| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
१७. केसकारीविमानवण्णना
17. Kesakārīvimānavaṇṇanā
इदं विमानं रुचिरं पभस्सरन्ति केसकारीविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा बाराणसियं विहरति इसिपतने मिगदाये। तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय बाराणसिं पिण्डाय पविसिंसु। ते अञ्ञतरस्स ब्राह्मणस्स गेहद्वारसमीपेन गच्छन्ति। तस्मिञ्च गेहे ब्राह्मणस्स धीता केसकारी नाम गेहद्वारसमीपे मातु सीसतो ऊका गण्हन्ती ते भिक्खू गच्छन्ते दिस्वा मातरं आह ‘‘अम्म, इमे पब्बजिता पठमेन योब्बनेन समन्नागता अभिरूपा दस्सनीया पासादिका सुखुमाला केनचि पारिजुञ्ञेन अनभिभूता मञ्ञे, कस्मा नु खो इमे इमस्मिंयेव वये पब्बजन्ती’’ति ? तं माता आह ‘‘अत्थि, अम्म, सक्यपुत्तो सक्यकुला पब्बजितो बुद्धो लोके उप्पन्नो, सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं, परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति, तस्स इमे धम्मं सुत्वा पब्बजन्ती’’ति।
Idaṃ vimānaṃ ruciraṃ pabhassaranti kesakārīvimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā bārāṇasiyaṃ viharati isipatane migadāye. Tena kho pana samayena sambahulā bhikkhū pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya bārāṇasiṃ piṇḍāya pavisiṃsu. Te aññatarassa brāhmaṇassa gehadvārasamīpena gacchanti. Tasmiñca gehe brāhmaṇassa dhītā kesakārī nāma gehadvārasamīpe mātu sīsato ūkā gaṇhantī te bhikkhū gacchante disvā mātaraṃ āha ‘‘amma, ime pabbajitā paṭhamena yobbanena samannāgatā abhirūpā dassanīyā pāsādikā sukhumālā kenaci pārijuññena anabhibhūtā maññe, kasmā nu kho ime imasmiṃyeva vaye pabbajantī’’ti ? Taṃ mātā āha ‘‘atthi, amma, sakyaputto sakyakulā pabbajito buddho loke uppanno, so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ, parisuddhaṃ brahmacariyaṃ pakāseti, tassa ime dhammaṃ sutvā pabbajantī’’ti.
तेन च समयेन आगतफलो विञ्ञातसासनो अञ्ञतरो उपासको ताय वीथिया गच्छन्तो तं कथं सुत्वा तासं सन्तिकं उपसङ्कमि। अथ नं ब्राह्मणी आह ‘‘एतरहि खो उपासक बहू कुलपुत्ता महन्तं भोगक्खन्धं महन्तं ञातिपरिवट्टं पहाय सक्यसमये पब्बजन्ति, ते किं नु खो अत्थवसं सम्पस्सन्ता पब्बजन्ती’’ति? तं सुत्वा उपासको ‘‘कामेसु आदीनवं, नेक्खम्मे च आनिसंसं सम्पस्सन्ता’’ति वत्वा अत्तनो ञाणबलानुरूपं तमत्थं वित्थारतो कथेसि, तिण्णञ्च रतनानं गुणे पकासेसि, पञ्चन्नं सीलानं दिट्ठधम्मिकं सम्परायिकञ्च गुणानिसंसं पवेदेसि। अथ ब्राह्मणधीता तं ‘‘किं अम्हेहिपि सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठाय तया वुत्ते गुणानिसंसे अधिगन्तुं सक्का’’ति पुच्छि। सो ‘‘सब्बसाधारणा इमे धम्मा भगवता भासिता, कस्मा न सक्का’’ति वत्वा तस्सा सरणानि च सीलानि च अदासि। सा गहितसरणा समादिन्नसीला च हुत्वा पुन आह ‘‘किं इतो उत्तरि अञ्ञम्पि करणीयं अत्थी’’ति। सो तस्सा विञ्ञुभावं सल्लक्खेन्तो ‘‘उपनिस्सयसम्पन्ना भविस्सती’’ति ञत्वा सरीरसभावं विभावेन्तो द्वत्तिंसाकारकम्मट्ठानं कथेत्वा काये विरागं उप्पादेत्वा उपरि अनिच्चतादिपटिसंयुत्ताय धम्मिया कथाय संवेजेत्वा विपस्सनामग्गं आचिक्खित्वा गतो। सा तेन वुत्तनयं सब्बं मनसि कत्वा पटिकूलमनसिकारे समाहितचित्ता विपस्सनं पट्ठपेत्वा उपनिस्सयसम्पत्तिया न चिरस्सेव सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। अथापरेन समयेन कालं कत्वा सक्कस्स देवरञ्ञो परिचारिका हुत्वा निब्बत्ति, सतसहस्सञ्चस्सा अच्छरापरिवारो अहोसि। तं सक्को देवराजा दिस्वा अच्छरियब्भुतचित्तजातो पमुदितहदयो –
Tena ca samayena āgataphalo viññātasāsano aññataro upāsako tāya vīthiyā gacchanto taṃ kathaṃ sutvā tāsaṃ santikaṃ upasaṅkami. Atha naṃ brāhmaṇī āha ‘‘etarahi kho upāsaka bahū kulaputtā mahantaṃ bhogakkhandhaṃ mahantaṃ ñātiparivaṭṭaṃ pahāya sakyasamaye pabbajanti, te kiṃ nu kho atthavasaṃ sampassantā pabbajantī’’ti? Taṃ sutvā upāsako ‘‘kāmesu ādīnavaṃ, nekkhamme ca ānisaṃsaṃ sampassantā’’ti vatvā attano ñāṇabalānurūpaṃ tamatthaṃ vitthārato kathesi, tiṇṇañca ratanānaṃ guṇe pakāsesi, pañcannaṃ sīlānaṃ diṭṭhadhammikaṃ samparāyikañca guṇānisaṃsaṃ pavedesi. Atha brāhmaṇadhītā taṃ ‘‘kiṃ amhehipi saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāya tayā vutte guṇānisaṃse adhigantuṃ sakkā’’ti pucchi. So ‘‘sabbasādhāraṇā ime dhammā bhagavatā bhāsitā, kasmā na sakkā’’ti vatvā tassā saraṇāni ca sīlāni ca adāsi. Sā gahitasaraṇā samādinnasīlā ca hutvā puna āha ‘‘kiṃ ito uttari aññampi karaṇīyaṃ atthī’’ti. So tassā viññubhāvaṃ sallakkhento ‘‘upanissayasampannā bhavissatī’’ti ñatvā sarīrasabhāvaṃ vibhāvento dvattiṃsākārakammaṭṭhānaṃ kathetvā kāye virāgaṃ uppādetvā upari aniccatādipaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya saṃvejetvā vipassanāmaggaṃ ācikkhitvā gato. Sā tena vuttanayaṃ sabbaṃ manasi katvā paṭikūlamanasikāre samāhitacittā vipassanaṃ paṭṭhapetvā upanissayasampattiyā na cirasseva sotāpattiphale patiṭṭhahi. Athāparena samayena kālaṃ katvā sakkassa devarañño paricārikā hutvā nibbatti, satasahassañcassā accharāparivāro ahosi. Taṃ sakko devarājā disvā acchariyabbhutacittajāto pamuditahadayo –
१५०.
150.
‘‘इदं विमानं रुचिरं पभस्सरं, वेळुरियथम्भं सततं सुनिम्मितं।
‘‘Idaṃ vimānaṃ ruciraṃ pabhassaraṃ, veḷuriyathambhaṃ satataṃ sunimmitaṃ;
सुवण्णरुक्खेहि समन्तमोत्थतं, ठानं ममं कम्मविपाकसम्भवं॥
Suvaṇṇarukkhehi samantamotthataṃ, ṭhānaṃ mamaṃ kammavipākasambhavaṃ.
१५१.
151.
‘‘तत्रूपपन्ना पुरिमच्छरा इमा, सतं सहस्सानि सकेन कम्मुना।
‘‘Tatrūpapannā purimaccharā imā, sataṃ sahassāni sakena kammunā;
तुवंसि अज्झुपगता यसस्सिनी, ओभासयं तिट्ठसि पुब्बदेवता॥
Tuvaṃsi ajjhupagatā yasassinī, obhāsayaṃ tiṭṭhasi pubbadevatā.
१५२.
152.
‘‘ससी अधिग्गय्ह यथा विरोचति, नक्खत्तराजारिव तारकागणं।
‘‘Sasī adhiggayha yathā virocati, nakkhattarājāriva tārakāgaṇaṃ;
तथेव त्वं अच्छरासङ्गणं इमं, दद्दल्लमाना यससा विरोचसि॥
Tatheva tvaṃ accharāsaṅgaṇaṃ imaṃ, daddallamānā yasasā virocasi.
१५३.
153.
‘‘कुतो नु आगम्म अनोमदस्सने, उपपन्ना त्वं भवनं ममं इदं।
‘‘Kuto nu āgamma anomadassane, upapannā tvaṃ bhavanaṃ mamaṃ idaṃ;
ब्रह्मंव देवा तिदसा सहिन्दका, सब्बे न तप्पामसे दस्सनेन त’’न्ति॥ –
Brahmaṃva devā tidasā sahindakā, sabbe na tappāmase dassanena ta’’nti. –
चतूहि गाथाहि ताय कतकम्मं पुच्छि।
Catūhi gāthāhi tāya katakammaṃ pucchi.
१५०. तत्थ इदं विमानन्ति यस्मिं विमाने सा देवता उप्पन्ना, तं अत्तनो विमानं सन्धायाह। सततन्ति सब्बकालं रुचिरं पभस्सरन्ति योजना। सततन्ति वा सम्माततं, अतिविय वित्थिण्णन्ति अत्थो। समन्तमोत्थतन्ति समन्ततो अवत्थतं छादितं। ठानन्ति विमानमेव सन्धाय वदति। तञ्हि तिट्ठन्ति एत्थ कतपुञ्ञाति ठानन्ति वुच्चति। कम्मविपाकसम्भवन्ति कम्मविपाकभावेन सम्भूतं, कम्मविपाकेन वा सह सम्भूतं। ममन्ति इदं मम ठानं मम कम्मविपाकसम्भवन्ति द्वीहिपि पदेहि योजेतब्बं।
150. Tattha idaṃ vimānanti yasmiṃ vimāne sā devatā uppannā, taṃ attano vimānaṃ sandhāyāha. Satatanti sabbakālaṃ ruciraṃ pabhassaranti yojanā. Satatanti vā sammātataṃ, ativiya vitthiṇṇanti attho. Samantamotthatanti samantato avatthataṃ chāditaṃ. Ṭhānanti vimānameva sandhāya vadati. Tañhi tiṭṭhanti ettha katapuññāti ṭhānanti vuccati. Kammavipākasambhavanti kammavipākabhāvena sambhūtaṃ, kammavipākena vā saha sambhūtaṃ. Mamanti idaṃ mama ṭhānaṃ mama kammavipākasambhavanti dvīhipi padehi yojetabbaṃ.
१५१. तत्रूपपन्नाति गाथाय अयं सङ्खेपत्थो – तत्र तस्मिं यथावुत्ते विमाने उपपन्नाति निब्बत्ता पगेव उप्पन्नत्ता पुब्बदेवता इमा पुरिमा अच्छरायो परिमाणतो सतं सहस्सानि। तुवंसीति त्वं असि सकेन कम्मुना अज्झुपगता उपपन्ना। यसस्सिनीति परिवारसम्पन्ना, तेनेव सकेन कम्मुना कम्मानुभावेन ओभासयन्ती विरोचमाना तिट्ठसीति।
151.Tatrūpapannāti gāthāya ayaṃ saṅkhepattho – tatra tasmiṃ yathāvutte vimāne upapannāti nibbattā pageva uppannattā pubbadevatā imā purimā accharāyo parimāṇato sataṃ sahassāni. Tuvaṃsīti tvaṃ asi sakena kammunā ajjhupagatā upapannā. Yasassinīti parivārasampannā, teneva sakena kammunā kammānubhāvena obhāsayantī virocamānā tiṭṭhasīti.
१५२. इदानि तमेव ओभासनं उपमाय विभावेन्तो ‘‘ससी’’ति गाथमाह। तस्सत्थो – यथा ससलञ्छनयोगेन ‘‘ससी’’ति, नक्खत्तेहि अधिकगुणताय ‘‘नक्खत्तराजा’’ति च लद्धनामो चन्दो सब्बं तारकागणं अधिग्गय्ह अभिभवित्वा विरोचति विराजति, तथेव त्वं इमं अच्छरानं देवकञ्ञानं गणं समूहं अत्तनो यससा दद्दल्लमाना अतिविय विज्जोतमाना विरोचसीति। एत्थ च ‘‘इमा’’ति ‘‘इम’’न्ति च निपातमत्तं। केचि पन ‘‘नक्खत्तराजारिव तारागणं तथेव त्व’’न्ति पठन्ति।
152. Idāni tameva obhāsanaṃ upamāya vibhāvento ‘‘sasī’’ti gāthamāha. Tassattho – yathā sasalañchanayogena ‘‘sasī’’ti, nakkhattehi adhikaguṇatāya ‘‘nakkhattarājā’’ti ca laddhanāmo cando sabbaṃ tārakāgaṇaṃ adhiggayha abhibhavitvā virocati virājati, tatheva tvaṃ imaṃ accharānaṃ devakaññānaṃ gaṇaṃ samūhaṃ attano yasasā daddallamānā ativiya vijjotamānā virocasīti. Ettha ca ‘‘imā’’ti ‘‘ima’’nti ca nipātamattaṃ. Keci pana ‘‘nakkhattarājāriva tārāgaṇaṃ tatheva tva’’nti paṭhanti.
१५३. इदानि तस्सा देवताय पुरिमभवं तत्थ कतपुञ्ञञ्च पुच्छन्तो ‘‘कुतो नु आगम्मा’’ति गाथमाह। तत्थ कुतो नु आगम्माति कुतो नु भवतो कुतो नु पुञ्ञकम्मतो कारणभूततो इदं मम भवनं आगम्म भद्दे अनोमदस्सने सब्बङ्गसोभने त्वं उपपन्ना उप्पत्तिगहणवसेन उपगता। ‘‘अनोमदस्सने’’ति वुत्तमेवत्थं उपमाय पकासेन्तो ‘‘ब्रह्मंव देवा तिदसा सहिन्दका, सब्बे न तप्पामसे दस्सनेन त’’न्ति आह। तत्थ यथा ब्रह्मानं सहम्पतिं सनङ्कुमारं वा उपगतं सह इन्देनाति सहिन्दका तावतिंसा देवा पस्सन्ता दस्सनेन न तप्पन्ति, एवं तव दस्सनेन मयं सब्बे देवा न तप्पामसेति अत्थो।
153. Idāni tassā devatāya purimabhavaṃ tattha katapuññañca pucchanto ‘‘kuto nu āgammā’’ti gāthamāha. Tattha kuto nu āgammāti kuto nu bhavato kuto nu puññakammato kāraṇabhūtato idaṃ mama bhavanaṃ āgamma bhadde anomadassane sabbaṅgasobhane tvaṃ upapannā uppattigahaṇavasena upagatā. ‘‘Anomadassane’’ti vuttamevatthaṃ upamāya pakāsento ‘‘brahmaṃva devā tidasā sahindakā, sabbe na tappāmase dassanena ta’’nti āha. Tattha yathā brahmānaṃ sahampatiṃ sanaṅkumāraṃ vā upagataṃ saha indenāti sahindakā tāvatiṃsā devā passantā dassanena na tappanti, evaṃ tava dassanena mayaṃ sabbe devā na tappāmaseti attho.
एवं पन सक्केन देवानमिन्देन पुच्छिता सा देवता तमत्थं पकासेन्ती –
Evaṃ pana sakkena devānamindena pucchitā sā devatā tamatthaṃ pakāsentī –
१५४.
154.
‘‘यमेतं सक्क अनुपुच्छसे ममं, कुतो चुता त्वं इध आगताति।
‘‘Yametaṃ sakka anupucchase mamaṃ, kuto cutā tvaṃ idha āgatāti;
बाराणसी नाम पुरत्थि कासिनं, तत्थ अहोसिं पुरे केसकारिका॥
Bārāṇasī nāma puratthi kāsinaṃ, tattha ahosiṃ pure kesakārikā.
१५५.
155.
‘‘बुद्धे च धम्मे च पसन्नमानसा, सङ्घे च एकन्तगता असंसया।
‘‘Buddhe ca dhamme ca pasannamānasā, saṅghe ca ekantagatā asaṃsayā;
अखण्डसिक्खापदा आगतप्फला, सम्बोधिधम्मे नियता अनामया’’ति॥ –
Akhaṇḍasikkhāpadā āgatapphalā, sambodhidhamme niyatā anāmayā’’ti. –
गाथद्वयमाह।
Gāthadvayamāha.
१५४-५. तत्थ यमेतन्ति यं एतं पञ्हन्ति अत्थो। अनुपुच्छसेति अनुकूलभावेन पुच्छसि। ममन्ति मं। पुरत्थीति पुरं अत्थि। कासिनन्ति कासिरट्ठस्स। केसकारिकाति पुरिमत्तभावे अत्तनो नामं वदति। बुद्धे च धम्मे चातिआदिना अत्तनो पुञ्ञं विभावेति।
154-5. Tattha yametanti yaṃ etaṃ pañhanti attho. Anupucchaseti anukūlabhāvena pucchasi. Mamanti maṃ. Puratthīti puraṃ atthi. Kāsinanti kāsiraṭṭhassa. Kesakārikāti purimattabhāve attano nāmaṃ vadati. Buddheca dhamme cātiādinā attano puññaṃ vibhāveti.
पुन सक्को तस्सा तं पुञ्ञसम्पत्तिञ्च दिब्बसम्पत्तिञ्च अनुमोदमानो –
Puna sakko tassā taṃ puññasampattiñca dibbasampattiñca anumodamāno –
१५६.
156.
‘‘तन्त्याभिनन्दामसे स्वागतञ्च ते,
‘‘Tantyābhinandāmase svāgatañca te,
धम्मेन च त्वं यससा विरोचसि।
Dhammena ca tvaṃ yasasā virocasi;
बुद्धे च धम्मे च पसन्नमानसे,
Buddhe ca dhamme ca pasannamānase,
सङ्घे च एकन्तगते असंसये।
Saṅghe ca ekantagate asaṃsaye;
अखण्डसिक्खापदे आगतप्फले,
Akhaṇḍasikkhāpade āgatapphale,
सम्बोधिधम्मे नियते अनामये’’ति॥ – आह।
Sambodhidhamme niyate anāmaye’’ti. – āha;
१५६. तत्थ तन्त्याभिनन्दामसेति तं ते दुविधम्पि सम्पत्तिं अभिनन्दाम अनुमोदाम। स्वागतञ्च तेति तुय्हञ्च इधागमनं स्वागतं, अम्हाकं पीतिसोमनस्ससंवद्धनमेव। सेसं वुत्तनयमेवाति।
156. Tattha tantyābhinandāmaseti taṃ te duvidhampi sampattiṃ abhinandāma anumodāma. Svāgatañcateti tuyhañca idhāgamanaṃ svāgataṃ, amhākaṃ pītisomanassasaṃvaddhanameva. Sesaṃ vuttanayamevāti.
तं पन पवत्तिं सक्को देवराजा आयस्मतो महामोग्गल्लानत्थेरस्स कथेसि, थेरो भगवतो निवेदेसि। भगवा तमत्थं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेसि। सा देसना सदेवकस्स लोकस्स सात्थिका जाताति।
Taṃ pana pavattiṃ sakko devarājā āyasmato mahāmoggallānattherassa kathesi, thero bhagavato nivedesi. Bhagavā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi. Sā desanā sadevakassa lokassa sātthikā jātāti.
केसकारीविमानवण्णना निट्ठिता।
Kesakārīvimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
इति परमत्थदीपनिया खुद्दक-अट्ठकथाय विमानवत्थुस्मिं
Iti paramatthadīpaniyā khuddaka-aṭṭhakathāya vimānavatthusmiṃ
सत्तरसवत्थुपटिमण्डितस्स पठमस्स पीठवग्गस्स
Sattarasavatthupaṭimaṇḍitassa paṭhamassa pīṭhavaggassa
अत्थवण्णना निट्ठिता।
Atthavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / १७. केसकारीविमानवत्थु • 17. Kesakārīvimānavatthu
