Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વિમાનવત્થુ-અટ્ઠકથા • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
૧૭. કેસકારીવિમાનવણ્ણના
17. Kesakārīvimānavaṇṇanā
ઇદં વિમાનં રુચિરં પભસ્સરન્તિ કેસકારીવિમાનં. તસ્સ કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા બારાણસિયં વિહરતિ ઇસિપતને મિગદાયે. તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય બારાણસિં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. તે અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહદ્વારસમીપેન ગચ્છન્તિ. તસ્મિઞ્ચ ગેહે બ્રાહ્મણસ્સ ધીતા કેસકારી નામ ગેહદ્વારસમીપે માતુ સીસતો ઊકા ગણ્હન્તી તે ભિક્ખૂ ગચ્છન્તે દિસ્વા માતરં આહ ‘‘અમ્મ, ઇમે પબ્બજિતા પઠમેન યોબ્બનેન સમન્નાગતા અભિરૂપા દસ્સનીયા પાસાદિકા સુખુમાલા કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનભિભૂતા મઞ્ઞે, કસ્મા નુ ખો ઇમે ઇમસ્મિંયેવ વયે પબ્બજન્તી’’તિ ? તં માતા આહ ‘‘અત્થિ, અમ્મ, સક્યપુત્તો સક્યકુલા પબ્બજિતો બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો, સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણં સાત્થં સબ્યઞ્જનં કેવલપરિપુણ્ણં, પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતિ, તસ્સ ઇમે ધમ્મં સુત્વા પબ્બજન્તી’’તિ.
Idaṃ vimānaṃ ruciraṃ pabhassaranti kesakārīvimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā bārāṇasiyaṃ viharati isipatane migadāye. Tena kho pana samayena sambahulā bhikkhū pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya bārāṇasiṃ piṇḍāya pavisiṃsu. Te aññatarassa brāhmaṇassa gehadvārasamīpena gacchanti. Tasmiñca gehe brāhmaṇassa dhītā kesakārī nāma gehadvārasamīpe mātu sīsato ūkā gaṇhantī te bhikkhū gacchante disvā mātaraṃ āha ‘‘amma, ime pabbajitā paṭhamena yobbanena samannāgatā abhirūpā dassanīyā pāsādikā sukhumālā kenaci pārijuññena anabhibhūtā maññe, kasmā nu kho ime imasmiṃyeva vaye pabbajantī’’ti ? Taṃ mātā āha ‘‘atthi, amma, sakyaputto sakyakulā pabbajito buddho loke uppanno, so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ, parisuddhaṃ brahmacariyaṃ pakāseti, tassa ime dhammaṃ sutvā pabbajantī’’ti.
તેન ચ સમયેન આગતફલો વિઞ્ઞાતસાસનો અઞ્ઞતરો ઉપાસકો તાય વીથિયા ગચ્છન્તો તં કથં સુત્વા તાસં સન્તિકં ઉપસઙ્કમિ. અથ નં બ્રાહ્મણી આહ ‘‘એતરહિ ખો ઉપાસક બહૂ કુલપુત્તા મહન્તં ભોગક્ખન્ધં મહન્તં ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય સક્યસમયે પબ્બજન્તિ, તે કિં નુ ખો અત્થવસં સમ્પસ્સન્તા પબ્બજન્તી’’તિ? તં સુત્વા ઉપાસકો ‘‘કામેસુ આદીનવં, નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં સમ્પસ્સન્તા’’તિ વત્વા અત્તનો ઞાણબલાનુરૂપં તમત્થં વિત્થારતો કથેસિ, તિણ્ણઞ્ચ રતનાનં ગુણે પકાસેસિ, પઞ્ચન્નં સીલાનં દિટ્ઠધમ્મિકં સમ્પરાયિકઞ્ચ ગુણાનિસંસં પવેદેસિ. અથ બ્રાહ્મણધીતા તં ‘‘કિં અમ્હેહિપિ સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાય તયા વુત્તે ગુણાનિસંસે અધિગન્તું સક્કા’’તિ પુચ્છિ. સો ‘‘સબ્બસાધારણા ઇમે ધમ્મા ભગવતા ભાસિતા, કસ્મા ન સક્કા’’તિ વત્વા તસ્સા સરણાનિ ચ સીલાનિ ચ અદાસિ. સા ગહિતસરણા સમાદિન્નસીલા ચ હુત્વા પુન આહ ‘‘કિં ઇતો ઉત્તરિ અઞ્ઞમ્પિ કરણીયં અત્થી’’તિ. સો તસ્સા વિઞ્ઞુભાવં સલ્લક્ખેન્તો ‘‘ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા સરીરસભાવં વિભાવેન્તો દ્વત્તિંસાકારકમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા કાયે વિરાગં ઉપ્પાદેત્વા ઉપરિ અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય સંવેજેત્વા વિપસ્સનામગ્ગં આચિક્ખિત્વા ગતો. સા તેન વુત્તનયં સબ્બં મનસિ કત્વા પટિકૂલમનસિકારે સમાહિતચિત્તા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા ન ચિરસ્સેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. અથાપરેન સમયેન કાલં કત્વા સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો પરિચારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ, સતસહસ્સઞ્ચસ્સા અચ્છરાપરિવારો અહોસિ. તં સક્કો દેવરાજા દિસ્વા અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતો પમુદિતહદયો –
Tena ca samayena āgataphalo viññātasāsano aññataro upāsako tāya vīthiyā gacchanto taṃ kathaṃ sutvā tāsaṃ santikaṃ upasaṅkami. Atha naṃ brāhmaṇī āha ‘‘etarahi kho upāsaka bahū kulaputtā mahantaṃ bhogakkhandhaṃ mahantaṃ ñātiparivaṭṭaṃ pahāya sakyasamaye pabbajanti, te kiṃ nu kho atthavasaṃ sampassantā pabbajantī’’ti? Taṃ sutvā upāsako ‘‘kāmesu ādīnavaṃ, nekkhamme ca ānisaṃsaṃ sampassantā’’ti vatvā attano ñāṇabalānurūpaṃ tamatthaṃ vitthārato kathesi, tiṇṇañca ratanānaṃ guṇe pakāsesi, pañcannaṃ sīlānaṃ diṭṭhadhammikaṃ samparāyikañca guṇānisaṃsaṃ pavedesi. Atha brāhmaṇadhītā taṃ ‘‘kiṃ amhehipi saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāya tayā vutte guṇānisaṃse adhigantuṃ sakkā’’ti pucchi. So ‘‘sabbasādhāraṇā ime dhammā bhagavatā bhāsitā, kasmā na sakkā’’ti vatvā tassā saraṇāni ca sīlāni ca adāsi. Sā gahitasaraṇā samādinnasīlā ca hutvā puna āha ‘‘kiṃ ito uttari aññampi karaṇīyaṃ atthī’’ti. So tassā viññubhāvaṃ sallakkhento ‘‘upanissayasampannā bhavissatī’’ti ñatvā sarīrasabhāvaṃ vibhāvento dvattiṃsākārakammaṭṭhānaṃ kathetvā kāye virāgaṃ uppādetvā upari aniccatādipaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya saṃvejetvā vipassanāmaggaṃ ācikkhitvā gato. Sā tena vuttanayaṃ sabbaṃ manasi katvā paṭikūlamanasikāre samāhitacittā vipassanaṃ paṭṭhapetvā upanissayasampattiyā na cirasseva sotāpattiphale patiṭṭhahi. Athāparena samayena kālaṃ katvā sakkassa devarañño paricārikā hutvā nibbatti, satasahassañcassā accharāparivāro ahosi. Taṃ sakko devarājā disvā acchariyabbhutacittajāto pamuditahadayo –
૧૫૦.
150.
‘‘ઇદં વિમાનં રુચિરં પભસ્સરં, વેળુરિયથમ્ભં સતતં સુનિમ્મિતં;
‘‘Idaṃ vimānaṃ ruciraṃ pabhassaraṃ, veḷuriyathambhaṃ satataṃ sunimmitaṃ;
સુવણ્ણરુક્ખેહિ સમન્તમોત્થતં, ઠાનં મમં કમ્મવિપાકસમ્ભવં.
Suvaṇṇarukkhehi samantamotthataṃ, ṭhānaṃ mamaṃ kammavipākasambhavaṃ.
૧૫૧.
151.
‘‘તત્રૂપપન્ના પુરિમચ્છરા ઇમા, સતં સહસ્સાનિ સકેન કમ્મુના;
‘‘Tatrūpapannā purimaccharā imā, sataṃ sahassāni sakena kammunā;
તુવંસિ અજ્ઝુપગતા યસસ્સિની, ઓભાસયં તિટ્ઠસિ પુબ્બદેવતા.
Tuvaṃsi ajjhupagatā yasassinī, obhāsayaṃ tiṭṭhasi pubbadevatā.
૧૫૨.
152.
‘‘સસી અધિગ્ગય્હ યથા વિરોચતિ, નક્ખત્તરાજારિવ તારકાગણં;
‘‘Sasī adhiggayha yathā virocati, nakkhattarājāriva tārakāgaṇaṃ;
તથેવ ત્વં અચ્છરાસઙ્ગણં ઇમં, દદ્દલ્લમાના યસસા વિરોચસિ.
Tatheva tvaṃ accharāsaṅgaṇaṃ imaṃ, daddallamānā yasasā virocasi.
૧૫૩.
153.
‘‘કુતો નુ આગમ્મ અનોમદસ્સને, ઉપપન્ના ત્વં ભવનં મમં ઇદં;
‘‘Kuto nu āgamma anomadassane, upapannā tvaṃ bhavanaṃ mamaṃ idaṃ;
બ્રહ્મંવ દેવા તિદસા સહિન્દકા, સબ્બે ન તપ્પામસે દસ્સનેન ત’’ન્તિ. –
Brahmaṃva devā tidasā sahindakā, sabbe na tappāmase dassanena ta’’nti. –
ચતૂહિ ગાથાહિ તાય કતકમ્મં પુચ્છિ.
Catūhi gāthāhi tāya katakammaṃ pucchi.
૧૫૦. તત્થ ઇદં વિમાનન્તિ યસ્મિં વિમાને સા દેવતા ઉપ્પન્ના, તં અત્તનો વિમાનં સન્ધાયાહ. સતતન્તિ સબ્બકાલં રુચિરં પભસ્સરન્તિ યોજના. સતતન્તિ વા સમ્માતતં, અતિવિય વિત્થિણ્ણન્તિ અત્થો. સમન્તમોત્થતન્તિ સમન્તતો અવત્થતં છાદિતં. ઠાનન્તિ વિમાનમેવ સન્ધાય વદતિ. તઞ્હિ તિટ્ઠન્તિ એત્થ કતપુઞ્ઞાતિ ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. કમ્મવિપાકસમ્ભવન્તિ કમ્મવિપાકભાવેન સમ્ભૂતં, કમ્મવિપાકેન વા સહ સમ્ભૂતં. મમન્તિ ઇદં મમ ઠાનં મમ કમ્મવિપાકસમ્ભવન્તિ દ્વીહિપિ પદેહિ યોજેતબ્બં.
150. Tattha idaṃ vimānanti yasmiṃ vimāne sā devatā uppannā, taṃ attano vimānaṃ sandhāyāha. Satatanti sabbakālaṃ ruciraṃ pabhassaranti yojanā. Satatanti vā sammātataṃ, ativiya vitthiṇṇanti attho. Samantamotthatanti samantato avatthataṃ chāditaṃ. Ṭhānanti vimānameva sandhāya vadati. Tañhi tiṭṭhanti ettha katapuññāti ṭhānanti vuccati. Kammavipākasambhavanti kammavipākabhāvena sambhūtaṃ, kammavipākena vā saha sambhūtaṃ. Mamanti idaṃ mama ṭhānaṃ mama kammavipākasambhavanti dvīhipi padehi yojetabbaṃ.
૧૫૧. તત્રૂપપન્નાતિ ગાથાય અયં સઙ્ખેપત્થો – તત્ર તસ્મિં યથાવુત્તે વિમાને ઉપપન્નાતિ નિબ્બત્તા પગેવ ઉપ્પન્નત્તા પુબ્બદેવતા ઇમા પુરિમા અચ્છરાયો પરિમાણતો સતં સહસ્સાનિ. તુવંસીતિ ત્વં અસિ સકેન કમ્મુના અજ્ઝુપગતા ઉપપન્ના. યસસ્સિનીતિ પરિવારસમ્પન્ના, તેનેવ સકેન કમ્મુના કમ્માનુભાવેન ઓભાસયન્તી વિરોચમાના તિટ્ઠસીતિ.
151.Tatrūpapannāti gāthāya ayaṃ saṅkhepattho – tatra tasmiṃ yathāvutte vimāne upapannāti nibbattā pageva uppannattā pubbadevatā imā purimā accharāyo parimāṇato sataṃ sahassāni. Tuvaṃsīti tvaṃ asi sakena kammunā ajjhupagatā upapannā. Yasassinīti parivārasampannā, teneva sakena kammunā kammānubhāvena obhāsayantī virocamānā tiṭṭhasīti.
૧૫૨. ઇદાનિ તમેવ ઓભાસનં ઉપમાય વિભાવેન્તો ‘‘સસી’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – યથા સસલઞ્છનયોગેન ‘‘સસી’’તિ, નક્ખત્તેહિ અધિકગુણતાય ‘‘નક્ખત્તરાજા’’તિ ચ લદ્ધનામો ચન્દો સબ્બં તારકાગણં અધિગ્ગય્હ અભિભવિત્વા વિરોચતિ વિરાજતિ, તથેવ ત્વં ઇમં અચ્છરાનં દેવકઞ્ઞાનં ગણં સમૂહં અત્તનો યસસા દદ્દલ્લમાના અતિવિય વિજ્જોતમાના વિરોચસીતિ. એત્થ ચ ‘‘ઇમા’’તિ ‘‘ઇમ’’ન્તિ ચ નિપાતમત્તં. કેચિ પન ‘‘નક્ખત્તરાજારિવ તારાગણં તથેવ ત્વ’’ન્તિ પઠન્તિ.
152. Idāni tameva obhāsanaṃ upamāya vibhāvento ‘‘sasī’’ti gāthamāha. Tassattho – yathā sasalañchanayogena ‘‘sasī’’ti, nakkhattehi adhikaguṇatāya ‘‘nakkhattarājā’’ti ca laddhanāmo cando sabbaṃ tārakāgaṇaṃ adhiggayha abhibhavitvā virocati virājati, tatheva tvaṃ imaṃ accharānaṃ devakaññānaṃ gaṇaṃ samūhaṃ attano yasasā daddallamānā ativiya vijjotamānā virocasīti. Ettha ca ‘‘imā’’ti ‘‘ima’’nti ca nipātamattaṃ. Keci pana ‘‘nakkhattarājāriva tārāgaṇaṃ tatheva tva’’nti paṭhanti.
૧૫૩. ઇદાનિ તસ્સા દેવતાય પુરિમભવં તત્થ કતપુઞ્ઞઞ્ચ પુચ્છન્તો ‘‘કુતો નુ આગમ્મા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ કુતો નુ આગમ્માતિ કુતો નુ ભવતો કુતો નુ પુઞ્ઞકમ્મતો કારણભૂતતો ઇદં મમ ભવનં આગમ્મ ભદ્દે અનોમદસ્સને સબ્બઙ્ગસોભને ત્વં ઉપપન્ના ઉપ્પત્તિગહણવસેન ઉપગતા. ‘‘અનોમદસ્સને’’તિ વુત્તમેવત્થં ઉપમાય પકાસેન્તો ‘‘બ્રહ્મંવ દેવા તિદસા સહિન્દકા, સબ્બે ન તપ્પામસે દસ્સનેન ત’’ન્તિ આહ. તત્થ યથા બ્રહ્માનં સહમ્પતિં સનઙ્કુમારં વા ઉપગતં સહ ઇન્દેનાતિ સહિન્દકા તાવતિંસા દેવા પસ્સન્તા દસ્સનેન ન તપ્પન્તિ, એવં તવ દસ્સનેન મયં સબ્બે દેવા ન તપ્પામસેતિ અત્થો.
153. Idāni tassā devatāya purimabhavaṃ tattha katapuññañca pucchanto ‘‘kuto nu āgammā’’ti gāthamāha. Tattha kuto nu āgammāti kuto nu bhavato kuto nu puññakammato kāraṇabhūtato idaṃ mama bhavanaṃ āgamma bhadde anomadassane sabbaṅgasobhane tvaṃ upapannā uppattigahaṇavasena upagatā. ‘‘Anomadassane’’ti vuttamevatthaṃ upamāya pakāsento ‘‘brahmaṃva devā tidasā sahindakā, sabbe na tappāmase dassanena ta’’nti āha. Tattha yathā brahmānaṃ sahampatiṃ sanaṅkumāraṃ vā upagataṃ saha indenāti sahindakā tāvatiṃsā devā passantā dassanena na tappanti, evaṃ tava dassanena mayaṃ sabbe devā na tappāmaseti attho.
એવં પન સક્કેન દેવાનમિન્દેન પુચ્છિતા સા દેવતા તમત્થં પકાસેન્તી –
Evaṃ pana sakkena devānamindena pucchitā sā devatā tamatthaṃ pakāsentī –
૧૫૪.
154.
‘‘યમેતં સક્ક અનુપુચ્છસે મમં, કુતો ચુતા ત્વં ઇધ આગતાતિ;
‘‘Yametaṃ sakka anupucchase mamaṃ, kuto cutā tvaṃ idha āgatāti;
બારાણસી નામ પુરત્થિ કાસિનં, તત્થ અહોસિં પુરે કેસકારિકા.
Bārāṇasī nāma puratthi kāsinaṃ, tattha ahosiṃ pure kesakārikā.
૧૫૫.
155.
‘‘બુદ્ધે ચ ધમ્મે ચ પસન્નમાનસા, સઙ્ઘે ચ એકન્તગતા અસંસયા;
‘‘Buddhe ca dhamme ca pasannamānasā, saṅghe ca ekantagatā asaṃsayā;
અખણ્ડસિક્ખાપદા આગતપ્ફલા, સમ્બોધિધમ્મે નિયતા અનામયા’’તિ. –
Akhaṇḍasikkhāpadā āgatapphalā, sambodhidhamme niyatā anāmayā’’ti. –
ગાથદ્વયમાહ.
Gāthadvayamāha.
૧૫૪-૫. તત્થ યમેતન્તિ યં એતં પઞ્હન્તિ અત્થો. અનુપુચ્છસેતિ અનુકૂલભાવેન પુચ્છસિ. મમન્તિ મં. પુરત્થીતિ પુરં અત્થિ. કાસિનન્તિ કાસિરટ્ઠસ્સ. કેસકારિકાતિ પુરિમત્તભાવે અત્તનો નામં વદતિ. બુદ્ધે ચ ધમ્મે ચાતિઆદિના અત્તનો પુઞ્ઞં વિભાવેતિ.
154-5. Tattha yametanti yaṃ etaṃ pañhanti attho. Anupucchaseti anukūlabhāvena pucchasi. Mamanti maṃ. Puratthīti puraṃ atthi. Kāsinanti kāsiraṭṭhassa. Kesakārikāti purimattabhāve attano nāmaṃ vadati. Buddheca dhamme cātiādinā attano puññaṃ vibhāveti.
પુન સક્કો તસ્સા તં પુઞ્ઞસમ્પત્તિઞ્ચ દિબ્બસમ્પત્તિઞ્ચ અનુમોદમાનો –
Puna sakko tassā taṃ puññasampattiñca dibbasampattiñca anumodamāno –
૧૫૬.
156.
‘‘તન્ત્યાભિનન્દામસે સ્વાગતઞ્ચ તે,
‘‘Tantyābhinandāmase svāgatañca te,
ધમ્મેન ચ ત્વં યસસા વિરોચસિ;
Dhammena ca tvaṃ yasasā virocasi;
બુદ્ધે ચ ધમ્મે ચ પસન્નમાનસે,
Buddhe ca dhamme ca pasannamānase,
સઙ્ઘે ચ એકન્તગતે અસંસયે;
Saṅghe ca ekantagate asaṃsaye;
અખણ્ડસિક્ખાપદે આગતપ્ફલે,
Akhaṇḍasikkhāpade āgatapphale,
સમ્બોધિધમ્મે નિયતે અનામયે’’તિ. – આહ;
Sambodhidhamme niyate anāmaye’’ti. – āha;
૧૫૬. તત્થ તન્ત્યાભિનન્દામસેતિ તં તે દુવિધમ્પિ સમ્પત્તિં અભિનન્દામ અનુમોદામ. સ્વાગતઞ્ચ તેતિ તુય્હઞ્ચ ઇધાગમનં સ્વાગતં, અમ્હાકં પીતિસોમનસ્સસંવદ્ધનમેવ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
156. Tattha tantyābhinandāmaseti taṃ te duvidhampi sampattiṃ abhinandāma anumodāma. Svāgatañcateti tuyhañca idhāgamanaṃ svāgataṃ, amhākaṃ pītisomanassasaṃvaddhanameva. Sesaṃ vuttanayamevāti.
તં પન પવત્તિં સક્કો દેવરાજા આયસ્મતો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ કથેસિ, થેરો ભગવતો નિવેદેસિ. ભગવા તમત્થં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા સમ્પત્તપરિસાય ધમ્મં દેસેસિ. સા દેસના સદેવકસ્સ લોકસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.
Taṃ pana pavattiṃ sakko devarājā āyasmato mahāmoggallānattherassa kathesi, thero bhagavato nivedesi. Bhagavā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi. Sā desanā sadevakassa lokassa sātthikā jātāti.
કેસકારીવિમાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kesakārīvimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
ઇતિ પરમત્થદીપનિયા ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય વિમાનવત્થુસ્મિં
Iti paramatthadīpaniyā khuddaka-aṭṭhakathāya vimānavatthusmiṃ
સત્તરસવત્થુપટિમણ્ડિતસ્સ પઠમસ્સ પીઠવગ્ગસ્સ
Sattarasavatthupaṭimaṇḍitassa paṭhamassa pīṭhavaggassa
અત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Atthavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / વિમાનવત્થુપાળિ • Vimānavatthupāḷi / ૧૭. કેસકારીવિમાનવત્થુ • 17. Kesakārīvimānavatthu