Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
કમ્મકથાવણ્ણના
Kammakathāvaṇṇanā
ચેતયિત્વા કમ્મં કરોતીતિ એત્થ યસ્મા પુરિમચેતનાય ચેતયિત્વા સન્નિટ્ઠાનકમ્મં કરોતિ, તસ્મા ચેતનાપુબ્બકં કમ્મં તંચેતનાસભાવમેવાતિ ચેતનં અહં કમ્મં વદામીતિ અત્થો. અથ વા સમાનકાલત્તેપિ કારણકિરિયા પુબ્બકાલા વિય વત્તું યુત્તા, ફલકિરિયા ચ અપરકાલા વિય. યસ્મા ચ ચેતનાય ચેતયિત્વા કાયવાચાહિ ચોપનકિરિયં મનસા ચ અભિજ્ઝાદિકિરિયં કરોતિ, તસ્મા તસ્સા કિરિયાય કારિકં ચેતનં અહં કમ્મં વદામીતિ અત્થો. કાયે વાતિ કાયવિઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતે કાયે વા. સતીતિ ધરમાને, અનિરોધિતે વા. કાયસમુટ્ઠાપિકા ચેતના કાયસઞ્ચેતના. એત્થ ચ સુખદુક્ખુપ્પાદકેન કમ્મેન ભવિતબ્બં, ચેતના ચ સુખદુક્ખુપ્પાદિકા વુત્તાતિ તસ્સા કમ્મભાવો સિદ્ધો હોતિ. સઞ્ચેતનિયન્તિ સઞ્ચેતનસભાવવન્તં. સમિદ્ધિત્થેરેન ‘‘સઞ્ચેતનિયં, આવુસો…પે॰… મનસા સુખં સો વેદયતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૦૦; કથા॰ ૫૩૯) અવિભજિત્વા બ્યાકતો. સુખવેદનીયન્તિઆદિના પન વિભજિત્વા બ્યાકાતબ્બો સો પઞ્હો, તસ્મા સમ્મા બ્યાકતો નામ ન હોતિ. ઇતરદ્વયેપિ એસેવ નયો. યથા પન સુત્તાનિ ઠિતાનિ, તથા ચોપનકિરિયાનિસ્સયભૂતા કાયવાચા અભિજ્ઝાદિકિરિયાનિસ્સયો ચ મનોદ્વારાનિ, યાય પન ચેતનાય તેહિ કાયાદીહિ કરણભૂતેહિ ચોપનાભિજ્ઝાદિકિરિયં કરોન્તિ વાસિઆદીહિ વિય છેદનાદિં, સા ચેતના કમ્મન્તિ દ્વારપ્પવત્તિયમ્પિ કમ્મદ્વારાભેદનઞ્ચ કમ્મદ્વારવવત્થાનઞ્ચ દિસ્સતિ, એવઞ્ચ સતિ ‘‘કાયેન ચે કતં કમ્મ’’ન્તિઆદિગાથાયો (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧ કાયકમ્મદ્વાર) અતિવિય યુજ્જન્તિ.
Cetayitvākammaṃ karotīti ettha yasmā purimacetanāya cetayitvā sanniṭṭhānakammaṃ karoti, tasmā cetanāpubbakaṃ kammaṃ taṃcetanāsabhāvamevāti cetanaṃ ahaṃ kammaṃ vadāmīti attho. Atha vā samānakālattepi kāraṇakiriyā pubbakālā viya vattuṃ yuttā, phalakiriyā ca aparakālā viya. Yasmā ca cetanāya cetayitvā kāyavācāhi copanakiriyaṃ manasā ca abhijjhādikiriyaṃ karoti, tasmā tassā kiriyāya kārikaṃ cetanaṃ ahaṃ kammaṃ vadāmīti attho. Kāye vāti kāyaviññattisaṅkhāte kāye vā. Satīti dharamāne, anirodhite vā. Kāyasamuṭṭhāpikā cetanā kāyasañcetanā. Ettha ca sukhadukkhuppādakena kammena bhavitabbaṃ, cetanā ca sukhadukkhuppādikā vuttāti tassā kammabhāvo siddho hoti. Sañcetaniyanti sañcetanasabhāvavantaṃ. Samiddhittherena ‘‘sañcetaniyaṃ, āvuso…pe… manasā sukhaṃ so vedayatī’’ti (ma. ni. 3.300; kathā. 539) avibhajitvā byākato. Sukhavedanīyantiādinā pana vibhajitvā byākātabbo so pañho, tasmā sammā byākato nāma na hoti. Itaradvayepi eseva nayo. Yathā pana suttāni ṭhitāni, tathā copanakiriyānissayabhūtā kāyavācā abhijjhādikiriyānissayo ca manodvārāni, yāya pana cetanāya tehi kāyādīhi karaṇabhūtehi copanābhijjhādikiriyaṃ karonti vāsiādīhi viya chedanādiṃ, sā cetanā kammanti dvārappavattiyampi kammadvārābhedanañca kammadvāravavatthānañca dissati, evañca sati ‘‘kāyena ce kataṃ kamma’’ntiādigāthāyo (dha. sa. aṭṭha. 1 kāyakammadvāra) ativiya yujjanti.
લોકુત્તરમગ્ગો ઇધ લોકિયકમ્મકથાયં અનધિપ્પેતોપિ ભજાપિયમાનો તીણિ કમ્માનિ ભજતિ. મનેન દુસ્સીલ્યન્તિ કાયિકવાચસિકવીતિક્કમવજ્જં સબ્બં અકુસલં સઙ્ગણ્હાતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિસઙ્કપ્પવાયામસતિસમાધિં વા. તમ્પિ ચેતં ‘‘મનસા સંવરો સાધૂ’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૧૬; ધ॰ પ॰ ૩૬૧) વુત્તસ્સ સંવરસ્સ પટિપક્ખવસેન વુત્તં, ન સીલવિપત્તિવસેન. ન હિ સા માનસિકા અત્થીતિ મગ્ગસ્સેવ ભજાપનં મહાવિસયત્તા. બોજ્ઝઙ્ગા હિ મનોકમ્મમેવ ભજેય્યું, ન ચ ન સક્કા મગ્ગભજાપનેનેવ તેસં ભજાપનં વિઞ્ઞાતુન્તિ.
Lokuttaramaggo idha lokiyakammakathāyaṃ anadhippetopi bhajāpiyamāno tīṇi kammāni bhajati. Manena dussīlyanti kāyikavācasikavītikkamavajjaṃ sabbaṃ akusalaṃ saṅgaṇhāti, micchādiṭṭhisaṅkappavāyāmasatisamādhiṃ vā. Tampi cetaṃ ‘‘manasā saṃvaro sādhū’’ti (saṃ. ni. 1.116; dha. pa. 361) vuttassa saṃvarassa paṭipakkhavasena vuttaṃ, na sīlavipattivasena. Na hi sā mānasikā atthīti maggasseva bhajāpanaṃ mahāvisayattā. Bojjhaṅgā hi manokammameva bhajeyyuṃ, na ca na sakkā maggabhajāpaneneva tesaṃ bhajāpanaṃ viññātunti.
કમ્મપથં અપ્પત્તાનમ્પિ તંતંદ્વારે સંસન્દનં અવરોધનં દ્વારન્તરે કમ્મન્તરુપ્પત્તિયમ્પિ કમ્મદ્વારાભેદનઞ્ચ દ્વારસંસન્દનં નામ. ‘‘તિવિધા, ભિક્ખવે, કાયસઞ્ચેતના અકુસલં કાયકમ્મ’’ન્તિઆદિના (કથા॰ ૫૩૯) કમ્મપથપ્પત્તાવ સન્નિટ્ઠાપકચેતના કમ્મન્તિ વુત્તાતિ પુરિમચેતના સબ્બા કાયકમ્મં ન હોતીતિ વુત્તં. આણાપેત્વા…પે॰… અલભન્તસ્સાતિ આણત્તેહિ અમારિતભાવં સન્ધાય વુત્તં, વચીદુચ્ચરિતં નામ હોતિ અકમ્મપથભાવતોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ઇમે સત્તા હઞ્ઞન્તૂ’’તિ પવત્તબ્યાપાદવસેન ચેતનાપક્ખિકા વા ભવન્તિ કાયકમ્મવોહારલાભા. અબ્બોહારિકા વા મનોકમ્મવોહારવિરહા. સસમ્ભારપથવીઆદીસુ આપાદયો એત્થ નિદસ્સનં.
Kammapathaṃ appattānampi taṃtaṃdvāre saṃsandanaṃ avarodhanaṃ dvārantare kammantaruppattiyampi kammadvārābhedanañca dvārasaṃsandanaṃ nāma. ‘‘Tividhā, bhikkhave, kāyasañcetanā akusalaṃ kāyakamma’’ntiādinā (kathā. 539) kammapathappattāva sanniṭṭhāpakacetanā kammanti vuttāti purimacetanā sabbā kāyakammaṃ na hotīti vuttaṃ. Āṇāpetvā…pe… alabhantassāti āṇattehi amāritabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, vacīduccaritaṃ nāma hoti akammapathabhāvatoti adhippāyo. ‘‘Ime sattā haññantū’’ti pavattabyāpādavasena cetanāpakkhikā vā bhavanti kāyakammavohāralābhā. Abbohārikā vā manokammavohāravirahā. Sasambhārapathavīādīsu āpādayo ettha nidassanaṃ.
કુલુમ્બસ્સાતિ ગબ્ભસ્સ, કુલસ્સેવ વા. તિસ્સોપિ સઙ્ગીતિયો આરુળ્હતાય અનનુજાનનતો ‘‘તવ સુત્તસ્સા’’તિ વુત્તં. દસવિધા ઇદ્ધિ પટિસમ્ભિદામગ્ગે ઇદ્ધિકથાય ગહેતબ્બા. ભાવનામયન્તિ અધિટ્ઠાનિદ્ધિં સન્ધાય વદતિ. ઘટભેદો વિય પરૂપઘાતો, ઉદકવિનાસો વિય ઇદ્ધિવિનાસો ચ હોતીતિ ઉપમા સંસન્દતિ. તવ પઞ્હોતિ ભાવનામયાય પરૂપઘાતો હોતીતિ વુત્તો ઞાપેતું ઇચ્છિતો અત્થો. આથબ્બણિદ્ધિ વિજ્જામયિદ્ધિ હોતિ. સત્તમે પદેતિ મણ્ડલાદિતો સત્તમે પદે.
Kulumbassāti gabbhassa, kulasseva vā. Tissopi saṅgītiyo āruḷhatāya ananujānanato ‘‘tava suttassā’’ti vuttaṃ. Dasavidhā iddhi paṭisambhidāmagge iddhikathāya gahetabbā. Bhāvanāmayanti adhiṭṭhāniddhiṃ sandhāya vadati. Ghaṭabhedo viya parūpaghāto, udakavināso viya iddhivināso ca hotīti upamā saṃsandati. Tava pañhoti bhāvanāmayāya parūpaghāto hotīti vutto ñāpetuṃ icchito attho. Āthabbaṇiddhi vijjāmayiddhi hoti. Sattame padeti maṇḍalādito sattame pade.
વચનન્તરેન ગમેતબ્બત્થં નેય્યત્થં, સયમેવ ગમિતબ્બત્થં નીતત્થં. કિરિયતો સમુટ્ઠાતિ, ઉદાહુ અકિરિયતોતિ તેનાધિપ્પેતં સમ્પજાનમુસાવાદં સન્ધાય પુચ્છતિ, ન ઉપોસથક્ખન્ધકે વુત્તં. તત્થ અવુત્તમેવ હિ સો અનરિયવોહારં વુત્તન્તિ ગહેત્વા વોહરતીતિ. વાચાગિરન્તિ વાચાસઙ્ખાતં ગિરં, વાચાનુચ્ચારણં વા.
Vacanantarena gametabbatthaṃ neyyatthaṃ, sayameva gamitabbatthaṃ nītatthaṃ. Kiriyato samuṭṭhāti, udāhu akiriyatoti tenādhippetaṃ sampajānamusāvādaṃ sandhāya pucchati, na uposathakkhandhake vuttaṃ. Tattha avuttameva hi so anariyavohāraṃ vuttanti gahetvā voharatīti. Vācāgiranti vācāsaṅkhātaṃ giraṃ, vācānuccāraṇaṃ vā.
ખન્દસિવાદયો સેટ્ઠાતિ ખન્દાતિ કુમારા. સિવાતિ મહેસ્સરા, મિચ્છાદિટ્ઠિયા નિદસ્સનત્થમિદં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નત્થિકદિટ્ઠાદયો એવ હિ કમ્મપથપ્પત્તા કમ્મન્તિ. ચેતના પનેત્થ અબ્બોહારિકાતિ કાયદ્વારે વચીદ્વારે ચ સમુટ્ઠિતાપિ કાયકમ્મં વચીકમ્મન્તિ ચ વોહારં ન લભતિ અભિજ્ઝાદિપ્પધાનત્તા. ‘‘તિવિધા, ભિક્ખવે, મનોસઞ્ચેતના અકુસલં મનોકમ્મ’’ન્તિ પન વચનતો સભાવેનેવ સા મનોકમ્મં, ન અભિજ્ઝાદિપક્ખિકત્તાતિ ‘‘અભિજ્ઝાદિપક્ખિકાવા’’તિ ન વુત્તં. ઇમસ્મિં પન ઠાને કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા ચિન્તનકાલે ચેતનાપિ ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્માપિ મનોદ્વારે એવ સમુટ્ઠહન્તિ, તસ્મા ચેતનાય અબ્બોહારિકભાવો કથઞ્ચિ નત્થીતિ અધિપ્પાયો.
Khandasivādayo seṭṭhāti khandāti kumārā. Sivāti mahessarā, micchādiṭṭhiyā nidassanatthamidaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Natthikadiṭṭhādayo eva hi kammapathappattā kammanti. Cetanā panettha abbohārikāti kāyadvāre vacīdvāre ca samuṭṭhitāpi kāyakammaṃ vacīkammanti ca vohāraṃ na labhati abhijjhādippadhānattā. ‘‘Tividhā, bhikkhave, manosañcetanā akusalaṃ manokamma’’nti pana vacanato sabhāveneva sā manokammaṃ, na abhijjhādipakkhikattāti ‘‘abhijjhādipakkhikāvā’’ti na vuttaṃ. Imasmiṃ pana ṭhāne kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā cintanakāle cetanāpi cetanāsampayuttadhammāpi manodvāre eva samuṭṭhahanti, tasmā cetanāya abbohārikabhāvo kathañci natthīti adhippāyo.
‘‘તિવિધા , ભિક્ખવે, કાયસઞ્ચેતના કુસલં કાયકમ્મ’’ન્તિઆદિવચનતો (કથા॰ ૫૩૯) પાણાતિપાતાદિપટિપક્ખભૂતા તબ્બિરતિવિસિટ્ઠા ચેતનાવ પાણાતિપાતવિરતિઆદિકા હોન્તીતિ ‘‘ચેતનાપક્ખિકા વા’’તિ વુત્તં, ન ‘‘વિરતિપક્ખિકા’’તિ. રક્ખતીતિ અવિનાસેત્વા કથેતિ. ભિન્દતીતિ વિનાસેત્વા કથેતિ.
‘‘Tividhā , bhikkhave, kāyasañcetanā kusalaṃ kāyakamma’’ntiādivacanato (kathā. 539) pāṇātipātādipaṭipakkhabhūtā tabbirativisiṭṭhā cetanāva pāṇātipātaviratiādikā hontīti ‘‘cetanāpakkhikā vā’’ti vuttaṃ, na ‘‘viratipakkhikā’’ti. Rakkhatīti avināsetvā katheti. Bhindatīti vināsetvā katheti.
કમ્મકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kammakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
ચક્ખુવિઞ્ઞાણદ્વારન્તિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ દ્વારં. ચક્ખુ ચ તં વિઞ્ઞાણદ્વારઞ્ચાતિ વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણદ્વારં. ચક્ખુ વિઞ્ઞાણદ્વારન્તિ વા અસમાસનિદ્દેસો. તં પન ચક્ખુમેવ. એસ નયો સેસેસુપિ. ‘‘ચક્ખુના સંવરો સાધૂ’’તિઆદિકાય (ધ॰ પ॰ ૩૬૦) ગાથાય પસાદકાયચોપનકાયસંવરે એકજ્ઝં કત્વા કાયેન સંવરો વુત્તો, તં ઇધ ભિન્દિત્વા અટ્ઠ સંવરા, તપ્પટિપક્ખભાવેન અસંવરા અટ્ઠ કથિતા. સીલસંવરાદયોપિ પઞ્ચેવ સંવરા સબ્બદ્વારેસુ ઉપ્પજ્જમાનાપિ, તપ્પટિપક્ખભાવેન દુસ્સીલ્યાદીનિ અસંવરાતિ વુત્તાનિ. તત્થ દુસ્સીલ્યં પાણાતિપાતાદિચેતના. મુટ્ઠસ્સચ્ચં સતિપટિપક્ખા અકુસલા ધમ્મા. પમાદન્તિ કેચિ. સીતાદીસુ પટિઘો અક્ખન્તિ. થિનમિદ્ધં કોસજ્જં.
Cakkhuviññāṇadvāranti cakkhuviññāṇassa dvāraṃ. Cakkhu ca taṃ viññāṇadvārañcāti vā cakkhuviññāṇadvāraṃ. Cakkhu viññāṇadvāranti vā asamāsaniddeso. Taṃ pana cakkhumeva. Esa nayo sesesupi. ‘‘Cakkhunā saṃvaro sādhū’’tiādikāya (dha. pa. 360) gāthāya pasādakāyacopanakāyasaṃvare ekajjhaṃ katvā kāyena saṃvaro vutto, taṃ idha bhinditvā aṭṭha saṃvarā, tappaṭipakkhabhāvena asaṃvarā aṭṭha kathitā. Sīlasaṃvarādayopi pañceva saṃvarā sabbadvāresu uppajjamānāpi, tappaṭipakkhabhāvena dussīlyādīni asaṃvarāti vuttāni. Tattha dussīlyaṃ pāṇātipātādicetanā. Muṭṭhassaccaṃ satipaṭipakkhā akusalā dhammā. Pamādanti keci. Sītādīsu paṭigho akkhanti. Thinamiddhaṃ kosajjaṃ.
વિના વચીદ્વારેન સુદ્ધં કાયદ્વારસઙ્ખાતન્તિ ઇદં વચીદ્વારસલ્લક્ખિતસ્સ મુસાવાદાદિનોપિ કાયદ્વારે પવત્તિસબ્ભાવા અસુદ્ધતા અત્થીતિ તંનિવારણત્થં વુત્તં. ન હિ તં કાયકમ્મં હોતિ. સુદ્ધવચીદ્વારોપલક્ખિતં પન વચીકમ્મમેવ હોતીતિ. એત્થ અસંવરોતિ એતેન સુદ્ધકાયદ્વારેન ઉપલક્ખિતો અસંવરો દ્વારન્તરે ઉપ્પજ્જમાનોપિ વુત્તો. દ્વારન્તરાનુપલક્ખિતં સબ્બં તંદ્વારિકાકુસલઞ્ચેતિ વેદિતબ્બં. એવઞ્ચ કત્વા કમ્મપથસંસન્દને ‘‘ચોપનકાયઅસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પજ્જમાનો અસંવરો અકુસલં કાયકમ્મમેવ હોતી’’તિઆદિ ‘‘અકુસલં કાયકમ્મં ચોપનકાયઅસંવરદ્વારવસેન વચીઅસંવરવસેન ચ ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિના સહ અવિરુદ્ધં હોતિ. અસંવરો હિ દ્વારન્તરે ઉપ્પજ્જમાનોપિ સદ્વારે એવાતિ વુચ્ચતિ, સદ્વારવસેન ઉપ્પન્નોતિ ચ, કમ્મં અઞ્ઞદ્વારે અઞ્ઞદ્વારવસેન ચાતિ એવં અવિરુદ્ધં.
Vinā vacīdvārena suddhaṃ kāyadvārasaṅkhātanti idaṃ vacīdvārasallakkhitassa musāvādādinopi kāyadvāre pavattisabbhāvā asuddhatā atthīti taṃnivāraṇatthaṃ vuttaṃ. Na hi taṃ kāyakammaṃ hoti. Suddhavacīdvāropalakkhitaṃ pana vacīkammameva hotīti. Ettha asaṃvaroti etena suddhakāyadvārena upalakkhito asaṃvaro dvārantare uppajjamānopi vutto. Dvārantarānupalakkhitaṃ sabbaṃ taṃdvārikākusalañceti veditabbaṃ. Evañca katvā kammapathasaṃsandane ‘‘copanakāyaasaṃvaradvāravasena uppajjamāno asaṃvaro akusalaṃ kāyakammameva hotī’’tiādi ‘‘akusalaṃ kāyakammaṃ copanakāyaasaṃvaradvāravasena vacīasaṃvaravasena ca uppajjatī’’tiādinā saha aviruddhaṃ hoti. Asaṃvaro hi dvārantare uppajjamānopi sadvāre evāti vuccati, sadvāravasena uppannoti ca, kammaṃ aññadvāre aññadvāravasena cāti evaṃ aviruddhaṃ.
અથ વા એત્થાતિ સુદ્ધં અસુદ્ધન્તિ એતં અવિચારેત્વા એતસ્મિં ચોપનેતિ વુત્તં હોતિ. એવં સતિ દ્વારન્તરોપલક્ખિતં કમ્મપથભાવપ્પત્તતાય વચીમનોકમ્મં ચોપનકાયઅસંવરદ્વારે ઉપ્પન્નં, સેસં સબ્બં તંદ્વારુપ્પન્નાકુસલં વિય ‘‘ચોપનકાયઅસંવરો’’તિ વુચ્ચતિ. કમ્મપથભાવપ્પત્તિયા દ્વારન્તરુપ્પન્નં કાયકમ્મઞ્ચ તથા ન વુચ્ચતીતિ કમ્મપથસંસન્દનવિરોધો સિયા, તદવિરોધં તત્થેવ વક્ખામ. સીલસંવરાદયો પઞ્ચ નિક્ખેપકણ્ડે આવિ ભવિસ્સન્તિ. તત્થ ઞાણસંવરે પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસ્સ, વીરિયસંવરે ચ આજીવપારિસુદ્ધિયા અન્તોગધતા દટ્ઠબ્બા.
Atha vā etthāti suddhaṃ asuddhanti etaṃ avicāretvā etasmiṃ copaneti vuttaṃ hoti. Evaṃ sati dvārantaropalakkhitaṃ kammapathabhāvappattatāya vacīmanokammaṃ copanakāyaasaṃvaradvāre uppannaṃ, sesaṃ sabbaṃ taṃdvāruppannākusalaṃ viya ‘‘copanakāyaasaṃvaro’’ti vuccati. Kammapathabhāvappattiyā dvārantaruppannaṃ kāyakammañca tathā na vuccatīti kammapathasaṃsandanavirodho siyā, tadavirodhaṃ tattheva vakkhāma. Sīlasaṃvarādayo pañca nikkhepakaṇḍe āvi bhavissanti. Tattha ñāṇasaṃvare paccayasannissitasīlassa, vīriyasaṃvare ca ājīvapārisuddhiyā antogadhatā daṭṭhabbā.
Related texts:
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / કમ્મકથાવણ્ણના • Kammakathāvaṇṇanā