| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
कम्मकथावण्णना
Kammakathāvaṇṇanā
समानकालापि कारणफलकिरिया पुब्बापरकाला विय वत्तुं युत्तायेव। सेय्यथापि पटिच्चसमुप्पादे ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति दस्सेतुं ‘‘अथ वा’’तिआदिमाह। चोपनकिरियन्ति विञ्ञत्तिद्वयं आह। तस्सा हि चित्तसमुट्ठानकायसद्दवाचाहि कायवचीविञ्ञत्तीहि एव वा पुरिमपुरिमाहि पवत्तेतब्बत्ता ‘‘कायवाचाहि चोपनकिरियं करोती’’ति वुत्तं तब्बिकारानं भूतानं तथापवत्तनतो। अथ वा कायवाचाहीति कायवचीविञ्ञत्तीहि । चोपनकिरियन्ति रूपकायस्स थम्भनचलनकिरियं उपादिन्नकघट्टनकिरियञ्च। एसा हि किरिया ‘‘रूपकायं थम्भेतुं चालेतुं पच्चयो भवितुं समत्थो’’ति, ‘‘उपादिन्नकघट्टनस्स पच्चयभूतो’’ति च वुत्तत्ता कायवचीविञ्ञत्तीहि निप्फज्जतीति। एवञ्च कत्वा ‘‘चोपनकिरियानिस्सयभूता कायवाचा’’ति, ‘‘कायादीहि करणभूतेहि चोपनाभिज्झादिकिरियं करोन्ति वासिआदीहि विय छेदनादि’’न्ति च इदम्पि वचनं समत्थितं भवति। न केवलं धरमानताव सब्भावो, अथ खो मग्गेन असमुच्छिन्नतापीति दस्सेन्तो ‘‘अनिरोधितेवा’’ति आह। असमुच्छिन्नता च कायादीनं तदुपनिस्सयकिलेसासमुच्छेदेनेवाति दट्ठब्बं। ‘‘कायादीहि करणभूतेहि चोपनाभिज्झादिकिरियं करोन्ती’’ति एतेन चोपनाभिज्झादिकिरियानिब्बत्तिद्वारेन चेतनानिब्बत्तियेव वुत्ताति इमिना अधिप्पायेन ‘‘एवञ्च…पे॰… युज्जन्ती’’ति आह। एवञ्च कत्वा काये सति वाचाय सतीतिआदिवचनं अनुलोमितं होति। याय चेतनायाति करणनिद्देसो पन कायादीनं चोपनाभिज्झादिकिरियाय च चेतनाहेतुकत्तदस्सनत्थं वुत्तोति।
Samānakālāpi kāraṇaphalakiriyā pubbāparakālā viya vattuṃ yuttāyeva. Seyyathāpi paṭiccasamuppāde ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Copanakiriyanti viññattidvayaṃ āha. Tassā hi cittasamuṭṭhānakāyasaddavācāhi kāyavacīviññattīhi eva vā purimapurimāhi pavattetabbattā ‘‘kāyavācāhi copanakiriyaṃ karotī’’ti vuttaṃ tabbikārānaṃ bhūtānaṃ tathāpavattanato. Atha vā kāyavācāhīti kāyavacīviññattīhi . Copanakiriyanti rūpakāyassa thambhanacalanakiriyaṃ upādinnakaghaṭṭanakiriyañca. Esā hi kiriyā ‘‘rūpakāyaṃ thambhetuṃ cāletuṃ paccayo bhavituṃ samattho’’ti, ‘‘upādinnakaghaṭṭanassa paccayabhūto’’ti ca vuttattā kāyavacīviññattīhi nipphajjatīti. Evañca katvā ‘‘copanakiriyānissayabhūtā kāyavācā’’ti, ‘‘kāyādīhi karaṇabhūtehi copanābhijjhādikiriyaṃ karonti vāsiādīhi viya chedanādi’’nti ca idampi vacanaṃ samatthitaṃ bhavati. Na kevalaṃ dharamānatāva sabbhāvo, atha kho maggena asamucchinnatāpīti dassento ‘‘anirodhitevā’’ti āha. Asamucchinnatā ca kāyādīnaṃ tadupanissayakilesāsamucchedenevāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Kāyādīhi karaṇabhūtehi copanābhijjhādikiriyaṃ karontī’’ti etena copanābhijjhādikiriyānibbattidvārena cetanānibbattiyeva vuttāti iminā adhippāyena ‘‘evañca…pe… yujjantī’’ti āha. Evañca katvā kāye sati vācāya satītiādivacanaṃ anulomitaṃ hoti. Yāya cetanāyāti karaṇaniddeso pana kāyādīnaṃ copanābhijjhādikiriyāya ca cetanāhetukattadassanatthaṃ vuttoti.
सभावतो उपकारकतो मग्गे सति सब्भावतो च बोज्झङ्गा मग्गे अन्तोगधाति आह ‘‘न च न सक्का’’तिआदि।
Sabhāvato upakārakato magge sati sabbhāvato ca bojjhaṅgā magge antogadhāti āha ‘‘na ca na sakkā’’tiādi.
कम्मपथं अप्पत्तानम्पि तंतंद्वारे संसन्दनन्ति यथा कम्मपथं पत्तानं, एवं कम्मपथं अप्पत्तानम्पि सतिपि द्वारन्तरुप्पत्तियं यथासकं द्वारेहेव नामग्गहणन्ति वदन्ति, एवं सति अट्ठकथाय विरोधो। दुतियत्थस्स च अभावो सिया, तस्मा तंतंद्वारे संसन्दनन्ति यस्मिं यस्मिं द्वारे कम्मपथं अप्पत्ता अकुसलचेतनादयो पवत्ता, तासं तेन तेनेव द्वारेन नामग्गहणं। तं पन तंतंद्वारपक्खिकभावकरणतो तत्थ अवरोधनन्ति वुत्तं। यथा हि कम्मपथं पत्ता कायकम्मादिसङ्खाता चेतना द्वारन्तरे उप्पन्नापि कायकम्मादिनाममेव लभन्ति, न एवं कम्मपथं अप्पत्ता। ता पन यत्थ यत्थ द्वारे उप्पज्जन्ति, तेन तेनेव द्वारेन कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितन्तिआदिनामं लभन्ति। एवं नामग्गहणमेव हि तेसं तंतंद्वारपक्खिककरणं वुत्तं। तेनेव हि अट्ठकथायं ‘‘किञ्चापि वचीद्वारे चोपनप्पत्तं कम्मपथं, अप्पत्तताय पन कायकम्मं न होति, केवलं वचीदुच्चरितं नाम होती’’ति वुत्तं।
Kammapathaṃ appattānampi taṃtaṃdvāre saṃsandananti yathā kammapathaṃ pattānaṃ, evaṃ kammapathaṃ appattānampi satipi dvārantaruppattiyaṃ yathāsakaṃ dvāreheva nāmaggahaṇanti vadanti, evaṃ sati aṭṭhakathāya virodho. Dutiyatthassa ca abhāvo siyā, tasmā taṃtaṃdvāre saṃsandananti yasmiṃ yasmiṃ dvāre kammapathaṃ appattā akusalacetanādayo pavattā, tāsaṃ tena teneva dvārena nāmaggahaṇaṃ. Taṃ pana taṃtaṃdvārapakkhikabhāvakaraṇato tattha avarodhananti vuttaṃ. Yathā hi kammapathaṃ pattā kāyakammādisaṅkhātā cetanā dvārantare uppannāpi kāyakammādināmameva labhanti, na evaṃ kammapathaṃ appattā. Tā pana yattha yattha dvāre uppajjanti, tena teneva dvārena kāyaduccaritaṃ vacīduccaritantiādināmaṃ labhanti. Evaṃ nāmaggahaṇameva hi tesaṃ taṃtaṃdvārapakkhikakaraṇaṃ vuttaṃ. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kiñcāpi vacīdvāre copanappattaṃ kammapathaṃ, appattatāya pana kāyakammaṃ na hoti, kevalaṃ vacīduccaritaṃ nāma hotī’’ti vuttaṃ.
सतिपि पाणातिपातादिचेतनाय वचीद्वारादीसु पवत्तियं यथावुत्तयेभुय्यतब्बहुलवुत्तिया कायकम्मादिभावववत्थापनं कायादिकस्स तंतंद्वारभावववत्थापनञ्च कम्मद्वाराभेदनं। तञ्हि कम्मद्वारानं असंकिण्णभावेन पतिट्ठापनं। यं सन्धाय ‘‘आणत्तिसमुट्ठितेसू’’ति अट्ठकथायं वक्खति। केचि पन ‘‘एकेकस्मिं द्वारे अनेकेसं कम्मानं पवत्तिदस्सनम्पि द्वारसंसन्दन’’न्ति वदन्ति। यथा पवत्तो ब्यापादो कम्मपथो होति, तं दस्सेतुं ‘‘इमे सत्ता हञ्ञन्तू’’ति पवत्ति ब्यापादस्स दस्सिता। कायद्वारिकचेतनाय सहकारीकारणभावतो कायकम्मवोहारलाभा, अभिज्झादीनं परसन्तकस्स अत्तनो परिणामनवसेन ‘‘इमे सत्ता हञ्ञन्तू’’तिआदिना च अप्पवत्तत्ता मनोकम्मवोहारविरहा, अचेतनासभावतो वा पाणातिपातादिवसेन अब्बोहारिका, पाणातिपातादिभावेन न वत्तब्बाति अत्थो। एत्थाति अब्बोहारिकभावे।
Satipi pāṇātipātādicetanāya vacīdvārādīsu pavattiyaṃ yathāvuttayebhuyyatabbahulavuttiyā kāyakammādibhāvavavatthāpanaṃ kāyādikassa taṃtaṃdvārabhāvavavatthāpanañca kammadvārābhedanaṃ. Tañhi kammadvārānaṃ asaṃkiṇṇabhāvena patiṭṭhāpanaṃ. Yaṃ sandhāya ‘‘āṇattisamuṭṭhitesū’’ti aṭṭhakathāyaṃ vakkhati. Keci pana ‘‘ekekasmiṃ dvāre anekesaṃ kammānaṃ pavattidassanampi dvārasaṃsandana’’nti vadanti. Yathā pavatto byāpādo kammapatho hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘ime sattā haññantū’’ti pavatti byāpādassa dassitā. Kāyadvārikacetanāya sahakārīkāraṇabhāvato kāyakammavohāralābhā, abhijjhādīnaṃ parasantakassa attano pariṇāmanavasena ‘‘ime sattā haññantū’’tiādinā ca appavattattā manokammavohāravirahā, acetanāsabhāvato vā pāṇātipātādivasena abbohārikā, pāṇātipātādibhāvena na vattabbāti attho. Etthāti abbohārikabhāve.
दसविधा इद्धि…पे॰… तब्बा वित्थारेनाति अधिप्पायो।
Dasavidhā iddhi…pe… tabbā vitthārenāti adhippāyo.
तेनाधिप्पेतन्ति ‘‘अकुसलं वचीकम्मं मनोद्वारे समुट्ठाती’’ति वदन्तेन अधिप्पेतं। ‘‘न उपोसथक्खन्धके वुत्त’’न्ति कस्मा वुत्तं, ननु तेन उपोसथक्खन्धकतो सुत्तं आहटन्ति? किञ्चापि आहटं, तत्थ अवुत्तोयेव पन सो तेन वुत्तोति गहितोति दस्सेन्तो ‘‘तत्थ अवुत्तमेवा’’तिआदिमाह।
Tenādhippetanti ‘‘akusalaṃ vacīkammaṃ manodvāre samuṭṭhātī’’ti vadantena adhippetaṃ. ‘‘Na uposathakkhandhake vutta’’nti kasmā vuttaṃ, nanu tena uposathakkhandhakato suttaṃ āhaṭanti? Kiñcāpi āhaṭaṃ, tattha avuttoyeva pana so tena vuttoti gahitoti dassento ‘‘tattha avuttamevā’’tiādimāha.
‘‘सुगतिदुग्गतीसु उपपज्जनं सुकतदुक्कटकम्मतो न होति, खन्धसिवादीहि पन होतीति गहेत्वा ‘नत्थि दिन्न’न्तिआदिना परामसन्तस्स वसेन ‘मिच्छादिट्ठि…पे॰… परिभण्डादीनि करोती’ति वुत्त’’न्ति वदन्ति। अभिज्झादिपधानत्ताति एतेन विज्जमानेसुपि ब्यापादादीसु यदा कायवचीद्वारेसु चेतना बलवती होति, न तथा इतरे, तदा पधानभावतो चेतना कायकम्मं वचीकम्मन्ति च वोहारं लभति। सो खो पनस्सा पधानभावो पाणातिपातादिसिद्धिया विञ्ञायति। यदा पन तेसुयेव द्वारेसु अभिज्झादयो बलवन्तो होन्ति, न तथा चेतना, तदा तत्थ विज्जमानापि चेतना अपधानभावतो कायकम्मं वचीकम्मन्ति च वोहारं न लभति। अभिज्झादयो पन पधानभावतो सतिपि कायङ्गवाचङ्गचोपने सकेन ववत्थानेन मनोकम्मन्त्वेव वुच्चन्तीति दस्सेति। ये पन ‘‘तीसुपि द्वारेसु कम्मपथभावेन अप्पत्तिया द्वारत्तयेपि कम्मपथप्पत्तमनोकम्मेन सह पवत्तिया च चेतना एत्थ कम्मन्ति न वुच्चती’’ति वदन्ति, तेहि अभिज्झादीनं पधानसभावंयेव सन्धाय वुत्तं सिया। अथ वा चेतनाय निप्परियायकम्मभावतो परियायकम्मे अनवरोधेतब्बत्ता ‘‘अब्बोहारिका’’ति वुत्तं। अत्तनो सभावेनेव पन सा एत्थापि कम्मन्ति वुच्चति। यथाह ‘‘चेतनाहं, भिक्खवे, कम्मं वदामी’’तिआदि (कथा॰ ५३९)। अट्ठकथायञ्च ‘‘तस्मिं द्वारे सिद्धा चेतना’’तिआदिना चेतनायेव पधानं कत्वा वुत्तं। तेनेवाह ‘‘सभावेनेव सा मनोकम्म’’न्तिआदि। अथ वा कम्मपथप्पत्तअभिज्झादीहि कायवचीद्वारे सहजाता चेतना कायवचीकम्मवसेन अब्बोहारिका चेतनासङ्खातमनोकम्मत्ताति। यदि अभिज्झादयो पधाना, न चेतना, एवं सति अभिज्झादयो चेत्थ कम्मं, न चेतना, अभिज्झादिपक्खिका वा सा सियाति अनुयोगं मनसि कत्वा आह ‘‘तिविधा, भिक्खवे’’तिआदि। ‘‘चेतनापि…पे॰… मनोद्वारे एव समुट्ठहन्ती’’ति इदं मनोद्वारे चेतनाय अभिज्झादीहि मनोकम्मभावे निब्बिसेसभावदस्सनन्ति कत्वा ‘‘चेतना…पे॰… अधिप्पायो’’ति आह। चेतना चेतनाकम्मं, अभिज्झादयो चेतनासम्पयुत्तकम्मन्ति एत्तकमेव हि एत्थ विसेसोति। एत्थ च चेतनाय कायवचीकम्मभावो सियाति आसङ्काय अभावतो मनोद्वारे अकुसलकायवचीकम्मानं अनुप्पत्तितो च अब्बोहारिकाति न वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
‘‘Sugatiduggatīsu upapajjanaṃ sukatadukkaṭakammato na hoti, khandhasivādīhi pana hotīti gahetvā ‘natthi dinna’ntiādinā parāmasantassa vasena ‘micchādiṭṭhi…pe… paribhaṇḍādīni karotī’ti vutta’’nti vadanti. Abhijjhādipadhānattāti etena vijjamānesupi byāpādādīsu yadā kāyavacīdvāresu cetanā balavatī hoti, na tathā itare, tadā padhānabhāvato cetanā kāyakammaṃ vacīkammanti ca vohāraṃ labhati. So kho panassā padhānabhāvo pāṇātipātādisiddhiyā viññāyati. Yadā pana tesuyeva dvāresu abhijjhādayo balavanto honti, na tathā cetanā, tadā tattha vijjamānāpi cetanā apadhānabhāvato kāyakammaṃ vacīkammanti ca vohāraṃ na labhati. Abhijjhādayo pana padhānabhāvato satipi kāyaṅgavācaṅgacopane sakena vavatthānena manokammantveva vuccantīti dasseti. Ye pana ‘‘tīsupi dvāresu kammapathabhāvena appattiyā dvārattayepi kammapathappattamanokammena saha pavattiyā ca cetanā ettha kammanti na vuccatī’’ti vadanti, tehi abhijjhādīnaṃ padhānasabhāvaṃyeva sandhāya vuttaṃ siyā. Atha vā cetanāya nippariyāyakammabhāvato pariyāyakamme anavarodhetabbattā ‘‘abbohārikā’’ti vuttaṃ. Attano sabhāveneva pana sā etthāpi kammanti vuccati. Yathāha ‘‘cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmī’’tiādi (kathā. 539). Aṭṭhakathāyañca ‘‘tasmiṃ dvāre siddhā cetanā’’tiādinā cetanāyeva padhānaṃ katvā vuttaṃ. Tenevāha ‘‘sabhāveneva sā manokamma’’ntiādi. Atha vā kammapathappattaabhijjhādīhi kāyavacīdvāre sahajātā cetanā kāyavacīkammavasena abbohārikā cetanāsaṅkhātamanokammattāti. Yadi abhijjhādayo padhānā, na cetanā, evaṃ sati abhijjhādayo cettha kammaṃ, na cetanā, abhijjhādipakkhikā vā sā siyāti anuyogaṃ manasi katvā āha ‘‘tividhā, bhikkhave’’tiādi. ‘‘Cetanāpi…pe… manodvāre eva samuṭṭhahantī’’ti idaṃ manodvāre cetanāya abhijjhādīhi manokammabhāve nibbisesabhāvadassananti katvā ‘‘cetanā…pe… adhippāyo’’ti āha. Cetanā cetanākammaṃ, abhijjhādayo cetanāsampayuttakammanti ettakameva hi ettha visesoti. Ettha ca cetanāya kāyavacīkammabhāvo siyāti āsaṅkāya abhāvato manodvāre akusalakāyavacīkammānaṃ anuppattito ca abbohārikāti na vuttanti daṭṭhabbaṃ.
विरतिविसिट्ठाति विरतितो चेतनाय पधानभावमाह। तत्थ ‘‘तिविधा, भिक्खवे, कायसञ्चेतना’’तिआदिना (कथा॰ ५३९) आगमम्हि ‘‘पाणातिपातादिपटिपक्खभूता’’ति युत्तिं दस्सेति। यस्मा च पट्ठाने चेतनाव ‘‘कम्मपच्चयो’’ति वुत्ता, न विरति, अभिज्झादयो वा, तस्मा निप्परियायेन कम्मं ‘‘चेतना’’ति अनभिज्झादयो ‘‘चेतनापक्खिका वा’’ति वुत्ताति वेदितब्बं। असङ्करतो कम्मद्वारानि ववत्थपेन्तो ‘‘रक्खती’’ति, विपरियायेन ‘‘भिन्दती’’ति वुत्तोति रक्खणभिन्दनानि अनासेत्वा नासेत्वा च कथनन्ति वुत्तानीति।
Virativisiṭṭhāti viratito cetanāya padhānabhāvamāha. Tattha ‘‘tividhā, bhikkhave, kāyasañcetanā’’tiādinā (kathā. 539) āgamamhi ‘‘pāṇātipātādipaṭipakkhabhūtā’’ti yuttiṃ dasseti. Yasmā ca paṭṭhāne cetanāva ‘‘kammapaccayo’’ti vuttā, na virati, abhijjhādayo vā, tasmā nippariyāyena kammaṃ ‘‘cetanā’’ti anabhijjhādayo ‘‘cetanāpakkhikā vā’’ti vuttāti veditabbaṃ. Asaṅkarato kammadvārāni vavatthapento ‘‘rakkhatī’’ti, vipariyāyena ‘‘bhindatī’’ti vuttoti rakkhaṇabhindanāni anāsetvā nāsetvā ca kathananti vuttānīti.
कम्मकथावण्णना निट्ठिता।
Kammakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
ततियो विकप्पो पठमचतुत्थविञ्ञाणद्वारेसुयेव लब्भति, न इतरत्थ ‘‘सोतं घान’’न्तिआदिना अवुत्तत्ता, इतरथापि वा अविभत्तिके निद्देसे लब्भति। यतो संवरवसेन पातिमोक्खसीलं पवत्तति, तं दुस्सील्यन्ति आह ‘‘दुस्सील्यं पाणातिपातादिचेतना’’ति। इतरा संवरविनिमुत्ता अभिज्झादोमनस्सयुत्ता तप्पधाना वा अकुसलधम्मा सतिपटिपक्खा अकुसला धम्मा । आरम्मणे चित्तवोस्सग्गवसेन पवत्तो अकुसलचित्तुप्पादो पमादो। वीरियपनोदनभावतो थिनमिद्धं ‘‘कोसज्ज’’न्ति वुत्तं, थिनमिद्धप्पधानो वा चित्तुप्पादो।
Tatiyo vikappo paṭhamacatutthaviññāṇadvāresuyeva labbhati, na itarattha ‘‘sotaṃ ghāna’’ntiādinā avuttattā, itarathāpi vā avibhattike niddese labbhati. Yato saṃvaravasena pātimokkhasīlaṃ pavattati, taṃ dussīlyanti āha ‘‘dussīlyaṃ pāṇātipātādicetanā’’ti. Itarā saṃvaravinimuttā abhijjhādomanassayuttā tappadhānā vā akusaladhammā satipaṭipakkhā akusalā dhammā. Ārammaṇe cittavossaggavasena pavatto akusalacittuppādo pamādo. Vīriyapanodanabhāvato thinamiddhaṃ ‘‘kosajja’’nti vuttaṃ, thinamiddhappadhāno vā cittuppādo.
असुद्धताति अकेवलता अञ्ञेन सम्मिस्सता। द्वारञ्हि द्वारन्तरिककम्मस्स द्वारं होन्तं तेन मिस्सितं विय होति। तेनेवाह ‘‘मुसावादादिनोपि कायद्वारे पवत्तिसब्भावा’’ति। केचि पन ‘‘अविञ्ञेय्यमानन्तरानं द्वारन्तरचित्तानं अन्तरन्तरा अप्पवत्तितो सुद्धन्ति वुत्त’’न्ति वदन्ति, तं अनेकस्सपि जवनवारस्स कायकम्मादिभावेन पबन्धनवसेन पवत्ति अत्थीति कत्वा वुत्तं। अविरुद्धं होतीति अकुसलकायकम्मादिभावेन अवधारेत्वा असंवरं वत्वा पुन तस्सेव वाचाअसंवरद्वारादीसु उप्पत्तिवचनं कायद्वारूपलक्खितो असंवरो द्वारन्तरे पवत्तोपि कायद्वारिको एवाति एवं संवण्णनाय सति न विरुज्झतीति अत्थो। इदानि तं अविरुज्झनाकारं ‘‘असंवरो ही’’तिआदिना विभावेति। सद्वारेति अत्तनो द्वारे। असंवरो द्वारन्तरे उप्पज्जमानोपि सद्वारवसेन उप्पन्नोति वुच्चतीति एतेन वाचाअसंवरद्वारे उप्पन्नोपि कायिको असंवरो चोपनकायअसंवरद्वारवसेन उप्पन्नोत्वेव वुत्तोति दट्ठब्बं। एस नयो इतरत्थापि। कम्मं अञ्ञद्वारेति कम्मस्स द्वारन्तरचरणं पाकटन्ति कत्वा वुत्तं।
Asuddhatāti akevalatā aññena sammissatā. Dvārañhi dvārantarikakammassa dvāraṃ hontaṃ tena missitaṃ viya hoti. Tenevāha ‘‘musāvādādinopi kāyadvāre pavattisabbhāvā’’ti. Keci pana ‘‘aviññeyyamānantarānaṃ dvārantaracittānaṃ antarantarā appavattito suddhanti vutta’’nti vadanti, taṃ anekassapi javanavārassa kāyakammādibhāvena pabandhanavasena pavatti atthīti katvā vuttaṃ. Aviruddhaṃ hotīti akusalakāyakammādibhāvena avadhāretvā asaṃvaraṃ vatvā puna tasseva vācāasaṃvaradvārādīsu uppattivacanaṃ kāyadvārūpalakkhito asaṃvaro dvārantare pavattopi kāyadvāriko evāti evaṃ saṃvaṇṇanāya sati na virujjhatīti attho. Idāni taṃ avirujjhanākāraṃ ‘‘asaṃvaro hī’’tiādinā vibhāveti. Sadvāreti attano dvāre. Asaṃvaro dvārantare uppajjamānopi sadvāravasena uppannoti vuccatīti etena vācāasaṃvaradvāre uppannopi kāyiko asaṃvaro copanakāyaasaṃvaradvāravasena uppannotveva vuttoti daṭṭhabbaṃ. Esa nayo itaratthāpi. Kammaṃ aññadvāreti kammassa dvārantaracaraṇaṃ pākaṭanti katvā vuttaṃ.
एवं सतीति चोपनसङ्खाते कायअसंवरद्वारे असंवरोति एत्तके एव गहिते। कम्मपथभावप्पत्तस्सेव कम्मभावो अट्ठकथायं वुत्तोति आह ‘‘कम्मपथभावप्पत्तताय वचीमनोकम्म’’न्ति। सेसन्ति द्वारन्तरानुपलक्खितं। तथा न वुच्चतीति कायकम्मन्ति न वुच्चतीति अत्थो। तत्थेव वक्खामाति कम्मपथसंसन्दने वक्खाम। ‘‘सो हि कायद्वारे चोपनप्पत्तो अकुसलं कायकम्मं होती’’तिआदिना (ध॰ स॰ अट्ठ॰ कम्मपथसंसन्दनकथा) ‘‘चोपनकायअसंवरद्वारवसेन उप्पन्नो अकुसलं कायकम्ममेव होती’’तिआदिना च वचीकम्मादीनञ्च कम्मपथप्पत्तानं असंवरभूतानं कायकम्मादिभावे आपन्ने ‘‘चतुब्बिधं वचीदुच्चरितं अकुसलं वचीकम्ममेव होती’’तिआदिना अपवादेन निवत्ति दट्ठब्बाति एवं वक्खमानतं सन्धायाह। अन्तोगधता दट्ठब्बा पच्चयसन्निस्सितआजीवपारिसुद्धिसीलानं ञाणवीरियेहि साधेतब्बत्ताति अधिप्पायो।
Evaṃsatīti copanasaṅkhāte kāyaasaṃvaradvāre asaṃvaroti ettake eva gahite. Kammapathabhāvappattasseva kammabhāvo aṭṭhakathāyaṃ vuttoti āha ‘‘kammapathabhāvappattatāya vacīmanokamma’’nti. Sesanti dvārantarānupalakkhitaṃ. Tathā na vuccatīti kāyakammanti na vuccatīti attho. Tattheva vakkhāmāti kammapathasaṃsandane vakkhāma. ‘‘So hi kāyadvāre copanappatto akusalaṃ kāyakammaṃ hotī’’tiādinā (dha. sa. aṭṭha. kammapathasaṃsandanakathā) ‘‘copanakāyaasaṃvaradvāravasena uppanno akusalaṃ kāyakammameva hotī’’tiādinā ca vacīkammādīnañca kammapathappattānaṃ asaṃvarabhūtānaṃ kāyakammādibhāve āpanne ‘‘catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ akusalaṃ vacīkammameva hotī’’tiādinā apavādena nivatti daṭṭhabbāti evaṃ vakkhamānataṃ sandhāyāha. Antogadhatā daṭṭhabbā paccayasannissitaājīvapārisuddhisīlānaṃ ñāṇavīriyehi sādhetabbattāti adhippāyo.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / कम्मकथावण्णना • Kammakathāvaṇṇanā
