaṃ, evaṃ itarānipi. Saddādayopi hi vatthuparittatādibhāvena labbhantīti. Accāsannāditāyāti ādi-saddena anāvajjanaṃ kenaci paṭicchannatāti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Visayidhammaṃ visesato sinoti bandhatīti visayoti anaññatthabhāvāpekkho visayoti āha ‘‘visayo anaññatthabhāvenā’’ti. Na hi cakkhuviññāṇādayo rūpāyatanādito aññasmiṃ ārammaṇe pavattantīti. Gāvo caranti etthāti gocaro, gocaro viyāti gocaroti sambahulacāritāpekkho gocaroti āha ‘‘gocaro tattha caraṇenā’’ti. Bahulañhi cakkhuviññāṇādīhi rūpādayo gayhanti, na tathā manoviññāṇenāti. Tesanti manoviññāṇena gayhamānānaṃ rūpāyatanādīnaṃ. ‘‘Vacanassa anupapattito’’ti kasmā vuttaṃ, nanu pañcadvāre pavattamanoviññāṇadhātuṃ sandhāya tesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotīti vacanaṃ upapajjatiyevāti? Na, niyamābhāvato. Na hi pañcadvārābhinihaṭaṃyeva mano idha ‘‘mano’’ti vuttanti niyamahetu atthīti, etaṃyeva vā codanaṃ manasi katvā dibbacakkhuñāṇādiggahaṇaṃ kataṃ. Evaṃvaṇṇotiādivacanato pubbenivāsaatītānāgataṃsañāṇādayopi idha sambhavanti. Itarathāti rūpaṃ saddantiādinā.
ಭೋಜನ …ಪೇ॰… ಉಸ್ಸಾಹಾದೀಹೀತಿ ಇದಂ ಯಾಯ ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾಯ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಕಲ್ಲತಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸಾ ಪಚ್ಚಯನಿದಸ್ಸನಂ। ಭೋಜನೇ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಪರಿಣತೇ ಸಪ್ಪಾಯೇ ಚ ಉತುಭೋಜನೇ ಸಮ್ಮುಪಯುತ್ತೇ ಸಮ್ಮಾಪಯೋಗಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕವೀರಿಯೇ ಚ ಸಮಾರದ್ಧೇ ಲಹುತಾದಿಸಬ್ಭಾವೇನ ಕಾಯೋ ಕಮ್ಮಕ್ಖಮೋ ಹೋತಿ ಸಬ್ಬಕಿರಿಯಾನುಕೂಲೋತಿ। ಅಥ ವಾ ಭೋಜನ…ಪೇ॰… ಉಸ್ಸಾಹಾದೀಹೀತಿ ಇದಂ ಕಾಯಸ್ಸ ಕಲ್ಯತಾಯ ವಿಯ ಉಪದ್ದುತತಾಯಪಿ ಕಾರಣವಚನಂ। ವಿಸಮಭೋಜನಾಪರಿಣಾಮಾದಿತೋ ಹಿ ಕಾಯಸ್ಸ ಉಪದ್ದವಕರಾ ವಾತಾದಯೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ। ಅನುವತ್ತನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಪದಂ ‘‘ಜಯಂ ವೇರಂ ಪಸವತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೨೦೧) ವಿಯ ಹೇತುಅತ್ಥವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಜಾಗರಣನಿಮಿತ್ತಞ್ಹಿ ಇಧ ಅನುವತ್ತನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಅನುವತ್ತನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಇದಂ ಪಕತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಾದಿವಸೇನ ಆಪಾಥಗಮನುಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಕಲ್ಯತಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ಕಾಯಿಕಸುಖಾದೀನಂ ಸಮ್ಭವದಸ್ಸನಂ। ಕಾಯಕಲ್ಯತಾದಿಂ ಅನನುವತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತಉಪನಿಸ್ಸಯಾಭೋಗಾಭಾವೇನ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ಆಪಾಥಗಮನಂ ನ ಸಿಯಾತಿ। ಯಥಾನುಭೂತೇ ರೂಪಾದಿವಿಸಯೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಪನಂ ಆವಜ್ಜನಂ ಚಿತ್ತಪಣಿದಹನಂ। ಯಥಾನುಭೂತೇನ ರೂಪಾದಿನಾ ಸದಿಸಂ ಅಸದಿಸಂ ಸಮ್ಬನ್ಧಞ್ಚ ಸದಿಸಾಸದಿಸಸಮ್ಬನ್ಧಂ, ತಸ್ಸ ದಸ್ಸನಾದಿ ಸದಿಸಾಸದಿಸಸಮ್ಬನ್ಧದಸ್ಸನಾದಿ, ಚಿತ್ತಪಣಿದಹನಞ್ಚ ಸದಿಸಾಸದಿಸ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸನಾದಿ ಚ ಚಿತ್ತ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸನಾದಯೋ ತೇ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಧಾತುಕ್ಖೋಭಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ದೇವತೂಪಸಂಹಾರಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಂಸದಿಸತಾ ದಿಟ್ಠಸುತಸದಿಸತಾ। ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ದಿಟ್ಠಸುತಪಟಿಬದ್ಧತಾ। ಕೇನಚಿ ವುತ್ತೇತಿ ಇಮಿನಾ ಸದ್ಧಾಯ ಅನುಸ್ಸವನಿಬ್ಬತ್ತತಂ ಆಹ। ಆಕಾರವಿಚಾರಣನ್ತಿ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಅತ್ಥಾನಂ ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರವಿಚಾರಣಂ। ಕತ್ಥಚಿ ಅತ್ಥೇ।
Bhojana…pe… ussāhādīhīti idaṃ yāya kammaññatāya rūpakāyassa kallatā hoti, tassā paccayanidassanaṃ. Bhojane hi sammāpariṇate sappāye ca utubhojane sammupayutte sammāpayogasaṅkhāte kāyikacetasikavīriye ca samāraddhe lahutādisabbhāvena kāyo kammakkhamo hoti sabbakiriyānukūloti. Atha vā bhojana…pe… ussāhādīhīti idaṃ kāyassa kalyatāya viya upaddutatāyapi kāraṇavacanaṃ. Visamabhojanāpariṇāmādito hi kāyassa upaddavakarā vātādayo uppajjantīti. Anuvattantassāti padaṃ ‘‘jayaṃ veraṃ pasavatī’’tiādīsu (dha. pa. 201) viya hetuatthavasena veditabbaṃ. Jāgaraṇanimittañhi idha anuvattanaṃ adhippetanti. Atha vā anuvattantassāti idaṃ pakatiyā diṭṭhādivasena āpāthagamanupanissayānaṃ kalyatādinibbattānaṃ kāyikasukhādīnaṃ sambhavadassanaṃ. Kāyakalyatādiṃ ananuvattantassa hi yathāvuttaupanissayābhogābhāvena vuttappakāraṃ āpāthagamanaṃ na siyāti. Yathānubhūte rūpādivisaye cittassa ṭhapanaṃ āvajjanaṃ cittapaṇidahanaṃ. Yathānubhūtena rūpādinā sadisaṃ asadisaṃ sambandhañca sadisāsadisasambandhaṃ, tassa dassanādi sadisāsadisasambandhadassanādi, cittapaṇidahanañca sadisāsadisa…pe… dassanādi ca citta…pe… dassanādayo te paccayāti yojetabbaṃ. Dhātukkhobhādīti ādi-saddena devatūpasaṃhārādiṃ saṅgaṇhāti. Taṃsadisatā diṭṭhasutasadisatā. Taṃsampayuttatā diṭṭhasutapaṭibaddhatā. Kenaci vutteti iminā saddhāya anussavanibbattataṃ āha. Ākāravicāraṇanti tesaṃ tesaṃ atthānaṃ upaṭṭhānākāravicāraṇaṃ. Katthaci atthe.
ನಿಯಮಿತಸ್ಸಾತಿ ಕುಸಲಮೇವ ಮಯಾ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಏವಂ ನಿಯಮಿತಸ್ಸ। ಪಸಾದಸಿನೇಹಾಭಾವೋ ದೋಸಬಹುಲತಾಯ ಹೋತೀತಿ ಲೂಖಪುಗ್ಗಲಾ ದೋಸಬಹುಲಾತಿ ಆಹ।
Niyamitassāti kusalameva mayā uppādetabbanti evaṃ niyamitassa. Pasādasinehābhāvo dosabahulatāya hotīti lūkhapuggalā dosabahulāti āha.
ಆಯತನಭಾವತೋತಿ ಕಾರಣಭಾವತೋ।
Āyatanabhāvatoti kāraṇabhāvato.
ವಿಜ್ಜಮಾನವತ್ಥುಸ್ಮಿನ್ತಿ ಏತೇನ ‘‘ವಿನಾಪಿ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಚಾಗೇನ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಮತ್ತೇನೇವ ದಾನಮಯಂ ಕುಸಲಂ ಉಪಚಿತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಅತಿಧಾವನಂ ನಿವತ್ತಿತಂ ಹೋತೀತಿ।
Vijjamānavatthusminti etena ‘‘vināpi deyyadhammapariccāgena cittuppādamatteneva dānamayaṃ kusalaṃ upacitaṃ hotī’’ti kesañci atidhāvanaṃ nivattitaṃ hotīti.
ಧಮ್ಮಸವನಸ್ಸ ಘೋಸನಂ ಧಮ್ಮಸವನಘೋಸನಂ। ತಸ್ಸಾತಿ ‘‘ಸದ್ದದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಸದ್ದವತ್ಥೂನಂ ಠಾನಕರಣಭೇರಿಆದೀನಂ ಸಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣಸ್ಸ। ಚಿನ್ತನಂ ತಥಾ ತಥಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದನಂ। ಅಞ್ಞತ್ಥಾತಿ ಸುತ್ತೇಸು। ಅಪರತ್ಥಾತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಪದೇಸು। ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ‘‘ಪರಿಭೋಗರಸೋ’’ತಿಆದಿಕಾಯ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾಯ ಪರತೋ ಬಹೂಸು ಪೋತ್ಥಕೇಸು ಲಿಖೀಯತಿ, ಯಥಾಠಾನೇಯೇವ ಪನ ಆನೇತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬಾ। ತತ್ಥ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಅಞ್ಞಾಯತನತ್ತಾ ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನಾನಿ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾ ಧಮ್ಮಾಯತನೇನಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
Dhammasavanassa ghosanaṃ dhammasavanaghosanaṃ. Tassāti ‘‘saddadānaṃ dassāmī’’ti saddavatthūnaṃ ṭhānakaraṇabheriādīnaṃ sasaddappavattikaraṇassa. Cintanaṃ tathā tathā cittuppādanaṃ. Aññatthāti suttesu. Aparatthāti abhidhammapadesu. Apariyāpannāti padassa atthavaṇṇanā ‘‘paribhogaraso’’tiādikāya atthavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāneyeva pana ānetvā vattabbā. Tattha paramatthato avijjamānattā lakkhaṇapaññattiyo aññāyatanattā cha ajjhattikāyatanāni asaṅgahitā dhammāyatanenāti yojetabbaṃ.
‘‘ಏಕದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ಯಥಾ ನ ಅಞ್ಞಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ ಚಿತ್ತವಿಸೇಸಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ, ಏವಂ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತೇ ಕಾಯದ್ವಾರಾದೀಸು ಏಕದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ತತ್ಥೇವ ಪರಿಯೋಸಿತತ್ತಾ, ಅಥ ಕಮ್ಮಸಾಮಞ್ಞಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಇದಂ ಉದಾಹರಣಂ ನ ಸಿಯಾತಿ? ನ, ಅಸದಿಸಭಾವವಿಭಾವನವಸೇನ ಉದಾಹಟತ್ತಾ, ಇತರಥಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಭೂತಂ ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಛಸುಪಿ ವಿಸಯೇಸು ಪವತ್ತನತೋ ಅನಿಬದ್ಧಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಸದಿಸೂದಾಹರಣಭಾವೇನ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಯ ದ್ವಾರಮ್ಪಿ ಅನಿಬದ್ಧನ್ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸತಿಪಿ ಕಮ್ಮಾನಂ ದ್ವಾರನ್ತರಚರಣೇ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ವುತ್ತಿಯಾ ತಬ್ಬಹುಲವುತ್ತಿಯಾ ಚ ದ್ವಾರಕಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವವತ್ಥಾನಂ ವಕ್ಖತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನ ಕಮ್ಮಂ ಏಕತ್ತನಯವಸೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಚೀದ್ವಾರಾದೀಸು ಪವತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಬದ್ಧತ್ತಾತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕಾಯದ್ವಾರಾದೀಸು ಏಕದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ನ ನುಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ। ರೂಪಾದೀಸು ಪನ ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ತೇನೇವಾರಮ್ಮಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನನ್ತಿ ವಿಸಿಟ್ಠಮೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ನಿಬದ್ಧನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚಿತ್ತವಿಸೇಸೋ ಏವ ಗಹಿತೋ, ನ ಚಿತ್ತಸಾಮಞ್ಞಂ। ‘‘ನನು ಚ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಯಂ ಯಂ ವಾ ಪನಾ’’ತಿ ಆರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಅನಿಯಮೇನೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತತ್ಥ ಪನ ಯಂ ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ, ತಂ ತೇನ ವಿನಾ ನಪ್ಪವತ್ತತಿ, ಕಮ್ಮಂ ಪನ ಕಾಯದ್ವಾರಿಕಾದಿಭೇದಂ ವಚೀದ್ವಾರಾದೀಸು ನ ನಪ್ಪವತ್ತತೀತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ಜೋತನತ್ಥಂ ಪಾಳಿಯಂ ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ಗಹಿತಂ, ದ್ವಾರಂ ನ ಗಹಿತನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ನಿಬದ್ಧ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ವಚೀದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
‘‘Ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre uppajjatī’’ti kasmā vuttaṃ, nanu rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ yathā na aññārammaṇaṃ hoti cittavisesassa adhippetattā, evaṃ kammavisese adhippete kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre na uppajjati tattheva pariyositattā, atha kammasāmaññaṃ adhippetaṃ, rūpādīsu ekārammaṇanti idaṃ udāharaṇaṃ na siyāti? Na, asadisabhāvavibhāvanavasena udāhaṭattā, itarathā manoviññāṇabhūtaṃ idaṃ cittaṃ chasupi visayesu pavattanato anibaddhārammaṇanti ārammaṇaṃ sadisūdāharaṇabhāvena vucceyya ārammaṇaṃ viya dvārampi anibaddhanti. Yasmā pana satipi kammānaṃ dvārantaracaraṇe yebhuyyena vuttiyā tabbahulavuttiyā ca dvārakammānaṃ aññamaññaṃ vavatthānaṃ vakkhati, tasmā pāṇātipātādibhāvasāmaññena kammaṃ ekattanayavasena gahetvā tassa vacīdvārādīsu pavattisabbhāvato kammassa anibaddhattāti vuttanti āha ‘‘kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre na nuppajjatī’’ti. Rūpādīsu pana ekārammaṇaṃ cittaṃ tenevārammaṇena paricchinnanti visiṭṭhameva gahitanti ārammaṇameva nibaddhanti vuttanti cittaviseso eva gahito, na cittasāmaññaṃ. ‘‘Nanu ca rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panā’’ti ārammaṇampi aniyameneva vuttanti? Saccametaṃ, tattha pana yaṃ rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ, taṃ tena vinā nappavattati, kammaṃ pana kāyadvārikādibhedaṃ vacīdvārādīsu na nappavattatīti imassa visesassa jotanatthaṃ pāḷiyaṃ ārammaṇameva gahitaṃ, dvāraṃ na gahitanti imamatthaṃ dasseti ‘‘ārammaṇameva nibaddha’’ntiādinā. Vacīdvāre uppajjamānampi pāṇātipātādīti attho.
Related texts:
ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ • Abhidhammapiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀಪಾಳಿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ • Kāmāvacarakusalaṃ
ಅಟ್ಠಕಥಾ • Aṭṭhakathā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣಿ-ಅಟ್ಠಕಥಾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯಂ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
ಟೀಕಾ • Tīkā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಟೀಕಾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಮೂಲಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
