Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથા • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
૩. ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણના
3. Khaggavisāṇasuttavaṇṇanā
સબ્બેસુ ભૂતેસૂતિ ખગ્ગવિસાણસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? સબ્બસુત્તાનં ચતુબ્બિધા ઉપ્પત્તિ – અત્તજ્ઝાસયતો, પરજ્ઝાસયતો, અટ્ઠુપ્પત્તિતો, પુચ્છાવસિતો ચાતિ. દ્વયતાનુપસ્સનાદીનઞ્હિ અત્તજ્ઝાસયતો ઉપ્પત્તિ, મેત્તસુત્તાદીનં પરજ્ઝાસયતો, ઉરગસુત્તાદીનં અટ્ઠુપ્પત્તિતો, ધમ્મિકસુત્તાદીનં પુચ્છાવસિતો. તત્થ ખગ્ગવિસાણસુત્તસ્સ અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ઉપ્પત્તિ. વિસેસેન પન યસ્મા એત્થ કાચિ ગાથા તેન તેન પચ્ચેકસમ્બુદ્ધેન પુટ્ઠેન વુત્તા, કાચિ અપુટ્ઠેન અત્તના અધિગતમગ્ગનયાનુરૂપં ઉદાનંયેવ ઉદાનેન્તેન, તસ્મા કાયચિ ગાથાય પુચ્છાવસિતો, કાયચિ અત્તજ્ઝાસયતો ઉપ્પત્તિ.
Sabbesubhūtesūti khaggavisāṇasuttaṃ. Kā uppatti? Sabbasuttānaṃ catubbidhā uppatti – attajjhāsayato, parajjhāsayato, aṭṭhuppattito, pucchāvasito cāti. Dvayatānupassanādīnañhi attajjhāsayato uppatti, mettasuttādīnaṃ parajjhāsayato, uragasuttādīnaṃ aṭṭhuppattito, dhammikasuttādīnaṃ pucchāvasito. Tattha khaggavisāṇasuttassa avisesena pucchāvasito uppatti. Visesena pana yasmā ettha kāci gāthā tena tena paccekasambuddhena puṭṭhena vuttā, kāci apuṭṭhena attanā adhigatamagganayānurūpaṃ udānaṃyeva udānentena, tasmā kāyaci gāthāya pucchāvasito, kāyaci attajjhāsayato uppatti.
તત્થ યા અયં અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ઉપ્પત્તિ, સા આદિતો પભુતિ એવં વેદિતબ્બા – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ. અથ ખો આયસ્મતો આનન્દસ્સ રહોગતસ્સ પટિસલ્લીનસ્સ એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ – ‘‘બુદ્ધાનં પત્થના ચ અભિનીહારો ચ દિસ્સતિ; તથા સાવકાનં, પચ્ચેકબુદ્ધાનં ન દિસ્સતિ; યંનૂનાહં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છેય્ય’’ન્તિ. સો પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા યથાક્કમેન એતમત્થં પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા પુબ્બયોગાવચરસુત્તં અભાસિ –
Tattha yā ayaṃ avisesena pucchāvasito uppatti, sā ādito pabhuti evaṃ veditabbā – ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati. Atha kho āyasmato ānandassa rahogatassa paṭisallīnassa evaṃ cetaso parivitakko udapādi – ‘‘buddhānaṃ patthanā ca abhinīhāro ca dissati; tathā sāvakānaṃ, paccekabuddhānaṃ na dissati; yaṃnūnāhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā puccheyya’’nti. So paṭisallānā vuṭṭhito bhagavantaṃ upasaṅkamitvā yathākkamena etamatthaṃ pucchi. Athassa bhagavā pubbayogāvacarasuttaṃ abhāsi –
‘‘પઞ્ચિમે, આનન્દ, આનિસંસા પુબ્બયોગાવચરે દિટ્ઠેવ ધમ્મે પટિકચ્ચેવ અઞ્ઞં આરાધેતિ. નો ચે દિટ્ઠેવ ધમ્મે પટિકચ્ચેવ અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ મરણકાલે અઞ્ઞં આરાધેતિ. નો ચે મરણકાલે અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ દેવપુત્તો સમાનો અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ખિપ્પાભિઞ્ઞો હોતિ, અથ પચ્છિમે કાલે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હોતી’’તિ –
‘‘Pañcime, ānanda, ānisaṃsā pubbayogāvacare diṭṭheva dhamme paṭikacceva aññaṃ ārādheti. No ce diṭṭheva dhamme paṭikacceva aññaṃ ārādheti, atha maraṇakāle aññaṃ ārādheti. No ce maraṇakāle aññaṃ ārādheti, atha devaputto samāno aññaṃ ārādheti, atha buddhānaṃ sammukhībhāve khippābhiñño hoti, atha pacchime kāle paccekasambuddho hotī’’ti –
એવં વત્વા પુન આહ –
Evaṃ vatvā puna āha –
‘‘પચ્ચેકબુદ્ધા નામ, આનન્દ, અભિનીહારસમ્પન્ના પુબ્બયોગાવચરા હોન્તિ. તસ્મા બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં સબ્બેસં પત્થના ચ અભિનીહારો ચ ઇચ્છિતબ્બો’’તિ.
‘‘Paccekabuddhā nāma, ānanda, abhinīhārasampannā pubbayogāvacarā honti. Tasmā buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ sabbesaṃ patthanā ca abhinīhāro ca icchitabbo’’ti.
સો આહ – ‘‘બુદ્ધાનં, ભન્તે, પત્થના કીવ ચિરં વટ્ટતી’’તિ? બુદ્ધાનં, આનન્દ, હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, મજ્ઝિમપરિચ્છેદેન અટ્ઠ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, ઉપરિમપરિચ્છેદેન સોળસ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ. એતે ચ ભેદા પઞ્ઞાધિકસદ્ધાધિકવીરિયાધિકવસેન ઞાતબ્બા. પઞ્ઞાધિકાનઞ્હિ સદ્ધા મન્દા હોતિ, પઞ્ઞા તિક્ખા. સદ્ધાધિકાનં પઞ્ઞા મજ્ઝિમા હોતિ, સદ્ધા બલવા. વીરિયાધિકાનં સદ્ધાપઞ્ઞા મન્દા, વીરિયં બલવન્તિ. અપ્પત્વા પન ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ દિવસે દિવસે વેસ્સન્તરદાનસદિસં દાનં દેન્તોપિ તદનુરૂપસીલાદિસબ્બપારમિધમ્મે આચિનન્તોપિ અન્તરા બુદ્ધો ભવિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. કસ્મા? ઞાણં ગબ્ભં ન ગણ્હાતિ, વેપુલ્લં નાપજ્જતિ, પરિપાકં ન ગચ્છતીતિ. યથા નામ તિમાસચતુમાસપઞ્ચમાસચ્ચયેન નિપ્ફજ્જનકં સસ્સં તં તં કાલં અપ્પત્વા દિવસે દિવસે સહસ્સક્ખત્તું કેળાયન્તોપિ ઉદકેન સિઞ્ચન્તોપિ અન્તરા પક્ખેન વા માસેન વા નિપ્ફાદેસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. કસ્મા? સસ્સં ગબ્ભં ન ગણ્હાતિ, વેપુલ્લં નાપજ્જતિ, પરિપાકં ન ગચ્છતીતિ. એવમેવં અપ્પત્વા ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ…પે॰… નેતં ઠાનં વિજ્જતીતિ. તસ્મા યથાવુત્તમેવ કાલં પારમિપૂરણં કાતબ્બં ઞાણપરિપાકત્થાય. એત્તકેનપિ ચ કાલેન બુદ્ધત્તં પત્થયતો અભિનીહારકરણે અટ્ઠ સમ્પત્તિયો ઇચ્છિતબ્બા. અયઞ્હિ –
So āha – ‘‘buddhānaṃ, bhante, patthanā kīva ciraṃ vaṭṭatī’’ti? Buddhānaṃ, ānanda, heṭṭhimaparicchedena cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca, majjhimaparicchedena aṭṭha asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca, uparimaparicchedena soḷasa asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca. Ete ca bhedā paññādhikasaddhādhikavīriyādhikavasena ñātabbā. Paññādhikānañhi saddhā mandā hoti, paññā tikkhā. Saddhādhikānaṃ paññā majjhimā hoti, saddhā balavā. Vīriyādhikānaṃ saddhāpaññā mandā, vīriyaṃ balavanti. Appatvā pana cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca divase divase vessantaradānasadisaṃ dānaṃ dentopi tadanurūpasīlādisabbapāramidhamme ācinantopi antarā buddho bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Kasmā? Ñāṇaṃ gabbhaṃ na gaṇhāti, vepullaṃ nāpajjati, paripākaṃ na gacchatīti. Yathā nāma timāsacatumāsapañcamāsaccayena nipphajjanakaṃ sassaṃ taṃ taṃ kālaṃ appatvā divase divase sahassakkhattuṃ keḷāyantopi udakena siñcantopi antarā pakkhena vā māsena vā nipphādessatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Kasmā? Sassaṃ gabbhaṃ na gaṇhāti, vepullaṃ nāpajjati, paripākaṃ na gacchatīti. Evamevaṃ appatvā cattāri asaṅkhyeyyāni…pe… netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti. Tasmā yathāvuttameva kālaṃ pāramipūraṇaṃ kātabbaṃ ñāṇaparipākatthāya. Ettakenapi ca kālena buddhattaṃ patthayato abhinīhārakaraṇe aṭṭha sampattiyo icchitabbā. Ayañhi –
‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ॰ વં॰ ૨.૫૯);
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59);
અભિનીહારોતિ ચ મૂલપણિધાનસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ મનુસ્સત્તન્તિ મનુસ્સજાતિ. અઞ્ઞત્ર હિ મનુસ્સજાતિયા અવસેસજાતીસુ દેવજાતિયમ્પિ ઠિતસ્સ પણિધિ ન ઇજ્ઝતિ. એત્થ ઠિતેન પન બુદ્ધત્તં પત્થેન્તેન દાનાદીનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ કત્વા મનુસ્સત્તંયેવ પત્થેતબ્બં. તત્થ ઠત્વા પણિધિ કાતબ્બો. એવઞ્હિ સમિજ્ઝતિ. લિઙ્ગસમ્પત્તીતિ પુરિસભાવો. માતુગામનપુંસકઉભતોબ્યઞ્જનકાનઞ્હિ મનુસ્સજાતિયં ઠિતાનમ્પિ પણિધિ ન સમિજ્ઝતિ. તત્થ ઠિતેન પન બુદ્ધત્તં પત્થેન્તેન દાનાદીનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ કત્વા પુરિસભાવોયેવ પત્થેતબ્બો. તત્થ ઠત્વા પણિધિ કાતબ્બો. એવઞ્હિ સમિજ્ઝતિ. હેતૂતિ અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિ. યો હિ તસ્મિં અત્તભાવે વાયમન્તો અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો, તસ્સ સમિજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ, યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ દીપઙ્કરપાદમૂલે પબ્બજિત્વા તેનત્તભાવેન અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો અહોસિ . સત્થારદસ્સનન્તિ બુદ્ધાનં સમ્મુખાદસ્સનં. એવઞ્હિ ઇજ્ઝતિ, નો અઞ્ઞથા; યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ દીપઙ્કરં સમ્મુખા દિસ્વા પણિધેસિ. પબ્બજ્જાતિ અનગારિયભાવો. સો ચ ખો સાસને વા કમ્મવાદિકિરિયવાદિતાપસપરિબ્બાજકનિકાયે વા વટ્ટતિ યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ સુમેધો નામ તાપસો હુત્વા પણિધેસિ. ગુણસમ્પત્તીતિ ઝાનાદિગુણપટિલાભો. પબ્બજિતસ્સાપિ હિ ગુણસમ્પન્નસ્સેવ ઇજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ; યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ પઞ્ચાભિઞ્ઞો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી ચ હુત્વા પણિધેસિ. અધિકારોતિ અધિકકારો, પરિચ્ચાગોતિ અત્થો. જીવિતાદિપરિચ્ચાગઞ્હિ કત્વા પણિદહતોયેવ ઇજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ; યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ –
Abhinīhāroti ca mūlapaṇidhānassetaṃ adhivacanaṃ. Tattha manussattanti manussajāti. Aññatra hi manussajātiyā avasesajātīsu devajātiyampi ṭhitassa paṇidhi na ijjhati. Ettha ṭhitena pana buddhattaṃ patthentena dānādīni puññakammāni katvā manussattaṃyeva patthetabbaṃ. Tattha ṭhatvā paṇidhi kātabbo. Evañhi samijjhati. Liṅgasampattīti purisabhāvo. Mātugāmanapuṃsakaubhatobyañjanakānañhi manussajātiyaṃ ṭhitānampi paṇidhi na samijjhati. Tattha ṭhitena pana buddhattaṃ patthentena dānādīni puññakammāni katvā purisabhāvoyeva patthetabbo. Tattha ṭhatvā paṇidhi kātabbo. Evañhi samijjhati. Hetūti arahattassa upanissayasampatti. Yo hi tasmiṃ attabhāve vāyamanto arahattaṃ pāpuṇituṃ samattho, tassa samijjhati, no itarassa, yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi dīpaṅkarapādamūle pabbajitvā tenattabhāvena arahattaṃ pāpuṇituṃ samattho ahosi . Satthāradassananti buddhānaṃ sammukhādassanaṃ. Evañhi ijjhati, no aññathā; yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi dīpaṅkaraṃ sammukhā disvā paṇidhesi. Pabbajjāti anagāriyabhāvo. So ca kho sāsane vā kammavādikiriyavāditāpasaparibbājakanikāye vā vaṭṭati yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi sumedho nāma tāpaso hutvā paṇidhesi. Guṇasampattīti jhānādiguṇapaṭilābho. Pabbajitassāpi hi guṇasampannasseva ijjhati, no itarassa; yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi pañcābhiñño aṭṭhasamāpattilābhī ca hutvā paṇidhesi. Adhikāroti adhikakāro, pariccāgoti attho. Jīvitādipariccāgañhi katvā paṇidahatoyeva ijjhati, no itarassa; yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi –
‘‘અક્કમિત્વાન મં બુદ્ધો, સહ સિસ્સેહિ ગચ્છતુ;
‘‘Akkamitvāna maṃ buddho, saha sissehi gacchatu;
મા નં કલલે અક્કમિત્થ, હિતાય મે ભવિસ્સતી’’તિ. (બુ॰ વં॰ ૨.૫૩) –
Mā naṃ kalale akkamittha, hitāya me bhavissatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.53) –
એવં જીવિતપરિચ્ચાગં કત્વા પણિધેસિ. છન્દતાતિ કત્તુકમ્યતા. સા યસ્સ બલવતી હોતિ, તસ્સ ઇજ્ઝતિ. સા ચ, સચે કોચિ વદેય્ય ‘‘કો ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સતસહસ્સઞ્ચ કપ્પે નિરયે પચ્ચિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતી’’તિ, તં સુત્વા યો ‘‘અહ’’ન્તિ વત્તું ઉસ્સહતિ, તસ્સ બલવતીતિ વેદિતબ્બા. તથા યદિ કોચિ વદેય્ય ‘‘કો સકલચક્કવાળં વીતચ્ચિકાનં અઙ્ગારાનં પૂરં અક્કમન્તો અતિક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં સત્તિસૂલેહિ આકિણ્ણં અક્કમન્તો અતિક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં સમતિત્તિકં ઉદકપુણ્ણં ઉત્તરિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં નિરન્તરં વેળુગુમ્બસઞ્છન્નં મદ્દન્તો અતિક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતી’’તિ તં સુત્વા યો ‘‘અહ’’ન્તિ વત્તું ઉસ્સહતિ, તસ્સ બલવતીતિ વેદિતબ્બા. એવરૂપેન ચ કત્તુકમ્યતાછન્દેન સમન્નાગતો સુમેધપણ્ડિતો પણિધેસીતિ.
Evaṃ jīvitapariccāgaṃ katvā paṇidhesi. Chandatāti kattukamyatā. Sā yassa balavatī hoti, tassa ijjhati. Sā ca, sace koci vadeyya ‘‘ko cattāri asaṅkhyeyyāni satasahassañca kappe niraye paccitvā buddhattaṃ icchatī’’ti, taṃ sutvā yo ‘‘aha’’nti vattuṃ ussahati, tassa balavatīti veditabbā. Tathā yadi koci vadeyya ‘‘ko sakalacakkavāḷaṃ vītaccikānaṃ aṅgārānaṃ pūraṃ akkamanto atikkamitvā buddhattaṃ icchati, ko sakalacakkavāḷaṃ sattisūlehi ākiṇṇaṃ akkamanto atikkamitvā buddhattaṃ icchati, ko sakalacakkavāḷaṃ samatittikaṃ udakapuṇṇaṃ uttaritvā buddhattaṃ icchati, ko sakalacakkavāḷaṃ nirantaraṃ veḷugumbasañchannaṃ maddanto atikkamitvā buddhattaṃ icchatī’’ti taṃ sutvā yo ‘‘aha’’nti vattuṃ ussahati, tassa balavatīti veditabbā. Evarūpena ca kattukamyatāchandena samannāgato sumedhapaṇḍito paṇidhesīti.
એવં સમિદ્ધાભિનીહારો ચ બોધિસત્તો ઇમાનિ અટ્ઠારસ અભબ્બટ્ઠાનાનિ ન ઉપેતિ. સો હિ તતો પભુતિ ન જચ્ચન્ધો હોતિ, ન જચ્ચબધિરો, ન ઉમ્મત્તકો, ન એળમૂગો, ન પીઠસપ્પી, ન મિલક્ખૂસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન દાસિકુચ્છિયા નિબ્બત્તતિ, ન નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકો હોતિ, નાસ્સ લિઙ્ગં પરિવત્તતિ, ન પઞ્ચાનન્તરિયકમ્માનિ કરોતિ, ન કુટ્ઠી હોતિ, ન તિરચ્છાનયોનિયં વટ્ટકતો પચ્છિમત્તભાવો હોતિ, ન ખુપ્પિપાસિકનિજ્ઝામતણ્હિકપેતેસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન કાલકઞ્ચિકાસુરેસુ, ન અવીચિનિરયે, ન લોકન્તરિકેસુ, કામાવચરેસુ ન મારો હોતિ, રૂપાવચરેસુ ન અસઞ્ઞીભવે, ન સુદ્ધાવાસભવેસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન અરૂપભવેસુ, ન અઞ્ઞં ચક્કવાળં સઙ્કમતિ.
Evaṃ samiddhābhinīhāro ca bodhisatto imāni aṭṭhārasa abhabbaṭṭhānāni na upeti. So hi tato pabhuti na jaccandho hoti, na jaccabadhiro, na ummattako, na eḷamūgo, na pīṭhasappī, na milakkhūsu uppajjati, na dāsikucchiyā nibbattati, na niyatamicchādiṭṭhiko hoti, nāssa liṅgaṃ parivattati, na pañcānantariyakammāni karoti, na kuṭṭhī hoti, na tiracchānayoniyaṃ vaṭṭakato pacchimattabhāvo hoti, na khuppipāsikanijjhāmataṇhikapetesu uppajjati, na kālakañcikāsuresu, na avīciniraye, na lokantarikesu, kāmāvacaresu na māro hoti, rūpāvacaresu na asaññībhave, na suddhāvāsabhavesu uppajjati, na arūpabhavesu, na aññaṃ cakkavāḷaṃ saṅkamati.
યા ચિમા ઉસ્સાહો ઉમ્મઙ્ગો અવત્થાનં હિતચરિયા ચાતિ ચતસ્સો બુદ્ધભૂમિયો, તાહિ સમન્નાગતો હોતિ. તત્થ –
Yā cimā ussāho ummaṅgo avatthānaṃ hitacariyā cāti catasso buddhabhūmiyo, tāhi samannāgato hoti. Tattha –
‘‘ઉસ્સાહો વીરિયં વુત્તં, ઉમ્મઙ્ગો પઞ્ઞા પવુચ્ચતિ;
‘‘Ussāho vīriyaṃ vuttaṃ, ummaṅgo paññā pavuccati;
અવત્થાનં અધિટ્ઠાનં, હિતચરિયા મેત્તાભાવના’’તિ. –
Avatthānaṃ adhiṭṭhānaṃ, hitacariyā mettābhāvanā’’ti. –
વેદિતબ્બા. યે ચાપિ ઇમે નેક્ખમ્મજ્ઝાસયો, પવિવેકજ્ઝાસયો, અલોભજ્ઝાસયો, અદોસજ્ઝાસયો, અમોહજ્ઝાસયો, નિસ્સરણજ્ઝાસયોતિ છ અજ્ઝાસયા બોધિપરિપાકાય સંવત્તન્તિ, યેહિ સમન્નાગતત્તા નેક્ખમ્મજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા કામે દોસદસ્સાવિનો, પવિવેકજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા સઙ્ગણિકાય દોસદસ્સાવિનો, અલોભજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા લોભે દોસદસ્સાવિનો, અદોસજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા દોસે દોસદસ્સાવિનો, અમોહજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા મોહે દોસદસ્સાવિનો, નિસ્સરણજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા સબ્બભવેસુ દોસદસ્સાવિનોતિ વુચ્ચન્તિ, તેહિ ચ સમન્નાગતો હોતિ.
Veditabbā. Ye cāpi ime nekkhammajjhāsayo, pavivekajjhāsayo, alobhajjhāsayo, adosajjhāsayo, amohajjhāsayo, nissaraṇajjhāsayoti cha ajjhāsayā bodhiparipākāya saṃvattanti, yehi samannāgatattā nekkhammajjhāsayā ca bodhisattā kāme dosadassāvino, pavivekajjhāsayā ca bodhisattā saṅgaṇikāya dosadassāvino, alobhajjhāsayā ca bodhisattā lobhe dosadassāvino, adosajjhāsayā ca bodhisattā dose dosadassāvino, amohajjhāsayā ca bodhisattā mohe dosadassāvino, nissaraṇajjhāsayā ca bodhisattā sabbabhavesu dosadassāvinoti vuccanti, tehi ca samannāgato hoti.
પચ્ચેકબુદ્ધાનં પન કીવ ચિરં પત્થના વટ્ટતીતિ? પચ્ચેકબુદ્ધાનં દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ. તતો ઓરં ન સક્કા. પુબ્બે વુત્તનયેનેવેત્થ કારણં વેદિતબ્બં. એત્તકેનાપિ ચ કાલેન પચ્ચેકબુદ્ધત્તં પત્થયતો અભિનીહારકરણે પઞ્ચ સમ્પત્તિયો ઇચ્છિતબ્બા. તેસઞ્હિ –
Paccekabuddhānaṃ pana kīva ciraṃ patthanā vaṭṭatīti? Paccekabuddhānaṃ dve asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca. Tato oraṃ na sakkā. Pubbe vuttanayenevettha kāraṇaṃ veditabbaṃ. Ettakenāpi ca kālena paccekabuddhattaṃ patthayato abhinīhārakaraṇe pañca sampattiyo icchitabbā. Tesañhi –
મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, વિગતાસવદસ્સનં;
Manussattaṃ liṅgasampatti, vigatāsavadassanaṃ;
અધિકારો છન્દતા એતે, અભિનીહારકારણા.
Adhikāro chandatā ete, abhinīhārakāraṇā.
તત્થ વિગતાસવદસ્સનન્તિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં યસ્સ કસ્સચિ દસ્સનન્તિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવ.
Tattha vigatāsavadassananti buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ yassa kassaci dassananti attho. Sesaṃ vuttanayameva.
અથ સાવકાનં પત્થના કિત્તકં વટ્ટતીતિ? દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, અસીતિમહાસાવકાનં કપ્પસતસહસ્સં, તથા બુદ્ધસ્સ માતાપિતૂનં ઉપટ્ઠાકસ્સ પુત્તસ્સ ચાતિ. તતો ઓરં ન સક્કા. વુત્તનયમેવેત્થ કારણં. ઇમેસં પન સબ્બેસમ્પિ અધિકારો છન્દતાતિ દ્વઙ્ગસમ્પન્નોયેવ અભિનીહારો હોતિ.
Atha sāvakānaṃ patthanā kittakaṃ vaṭṭatīti? Dvinnaṃ aggasāvakānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ kappasatasahassañca, asītimahāsāvakānaṃ kappasatasahassaṃ, tathā buddhassa mātāpitūnaṃ upaṭṭhākassa puttassa cāti. Tato oraṃ na sakkā. Vuttanayamevettha kāraṇaṃ. Imesaṃ pana sabbesampi adhikāro chandatāti dvaṅgasampannoyeva abhinīhāro hoti.
એવં ઇમાય પત્થનાય ઇમિના ચ અભિનીહારેન યથાવુત્તપ્પભેદં કાલં પારમિયો પૂરેત્વા બુદ્ધા લોકે ઉપ્પજ્જન્તા ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલે વા ઉપ્પજ્જન્તિ, પચ્ચેકબુદ્ધા ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિકુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં, અગ્ગસાવકા પન ખત્તિયબ્રાહ્મણકુલેસ્વેવ બુદ્ધા ઇવ સબ્બબુદ્ધા સંવટ્ટમાને કપ્પે ન ઉપ્પજ્જન્તિ, વિવટ્ટમાને કપ્પે ઉપ્પજ્જન્તિ. પચ્ચેકબુદ્ધા બુદ્ધે અપ્પત્વા બુદ્ધાનં ઉપ્પજ્જનકાલેયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. બુદ્ધા સયઞ્ચ બુજ્ઝન્તિ, પરે ચ બોધેન્તિ. પચ્ચેકબુદ્ધા સયમેવ બુજ્ઝન્તિ, ન પરે બોધેન્તિ. અત્થરસમેવ પટિવિજ્ઝન્તિ, ન ધમ્મરસં. ન હિ તે લોકુત્તરધમ્મં પઞ્ઞત્તિં આરોપેત્વા દેસેતું સક્કોન્તિ, મૂગેન દિટ્ઠસુપિનો વિય વનચરકેન નગરે સાયિતબ્યઞ્જનરસો વિય ચ નેસં ધમ્માભિસમયો હોતિ. સબ્બં ઇદ્ધિસમાપત્તિપટિસમ્ભિદાપભેદં પાપુણન્તિ, ગુણવિસિટ્ઠતાય બુદ્ધાનં હેટ્ઠા સાવકાનં ઉપરિ હોન્તિ, અઞ્ઞે પબ્બાજેત્વા આભિસમાચારિકં સિક્ખાપેન્તિ, ‘‘ચિત્તસલ્લેખો કાતબ્બો, વોસાનં નાપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના ઉદ્દેસેન ઉપોસથં કરોન્તિ, ‘અજ્જુપોસથો’તિ વચનમત્તેન વા. ઉપોસથં કરોન્તા ચ ગન્ધમાદને મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે રતનમાળે સન્નિપતિત્વા કરોન્તીતિ. એવં ભગવા આયસ્મતો આનન્દસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધાનં સબ્બાકારપરિપૂરં પત્થનઞ્ચ અભિનીહારઞ્ચ કથેત્વા, ઇદાનિ ઇમાય પત્થનાય ઇમિના ચ અભિનીહારેન સમુદાગતે તે તે પચ્ચેકબુદ્ધે કથેતું ‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડ’’ન્તિઆદિના નયેન ઇમં ખગ્ગવિસાણસુત્તં અભાસિ. અયં તાવ અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ખગ્ગવિસાણસુત્તસ્સ ઉપ્પત્તિ.
Evaṃ imāya patthanāya iminā ca abhinīhārena yathāvuttappabhedaṃ kālaṃ pāramiyo pūretvā buddhā loke uppajjantā khattiyakule vā brāhmaṇakule vā uppajjanti, paccekabuddhā khattiyabrāhmaṇagahapatikulānaṃ aññatarasmiṃ, aggasāvakā pana khattiyabrāhmaṇakulesveva buddhā iva sabbabuddhā saṃvaṭṭamāne kappe na uppajjanti, vivaṭṭamāne kappe uppajjanti. Paccekabuddhā buddhe appatvā buddhānaṃ uppajjanakāleyeva uppajjanti. Buddhā sayañca bujjhanti, pare ca bodhenti. Paccekabuddhā sayameva bujjhanti, na pare bodhenti. Attharasameva paṭivijjhanti, na dhammarasaṃ. Na hi te lokuttaradhammaṃ paññattiṃ āropetvā desetuṃ sakkonti, mūgena diṭṭhasupino viya vanacarakena nagare sāyitabyañjanaraso viya ca nesaṃ dhammābhisamayo hoti. Sabbaṃ iddhisamāpattipaṭisambhidāpabhedaṃ pāpuṇanti, guṇavisiṭṭhatāya buddhānaṃ heṭṭhā sāvakānaṃ upari honti, aññe pabbājetvā ābhisamācārikaṃ sikkhāpenti, ‘‘cittasallekho kātabbo, vosānaṃ nāpajjitabba’’nti iminā uddesena uposathaṃ karonti, ‘ajjuposatho’ti vacanamattena vā. Uposathaṃ karontā ca gandhamādane mañjūsakarukkhamūle ratanamāḷe sannipatitvā karontīti. Evaṃ bhagavā āyasmato ānandassa paccekabuddhānaṃ sabbākāraparipūraṃ patthanañca abhinīhārañca kathetvā, idāni imāya patthanāya iminā ca abhinīhārena samudāgate te te paccekabuddhe kathetuṃ ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍa’’ntiādinā nayena imaṃ khaggavisāṇasuttaṃ abhāsi. Ayaṃ tāva avisesena pucchāvasito khaggavisāṇasuttassa uppatti.
૩૫. ઇદાનિ વિસેસેન વત્તબ્બા. તત્થ ઇમિસ્સા તાવ ગાથાય એવં ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા – અયં કિર પચ્ચેકબુદ્ધો પચ્ચેકબોધિસત્તભૂમિં ઓગાહન્તો દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પારમિયો પૂરેત્વા કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા આરઞ્ઞિકો હુત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો સમણધમ્મં અકાસિ. એતં કિર વત્તં અપરિપૂરેત્વા પચ્ચેકબોધિં પાપુણન્તા નામ નત્થિ. કિં પનેતં ગતપચ્ચાગતવત્તં નામ? હરણપચ્ચાહરણન્તિ. તં યથા વિભૂતં હોતિ, તથા કથેસ્સામ.
35. Idāni visesena vattabbā. Tattha imissā tāva gāthāya evaṃ uppatti veditabbā – ayaṃ kira paccekabuddho paccekabodhisattabhūmiṃ ogāhanto dve asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā kassapassa bhagavato sāsane pabbajitvā āraññiko hutvā gatapaccāgatavattaṃ pūrento samaṇadhammaṃ akāsi. Etaṃ kira vattaṃ aparipūretvā paccekabodhiṃ pāpuṇantā nāma natthi. Kiṃ panetaṃ gatapaccāgatavattaṃ nāma? Haraṇapaccāharaṇanti. Taṃ yathā vibhūtaṃ hoti, tathā kathessāma.
ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ હરતિ, ન પચ્ચાહરતિ; એકચ્ચો પચ્ચાહરતિ, ન હરતિ; એકચ્ચો પન નેવ હરતિ, ન પચ્ચાહરતિ; એકચ્ચો હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચ. તત્થ યો ભિક્ખુ પગેવ વુટ્ઠાય ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણવત્તં કત્વા, બોધિરુક્ખે ઉદકં આસિઞ્ચિત્વા, પાનીયઘટં પૂરેત્વા પાનીયમાળે ઠપેત્વા, આચરિયવત્તં ઉપજ્ઝાયવત્તં કત્વા, દ્વેઅસીતિ ખુદ્દકવત્તાનિ ચુદ્દસ મહાવત્તાનિ ચ સમાદાય વત્તતિ, સો સરીરપરિકમ્મં કત્વા, સેનાસનં પવિસિત્વા, યાવ ભિક્ખાચારવેલા તાવ વિવિત્તાસને વીતિનામેત્વા, વેલં ઞત્વા, નિવાસેત્વા, કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા, ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા, સઙ્ઘાટિં ખન્ધે કરિત્વા, પત્તં અંસે આલગ્ગેત્વા, કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોન્તો ચેતિયઙ્ગણં પત્વા, ચેતિયઞ્ચ બોધિઞ્ચ વન્દિત્વા, ગામસમીપે ચીવરં પારુપિત્વા, પત્તમાદાય ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ, એવં પવિટ્ઠો ચ લાભી ભિક્ખુ પુઞ્ઞવા ઉપાસકેહિ સક્કતગરુકતો ઉપટ્ઠાકકુલે વા પટિક્કમનસાલાયં વા પટિક્કમિત્વા ઉપાસકેહિ તં તં પઞ્હં પુચ્છિયમાનો તેસં પઞ્હવિસ્સજ્જનેન ધમ્મદેસનાવિક્ખેપેન ચ તં મનસિકારં છડ્ડેત્વા નિક્ખમતિ, વિહારં આગતોપિ ભિક્ખૂનં પઞ્હં પુટ્ઠો કથેતિ, ધમ્મં ભણતિ, તં તં બ્યાપારમાપજ્જતિ, પચ્છાભત્તમ્પિ પુરિમયામમ્પિ મજ્ઝિમયામમ્પિ એવં ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પપઞ્ચિત્વા કાયદુટ્ઠુલ્લાભિભૂતો પચ્છિમયામેપિ સયતિ, નેવ કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ, અયં વુચ્ચતિ હરતિ, ન પચ્ચાહરતીતિ.
Idhekacco bhikkhu harati, na paccāharati; ekacco paccāharati, na harati; ekacco pana neva harati, na paccāharati; ekacco harati ca paccāharati ca. Tattha yo bhikkhu pageva vuṭṭhāya cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇavattaṃ katvā, bodhirukkhe udakaṃ āsiñcitvā, pānīyaghaṭaṃ pūretvā pānīyamāḷe ṭhapetvā, ācariyavattaṃ upajjhāyavattaṃ katvā, dveasīti khuddakavattāni cuddasa mahāvattāni ca samādāya vattati, so sarīraparikammaṃ katvā, senāsanaṃ pavisitvā, yāva bhikkhācāravelā tāva vivittāsane vītināmetvā, velaṃ ñatvā, nivāsetvā, kāyabandhanaṃ bandhitvā, uttarāsaṅgaṃ karitvā, saṅghāṭiṃ khandhe karitvā, pattaṃ aṃse ālaggetvā, kammaṭṭhānaṃ manasi karonto cetiyaṅgaṇaṃ patvā, cetiyañca bodhiñca vanditvā, gāmasamīpe cīvaraṃ pārupitvā, pattamādāya gāmaṃ piṇḍāya pavisati, evaṃ paviṭṭho ca lābhī bhikkhu puññavā upāsakehi sakkatagarukato upaṭṭhākakule vā paṭikkamanasālāyaṃ vā paṭikkamitvā upāsakehi taṃ taṃ pañhaṃ pucchiyamāno tesaṃ pañhavissajjanena dhammadesanāvikkhepena ca taṃ manasikāraṃ chaḍḍetvā nikkhamati, vihāraṃ āgatopi bhikkhūnaṃ pañhaṃ puṭṭho katheti, dhammaṃ bhaṇati, taṃ taṃ byāpāramāpajjati, pacchābhattampi purimayāmampi majjhimayāmampi evaṃ bhikkhūhi saddhiṃ papañcitvā kāyaduṭṭhullābhibhūto pacchimayāmepi sayati, neva kammaṭṭhānaṃ manasi karoti, ayaṃ vuccati harati, na paccāharatīti.
યો પન બ્યાધિબહુલો હોતિ, ભુત્તાહારો પચ્ચૂસસમયે ન સમ્મા પરિણમતિ, પગેવ વુટ્ઠાય યથાવુત્તં વત્તં કાતું ન સક્કોતિ કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિ કાતું, અઞ્ઞદત્થુ યાગું વા ભેસજ્જં વા પત્થયમાનો કાલસ્સેવ પત્તચીવરમાદાય ગામં પવિસતિ. તત્થ યાગું વા ભેસજ્જં વા ભત્તં વા લદ્ધા ભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા, પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કત્વા, વિસેસં પત્વા વા અપ્પત્વા વા, વિહારં આગન્ત્વા, તેનેવ મનસિકારેન વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ પચ્ચાહરતિ ન હરતીતિ. એદિસા ચ ભિક્ખૂ યાગું પિવિત્વા, વિપસ્સનં આરભિત્વા, બુદ્ધસાસને અરહત્તં પત્તા ગણનપથં વીતિવત્તા. સીહળદીપેયેવ તેસુ તેસુ ગામેસુ આસનસાલાય ન તં આસનં અત્થિ, યત્થ યાગું પિવિત્વા અરહત્તં પત્તો ભિક્ખુ નત્થીતિ.
Yo pana byādhibahulo hoti, bhuttāhāro paccūsasamaye na sammā pariṇamati, pageva vuṭṭhāya yathāvuttaṃ vattaṃ kātuṃ na sakkoti kammaṭṭhānaṃ vā manasi kātuṃ, aññadatthu yāguṃ vā bhesajjaṃ vā patthayamāno kālasseva pattacīvaramādāya gāmaṃ pavisati. Tattha yāguṃ vā bhesajjaṃ vā bhattaṃ vā laddhā bhattakiccaṃ niṭṭhāpetvā, paññattāsane nisinno kammaṭṭhānaṃ manasi katvā, visesaṃ patvā vā appatvā vā, vihāraṃ āgantvā, teneva manasikārena viharati. Ayaṃ vuccati paccāharati na haratīti. Edisā ca bhikkhū yāguṃ pivitvā, vipassanaṃ ārabhitvā, buddhasāsane arahattaṃ pattā gaṇanapathaṃ vītivattā. Sīhaḷadīpeyeva tesu tesu gāmesu āsanasālāya na taṃ āsanaṃ atthi, yattha yāguṃ pivitvā arahattaṃ patto bhikkhu natthīti.
યો પન પમાદવિહારી હોતિ નિક્ખિત્તધુરો, સબ્બવત્તાનિ ભિન્દિત્વા પઞ્ચવિધચેતોખિલવિનિબન્ધનબદ્ધચિત્તો વિહરન્તો કમ્મટ્ઠાનમનસિકારમનનુયુત્તો ગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા ગિહિપપઞ્ચેન પપઞ્ચિતો તુચ્છકો નિક્ખમતિ, અયં વુચ્ચતિ નેવ હરતિ ન પચ્ચાહરતીતિ.
Yo pana pamādavihārī hoti nikkhittadhuro, sabbavattāni bhinditvā pañcavidhacetokhilavinibandhanabaddhacitto viharanto kammaṭṭhānamanasikāramananuyutto gāmaṃ piṇḍāya pavisitvā gihipapañcena papañcito tucchako nikkhamati, ayaṃ vuccati neva harati na paccāharatīti.
યો પન પગેવ વુટ્ઠાય પુરિમનયેનેવ સબ્બવત્તાનિ પરિપૂરેત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા, તાવ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ. કમ્મટ્ઠાનં નામ દુવિધં – સબ્બત્થકં, પારિહારિયઞ્ચ. સબ્બત્થકં નામ મેત્તા ચ મરણસ્સતિ ચ. તં સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બતો ‘‘સબ્બત્થક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. મેત્તા નામ આવાસાદીસુ સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બા. આવાસેસુ હિ મેત્તાવિહારી ભિક્ખુ સબ્રહ્મચારીનં પિયો હોતિ, તેન ફાસુ અસઙ્ઘટ્ઠો વિહરતિ. દેવતાસુ મેત્તાવિહારી દેવતાહિ રક્ખિતગોપિતો સુખં વિહરતિ. રાજરાજમહામત્તાદીસુ મેત્તાવિહારી, તેહિ મમાયિતો સુખં વિહરતિ. ગામનિગમાદીસુ મેત્તાવિહારી સબ્બત્થ ભિક્ખાચરિયાદીસુ મનુસ્સેહિ સક્કતગરુકતો સુખં વિહરતિ. મરણસ્સતિભાવનાય જીવિતનિકન્તિં પહાય અપ્પમત્તો વિહરતિ.
Yo pana pageva vuṭṭhāya purimanayeneva sabbavattāni paripūretvā yāva bhikkhācāravelā, tāva pallaṅkaṃ ābhujitvā kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Kammaṭṭhānaṃ nāma duvidhaṃ – sabbatthakaṃ, pārihāriyañca. Sabbatthakaṃ nāma mettā ca maraṇassati ca. Taṃ sabbattha icchitabbato ‘‘sabbatthaka’’nti vuccati. Mettā nāma āvāsādīsu sabbattha icchitabbā. Āvāsesu hi mettāvihārī bhikkhu sabrahmacārīnaṃ piyo hoti, tena phāsu asaṅghaṭṭho viharati. Devatāsu mettāvihārī devatāhi rakkhitagopito sukhaṃ viharati. Rājarājamahāmattādīsu mettāvihārī, tehi mamāyito sukhaṃ viharati. Gāmanigamādīsu mettāvihārī sabbattha bhikkhācariyādīsu manussehi sakkatagarukato sukhaṃ viharati. Maraṇassatibhāvanāya jīvitanikantiṃ pahāya appamatto viharati.
યં પન સદા પરિહરિતબ્બં ચરિતાનુકૂલેન ગહિતત્તા દસાસુભકસિણાનુસ્સતીસુ અઞ્ઞતરં, ચતુધાતુવવત્થાનમેવ વા, તં સદા પરિહરિતબ્બતો, રક્ખિતબ્બતો, ભાવેતબ્બતો ચ પારિહારિયન્તિ વુચ્ચતિ, મૂલકમ્મટ્ઠાનન્તિપિ તદેવ. તત્થ યં પઠમં સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરિત્વા પચ્છા પારિહારિયકમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ, તં ચતુધાતુવવત્થાનમુખેન દસ્સેસ્સામ.
Yaṃ pana sadā pariharitabbaṃ caritānukūlena gahitattā dasāsubhakasiṇānussatīsu aññataraṃ, catudhātuvavatthānameva vā, taṃ sadā pariharitabbato, rakkhitabbato, bhāvetabbato ca pārihāriyanti vuccati, mūlakammaṭṭhānantipi tadeva. Tattha yaṃ paṭhamaṃ sabbatthakakammaṭṭhānaṃ manasi karitvā pacchā pārihāriyakammaṭṭhānaṃ manasi karoti, taṃ catudhātuvavatthānamukhena dassessāma.
અયઞ્હિ યથાઠિતં યથાપણિહિતં કાયં ધાતુસો પચ્ચવેક્ખતિ – યં ઇમસ્મિં સરીરે વીસતિકોટ્ઠાસેસુ કક્ખળં ખરગતં, સા પથવીધાતુ. યં દ્વાદસસુ આબન્ધનકિચ્ચકરં સ્નેહગતં, સા આપોધાતુ. યં ચતૂસુ પરિપાચનકરં ઉસુમગતં, સા તેજોધાતુ. યં પન છસુ વિત્થમ્ભનકરં વાયોગતં, સા વાયોધાતુ. યં પનેત્થ ચતૂહિ મહાભૂતેહિ અસમ્ફુટ્ઠં છિદ્દં વિવરં, સા આકાસધાતુ. તંવિજાનનકં ચિત્તં વિઞ્ઞાણધાતુ. તતો ઉત્તરિ અઞ્ઞો સત્તો વા પુગ્ગલો વા નત્થિ. કેવલં સુદ્ધસઙ્ખારપુઞ્જોવ અયન્તિ.
Ayañhi yathāṭhitaṃ yathāpaṇihitaṃ kāyaṃ dhātuso paccavekkhati – yaṃ imasmiṃ sarīre vīsatikoṭṭhāsesu kakkhaḷaṃ kharagataṃ, sā pathavīdhātu. Yaṃ dvādasasu ābandhanakiccakaraṃ snehagataṃ, sā āpodhātu. Yaṃ catūsu paripācanakaraṃ usumagataṃ, sā tejodhātu. Yaṃ pana chasu vitthambhanakaraṃ vāyogataṃ, sā vāyodhātu. Yaṃ panettha catūhi mahābhūtehi asamphuṭṭhaṃ chiddaṃ vivaraṃ, sā ākāsadhātu. Taṃvijānanakaṃ cittaṃ viññāṇadhātu. Tato uttari añño satto vā puggalo vā natthi. Kevalaṃ suddhasaṅkhārapuñjova ayanti.
એવં આદિમજ્ઝપરિયોસાનતો કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરિત્વા, કાલં ઞત્વા, ઉટ્ઠાયાસના નિવાસેત્વા, પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ગામં પિણ્ડાય ગચ્છતિ. ગચ્છન્તો ચ યથા અન્ધપુથુજ્જના અભિક્કમાદીસુ ‘‘અત્તા અભિક્કમતિ, અત્તના અભિક્કમો નિબ્બત્તિતો’’તિ વા, ‘‘અહં અભિક્કમામિ, મયા અભિક્કમો નિબ્બત્તિતો’’તિ વા સમ્મુય્હન્તિ, તથા અસમ્મુય્હન્તો ‘‘અભિક્કમામીતિ ચિત્તે ઉપ્પજ્જમાને તેનેવ ચિત્તેન સદ્ધિં ચિત્તસમુટ્ઠાના સન્ધારણવાયોધાતુ ઉપ્પજ્જતિ. સા ઇમં પથવીધાત્વાદિસન્નિવેસભૂતં કાયસમ્મતં અટ્ઠિકસઙ્ઘાટં વિપ્ફરતિ, તતો ચિત્તકિરિયાવાયોધાતુવિપ્ફારવસેન અયં કાયસમ્મતો અટ્ઠિકસઙ્ઘાટો અભિક્કમતિ. તસ્સેવં અભિક્કમતો એકેકપાદુદ્ધારણે ચતૂસુ ધાતૂસુ વાયોધાતુઅનુગતા તેજોધાતુ અધિકા ઉપ્પજ્જતિ, મન્દા ઇતરા. અતિહરણવીતિહરણાપહરણેસુ પન તેજોધાતુઅનુગતા વાયોધાતુ અધિકા ઉપ્પજ્જતિ, મન્દા ઇતરા. ઓરોહણે પન પથવીધાતુઅનુગતા આપોધાતુ અધિકા ઉપ્પજ્જતિ, મન્દા ઇતરા. સન્નિક્ખેપનસમુપ્પીળનેસુ આપોધાતુઅનુગતા પથવીધાતુ અધિકા ઉપ્પજ્જતિ, મન્દા ઇતરા. ઇચ્ચેતા ધાતુયો તેન તેન અત્તનો ઉપ્પાદકચિત્તેન સદ્ધિં તત્થ તત્થેવ ભિજ્જન્તિ . તત્થ કો એકો અભિક્કમતિ, કસ્સ વા એકસ્સ અભિક્કમન’’ન્તિ એવં એકેકપાદુદ્ધારણાદિપ્પકારેસુ એકેકસ્મિં પકારે ઉપ્પન્નધાતુયો, તદવિનિબ્ભુત્તા ચ સેસા રૂપધમ્મા, તંસમુટ્ઠાપકં ચિત્તં, તંસમ્પયુત્તા ચ સેસા અરૂપધમ્માતિ એતે રૂપારૂપધમ્મા. તતો પરં અતિહરણવીતિહરણાદીસુ અઞ્ઞં પકારં ન સમ્પાપુણન્તિ, તત્થ તત્થેવ ભિજ્જન્તિ. તસ્મા અનિચ્ચા. યઞ્ચ અનિચ્ચં, તં દુક્ખં. યં દુક્ખં, તદનત્તાતિ એવં સબ્બાકારપરિપૂરં કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ગચ્છતિ. અત્થકામા હિ કુલપુત્તા સાસને પબ્બજિત્વા દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ ચત્તાલીસમ્પિ પઞ્ઞાસમ્પિ સટ્ઠિપિ સત્તતિપિ સતમ્પિ એકતો વસન્તા કતિકવત્તં કત્વા વિહરન્તિ – ‘‘આવુસો, તુમ્હે ન ઇણટ્ઠા, ન ભયટ્ઠા, ન જીવિકાપકતા પબ્બજિતા; દુક્ખા મુચ્ચિતુકામા પનેત્થ પબ્બજિતા. તસ્મા ગમને ઉપ્પન્નકિલેસં ગમનેયેવ નિગ્ગણ્હથ, ઠાને નિસજ્જાય, સયને ઉપ્પન્નકિલેસં ગમનેયેવ નિગ્ગણ્હથા’’તિ. તે એવં કતિકવત્તં કત્વા ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તા અડ્ઢઉસભઉસભઅડ્ઢગાવુતગાવુતન્તરેસુ પાસાણા હોન્તિ, તાય સઞ્ઞાય કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તાવ ગચ્છન્તિ. સચે કસ્સચિ ગમને કિલેસો ઉપ્પજ્જતિ, તત્થેવ નં નિગ્ગણ્હાતિ. તથા અસક્કોન્તો તિટ્ઠતિ. અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ તિટ્ઠતિ. સો – ‘‘અયં ભિક્ખુ તુય્હં ઉપ્પન્નવિતક્કં જાનાતિ, અનનુચ્છવિકં તે એત’’ન્તિ અત્તાનં પટિચોદેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા તત્થેવ અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસક્કોન્તો નિસીદતિ. અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ નિસીદતીતિ સોયેવ નયો. અરિયભૂમિ ઓક્કમિતું અસક્કોન્તોપિ તં કિલેસં વિક્ખમ્ભેત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ગચ્છતિ. ન કમ્મટ્ઠાનવિપ્પયુત્તેન ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરતિ. ઉદ્ધરતિ ચે, પટિનિવત્તિત્વા પુરિમપ્પદેસંયેવ એતિ સીહળદીપે આલિન્દકવાસી મહાફુસ્સદેવત્થેરો વિય .
Evaṃ ādimajjhapariyosānato kammaṭṭhānaṃ manasi karitvā, kālaṃ ñatvā, uṭṭhāyāsanā nivāsetvā, pubbe vuttanayeneva gāmaṃ piṇḍāya gacchati. Gacchanto ca yathā andhaputhujjanā abhikkamādīsu ‘‘attā abhikkamati, attanā abhikkamo nibbattito’’ti vā, ‘‘ahaṃ abhikkamāmi, mayā abhikkamo nibbattito’’ti vā sammuyhanti, tathā asammuyhanto ‘‘abhikkamāmīti citte uppajjamāne teneva cittena saddhiṃ cittasamuṭṭhānā sandhāraṇavāyodhātu uppajjati. Sā imaṃ pathavīdhātvādisannivesabhūtaṃ kāyasammataṃ aṭṭhikasaṅghāṭaṃ vippharati, tato cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena ayaṃ kāyasammato aṭṭhikasaṅghāṭo abhikkamati. Tassevaṃ abhikkamato ekekapāduddhāraṇe catūsu dhātūsu vāyodhātuanugatā tejodhātu adhikā uppajjati, mandā itarā. Atiharaṇavītiharaṇāpaharaṇesu pana tejodhātuanugatā vāyodhātu adhikā uppajjati, mandā itarā. Orohaṇe pana pathavīdhātuanugatā āpodhātu adhikā uppajjati, mandā itarā. Sannikkhepanasamuppīḷanesu āpodhātuanugatā pathavīdhātu adhikā uppajjati, mandā itarā. Iccetā dhātuyo tena tena attano uppādakacittena saddhiṃ tattha tattheva bhijjanti . Tattha ko eko abhikkamati, kassa vā ekassa abhikkamana’’nti evaṃ ekekapāduddhāraṇādippakāresu ekekasmiṃ pakāre uppannadhātuyo, tadavinibbhuttā ca sesā rūpadhammā, taṃsamuṭṭhāpakaṃ cittaṃ, taṃsampayuttā ca sesā arūpadhammāti ete rūpārūpadhammā. Tato paraṃ atiharaṇavītiharaṇādīsu aññaṃ pakāraṃ na sampāpuṇanti, tattha tattheva bhijjanti. Tasmā aniccā. Yañca aniccaṃ, taṃ dukkhaṃ. Yaṃ dukkhaṃ, tadanattāti evaṃ sabbākāraparipūraṃ kammaṭṭhānaṃ manasikarontova gacchati. Atthakāmā hi kulaputtā sāsane pabbajitvā dasapi vīsampi tiṃsampi cattālīsampi paññāsampi saṭṭhipi sattatipi satampi ekato vasantā katikavattaṃ katvā viharanti – ‘‘āvuso, tumhe na iṇaṭṭhā, na bhayaṭṭhā, na jīvikāpakatā pabbajitā; dukkhā muccitukāmā panettha pabbajitā. Tasmā gamane uppannakilesaṃ gamaneyeva niggaṇhatha, ṭhāne nisajjāya, sayane uppannakilesaṃ gamaneyeva niggaṇhathā’’ti. Te evaṃ katikavattaṃ katvā bhikkhācāraṃ gacchantā aḍḍhausabhausabhaaḍḍhagāvutagāvutantaresu pāsāṇā honti, tāya saññāya kammaṭṭhānaṃ manasikarontāva gacchanti. Sace kassaci gamane kileso uppajjati, tattheva naṃ niggaṇhāti. Tathā asakkonto tiṭṭhati. Athassa pacchato āgacchantopi tiṭṭhati. So – ‘‘ayaṃ bhikkhu tuyhaṃ uppannavitakkaṃ jānāti, ananucchavikaṃ te eta’’nti attānaṃ paṭicodetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā tattheva ariyabhūmiṃ okkamati. Tathā asakkonto nisīdati. Athassa pacchato āgacchantopi nisīdatīti soyeva nayo. Ariyabhūmi okkamituṃ asakkontopi taṃ kilesaṃ vikkhambhetvā kammaṭṭhānaṃ manasikarontova gacchati. Na kammaṭṭhānavippayuttena cittena pādaṃ uddharati. Uddharati ce, paṭinivattitvā purimappadesaṃyeva eti sīhaḷadīpe ālindakavāsī mahāphussadevatthero viya .
સો કિર એકૂનવીસતિ વસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો એવ વિહાસિ. મનુસ્સાપિ સુદં અન્તરામગ્ગે કસન્તા ચ વપન્તા ચ મદ્દન્તા ચ કમ્માનિ કરોન્તા થેરં તથા ગચ્છન્તં દિસ્વા – ‘‘અયં થેરો પુનપ્પુનં નિવત્તિત્વા ગચ્છતિ, કિં નુ ખો મગ્ગમૂળ્હો, ઉદાહુ કિઞ્ચિ પમુટ્ઠો’’તિ સમુલ્લપન્તિ. સો તં અનાદિયિત્વા કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન સમણધમ્મં કરોન્તો વીસતિવસ્સબ્ભન્તરે અરહત્તં પાપુણિ. અરહત્તપ્પત્તદિવસે ચસ્સ ચઙ્કમનકોટિયં અધિવત્થા દેવતા અઙ્ગુલીહિ દીપં ઉજ્જાલેત્વા અટ્ઠાસિ. ચત્તારોપિ મહારાજાનો સક્કો ચ દેવાનમિન્દો, બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ ઉપટ્ઠાનં આગમંસુ. તઞ્ચ ઓભાસં દિસ્વા વનવાસી મહાતિસ્સત્થેરો તં દુતિયદિવસે પુચ્છિ ‘‘રત્તિભાગે આયસ્મતો સન્તિકે ઓભાસો અહોસિ, કિં સો ઓભાસો’’તિ? થેરો વિક્ખેપં કરોન્તો ‘‘ઓભાસો નામ દીપોભાસોપિ હોતિ, મણિઓભાસોપી’’તિ એવમાદિં આહ. સો ‘‘પટિચ્છાદેથ તુમ્હે’’તિ નિબદ્ધો ‘‘આમા’’તિ પટિજાનિત્વા આરોચેસિ.
So kira ekūnavīsati vassāni gatapaccāgatavattaṃ pūrento eva vihāsi. Manussāpi sudaṃ antarāmagge kasantā ca vapantā ca maddantā ca kammāni karontā theraṃ tathā gacchantaṃ disvā – ‘‘ayaṃ thero punappunaṃ nivattitvā gacchati, kiṃ nu kho maggamūḷho, udāhu kiñci pamuṭṭho’’ti samullapanti. So taṃ anādiyitvā kammaṭṭhānayutteneva cittena samaṇadhammaṃ karonto vīsativassabbhantare arahattaṃ pāpuṇi. Arahattappattadivase cassa caṅkamanakoṭiyaṃ adhivatthā devatā aṅgulīhi dīpaṃ ujjāletvā aṭṭhāsi. Cattāropi mahārājāno sakko ca devānamindo, brahmā ca sahampati upaṭṭhānaṃ āgamaṃsu. Tañca obhāsaṃ disvā vanavāsī mahātissatthero taṃ dutiyadivase pucchi ‘‘rattibhāge āyasmato santike obhāso ahosi, kiṃ so obhāso’’ti? Thero vikkhepaṃ karonto ‘‘obhāso nāma dīpobhāsopi hoti, maṇiobhāsopī’’ti evamādiṃ āha. So ‘‘paṭicchādetha tumhe’’ti nibaddho ‘‘āmā’’ti paṭijānitvā ārocesi.
કાળવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય ચ. સોપિ કિર ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો ‘‘પઠમં તાવ ભગવતો મહાપધાનં પૂજેમી’’તિ સત્ત વસ્સાનિ ઠાનચઙ્કમમેવ અધિટ્ઠાસિ. પુન સોળસ વસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. એવં કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો વિપ્પયુત્તેન ચિત્તેન ઉદ્ધટે પન પટિનિવત્તન્તો ગામસમીપં ગન્ત્વા, ‘‘ગાવી નુ પબ્બજિતો નૂ’’તિ આસઙ્કનીયપ્પદેસે ઠત્વા, સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા પત્તં ગહેત્વા, ગામદ્વારં પત્વા, કચ્છકન્તરતો ઉદકં ગહેત્વા, ગણ્ડૂસં કત્વા ગામં પવિસતિ ‘‘ભિક્ખં દાતું વા વન્દિતું વા ઉપગતે મનુસ્સે ‘દીઘાયુકા હોથા’તિ વચનમત્તેનપિ મા મે કમ્મટ્ઠાનવિક્ખેપો અહોસી’’તિ સચે પન ‘‘અજ્જ, ભન્તે, કિં સત્તમી, ઉદાહુ અટ્ઠમી’’તિ દિવસં પુચ્છન્તિ, ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેતિ. સચે દિવસપુચ્છકા ન હોન્તિ, નિક્ખમનવેલાયં ગામદ્વારે નિટ્ઠુભિત્વાવ યાતિ.
Kāḷavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero viya ca. Sopi kira gatapaccāgatavattaṃ pūrento ‘‘paṭhamaṃ tāva bhagavato mahāpadhānaṃ pūjemī’’ti satta vassāni ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāsi. Puna soḷasa vassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā arahattaṃ pāpuṇi. Evaṃ kammaṭṭhānayutteneva cittena pādaṃ uddharanto vippayuttena cittena uddhaṭe pana paṭinivattanto gāmasamīpaṃ gantvā, ‘‘gāvī nu pabbajito nū’’ti āsaṅkanīyappadese ṭhatvā, saṅghāṭiṃ pārupitvā pattaṃ gahetvā, gāmadvāraṃ patvā, kacchakantarato udakaṃ gahetvā, gaṇḍūsaṃ katvā gāmaṃ pavisati ‘‘bhikkhaṃ dātuṃ vā vandituṃ vā upagate manusse ‘dīghāyukā hothā’ti vacanamattenapi mā me kammaṭṭhānavikkhepo ahosī’’ti sace pana ‘‘ajja, bhante, kiṃ sattamī, udāhu aṭṭhamī’’ti divasaṃ pucchanti, udakaṃ gilitvā āroceti. Sace divasapucchakā na honti, nikkhamanavelāyaṃ gāmadvāre niṭṭhubhitvāva yāti.
સીહળદીપેયેવ કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતા પઞ્ઞાસભિક્ખૂ વિય ચ. તે કિર વસ્સૂપનાયિકઉપોસથદિવસે કતિકવત્તં અકંસુ – ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાલપિસ્સામા’’તિ. ગામઞ્ચ પિણ્ડાય પવિસન્તા ગામદ્વારે ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા પવિસિંસુ, દિવસે પુચ્છિતે ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેસું, અપુચ્છિતે ગામદ્વારે નિટ્ઠુભિત્વા વિહારં આગમંસુ. તત્થ મનુસ્સા નિટ્ઠુભનટ્ઠાનં દિસ્વા જાનિંસુ ‘‘અજ્જ એકો આગતો, અજ્જ દ્વે’’તિ. એવઞ્ચ ચિન્તેસું ‘‘કિં નુ ખો એતે અમ્હેહેવ સદ્ધિં ન સલ્લપન્તિ, ઉદાહુ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ? યદિ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ ન સલ્લપન્તિ, અદ્ધા વિવાદજાતા ભવિસ્સન્તિ, હન્દ નેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં ખમાપેસ્સામા’’તિ સબ્બે વિહારં અગમંસુ. તત્થ પઞ્ઞાસભિક્ખૂસુ વસ્સં ઉપગતેસુ દ્વે ભિક્ખૂ એકોકાસે નાદ્દસંસુ. તતો યો તેસુ ચક્ખુમા પુરિસો, સો એવમાહ – ‘‘ન, ભો, કલહકારકાનં વસનોકાસો ઈદિસો હોતિ, સુસમ્મટ્ઠં ચેતિયઙ્ગણં બોધિયઙ્ગણં, સુનિક્ખિત્તા સમ્મજ્જનિયો, સૂપટ્ઠપિતં પાનીયપરિભોજનીય’’ન્તિ. તે તતોવ નિવત્તા. તે ભિક્ખૂ અન્તોતેમાસેયેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પત્વા મહાપવારણાય વિસુદ્ધિપવારણં પવારેસું.
Sīhaḷadīpeyeva kalambatitthavihāre vassūpagatā paññāsabhikkhū viya ca. Te kira vassūpanāyikauposathadivase katikavattaṃ akaṃsu – ‘‘arahattaṃ appatvā aññamaññaṃ nālapissāmā’’ti. Gāmañca piṇḍāya pavisantā gāmadvāre udakagaṇḍūsaṃ katvā pavisiṃsu, divase pucchite udakaṃ gilitvā ārocesuṃ, apucchite gāmadvāre niṭṭhubhitvā vihāraṃ āgamaṃsu. Tattha manussā niṭṭhubhanaṭṭhānaṃ disvā jāniṃsu ‘‘ajja eko āgato, ajja dve’’ti. Evañca cintesuṃ ‘‘kiṃ nu kho ete amheheva saddhiṃ na sallapanti, udāhu aññamaññampi? Yadi aññamaññampi na sallapanti, addhā vivādajātā bhavissanti, handa nesaṃ aññamaññaṃ khamāpessāmā’’ti sabbe vihāraṃ agamaṃsu. Tattha paññāsabhikkhūsu vassaṃ upagatesu dve bhikkhū ekokāse nāddasaṃsu. Tato yo tesu cakkhumā puriso, so evamāha – ‘‘na, bho, kalahakārakānaṃ vasanokāso īdiso hoti, susammaṭṭhaṃ cetiyaṅgaṇaṃ bodhiyaṅgaṇaṃ, sunikkhittā sammajjaniyo, sūpaṭṭhapitaṃ pānīyaparibhojanīya’’nti. Te tatova nivattā. Te bhikkhū antotemāseyeva vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā mahāpavāraṇāya visuddhipavāraṇaṃ pavāresuṃ.
એવં કાળવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતભિક્ખૂ વિય ચ કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો ગામસમીપં પત્વા, ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા, વીથિયો સલ્લક્ખેત્વા, યત્થ સુરાસોણ્ડધુત્તાદયો કલહકારકા ચણ્ડહત્થિઅસ્સાદયો વા નત્થિ, તં વીથિં પટિપજ્જતિ. તત્થ ચ પિણ્ડાય ચરમાનો ન તુરિતતુરિતો વિય જવેન ગચ્છતિ, જવનપિણ્ડપાતિકધુતઙ્ગં નામ નત્થિ. વિસમભૂમિભાગપ્પત્તં પન ઉદકભરિતસકટમિવ નિચ્ચલોવ હુત્વા ગચ્છતિ. અનુઘરં પવિટ્ઠો ચ દાતુકામં અદાતુકામં વા સલ્લક્ખેતું તદનુરૂપં કાલં આગમેન્તો ભિક્ખં ગહેત્વા, પતિરૂપે ઓકાસે નિસીદિત્વા, કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોન્તો આહારે પટિકૂલસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા, અક્ખબ્ભઞ્જનવણાલેપનપુત્તમંસૂપમાવસેન પચ્ચવેક્ખન્તો અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં આહારં આહારેતિ, નેવ દવાય ન મદાય…પે॰… ભુત્તાવી ચ ઉદકકિચ્ચં કત્વા, મુહુત્તં ભત્તકિલમથં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા, યથા પુરે ભત્તં, એવં પચ્છા ભત્તં પુરિમયામં પચ્છિમયામઞ્ચ કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ. અયં વુચ્ચતિ હરતિ ચેવ પચ્ચાહરતિ ચાતિ. એવમેતં હરણપચ્ચાહરણં ગતપચ્ચાગતવત્તન્તિ વુચ્ચતિ.
Evaṃ kāḷavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero viya kalambatitthavihāre vassūpagatabhikkhū viya ca kammaṭṭhānayutteneva cittena pādaṃ uddharanto gāmasamīpaṃ patvā, udakagaṇḍūsaṃ katvā, vīthiyo sallakkhetvā, yattha surāsoṇḍadhuttādayo kalahakārakā caṇḍahatthiassādayo vā natthi, taṃ vīthiṃ paṭipajjati. Tattha ca piṇḍāya caramāno na turitaturito viya javena gacchati, javanapiṇḍapātikadhutaṅgaṃ nāma natthi. Visamabhūmibhāgappattaṃ pana udakabharitasakaṭamiva niccalova hutvā gacchati. Anugharaṃ paviṭṭho ca dātukāmaṃ adātukāmaṃ vā sallakkhetuṃ tadanurūpaṃ kālaṃ āgamento bhikkhaṃ gahetvā, patirūpe okāse nisīditvā, kammaṭṭhānaṃ manasi karonto āhāre paṭikūlasaññaṃ upaṭṭhapetvā, akkhabbhañjanavaṇālepanaputtamaṃsūpamāvasena paccavekkhanto aṭṭhaṅgasamannāgataṃ āhāraṃ āhāreti, neva davāya na madāya…pe… bhuttāvī ca udakakiccaṃ katvā, muhuttaṃ bhattakilamathaṃ paṭippassambhetvā, yathā pure bhattaṃ, evaṃ pacchā bhattaṃ purimayāmaṃ pacchimayāmañca kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Ayaṃ vuccati harati ceva paccāharati cāti. Evametaṃ haraṇapaccāharaṇaṃ gatapaccāgatavattanti vuccati.
એતં પૂરેન્તો યદિ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો હોતિ, પઠમવયે એવ અરહત્તં પાપુણાતિ. નો ચે પઠમવયે પાપુણાતિ, અથ મજ્ઝિમવયે પાપુણાતિ. નો ચે મજ્ઝિમવયે પાપુણાતિ, અથ મરણસમયે પાપુણાતિ. નો ચે મરણસમયે પાપુણાતિ, અથ દેવપુત્તો હુત્વા પાપુણાતિ. નો ચે દેવપુત્તો હુત્વા પાપુણાતિ, અથ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાતિ. નો ચે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાતિ, અથ બુદ્ધાનં સન્તિકે ખિપ્પાભિઞ્ઞો હોતિ; સેય્યથાપિ – થેરો બાહિયો, મહાપઞ્ઞો વા હોતિ; સેય્યથાપિ થેરો સારિપુત્તો.
Etaṃ pūrento yadi upanissayasampanno hoti, paṭhamavaye eva arahattaṃ pāpuṇāti. No ce paṭhamavaye pāpuṇāti, atha majjhimavaye pāpuṇāti. No ce majjhimavaye pāpuṇāti, atha maraṇasamaye pāpuṇāti. No ce maraṇasamaye pāpuṇāti, atha devaputto hutvā pāpuṇāti. No ce devaputto hutvā pāpuṇāti, atha paccekasambuddho hutvā parinibbāti. No ce paccekasambuddho hutvā parinibbāti, atha buddhānaṃ santike khippābhiñño hoti; seyyathāpi – thero bāhiyo, mahāpañño vā hoti; seyyathāpi thero sāriputto.
અયં પન પચ્ચેકબોધિસત્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા, આરઞ્ઞિકો હુત્વા, વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ એતં ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા, કાલં કત્વા, કામાવચરદેવલોકે ઉપ્પજ્જિ. તતો ચવિત્વા બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. કુસલા ઇત્થિયો તદહેવ ગબ્ભસણ્ઠાનં જાનન્તિ, સા ચ તાસમઞ્ઞતરા , તસ્મા તં ગબ્ભપતિટ્ઠાનં રઞ્ઞો નિવેદેસિ. ધમ્મતા એસા, યં પુઞ્ઞવન્તે સત્તે ગબ્ભે ઉપ્પન્ને માતુગામો ગબ્ભપરિહારં લભતિ. તસ્મા રાજા તસ્સા ગબ્ભપરિહારં અદાસિ. સા તતો પભુતિ નાચ્ચુણ્હં કિઞ્ચિ અજ્ઝોહરિતું લભતિ, નાતિસીતં, નાતિઅમ્બિલં, નાતિલોણં, નાતિકટુકં, નાતિતિત્તકં. અચ્ચુણ્હે હિ માતરા અજ્ઝોહટે ગબ્ભસ્સ લોહકુમ્ભિવાસો વિય હોતિ, અતિસીતે લોકન્તરિકવાસો વિય, અચ્ચમ્બિલલોણકટુકતિત્તકેસુ ભુત્તેસુ સત્થેન ફાલેત્વા અમ્બિલાદીહિ સિત્તાનિ વિય ગબ્ભસેય્યકસ્સ અઙ્ગાનિ તિબ્બવેદનાનિ હોન્તિ. અતિચઙ્કમનટ્ઠાનનિસજ્જાસયનતોપિ નં નિવારેન્તિ – ‘‘કુચ્છિગતસ્સ સઞ્ચલનદુક્ખં મા અહોસી’’તિ. મુદુકત્થરણત્થતાય ભૂમિયં ચઙ્કમનાદીનિ મત્તાય કાતું લભતિ, વણ્ણગન્ધાદિસમ્પન્નં સાદુસપ્પાયં અન્નપાનં લભતિ. પરિગ્ગહેત્વાવ નં ચઙ્કમાપેન્તિ, નિસીદાપેન્તિ, વુટ્ઠાપેન્તિ.
Ayaṃ pana paccekabodhisatto kassapassa bhagavato sāsane pabbajitvā, āraññiko hutvā, vīsati vassasahassāni etaṃ gatapaccāgatavattaṃ pūretvā, kālaṃ katvā, kāmāvacaradevaloke uppajji. Tato cavitvā bārāṇasirañño aggamahesiyā kucchimhi paṭisandhiṃ aggahesi. Kusalā itthiyo tadaheva gabbhasaṇṭhānaṃ jānanti, sā ca tāsamaññatarā , tasmā taṃ gabbhapatiṭṭhānaṃ rañño nivedesi. Dhammatā esā, yaṃ puññavante satte gabbhe uppanne mātugāmo gabbhaparihāraṃ labhati. Tasmā rājā tassā gabbhaparihāraṃ adāsi. Sā tato pabhuti nāccuṇhaṃ kiñci ajjhoharituṃ labhati, nātisītaṃ, nātiambilaṃ, nātiloṇaṃ, nātikaṭukaṃ, nātitittakaṃ. Accuṇhe hi mātarā ajjhohaṭe gabbhassa lohakumbhivāso viya hoti, atisīte lokantarikavāso viya, accambilaloṇakaṭukatittakesu bhuttesu satthena phāletvā ambilādīhi sittāni viya gabbhaseyyakassa aṅgāni tibbavedanāni honti. Aticaṅkamanaṭṭhānanisajjāsayanatopi naṃ nivārenti – ‘‘kucchigatassa sañcalanadukkhaṃ mā ahosī’’ti. Mudukattharaṇatthatāya bhūmiyaṃ caṅkamanādīni mattāya kātuṃ labhati, vaṇṇagandhādisampannaṃ sādusappāyaṃ annapānaṃ labhati. Pariggahetvāva naṃ caṅkamāpenti, nisīdāpenti, vuṭṭhāpenti.
સા એવં પરિહરિયમાના ગબ્ભપરિપાકકાલે સૂતિઘરં પવિસિત્વા પચ્ચૂસસમયે પુત્તં વિજાયિ પક્કતેલમદ્દિતમનોસિલાપિણ્ડિસદિસં ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણૂપેતં. તતો નં પઞ્ચમદિવસે અલઙ્કતપ્પટિયત્તં રઞ્ઞો દસ્સેસું, રાજા તુટ્ઠો છસટ્ઠિયા ધાતીહિ ઉપટ્ઠાપેસિ. સો સબ્બસમ્પત્તીહિ વડ્ઢમાનો ન ચિરસ્સેવ વિઞ્ઞુતં પાપુણિ. તં સોળસવસ્સુદ્દેસિકમેવ સમાનં રાજા રજ્જે અભિસિઞ્ચિ, વિવિધનાટકાનિ ચસ્સ ઉપટ્ઠાપેસિ. અભિસિત્તો રાજપુત્તો રજ્જં કારેસિ નામેન બ્રહ્મદત્તો સકલજમ્બુદીપે વીસતિયા નગરસહસ્સેસુ. જમ્બુદીપે હિ પુબ્બે ચતુરાસીતિ નગરસહસ્સાનિ અહેસું. તાનિ પરિહાયન્તાનિ સટ્ઠિ અહેસું, તતો પરિહાયન્તાનિ ચત્તાલીસં, સબ્બપરિહાયનકાલે પન વીસતિ હોન્તિ. અયઞ્ચ બ્રહ્મદત્તો સબ્બપરિહાયનકાલે ઉપ્પજ્જિ. તેનસ્સ વીસતિ નગરસહસ્સાનિ અહેસું, વીસતિ પાસાદસહસ્સાનિ, વીસતિ હત્થિસહસ્સાનિ, વીસતિ અસ્સસહસ્સાનિ, વીસતિ રથસહસ્સાનિ , વીસતિ પત્તિસહસ્સાનિ, વીસતિ ઇત્થિસહસ્સાનિ – ઓરોધા ચ નાટકિત્થિયો ચ, વીસતિ અમચ્ચસહસ્સાનિ. સો મહારજ્જં કારયમાનો એવ કસિણપરિકમ્મં કત્વા પઞ્ચ અભિઞ્ઞાયો, અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેસિ. યસ્મા પન અભિસિત્તરઞ્ઞા નામ અવસ્સં અટ્ટકરણે નિસીદિતબ્બં, તસ્મા એકદિવસં પગેવ પાતરાસં ભુઞ્જિત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાને નિસીદિ. તત્થ ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દં અકંસુ. સો ‘‘અયં સદ્દો સમાપત્તિયા ઉપક્કિલેસો’’તિ પાસાદતલં અભિરુહિત્વા ‘‘સમાપત્તિં અપ્પેમી’’તિ નિસિન્નો નાસક્ખિ અપ્પેતું, રજ્જવિક્ખેપેન સમાપત્તિ પરિહીના. તતો ચિન્તેસિ ‘‘કિં રજ્જં વરં, ઉદાહુ સમણધમ્મો’’તિ. તતો ‘‘રજ્જસુખં પરિત્તં અનેકાદીનવં, સમણધમ્મસુખં પન વિપુલમનેકાનિસંસં ઉત્તમપુરિસસેવિતઞ્ચા’’તિ ઞત્વા અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આણાપેસિ – ‘‘ઇમં રજ્જં ધમ્મેન સમેન અનુસાસ, મા ખો અધમ્મકારં અકાસી’’તિ સબ્બં નિય્યાતેત્વા પાસાદં અભિરુહિત્વા સમાપત્તિસુખેન વિહરતિ, ન કોચિ ઉપસઙ્કમિતું લભતિ અઞ્ઞત્ર મુખધોવનદન્તકટ્ઠદાયકભત્તનીહારકાદીહિ.
Sā evaṃ parihariyamānā gabbhaparipākakāle sūtigharaṃ pavisitvā paccūsasamaye puttaṃ vijāyi pakkatelamadditamanosilāpiṇḍisadisaṃ dhaññapuññalakkhaṇūpetaṃ. Tato naṃ pañcamadivase alaṅkatappaṭiyattaṃ rañño dassesuṃ, rājā tuṭṭho chasaṭṭhiyā dhātīhi upaṭṭhāpesi. So sabbasampattīhi vaḍḍhamāno na cirasseva viññutaṃ pāpuṇi. Taṃ soḷasavassuddesikameva samānaṃ rājā rajje abhisiñci, vividhanāṭakāni cassa upaṭṭhāpesi. Abhisitto rājaputto rajjaṃ kāresi nāmena brahmadatto sakalajambudīpe vīsatiyā nagarasahassesu. Jambudīpe hi pubbe caturāsīti nagarasahassāni ahesuṃ. Tāni parihāyantāni saṭṭhi ahesuṃ, tato parihāyantāni cattālīsaṃ, sabbaparihāyanakāle pana vīsati honti. Ayañca brahmadatto sabbaparihāyanakāle uppajji. Tenassa vīsati nagarasahassāni ahesuṃ, vīsati pāsādasahassāni, vīsati hatthisahassāni, vīsati assasahassāni, vīsati rathasahassāni , vīsati pattisahassāni, vīsati itthisahassāni – orodhā ca nāṭakitthiyo ca, vīsati amaccasahassāni. So mahārajjaṃ kārayamāno eva kasiṇaparikammaṃ katvā pañca abhiññāyo, aṭṭha samāpattiyo ca nibbattesi. Yasmā pana abhisittaraññā nāma avassaṃ aṭṭakaraṇe nisīditabbaṃ, tasmā ekadivasaṃ pageva pātarāsaṃ bhuñjitvā vinicchayaṭṭhāne nisīdi. Tattha uccāsaddamahāsaddaṃ akaṃsu. So ‘‘ayaṃ saddo samāpattiyā upakkileso’’ti pāsādatalaṃ abhiruhitvā ‘‘samāpattiṃ appemī’’ti nisinno nāsakkhi appetuṃ, rajjavikkhepena samāpatti parihīnā. Tato cintesi ‘‘kiṃ rajjaṃ varaṃ, udāhu samaṇadhammo’’ti. Tato ‘‘rajjasukhaṃ parittaṃ anekādīnavaṃ, samaṇadhammasukhaṃ pana vipulamanekānisaṃsaṃ uttamapurisasevitañcā’’ti ñatvā aññataraṃ amaccaṃ āṇāpesi – ‘‘imaṃ rajjaṃ dhammena samena anusāsa, mā kho adhammakāraṃ akāsī’’ti sabbaṃ niyyātetvā pāsādaṃ abhiruhitvā samāpattisukhena viharati, na koci upasaṅkamituṃ labhati aññatra mukhadhovanadantakaṭṭhadāyakabhattanīhārakādīhi.
તતો અદ્ધમાસમત્તે વીતિક્કન્તે મહેસી પુચ્છિ ‘‘રાજા ઉય્યાનગમનબલદસ્સનનાટકાદીસુ કત્થચિ ન દિસ્સતિ, કુહિં ગતો’’તિ? તસ્સા તમત્થં આરોચેસું. સા અમચ્ચસ્સ પાહેસિ ‘‘રજ્જે પટિચ્છિતે અહમ્પિ પટિચ્છિતા હોમિ, એતુ મયા સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેતૂ’’તિ. સો ઉભો કણ્ણે થકેત્વા ‘‘અસવનીયમેત’’ન્તિ પટિક્ખિપિ. સા પુનપિ દ્વત્તિક્ખત્તું પેસેત્વા અનિચ્છમાનં તજ્જાપેસિ – ‘‘યદિ ન કરોસિ, ઠાનાપિ તે ચાવેમિ, જીવિતાપિ વોરોપેમી’’તિ. સો ભીતો ‘‘માતુગામો નામ દળ્હનિચ્છયો, કદાચિ એવમ્પિ કારાપેય્યા’’તિ એકદિવસં રહો ગન્ત્વા તાય સદ્ધિં સિરિસયને સંવાસં કપ્પેસિ. સા પુઞ્ઞવતી સુખસમ્ફસ્સા. સો તસ્સા સમ્ફસ્સરાગેન રત્તો તત્થ અભિક્ખણં સઙ્કિતસઙ્કિતોવ અગમાસિ. અનુક્કમેન અત્તનો ઘરસામિકો વિય નિબ્બિસઙ્કો પવિસિતુમારદ્ધો.
Tato addhamāsamatte vītikkante mahesī pucchi ‘‘rājā uyyānagamanabaladassananāṭakādīsu katthaci na dissati, kuhiṃ gato’’ti? Tassā tamatthaṃ ārocesuṃ. Sā amaccassa pāhesi ‘‘rajje paṭicchite ahampi paṭicchitā homi, etu mayā saddhiṃ saṃvāsaṃ kappetū’’ti. So ubho kaṇṇe thaketvā ‘‘asavanīyameta’’nti paṭikkhipi. Sā punapi dvattikkhattuṃ pesetvā anicchamānaṃ tajjāpesi – ‘‘yadi na karosi, ṭhānāpi te cāvemi, jīvitāpi voropemī’’ti. So bhīto ‘‘mātugāmo nāma daḷhanicchayo, kadāci evampi kārāpeyyā’’ti ekadivasaṃ raho gantvā tāya saddhiṃ sirisayane saṃvāsaṃ kappesi. Sā puññavatī sukhasamphassā. So tassā samphassarāgena ratto tattha abhikkhaṇaṃ saṅkitasaṅkitova agamāsi. Anukkamena attano gharasāmiko viya nibbisaṅko pavisitumāraddho.
તતો રાજમનુસ્સા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ન સદ્દહતિ. દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ આરોચેસું. તતો નિલીનો સયમેવ દિસ્વા સબ્બામચ્ચે સન્નિપાતાપેત્વા આરોચેસિ. તે – ‘‘અયં રાજાપરાધિકો હત્થચ્છેદં અરહતિ, પાદચ્છેદં અરહતી’’તિ યાવ સૂલે ઉત્તાસનં, તાવ સબ્બકમ્મકારણાનિ નિદ્દિસિંસુ. રાજા – ‘‘એતસ્સ વધબન્ધનતાળને મય્હં વિહિંસા ઉપ્પજ્જેય્ય, જીવિતા વોરોપને પાણાતિપાતો ભવેય્ય, ધનહરણે અદિન્નાદાનં, અલં એવરૂપેહિ કતેહિ, ઇમં મમ રજ્જા નિક્કડ્ઢથા’’તિ આહ. અમચ્ચા તં નિબ્બિસયં અકંસુ. સો અત્તનો ધનસારઞ્ચ પુત્તદારઞ્ચ ગહેત્વા પરવિસયં અગમાસિ. તત્થ રાજા સુત્વા ‘‘કિં આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, ઇચ્છામિ તં ઉપટ્ઠાતુ’’ન્તિ. સો તં સમ્પટિચ્છિ. અમચ્ચો કતિપાહચ્ચયેન લદ્ધવિસ્સાસો તં રાજાનં એતદવોચ – ‘‘મહારાજ, અમક્ખિકમધું પસ્સામિ, તં ખાદન્તો નત્થી’’તિ. રાજા ‘‘કિં એતં ઉપ્પણ્ડેતુકામો ભણતી’’તિ ન સુણાતિ. સો અન્તરં લભિત્વા પુનપિ સુટ્ઠુતરં વણ્ણેત્વા આરોચેસિ. રાજા ‘‘કિં એત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘બારાણસિરજ્જં, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘મં નેત્વા મારેતુકામોસી’’તિ આહ. સો ‘‘મા, દેવ, એવં અવચ, યદિ ન સદ્દહસિ, મનુસ્સે પેસેહી’’તિ. સો મનુસ્સે પેસેસિ. તે ગન્ત્વા ગોપુરં ખણિત્વા રઞ્ઞો સયનઘરે ઉટ્ઠહિંસુ.
Tato rājamanussā taṃ pavattiṃ rañño ārocesuṃ. Rājā na saddahati. Dutiyampi tatiyampi ārocesuṃ. Tato nilīno sayameva disvā sabbāmacce sannipātāpetvā ārocesi. Te – ‘‘ayaṃ rājāparādhiko hatthacchedaṃ arahati, pādacchedaṃ arahatī’’ti yāva sūle uttāsanaṃ, tāva sabbakammakāraṇāni niddisiṃsu. Rājā – ‘‘etassa vadhabandhanatāḷane mayhaṃ vihiṃsā uppajjeyya, jīvitā voropane pāṇātipāto bhaveyya, dhanaharaṇe adinnādānaṃ, alaṃ evarūpehi katehi, imaṃ mama rajjā nikkaḍḍhathā’’ti āha. Amaccā taṃ nibbisayaṃ akaṃsu. So attano dhanasārañca puttadārañca gahetvā paravisayaṃ agamāsi. Tattha rājā sutvā ‘‘kiṃ āgatosī’’ti pucchi. ‘‘Deva, icchāmi taṃ upaṭṭhātu’’nti. So taṃ sampaṭicchi. Amacco katipāhaccayena laddhavissāso taṃ rājānaṃ etadavoca – ‘‘mahārāja, amakkhikamadhuṃ passāmi, taṃ khādanto natthī’’ti. Rājā ‘‘kiṃ etaṃ uppaṇḍetukāmo bhaṇatī’’ti na suṇāti. So antaraṃ labhitvā punapi suṭṭhutaraṃ vaṇṇetvā ārocesi. Rājā ‘‘kiṃ eta’’nti pucchi. ‘‘Bārāṇasirajjaṃ, devā’’ti. Rājā ‘‘maṃ netvā māretukāmosī’’ti āha. So ‘‘mā, deva, evaṃ avaca, yadi na saddahasi, manusse pesehī’’ti. So manusse pesesi. Te gantvā gopuraṃ khaṇitvā rañño sayanaghare uṭṭhahiṃsu.
રાજા દિસ્વા ‘‘કિસ્સ આગતાત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ચોરા મયં, મહારાજા’’તિ. રાજા તેસં ધનં દાપેત્વા ‘‘મા પુન એવમકત્થા’’તિ ઓવદિત્વા વિસ્સજ્જેસિ. તે આગન્ત્વા તસ્સ રઞ્ઞો આરોચેસું. સો પુનપિ દ્વત્તિક્ખત્તું તથેવ વીમંસિત્વા ‘‘સીલવા રાજા’’તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા સીમન્તરે એકં નગરં ઉપગમ્મ તત્થ અમચ્ચસ્સ પાહેસિ ‘‘નગરં વા મે દેહિ યુદ્ધં વા’’તિ. સો બ્રહ્મદત્તસ્સ તમત્થં આરોચાપેસિ ‘‘આણાપેતુ દેવો કિં યુજ્ઝામિ, ઉદાહુ નગરં દેમી’’તિ. રાજા ‘‘ન યુજ્ઝિતબ્બં, નગરં દત્વા ઇધાગચ્છા’’તિ પેસેસિ. સો તથા અકાસિ. પટિરાજાપિ તં નગરં ગહેત્વા અવસેસનગરેસુપિ તથેવ દૂતં પાહેસિ. તેપિ અમચ્ચા તથેવ બ્રહ્મદત્તસ્સ આરોચેત્વા તેન ‘‘ન યુજ્ઝિતબ્બં, ઇધાગન્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તા બારાણસિં આગમંસુ.
Rājā disvā ‘‘kissa āgatātthā’’ti pucchi. ‘‘Corā mayaṃ, mahārājā’’ti. Rājā tesaṃ dhanaṃ dāpetvā ‘‘mā puna evamakatthā’’ti ovaditvā vissajjesi. Te āgantvā tassa rañño ārocesuṃ. So punapi dvattikkhattuṃ tatheva vīmaṃsitvā ‘‘sīlavā rājā’’ti caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā sīmantare ekaṃ nagaraṃ upagamma tattha amaccassa pāhesi ‘‘nagaraṃ vā me dehi yuddhaṃ vā’’ti. So brahmadattassa tamatthaṃ ārocāpesi ‘‘āṇāpetu devo kiṃ yujjhāmi, udāhu nagaraṃ demī’’ti. Rājā ‘‘na yujjhitabbaṃ, nagaraṃ datvā idhāgacchā’’ti pesesi. So tathā akāsi. Paṭirājāpi taṃ nagaraṃ gahetvā avasesanagaresupi tatheva dūtaṃ pāhesi. Tepi amaccā tatheva brahmadattassa ārocetvā tena ‘‘na yujjhitabbaṃ, idhāgantabba’’nti vuttā bārāṇasiṃ āgamaṃsu.
તતો અમચ્ચા બ્રહ્મદત્તં આહંસુ – ‘‘મહારાજ, તેન સહ યુજ્ઝામા’’તિ. રાજા – ‘‘મમ પાણાતિપાતો ભવિસ્સતી’’તિ વારેસિ. અમચ્ચા – ‘‘મયં, મહારાજ, તં જીવગ્ગાહં ગહેત્વા ઇધેવ આનેસ્સામા’’તિ નાનાઉપાયેહિ રાજાનં સઞ્ઞાપેત્વા ‘‘એહિ મહારાજા’’તિ ગન્તું આરદ્ધા. રાજા ‘‘સચે સત્તમારણપ્પહરણવિલુમ્પનકમ્મં ન કરોથ, ગચ્છામી’’તિ ભણતિ. અમચ્ચા ‘‘ન, દેવ, કરોમ, ભયં દસ્સેત્વા પલાપેમા’’તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા ઘટેસુ દીપે પક્ખિપિત્વા રત્તિં ગચ્છિંસુ. પટિરાજા તં દિવસં બારાણસિસમીપે નગરં ગહેત્વા ઇદાનિ કિન્તિ રત્તિં સન્નાહં મોચાપેત્વા પમત્તો નિદ્દં ઓક્કમિ સદ્ધિં બલકાયેન. તતો અમચ્ચા બારાણસિરાજાનં ગહેત્વા પટિરઞ્ઞો ખન્ધાવારં ગન્ત્વા સબ્બઘટેહિ દીપે નિહરાપેત્વા એકપજ્જોતાય સેનાય સદ્દં અકંસુ. પટિરઞ્ઞો અમચ્ચો મહાબલં દિસ્વા ભીતો અત્તનો રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ અમક્ખિકમધું ખાદાહી’’તિ મહાસદ્દં અકાસિ. તથા દુતિયોપિ, તતિયોપિ. પટિરાજા તેન સદ્દેન પટિબુજ્ઝિત્વા ભયં સન્તાસં આપજ્જિ. ઉક્કુટ્ઠિસતાનિ પવત્તિંસુ. સો ‘‘પરવચનં સદ્દહિત્વા અમિત્તહત્થં પત્તોમ્હી’’તિ સબ્બરત્તિં તં તં વિપ્પલપિત્વા દુતિયદિવસે ‘‘ધમ્મિકો રાજા, ઉપરોધં ન કરેય્ય, ગન્ત્વા ખમાપેમી’’તિ ચિન્તેત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા જણ્ણુકેહિ પતિટ્ઠહિત્વા ‘‘ખમ, મહારાજ, મય્હં અપરાધ’’ન્તિ આહ. રાજા તં ઓવદિત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ, ખમામિ તે’’તિ આહ. સો રઞ્ઞા એવં વુત્તમત્તેયેવ પરમસ્સાસપ્પત્તો અહોસિ, બારાણસિરઞ્ઞો સમીપેયેવ જનપદે રજ્જં લભિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં સહાયકા અહેસું.
Tato amaccā brahmadattaṃ āhaṃsu – ‘‘mahārāja, tena saha yujjhāmā’’ti. Rājā – ‘‘mama pāṇātipāto bhavissatī’’ti vāresi. Amaccā – ‘‘mayaṃ, mahārāja, taṃ jīvaggāhaṃ gahetvā idheva ānessāmā’’ti nānāupāyehi rājānaṃ saññāpetvā ‘‘ehi mahārājā’’ti gantuṃ āraddhā. Rājā ‘‘sace sattamāraṇappaharaṇavilumpanakammaṃ na karotha, gacchāmī’’ti bhaṇati. Amaccā ‘‘na, deva, karoma, bhayaṃ dassetvā palāpemā’’ti caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā ghaṭesu dīpe pakkhipitvā rattiṃ gacchiṃsu. Paṭirājā taṃ divasaṃ bārāṇasisamīpe nagaraṃ gahetvā idāni kinti rattiṃ sannāhaṃ mocāpetvā pamatto niddaṃ okkami saddhiṃ balakāyena. Tato amaccā bārāṇasirājānaṃ gahetvā paṭirañño khandhāvāraṃ gantvā sabbaghaṭehi dīpe niharāpetvā ekapajjotāya senāya saddaṃ akaṃsu. Paṭirañño amacco mahābalaṃ disvā bhīto attano rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘uṭṭhehi amakkhikamadhuṃ khādāhī’’ti mahāsaddaṃ akāsi. Tathā dutiyopi, tatiyopi. Paṭirājā tena saddena paṭibujjhitvā bhayaṃ santāsaṃ āpajji. Ukkuṭṭhisatāni pavattiṃsu. So ‘‘paravacanaṃ saddahitvā amittahatthaṃ pattomhī’’ti sabbarattiṃ taṃ taṃ vippalapitvā dutiyadivase ‘‘dhammiko rājā, uparodhaṃ na kareyya, gantvā khamāpemī’’ti cintetvā rājānaṃ upasaṅkamitvā jaṇṇukehi patiṭṭhahitvā ‘‘khama, mahārāja, mayhaṃ aparādha’’nti āha. Rājā taṃ ovaditvā ‘‘uṭṭhehi, khamāmi te’’ti āha. So raññā evaṃ vuttamatteyeva paramassāsappatto ahosi, bārāṇasirañño samīpeyeva janapade rajjaṃ labhi. Te aññamaññaṃ sahāyakā ahesuṃ.
અથ બ્રહ્મદત્તો દ્વેપિ સેના સમ્મોદમાના એકતો ઠિતા દિસ્વા ‘‘મમેકસ્સ ચિત્તાનુરક્ખણાય અસ્મિં જનકાયે ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ લોહિતબિન્દુ ન ઉપ્પન્નં. અહો સાધુ, અહો સુટ્ઠુ, સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તુ, અવેરા હોન્તુ, અબ્યાપજ્ઝા હોન્તૂ’’તિ મેત્તાઝાનં ઉપ્પાદેત્વા, તદેવ પાદકં કત્વા, સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા, પચ્ચેકબોધિઞાણં સચ્છિકત્વા, સયમ્ભુતં પાપુણિ. તં મગ્ગસુખેન ફલસુખેન સુખિતં હત્થિક્ખન્ધે નિસિન્નં અમચ્ચા પણિપાતં કત્વા આહંસુ – ‘‘યાનકાલો, મહારાજ, વિજિતબલકાયસ્સ સક્કારો કાતબ્બો, પરાજિતબલકાયસ્સ ભત્તપરિબ્બયો દાતબ્બો’’તિ. સો આહ – ‘‘નાહં, ભણે, રાજા, પચ્ચેકબુદ્ધો નામાહ’’ન્તિ. કિં દેવો ભણતિ, ન એદિસા પચ્ચેકબુદ્ધા હોન્તીતિ? કીદિસા, ભણે, પચ્ચેકબુદ્ધાતિ? પચ્ચેકબુદ્ધા નામ દ્વઙ્ગુલકેસમસ્સુ અટ્ઠપરિક્ખારયુત્તા ભવન્તીતિ. સો દક્ખિણહત્થેન સીસં પરામસિ, તાવદેવ ગિહિલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, પબ્બજિતવેસો પાતુરહોસિ, દ્વઙ્ગુલકેસમસ્સુ અટ્ઠપરિક્ખારસમન્નાગતો વસ્સસતિકત્થેરસદિસો અહોસિ. સો ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા હત્થિક્ખન્ધતો વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પદુમપુપ્ફે નિસીદિ. અમચ્ચા વન્દિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, કમ્મટ્ઠાનં, કથં અધિગતોસી’’તિ પુચ્છિંસુ. સો યતો અસ્સ મેત્તાઝાનકમ્મટ્ઠાનં અહોસિ , તઞ્ચ વિપસ્સનં વિપસ્સિત્વા અધિગતો, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ઉદાનગાથઞ્ચ બ્યાકરણગાથઞ્ચ ઇમઞ્ઞેવ ગાથં અભાસિ ‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડ’’ન્તિ.
Atha brahmadatto dvepi senā sammodamānā ekato ṭhitā disvā ‘‘mamekassa cittānurakkhaṇāya asmiṃ janakāye khuddakamakkhikāya pivanamattampi lohitabindu na uppannaṃ. Aho sādhu, aho suṭṭhu, sabbe sattā sukhitā hontu, averā hontu, abyāpajjhā hontū’’ti mettājhānaṃ uppādetvā, tadeva pādakaṃ katvā, saṅkhāre sammasitvā, paccekabodhiñāṇaṃ sacchikatvā, sayambhutaṃ pāpuṇi. Taṃ maggasukhena phalasukhena sukhitaṃ hatthikkhandhe nisinnaṃ amaccā paṇipātaṃ katvā āhaṃsu – ‘‘yānakālo, mahārāja, vijitabalakāyassa sakkāro kātabbo, parājitabalakāyassa bhattaparibbayo dātabbo’’ti. So āha – ‘‘nāhaṃ, bhaṇe, rājā, paccekabuddho nāmāha’’nti. Kiṃ devo bhaṇati, na edisā paccekabuddhā hontīti? Kīdisā, bhaṇe, paccekabuddhāti? Paccekabuddhā nāma dvaṅgulakesamassu aṭṭhaparikkhārayuttā bhavantīti. So dakkhiṇahatthena sīsaṃ parāmasi, tāvadeva gihiliṅgaṃ antaradhāyi, pabbajitaveso pāturahosi, dvaṅgulakesamassu aṭṭhaparikkhārasamannāgato vassasatikattherasadiso ahosi. So catutthajjhānaṃ samāpajjitvā hatthikkhandhato vehāsaṃ abbhuggantvā padumapupphe nisīdi. Amaccā vanditvā ‘‘kiṃ, bhante, kammaṭṭhānaṃ, kathaṃ adhigatosī’’ti pucchiṃsu. So yato assa mettājhānakammaṭṭhānaṃ ahosi , tañca vipassanaṃ vipassitvā adhigato, tasmā tamatthaṃ dassento udānagāthañca byākaraṇagāthañca imaññeva gāthaṃ abhāsi ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍa’’nti.
તત્થ સબ્બેસૂતિ અનવસેસેસુ. ભૂતેસૂતિ સત્તેસુ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારં પન રતનસુત્તવણ્ણનાયં વક્ખામ. નિધાયાતિ નિક્ખિપિત્વા. દણ્ડન્તિ કાયવચીમનોદણ્ડં, કાયદુચ્ચરિતાદીનમેતં અધિવચનં. કાયદુચ્ચરિતઞ્હિ દણ્ડયતીતિ દણ્ડો, બાધેતિ અનયબ્યસનં પાપેતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં વચીદુચ્ચરિતં મનોદુચ્ચરિતં ચ. પહરણદણ્ડો એવ વા દણ્ડો, તં નિધાયાતિપિ વુત્તં હોતિ. અવિહેઠયન્તિ અવિહેઠયન્તો. અઞ્ઞતરમ્પીતિ યંકિઞ્ચિ એકમ્પિ. તેસન્તિ તેસં સબ્બભૂતાનં. ન પુત્તમિચ્છેય્યાતિ અત્રજો, ખેત્રજો, દિન્નકો, અન્તેવાસિકોતિ ઇમેસુ ચતૂસુ પુત્તેસુ યં કિઞ્ચિ પુત્તં ન ઇચ્છેય્ય. કુતો સહાયન્તિ સહાયં પન ઇચ્છેય્યાતિ કુતો એવ એતં.
Tattha sabbesūti anavasesesu. Bhūtesūti sattesu. Ayamettha saṅkhepo, vitthāraṃ pana ratanasuttavaṇṇanāyaṃ vakkhāma. Nidhāyāti nikkhipitvā. Daṇḍanti kāyavacīmanodaṇḍaṃ, kāyaduccaritādīnametaṃ adhivacanaṃ. Kāyaduccaritañhi daṇḍayatīti daṇḍo, bādheti anayabyasanaṃ pāpetīti vuttaṃ hoti. Evaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritaṃ ca. Paharaṇadaṇḍo eva vā daṇḍo, taṃ nidhāyātipi vuttaṃ hoti. Aviheṭhayanti aviheṭhayanto. Aññatarampīti yaṃkiñci ekampi. Tesanti tesaṃ sabbabhūtānaṃ. Na puttamiccheyyāti atrajo, khetrajo, dinnako, antevāsikoti imesu catūsu puttesu yaṃ kiñci puttaṃ na iccheyya. Kuto sahāyanti sahāyaṃ pana iccheyyāti kuto eva etaṃ.
એકોતિ પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો, અદુતિયટ્ઠેન એકો, તણ્હાપહાનેન એકો, એકન્તવિગતકિલેસોતિ એકો, એકો પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો. સમણસહસ્સસ્સાપિ હિ મજ્ઝે વત્તમાનો ગિહિસઞ્ઞોજનસ્સ છિન્નત્તા એકો – એવં પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો. એકો તિટ્ઠતિ, એકો ગચ્છતિ, એકો નિસીદતિ, એકો સેય્યં કપ્પેતિ, એકો ઇરિયતિ વત્તતીતિ – એવં અદુતિયટ્ઠેન એકો.
Ekoti pabbajjāsaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāpahānena eko, ekantavigatakilesoti eko, eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko. Samaṇasahassassāpi hi majjhe vattamāno gihisaññojanassa chinnattā eko – evaṃ pabbajjāsaṅkhātena eko. Eko tiṭṭhati, eko gacchati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko iriyati vattatīti – evaṃ adutiyaṭṭhena eko.
‘‘તણ્હાદુતિયો પુરિસો, દીઘમદ્ધાનસંસરં;
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhānasaṃsaraṃ;
ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવં, સંસારં નાતિવત્તતિ.
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
‘‘એવમાદીનવં ઞત્વા, તણ્હં દુક્ખસ્સ સમ્ભવં;
‘‘Evamādīnavaṃ ñatvā, taṇhaṃ dukkhassa sambhavaṃ;
વીતતણ્હો અનાદાનો, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ. (ઇતિવુ॰ ૧૫, ૧૦૫; મહાનિ॰ ૧૯૧; ચૂળનિ॰ પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૭) –
Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti. (itivu. 15, 105; mahāni. 191; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 107) –
એવં તણ્હાપહાનટ્ઠેન એકો. સબ્બકિલેસાસ્સ પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્માતિ – એવં એકન્તવિગતકિલેસોતિ એકો. અનાચરિયકો હુત્વા સયમ્ભૂ સામઞ્ઞેવ પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ – એવં એકો પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો.
Evaṃ taṇhāpahānaṭṭhena eko. Sabbakilesāssa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammāti – evaṃ ekantavigatakilesoti eko. Anācariyako hutvā sayambhū sāmaññeva paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti – evaṃ eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
ચરેતિ યા ઇમા અટ્ઠ ચરિયાયો; સેય્યથિદં – પણિધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ ઇરિયાપથચરિયા , ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં અજ્ઝત્તિકાયતનેસુ આયતનચરિયા, અપ્પમાદવિહારીનં ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ સતિચરિયા, અધિચિત્તમનુયુત્તાનં ચતૂસુ ઝાનેસુ સમાધિચરિયા, બુદ્ધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ ઞાણચરિયા, સમ્મા પટિપન્નાનં ચતૂસુ અરિયમગ્ગેસુ મગ્ગચરિયા, અધિગતપ્ફલાનં ચતૂસુ સામઞ્ઞફલેસુ પત્તિચરિયા, તિણ્ણં બુદ્ધાનં સબ્બસત્તેસુ લોકત્થચરિયા, તત્થ પદેસતો પચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનન્તિ. યથાહ – ‘‘ચરિયાતિ અટ્ઠ ચરિયાયો ઇરિયાપથચરિયા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૯૭; ૩.૨૮) વિત્થારો. તાહિ ચરિયાહિ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ અત્થો. અથ વા યા ઇમા ‘‘અધિમુચ્ચન્તો સદ્ધાય ચરતિ, પગ્ગણ્હન્તો વીરિયેન ચરતિ, ઉપટ્ઠહન્તો સતિયા ચરતિ, અવિક્ખિત્તો સમાધિના ચરતિ, પજાનન્તો પઞ્ઞાય ચરતિ, વિજાનન્તો વિઞ્ઞાણેન ચરતિ, એવં પટિપન્નસ્સ કુસલા ધમ્મા આયતન્તીતિ આયતનચરિયાય ચરતિ, એવં પટિપન્નો વિસેસમધિગચ્છતીતિ વિસેસચરિયાય ચરતી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૯૭; ૩.૨૯) એવં અપરાપિ અટ્ઠ ચરિયા વુત્તા. તાહિપિ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ અત્થો. ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ એત્થ ખગ્ગવિસાણં નામ ખગ્ગમિગસિઙ્ગં. કપ્પસદ્દસ્સ અત્થં વિત્થારતો મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં પકાસયિસ્સામ. ઇધ પનાયં ‘‘સત્થુકપ્પેન વત, ભો, કિર સાવકેન સદ્ધિં મન્તયમાના’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૬૦) એવમાદીસુ વિય પટિભાગો વેદિતબ્બો. ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ ખગ્ગવિસાણસદિસોતિ વુત્તં હોતિ. અયં તાવેત્થ પદતો અત્થવણ્ણના.
Careti yā imā aṭṭha cariyāyo; seyyathidaṃ – paṇidhisampannānaṃ catūsu iriyāpathesu iriyāpathacariyā , indriyesu guttadvārānaṃ ajjhattikāyatanesu āyatanacariyā, appamādavihārīnaṃ catūsu satipaṭṭhānesu saticariyā, adhicittamanuyuttānaṃ catūsu jhānesu samādhicariyā, buddhisampannānaṃ catūsu ariyasaccesu ñāṇacariyā, sammā paṭipannānaṃ catūsu ariyamaggesu maggacariyā, adhigatapphalānaṃ catūsu sāmaññaphalesu patticariyā, tiṇṇaṃ buddhānaṃ sabbasattesu lokatthacariyā, tattha padesato paccekabuddhasāvakānanti. Yathāha – ‘‘cariyāti aṭṭha cariyāyo iriyāpathacariyā’’ti (paṭi. ma. 1.197; 3.28) vitthāro. Tāhi cariyāhi samannāgato bhaveyyāti attho. Atha vā yā imā ‘‘adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhahanto satiyā carati, avikkhitto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇena carati, evaṃ paṭipannassa kusalā dhammā āyatantīti āyatanacariyāya carati, evaṃ paṭipanno visesamadhigacchatīti visesacariyāya caratī’’ti (paṭi. ma. 1.197; 3.29) evaṃ aparāpi aṭṭha cariyā vuttā. Tāhipi samannāgato bhaveyyāti attho. Khaggavisāṇakappoti ettha khaggavisāṇaṃ nāma khaggamigasiṅgaṃ. Kappasaddassa atthaṃ vitthārato maṅgalasuttavaṇṇanāyaṃ pakāsayissāma. Idha panāyaṃ ‘‘satthukappena vata, bho, kira sāvakena saddhiṃ mantayamānā’’ti (ma. ni. 1.260) evamādīsu viya paṭibhāgo veditabbo. Khaggavisāṇakappoti khaggavisāṇasadisoti vuttaṃ hoti. Ayaṃ tāvettha padato atthavaṇṇanā.
અધિપ્પાયાનુસન્ધિતો પન એવં વેદિતબ્બા – ય્વાયં વુત્તપ્પકારો દણ્ડો ભૂતેસુ પવત્તિયમાનો અહિતો હોતિ, તં તેસુ અપ્પવત્તનેન તપ્પટિપક્ખભૂતાય મેત્તાય પરહિતૂપસંહારેન ચ સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં, નિહિતદણ્ડત્તા એવ ચ. યથા અનિહિતદણ્ડા સત્તા ભૂતાનિ દણ્ડેન વા સત્થેન વા પાણિના વા લેડ્ડુના વા વિહેઠયન્તિ, તથા અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસં. ઇમં મેત્તાકમ્મટ્ઠાનમાગમ્મ યદેવ તત્થ વેદનાગતં સઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણગતં તઞ્ચ તદનુસારેનેવ તદઞ્ઞઞ્ચ સઙ્ખારગતં વિપસ્સિત્વા ઇમં પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ અયં તાવ અધિપ્પાયો.
Adhippāyānusandhito pana evaṃ veditabbā – yvāyaṃ vuttappakāro daṇḍo bhūtesu pavattiyamāno ahito hoti, taṃ tesu appavattanena tappaṭipakkhabhūtāya mettāya parahitūpasaṃhārena ca sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, nihitadaṇḍattā eva ca. Yathā anihitadaṇḍā sattā bhūtāni daṇḍena vā satthena vā pāṇinā vā leḍḍunā vā viheṭhayanti, tathā aviheṭhayaṃ aññatarampi tesaṃ. Imaṃ mettākammaṭṭhānamāgamma yadeva tattha vedanāgataṃ saññāsaṅkhāraviññāṇagataṃ tañca tadanusāreneva tadaññañca saṅkhāragataṃ vipassitvā imaṃ paccekabodhiṃ adhigatomhīti ayaṃ tāva adhippāyo.
અયં પન અનુસન્ધિ – એવં વુત્તે તે અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, કુહિં ગચ્છથા’’તિ? તતો તેન ‘‘પુબ્બપચ્ચેકસમ્બુદ્ધા કત્થ વસન્તી’’તિ આવજ્જેત્વા ઞત્વા ‘‘ગન્ધમાદનપબ્બતે’’તિ વુત્તે પુનાહંસુ – ‘‘અમ્હે દાનિ, ભન્તે, પજહથ, ન ઇચ્છથા’’તિ. અથ પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્યા’’તિ સબ્બં. તત્રાધિપ્પાયો – અહં ઇદાનિ અત્રજાદીસુ યં કિઞ્ચિ પુત્તમ્પિ ન ઇચ્છેય્યં, કુતો પન તુમ્હાદિસં સહાયં? તસ્મા તુમ્હેસુપિ યો મયા સદ્ધિં ગન્તું માદિસો વા હોતું ઇચ્છતિ, સો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો. અથ વા તેહિ ‘‘અમ્હે દાનિ, ભન્તે, પજહથ ન ઇચ્છથા’’તિ વુત્તે સો પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાય’’ન્તિ વત્વા અત્તનો યથાવુત્તેનત્થેન એકચરિયાય ગુણં દિસ્વા પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ – ‘‘એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. એવં વત્વા પેક્ખમાનસ્સેવ મહાજનસ્સ આકાસે ઉપ્પતિત્વા ગન્ધમાદનં અગમાસિ.
Ayaṃ pana anusandhi – evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu – ‘‘idāni, bhante, kuhiṃ gacchathā’’ti? Tato tena ‘‘pubbapaccekasambuddhā kattha vasantī’’ti āvajjetvā ñatvā ‘‘gandhamādanapabbate’’ti vutte punāhaṃsu – ‘‘amhe dāni, bhante, pajahatha, na icchathā’’ti. Atha paccekabuddho āha – ‘‘na puttamiccheyyā’’ti sabbaṃ. Tatrādhippāyo – ahaṃ idāni atrajādīsu yaṃ kiñci puttampi na iccheyyaṃ, kuto pana tumhādisaṃ sahāyaṃ? Tasmā tumhesupi yo mayā saddhiṃ gantuṃ mādiso vā hotuṃ icchati, so eko care khaggavisāṇakappo. Atha vā tehi ‘‘amhe dāni, bhante, pajahatha na icchathā’’ti vutte so paccekabuddho ‘‘na puttamiccheyya kuto sahāya’’nti vatvā attano yathāvuttenatthena ekacariyāya guṇaṃ disvā pamudito pītisomanassajāto imaṃ udānaṃ udānesi – ‘‘eko care khaggavisāṇakappo’’ti. Evaṃ vatvā pekkhamānasseva mahājanassa ākāse uppatitvā gandhamādanaṃ agamāsi.
ગન્ધમાદનો નામ હિમવતિ ચૂળકાળપબ્બતં, મહાકાળપબ્બતં, નાગપલિવેઠનં, ચન્દગબ્ભં, સૂરિયગબ્ભં, સુવણ્ણપસ્સં, હિમવન્તપબ્બતન્તિ સત્ત પબ્બતે અતિક્કમ્મ હોતિ. તત્થ નન્દમૂલકં નામ પબ્ભારં પચ્ચેકબુદ્ધાનં વસનોકાસો. તિસ્સો ચ ગુહાયો – સુવણ્ણગુહા, મણિગુહા, રજતગુહાતિ. તત્થ મણિગુહાદ્વારે મઞ્જૂસકો નામ રુક્ખો યોજનં ઉબ્બેધેન, યોજનં વિત્થારેન. સો યત્તકાનિ ઉદકે વા થલે વા પુપ્ફાનિ, સબ્બાનિ તાનિ પુપ્ફયતિ વિસેસેન પચ્ચેકબુદ્ધાગમનદિવસે. તસ્સૂપરિતો સબ્બરતનમાળો હોતિ. તત્થ સમ્મજ્જનકવાતો કચવરં છડ્ડેતિ, સમકરણવાતો સબ્બરતનમયં વાલિકં સમં કરોતિ, સિઞ્ચનકવાતો અનોતત્તદહતો આનેત્વા ઉદકં સિઞ્ચતિ, સુગન્ધકરણવાતો હિમવન્તતો સબ્બેસં ગન્ધરુક્ખાનં ગન્ધે આનેતિ, ઓચિનકવાતો પુપ્ફાનિ ઓચિનિત્વા પાતેતિ, સન્થરકવાતો સબ્બત્થ સન્થરતિ. સદા પઞ્ઞત્તાનેવ ચેત્થ આસનાનિ હોન્તિ, યેસુ પચ્ચેકબુદ્ધુપ્પાદદિવસે ઉપોસથદિવસે ચ સબ્બપચ્ચેકબુદ્ધા સન્નિપતિત્વા નિસીદન્તિ. અયં તત્થ પકતિ. અભિસમ્બુદ્ધ-પચ્ચેકબુદ્ધો તત્થ ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદતિ. તતો સચે તસ્મિં કાલે અઞ્ઞેપિ પચ્ચેકબુદ્ધા સંવિજ્જન્તિ, તેપિ તઙ્ખણં સન્નિપતિત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસીદન્તિ. નિસીદિત્વા ચ કિઞ્ચિદેવ સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહન્તિ, તતો સઙ્ઘત્થેરો અધુનાગતપચ્ચેકબુદ્ધં સબ્બેસં અનુમોદનત્થાય ‘‘કથમધિગત’’ન્તિ કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છતિ. તદાપિ સો તમેવ અત્તનો ઉદાનબ્યાકરણગાથં ભાસતિ. પુન ભગવાપિ આયસ્મતા આનન્દેન પુટ્ઠો તમેવ ગાથં ભાસતિ, આનન્દો ચ સઙ્ગીતિયન્તિ એવમેકેકા ગાથા પચ્ચેકસમ્બોધિઅભિસમ્બુદ્ધટ્ઠાને, મઞ્જૂસકમાળે , આનન્દેન પુચ્છિતકાલે, સઙ્ગીતિયન્તિ ચતુક્ખત્તું ભાસિતા હોતીતિ.
Gandhamādano nāma himavati cūḷakāḷapabbataṃ, mahākāḷapabbataṃ, nāgapaliveṭhanaṃ, candagabbhaṃ, sūriyagabbhaṃ, suvaṇṇapassaṃ, himavantapabbatanti satta pabbate atikkamma hoti. Tattha nandamūlakaṃ nāma pabbhāraṃ paccekabuddhānaṃ vasanokāso. Tisso ca guhāyo – suvaṇṇaguhā, maṇiguhā, rajataguhāti. Tattha maṇiguhādvāre mañjūsako nāma rukkho yojanaṃ ubbedhena, yojanaṃ vitthārena. So yattakāni udake vā thale vā pupphāni, sabbāni tāni pupphayati visesena paccekabuddhāgamanadivase. Tassūparito sabbaratanamāḷo hoti. Tattha sammajjanakavāto kacavaraṃ chaḍḍeti, samakaraṇavāto sabbaratanamayaṃ vālikaṃ samaṃ karoti, siñcanakavāto anotattadahato ānetvā udakaṃ siñcati, sugandhakaraṇavāto himavantato sabbesaṃ gandharukkhānaṃ gandhe āneti, ocinakavāto pupphāni ocinitvā pāteti, santharakavāto sabbattha santharati. Sadā paññattāneva cettha āsanāni honti, yesu paccekabuddhuppādadivase uposathadivase ca sabbapaccekabuddhā sannipatitvā nisīdanti. Ayaṃ tattha pakati. Abhisambuddha-paccekabuddho tattha gantvā paññattāsane nisīdati. Tato sace tasmiṃ kāle aññepi paccekabuddhā saṃvijjanti, tepi taṅkhaṇaṃ sannipatitvā paññattāsanesu nisīdanti. Nisīditvā ca kiñcideva samāpattiṃ samāpajjitvā vuṭṭhahanti, tato saṅghatthero adhunāgatapaccekabuddhaṃ sabbesaṃ anumodanatthāya ‘‘kathamadhigata’’nti kammaṭṭhānaṃ pucchati. Tadāpi so tameva attano udānabyākaraṇagāthaṃ bhāsati. Puna bhagavāpi āyasmatā ānandena puṭṭho tameva gāthaṃ bhāsati, ānando ca saṅgītiyanti evamekekā gāthā paccekasambodhiabhisambuddhaṭṭhāne, mañjūsakamāḷe , ānandena pucchitakāle, saṅgītiyanti catukkhattuṃ bhāsitā hotīti.
પઠમગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Paṭhamagāthāvaṇṇanā samattā.
૩૬. સંસગ્ગજાતસ્સાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પચ્ચેકબોધિસત્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ પુરિમનયેનેવ સમણધમ્મં કરોન્તો કસિણપરિકમ્મં કત્વા, પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા, નામરૂપં વવત્થપેત્વા, લક્ખણસમ્મસનં કત્વા, અરિયમગ્ગં અનધિગમ્મ બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. સો તતો ચુતો બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ ઉપ્પજ્જિત્વા પુરિમનયેનેવ વડ્ઢમાનો યતો પભુતિ ‘‘અયં ઇત્થી અયં પુરિસો’’તિ વિસેસં અઞ્ઞાસિ, તતુપાદાય ઇત્થીનં હત્થે ન રમતિ, ઉચ્છાદનન્હાપનમણ્ડનાદિમત્તમ્પિ ન સહતિ. તં પુરિસા એવ પોસેન્તિ, થઞ્ઞપાયનકાલે ધાતિયો કઞ્ચુકં પટિમુઞ્ચિત્વા પુરિસવેસેન થઞ્ઞં પાયેન્તિ. સો ઇત્થીનં ગન્ધં ઘાયિત્વા સદ્દં વા સુત્વા રોદતિ, વિઞ્ઞુતં પત્તોપિ ઇત્થિયો પસ્સિતું ન ઇચ્છતિ, તેન તં અનિત્થિગન્ધોત્વેવ સઞ્જાનિંસુ.
36.Saṃsaggajātassāti kā uppatti? Ayampi paccekabodhisatto kassapassa bhagavato sāsane vīsati vassasahassāni purimanayeneva samaṇadhammaṃ karonto kasiṇaparikammaṃ katvā, paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā, nāmarūpaṃ vavatthapetvā, lakkhaṇasammasanaṃ katvā, ariyamaggaṃ anadhigamma brahmaloke nibbatti. So tato cuto bārāṇasirañño aggamahesiyā kucchimhi uppajjitvā purimanayeneva vaḍḍhamāno yato pabhuti ‘‘ayaṃ itthī ayaṃ puriso’’ti visesaṃ aññāsi, tatupādāya itthīnaṃ hatthe na ramati, ucchādananhāpanamaṇḍanādimattampi na sahati. Taṃ purisā eva posenti, thaññapāyanakāle dhātiyo kañcukaṃ paṭimuñcitvā purisavesena thaññaṃ pāyenti. So itthīnaṃ gandhaṃ ghāyitvā saddaṃ vā sutvā rodati, viññutaṃ pattopi itthiyo passituṃ na icchati, tena taṃ anitthigandhotveva sañjāniṃsu.
તસ્મિં સોળસવસ્સુદ્દેસિકે જાતે રાજા ‘‘કુલવંસં સણ્ઠપેસ્સામી’’તિ નાનાકુલેહિ તસ્સ અનુરૂપા કઞ્ઞાયો આનેત્વા અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આણાપેસિ ‘‘કુમારં રમાપેહી’’તિ. અમચ્ચો ઉપાયેન તં રમાપેતુકામો તસ્સ અવિદૂરે સાણિપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વા નાટકાનિ પયોજાપેસિ. કુમારો ગીતવાદિતસદ્દં સુત્વા – ‘‘કસ્સેસો સદ્દો’’તિ આહ. અમચ્ચો ‘‘તવેસો, દેવ, નાટકિત્થીનં સદ્દો, પુઞ્ઞવન્તાનં ઈદિસાનિ નાટકાનિ હોન્તિ, અભિરમ, દેવ, મહાપુઞ્ઞોસિ ત્વ’’ન્તિ આહ. કુમારો અમચ્ચં દણ્ડેન તાળાપેત્વા નિક્કડ્ઢાપેસિ. સો રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા કુમારસ્સ માતરા સહ ગન્ત્વા, કુમારં ખમાપેત્વા, પુન અમચ્ચં અપ્પેસિ. કુમારો તેહિ અતિનિપ્પીળિયમાનો સેટ્ઠસુવણ્ણં દત્વા સુવણ્ણકારે આણાપેસિ – ‘‘સુન્દરં ઇત્થિરૂપં કરોથા’’તિ. તે વિસ્સકમ્મુના નિમ્મિતસદિસં સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતં ઇત્થિરૂપં કત્વા દસ્સેસું. કુમારો દિસ્વા વિમ્હયેન સીસં ચાલેત્વા માતાપિતૂનં પેસેસિ ‘‘યદિ ઈદિસિં ઇત્થિં લભિસ્સામિ, ગણ્હિસ્સામી’’તિ. માતાપિતરો ‘‘અમ્હાકં પુત્તો મહાપુઞ્ઞો, અવસ્સં તેન સહ કતપુઞ્ઞા કાચિ દારિકા લોકે ઉપ્પન્ના ભવિસ્સતી’’તિ તં સુવણ્ણરૂપં રથં આરોપેત્વા અમચ્ચાનં અપ્પેસું ‘‘ગચ્છથ, ઈદિસિં દારિકં ગવેસથા’’તિ. તે ગહેત્વા સોળસ મહાજનપદે વિચરન્તા તં તં ગામં ગન્ત્વા ઉદકતિત્થાદીસુ યત્થ યત્થ જનસમૂહં પસ્સન્તિ, તત્થ તત્થ દેવતં વિય સુવણ્ણરૂપં ઠપેત્વા નાનાપુપ્ફવત્થાલઙ્કારેહિ પૂજં કત્વા, વિતાનં બન્ધિત્વા, એકમન્તં તિટ્ઠન્તિ – ‘‘યદિ કેનચિ એવરૂપા દિટ્ઠપુબ્બા ભવિસ્સતિ, સો કથં સમુટ્ઠાપેસ્સતી’’તિ? એતેનુપાયેન અઞ્ઞત્ર મદ્દરટ્ઠા સબ્બે જનપદે આહિણ્ડિત્વા તં ‘‘ખુદ્દકરટ્ઠ’’ન્તિ અવમઞ્ઞમાના તત્થ પઠમં અગન્ત્વા નિવત્તિંસુ.
Tasmiṃ soḷasavassuddesike jāte rājā ‘‘kulavaṃsaṃ saṇṭhapessāmī’’ti nānākulehi tassa anurūpā kaññāyo ānetvā aññataraṃ amaccaṃ āṇāpesi ‘‘kumāraṃ ramāpehī’’ti. Amacco upāyena taṃ ramāpetukāmo tassa avidūre sāṇipākāraṃ parikkhipāpetvā nāṭakāni payojāpesi. Kumāro gītavāditasaddaṃ sutvā – ‘‘kasseso saddo’’ti āha. Amacco ‘‘taveso, deva, nāṭakitthīnaṃ saddo, puññavantānaṃ īdisāni nāṭakāni honti, abhirama, deva, mahāpuññosi tva’’nti āha. Kumāro amaccaṃ daṇḍena tāḷāpetvā nikkaḍḍhāpesi. So rañño ārocesi. Rājā kumārassa mātarā saha gantvā, kumāraṃ khamāpetvā, puna amaccaṃ appesi. Kumāro tehi atinippīḷiyamāno seṭṭhasuvaṇṇaṃ datvā suvaṇṇakāre āṇāpesi – ‘‘sundaraṃ itthirūpaṃ karothā’’ti. Te vissakammunā nimmitasadisaṃ sabbālaṅkāravibhūsitaṃ itthirūpaṃ katvā dassesuṃ. Kumāro disvā vimhayena sīsaṃ cāletvā mātāpitūnaṃ pesesi ‘‘yadi īdisiṃ itthiṃ labhissāmi, gaṇhissāmī’’ti. Mātāpitaro ‘‘amhākaṃ putto mahāpuñño, avassaṃ tena saha katapuññā kāci dārikā loke uppannā bhavissatī’’ti taṃ suvaṇṇarūpaṃ rathaṃ āropetvā amaccānaṃ appesuṃ ‘‘gacchatha, īdisiṃ dārikaṃ gavesathā’’ti. Te gahetvā soḷasa mahājanapade vicarantā taṃ taṃ gāmaṃ gantvā udakatitthādīsu yattha yattha janasamūhaṃ passanti, tattha tattha devataṃ viya suvaṇṇarūpaṃ ṭhapetvā nānāpupphavatthālaṅkārehi pūjaṃ katvā, vitānaṃ bandhitvā, ekamantaṃ tiṭṭhanti – ‘‘yadi kenaci evarūpā diṭṭhapubbā bhavissati, so kathaṃ samuṭṭhāpessatī’’ti? Etenupāyena aññatra maddaraṭṭhā sabbe janapade āhiṇḍitvā taṃ ‘‘khuddakaraṭṭha’’nti avamaññamānā tattha paṭhamaṃ agantvā nivattiṃsu.
તતો નેસં અહોસિ ‘‘મદ્દરટ્ઠમ્પિ તાવ ગચ્છામ, મા નો બારાણસિં પવિટ્ઠેપિ રાજા પુન પાહેસી’’તિ મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરં અગમંસુ. સાગલનગરે ચ મદ્દવો નામ રાજા. તસ્સ ધીતા સોળસવસ્સુદ્દેસિકા અભિરૂપા હોતિ. તસ્સા વણ્ણદાસિયો ન્હાનોદકત્થાય તિત્થં ગતા. તત્થ અમચ્ચેહિ ઠપિતં તં સુવણ્ણરૂપં દૂરતોવ દિસ્વા ‘‘અમ્હે ઉદકત્થાય પેસેત્વા રાજપુત્તી સયમેવ આગતા’’તિ ભણન્તિયો સમીપં ગન્ત્વા ‘‘નાયં સામિની, અમ્હાકં સામિની ઇતો અભિરૂપતરા’’તિ આહંસુ. અમચ્ચા તં સુત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા અનુરૂપેન નયેન દારિકં યાચિંસુ, સોપિ અદાસિ. તતો બારાણસિરઞ્ઞો પાહેસું ‘‘લદ્ધા દારિકા, સામં આગચ્છિસ્સતિ, ઉદાહુ અમ્હેવ આનેમા’’તિ? સો ચ ‘‘મયિ આગચ્છન્તે જનપદપીળા ભવિસ્સતિ, તુમ્હેવ આનેથા’’તિ પેસેસિ.
Tato nesaṃ ahosi ‘‘maddaraṭṭhampi tāva gacchāma, mā no bārāṇasiṃ paviṭṭhepi rājā puna pāhesī’’ti maddaraṭṭhe sāgalanagaraṃ agamaṃsu. Sāgalanagare ca maddavo nāma rājā. Tassa dhītā soḷasavassuddesikā abhirūpā hoti. Tassā vaṇṇadāsiyo nhānodakatthāya titthaṃ gatā. Tattha amaccehi ṭhapitaṃ taṃ suvaṇṇarūpaṃ dūratova disvā ‘‘amhe udakatthāya pesetvā rājaputtī sayameva āgatā’’ti bhaṇantiyo samīpaṃ gantvā ‘‘nāyaṃ sāminī, amhākaṃ sāminī ito abhirūpatarā’’ti āhaṃsu. Amaccā taṃ sutvā rājānaṃ upasaṅkamitvā anurūpena nayena dārikaṃ yāciṃsu, sopi adāsi. Tato bārāṇasirañño pāhesuṃ ‘‘laddhā dārikā, sāmaṃ āgacchissati, udāhu amheva ānemā’’ti? So ca ‘‘mayi āgacchante janapadapīḷā bhavissati, tumheva ānethā’’ti pesesi.
અમચ્ચા દારિકં ગહેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા કુમારસ્સ પાહેસું – ‘‘લદ્ધા સુવણ્ણરૂપસદિસી દારિકા’’તિ. કુમારો સુત્વાવ રાગેન અભિભૂતો પઠમજ્ઝાના પરિહાયિ. સો દૂતપરમ્પરં પેસેસિ ‘‘સીઘં આનેથ, સીઘં આનેથા’’તિ. તે સબ્બત્થ એકરત્તિવાસેનેવ બારાણસિં પત્વા બહિનગરે ઠિતા રઞ્ઞો પાહેસું – ‘‘અજ્જ પવિસિતબ્બં, નો’’તિ? રાજા ‘‘સેટ્ઠકુલા આનીતા દારિકા, મઙ્ગલકિરિયં કત્વા મહાસક્કારેન પવેસેસ્સામ, ઉય્યાનં તાવ નં નેથા’’તિ આણાપેસિ. તે તથા અકંસુ. સા અચ્ચન્તસુખુમાલા યાનુગ્ઘાતેન ઉબ્બાળ્હા અદ્ધાનપરિસ્સમેન ઉપ્પન્નવાતરોગા મિલાતમાલા વિય હુત્વા રત્તિંયેવ કાલમકાસિ. અમચ્ચા ‘‘સક્કારા પરિભટ્ઠમ્હા’’તિ પરિદેવિંસુ. રાજા ચ નાગરા ચ ‘‘કુલવંસો વિનટ્ઠો’’તિ પરિદેવિંસુ. નગરે મહાકોલાહલં અહોસિ. કુમારસ્સ સુતમત્તેયેવ મહાસોકો ઉદપાદિ. તતો કુમારો સોકસ્સ મૂલં ખણિતુમારદ્ધો. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં સોકો નામ ન અજાતસ્સ હોતિ, જાતસ્સ પન હોતિ, તસ્મા જાતિં પટિચ્ચ સોકો’’તિ. ‘‘જાતિ પન કિં પટિચ્ચા’’તિ? તતો ‘‘ભવં પટિચ્ચ જાતી’’તિ એવં પુબ્બભાવનાનુભાવેન યોનિસો મનસિકરોન્તો અનુલોમપટિલોમપટિચ્ચસમુપ્પાદં દિસ્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તો તત્થેવ નિસિન્નો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તં મગ્ગફલસુખેન સુખિતં સન્તિન્દ્રિયં સન્તમાનસં નિસિન્નં દિસ્વા, પણિપાતં કત્વા, અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘મા સોચિ, દેવ, મહન્તો જમ્બુદીપો, અઞ્ઞં તતો સુન્દરતરં આનેસ્સામા’’તિ. સો આહ – ‘‘નાહં સોચકો, નિસ્સોકો પચ્ચેકબુદ્ધો અહ’’ન્તિ. ઇતો પરં સબ્બં પુરિમગાથાસદિસમેવ ઠપેત્વા ગાથાવણ્ણનં.
Amaccā dārikaṃ gahetvā nagarā nikkhamitvā kumārassa pāhesuṃ – ‘‘laddhā suvaṇṇarūpasadisī dārikā’’ti. Kumāro sutvāva rāgena abhibhūto paṭhamajjhānā parihāyi. So dūtaparamparaṃ pesesi ‘‘sīghaṃ ānetha, sīghaṃ ānethā’’ti. Te sabbattha ekarattivāseneva bārāṇasiṃ patvā bahinagare ṭhitā rañño pāhesuṃ – ‘‘ajja pavisitabbaṃ, no’’ti? Rājā ‘‘seṭṭhakulā ānītā dārikā, maṅgalakiriyaṃ katvā mahāsakkārena pavesessāma, uyyānaṃ tāva naṃ nethā’’ti āṇāpesi. Te tathā akaṃsu. Sā accantasukhumālā yānugghātena ubbāḷhā addhānaparissamena uppannavātarogā milātamālā viya hutvā rattiṃyeva kālamakāsi. Amaccā ‘‘sakkārā paribhaṭṭhamhā’’ti parideviṃsu. Rājā ca nāgarā ca ‘‘kulavaṃso vinaṭṭho’’ti parideviṃsu. Nagare mahākolāhalaṃ ahosi. Kumārassa sutamatteyeva mahāsoko udapādi. Tato kumāro sokassa mūlaṃ khaṇitumāraddho. So cintesi – ‘‘ayaṃ soko nāma na ajātassa hoti, jātassa pana hoti, tasmā jātiṃ paṭicca soko’’ti. ‘‘Jāti pana kiṃ paṭiccā’’ti? Tato ‘‘bhavaṃ paṭicca jātī’’ti evaṃ pubbabhāvanānubhāvena yoniso manasikaronto anulomapaṭilomapaṭiccasamuppādaṃ disvā saṅkhāre sammasanto tattheva nisinno paccekabodhiṃ sacchākāsi. Taṃ maggaphalasukhena sukhitaṃ santindriyaṃ santamānasaṃ nisinnaṃ disvā, paṇipātaṃ katvā, amaccā āhaṃsu – ‘‘mā soci, deva, mahanto jambudīpo, aññaṃ tato sundarataraṃ ānessāmā’’ti. So āha – ‘‘nāhaṃ socako, nissoko paccekabuddho aha’’nti. Ito paraṃ sabbaṃ purimagāthāsadisameva ṭhapetvā gāthāvaṇṇanaṃ.
ગાથાવણ્ણનાયં પન સંસગ્ગજાતસ્સાતિ જાતસંસગ્ગસ્સ. તત્થ દસ્સન, સવન, કાય, સમુલ્લપન, સમ્ભોગસંસગ્ગવસેન પઞ્ચવિધો સંસગ્ગો. તત્થ અઞ્ઞમઞ્ઞં દિસ્વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નરાગો દસ્સનસંસગ્ગો નામ. તત્થ સીહળદીપે કાળદીઘવાપીગામે પિણ્ડાય ચરન્તં કલ્યાણવિહારવાસીદીઘભાણકદહરભિક્ખું દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તા કેનચિ ઉપાયેન તં અલભિત્વા, કાલકતા કુટુમ્બિયધીતા, તસ્સા નિવાસનચોળખણ્ડં દિસ્વા ‘‘એવરૂપવત્થધારિનિયા નામ સદ્ધિં સંવાસં નાલત્થ’’ન્તિ હદયં ફાલેત્વા કાલકતો. સો એવ ચ દહરો નિદસ્સનં.
Gāthāvaṇṇanāyaṃ pana saṃsaggajātassāti jātasaṃsaggassa. Tattha dassana, savana, kāya, samullapana, sambhogasaṃsaggavasena pañcavidho saṃsaggo. Tattha aññamaññaṃ disvā cakkhuviññāṇavīthivasena uppannarāgo dassanasaṃsaggo nāma. Tattha sīhaḷadīpe kāḷadīghavāpīgāme piṇḍāya carantaṃ kalyāṇavihāravāsīdīghabhāṇakadaharabhikkhuṃ disvā paṭibaddhacittā kenaci upāyena taṃ alabhitvā, kālakatā kuṭumbiyadhītā, tassā nivāsanacoḷakhaṇḍaṃ disvā ‘‘evarūpavatthadhāriniyā nāma saddhiṃ saṃvāsaṃ nālattha’’nti hadayaṃ phāletvā kālakato. So eva ca daharo nidassanaṃ.
પરેહિ પન કથિયમાનં રૂપાદિસમ્પત્તિં અત્તના વા હસિતલપિતગીતસદ્દં સુત્વા સોતવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નો રાગો સવનસંસગ્ગો નામ. તત્રાપિ ગિરિગામવાસીકમ્મારધીતાય પઞ્ચહિ કુમારીહિ સદ્ધિં પદુમસ્સરં ગન્ત્વા, ન્હત્વા માલં આરોપેત્વા, ઉચ્ચાસદ્દેન ગાયન્તિયા આકાસેન ગચ્છન્તો સદ્દં સુત્વા કામરાગેન વિસેસા પરિહાયિત્વા અનયબ્યસનં પત્તો પઞ્ચગ્ગળલેણવાસી તિસ્સદહરો નિદસ્સનં.
Parehi pana kathiyamānaṃ rūpādisampattiṃ attanā vā hasitalapitagītasaddaṃ sutvā sotaviññāṇavīthivasena uppanno rāgo savanasaṃsaggo nāma. Tatrāpi girigāmavāsīkammāradhītāya pañcahi kumārīhi saddhiṃ padumassaraṃ gantvā, nhatvā mālaṃ āropetvā, uccāsaddena gāyantiyā ākāsena gacchanto saddaṃ sutvā kāmarāgena visesā parihāyitvā anayabyasanaṃ patto pañcaggaḷaleṇavāsī tissadaharo nidassanaṃ.
અઞ્ઞમઞ્ઞં અઙ્ગપરામસનેન ઉપ્પન્નરાગો કાયસંસગ્ગો નામ. ધમ્મગાયનદહરભિક્ખુ ચેત્થ નિદસ્સનં. મહાવિહારે કિર દહરભિક્ખુ ધમ્મં ભાસતિ . તત્થ મહાજને આગતે રાજાપિ અગમાસિ સદ્ધિં અન્તેપુરેન. તતો રાજધીતાય તસ્સ રૂપઞ્ચ સદ્દઞ્ચ આગમ્મ બલવરાગો ઉપ્પન્નો, તસ્સ ચ દહરસ્સાપિ. તં દિસ્વા રાજા સલ્લક્ખેત્વા સાણિપાકારેન પરિક્ખિપાપેસિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં પરામસિત્વા આલિઙ્ગિંસુ. પુન સાણિપાકારં અપનેત્વા પસ્સન્તા દ્વેપિ કાલકતેયેવ અદ્દસંસૂતિ.
Aññamaññaṃ aṅgaparāmasanena uppannarāgo kāyasaṃsaggo nāma. Dhammagāyanadaharabhikkhu cettha nidassanaṃ. Mahāvihāre kira daharabhikkhu dhammaṃ bhāsati . Tattha mahājane āgate rājāpi agamāsi saddhiṃ antepurena. Tato rājadhītāya tassa rūpañca saddañca āgamma balavarāgo uppanno, tassa ca daharassāpi. Taṃ disvā rājā sallakkhetvā sāṇipākārena parikkhipāpesi. Te aññamaññaṃ parāmasitvā āliṅgiṃsu. Puna sāṇipākāraṃ apanetvā passantā dvepi kālakateyeva addasaṃsūti.
અઞ્ઞમઞ્ઞં આલપનસમુલ્લપને ઉપ્પન્નો રાગો પન સમુલ્લપનસંસગ્ગો નામ. ભિક્ખુભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં પરિભોગકરણે ઉપ્પન્નરાગો સમ્ભોગસંસગ્ગો નામ. દ્વીસુપિ ચેતેસુ પારાજિકપ્પત્તો ભિક્ખુ ચ ભિક્ખુની ચ નિદસ્સનં. મરિચિવટ્ટિનામમહાવિહારમહે કિર દુટ્ઠગામણિ અભયમહારાજા મહાદાનં પટિયાદેત્વા ઉભતોસઙ્ઘં પરિવિસતિ. તત્થ ઉણ્હયાગુયા દિન્નાય સઙ્ઘનવકસામણેરી અનાધારકસ્સ સઙ્ઘનવકસામણેરસ્સ દન્તવલયં દત્વા સમુલ્લાપં અકાસિ. તે ઉભોપિ ઉપસમ્પજ્જિત્વા સટ્ઠિવસ્સા હુત્વા પરતીરં ગતા અઞ્ઞમઞ્ઞં સમુલ્લાપેન પુબ્બસઞ્ઞં પટિલભિત્વા તાવદેવ જાતસિનેહા સિક્ખાપદં વીતિક્કમિત્વા પારાજિકા અહેસુન્તિ.
Aññamaññaṃ ālapanasamullapane uppanno rāgo pana samullapanasaṃsaggo nāma. Bhikkhubhikkhunīhi saddhiṃ paribhogakaraṇe uppannarāgo sambhogasaṃsaggo nāma. Dvīsupi cetesu pārājikappatto bhikkhu ca bhikkhunī ca nidassanaṃ. Maricivaṭṭināmamahāvihāramahe kira duṭṭhagāmaṇi abhayamahārājā mahādānaṃ paṭiyādetvā ubhatosaṅghaṃ parivisati. Tattha uṇhayāguyā dinnāya saṅghanavakasāmaṇerī anādhārakassa saṅghanavakasāmaṇerassa dantavalayaṃ datvā samullāpaṃ akāsi. Te ubhopi upasampajjitvā saṭṭhivassā hutvā paratīraṃ gatā aññamaññaṃ samullāpena pubbasaññaṃ paṭilabhitvā tāvadeva jātasinehā sikkhāpadaṃ vītikkamitvā pārājikā ahesunti.
એવં પઞ્ચવિધે સંસગ્ગે યેન કેનચિ સંસગ્ગેન જાતસંસગ્ગસ્સ ભવતિ સ્નેહો, પુરિમરાગપચ્ચયા બલવરાગો ઉપ્પજ્જતિ. તતો સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતિ તમેવ સ્નેહં અનુગચ્છન્તં સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકસોકપરિદેવાદિનાનપ્પકારકં દુક્ખમિદં પહોતિ, નિબ્બત્તતિ, ભવતિ, જાયતિ. અપરે પન ‘‘આરમ્મણે ચિત્તસ્સ વોસ્સગ્ગો સંસગ્ગો’’તિ ભણન્તિ. તતો સ્નેહો, સ્નેહા દુક્ખમિદન્તિ.
Evaṃ pañcavidhe saṃsagge yena kenaci saṃsaggena jātasaṃsaggassa bhavati sneho, purimarāgapaccayā balavarāgo uppajjati. Tato snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti tameva snehaṃ anugacchantaṃ sandiṭṭhikasamparāyikasokaparidevādinānappakārakaṃ dukkhamidaṃ pahoti, nibbattati, bhavati, jāyati. Apare pana ‘‘ārammaṇe cittassa vossaggo saṃsaggo’’ti bhaṇanti. Tato sneho, snehā dukkhamidanti.
એવમત્થપ્પભેદં ઇમં અડ્ઢગાથં વત્વા સો પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘સ્વાહં યમિદં સ્નેહન્વયં સોકાદિદુક્ખં પહોતિ, તસ્સ દુક્ખસ્સ મૂલં ખનન્તો પચ્ચેકસમ્બોધિમધિગતો’’તિ. એવં વુત્તે તે અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘અમ્હેહિ દાનિ, ભન્તે, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? તતો સો આહ – ‘‘તુમ્હે વા અઞ્ઞે વા યો ઇમમ્હા દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, સો સબ્બોપિ આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. એત્થ ચ યં ‘‘સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતી’’તિ વુત્તં ‘‘તદેવ સન્ધાય આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા યથાવુત્તેન સંસગ્ગેન સંસગ્ગજાતસ્સ ભવતિ સ્નેહો, સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતિ, એતં યથાભૂતં આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો અહં અધિગતોતિ. એવં અભિસમ્બન્ધિત્વા ચતુત્થપાદો પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ઉદાનવસેન વુત્તોપિ વેદિતબ્બો. તતો પરં સબ્બં પુરિમગાથાય વુત્તસદિસમેવાતિ.
Evamatthappabhedaṃ imaṃ aḍḍhagāthaṃ vatvā so paccekabuddho āha – ‘‘svāhaṃ yamidaṃ snehanvayaṃ sokādidukkhaṃ pahoti, tassa dukkhassa mūlaṃ khananto paccekasambodhimadhigato’’ti. Evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu – ‘‘amhehi dāni, bhante, kiṃ kātabba’’nti? Tato so āha – ‘‘tumhe vā aññe vā yo imamhā dukkhā muccitukāmo, so sabbopi ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti. Ettha ca yaṃ ‘‘snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotī’’ti vuttaṃ ‘‘tadeva sandhāya ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Atha vā yathāvuttena saṃsaggena saṃsaggajātassa bhavati sneho, snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti, etaṃ yathābhūtaṃ ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno ahaṃ adhigatoti. Evaṃ abhisambandhitvā catutthapādo pubbe vuttanayeneva udānavasena vuttopi veditabbo. Tato paraṃ sabbaṃ purimagāthāya vuttasadisamevāti.
સંસગ્ગગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Saṃsaggagāthāvaṇṇanā samattā.
૩૭. મિત્તે સુહજ્જેતિ કા ઉપ્પત્તિ? અયં પચ્ચેકબોધિસત્તો પુરિમગાથાય વુત્તનયેનેવ ઉપ્પજ્જિત્વા બારાણસિયં રજ્જં કારેન્તો પઠમં ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ‘‘કિં સમણધમ્મો વરો, રજ્જં વર’’ન્તિ વીમંસિત્વા ચતુન્નં અમચ્ચાનં હત્થે રજ્જં નિય્યાતેત્વા સમણધમ્મં કરોતિ. અમચ્ચા ‘‘ધમ્મેન સમેન કરોથા’’તિ વુત્તાપિ લઞ્જં ગહેત્વા અધમ્મેન કરોન્તિ. તે લઞ્જં ગહેત્વા સામિકે પરાજેન્તા એકદા અઞ્ઞતરં રાજવલ્લભં પરાજેસું. સો રઞ્ઞો ભત્તહારકેન સદ્ધિં પવિસિત્વા સબ્બં આરોચેસિ. રાજા દુતિયદિવસે સયં વિનિચ્છયટ્ઠાનં અગમાસિ. તતો મહાજનકાયા – ‘‘અમચ્ચા સામિકે અસામિકે કરોન્તી’’તિ મહાસદ્દં કરોન્તા મહાયુદ્ધં વિય અકંસુ. અથ રાજા વિનિચ્છયટ્ઠાના વુટ્ઠાય પાસાદં અભિરુહિત્વા સમાપત્તિં અપ્પેતું નિસિન્નો તેન સદ્દેન વિક્ખિત્તચિત્તો ન સક્કોતિ અપ્પેતું. સો ‘‘કિં મે રજ્જેન, સમણધમ્મો વરો’’તિ રજ્જસુખં પહાય પુન સમાપત્તિં નિબ્બત્તેત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિપસ્સન્તો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. કમ્મટ્ઠાનઞ્ચ પુચ્છિતો ઇમં ગાથં અભાસિ –
37.Mitte suhajjeti kā uppatti? Ayaṃ paccekabodhisatto purimagāthāya vuttanayeneva uppajjitvā bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kārento paṭhamaṃ jhānaṃ nibbattetvā ‘‘kiṃ samaṇadhammo varo, rajjaṃ vara’’nti vīmaṃsitvā catunnaṃ amaccānaṃ hatthe rajjaṃ niyyātetvā samaṇadhammaṃ karoti. Amaccā ‘‘dhammena samena karothā’’ti vuttāpi lañjaṃ gahetvā adhammena karonti. Te lañjaṃ gahetvā sāmike parājentā ekadā aññataraṃ rājavallabhaṃ parājesuṃ. So rañño bhattahārakena saddhiṃ pavisitvā sabbaṃ ārocesi. Rājā dutiyadivase sayaṃ vinicchayaṭṭhānaṃ agamāsi. Tato mahājanakāyā – ‘‘amaccā sāmike asāmike karontī’’ti mahāsaddaṃ karontā mahāyuddhaṃ viya akaṃsu. Atha rājā vinicchayaṭṭhānā vuṭṭhāya pāsādaṃ abhiruhitvā samāpattiṃ appetuṃ nisinno tena saddena vikkhittacitto na sakkoti appetuṃ. So ‘‘kiṃ me rajjena, samaṇadhammo varo’’ti rajjasukhaṃ pahāya puna samāpattiṃ nibbattetvā pubbe vuttanayeneva vipassanto paccekasambodhiṃ sacchākāsi. Kammaṭṭhānañca pucchito imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘મિત્તે સુહજ્જે અનુકમ્પમાનો, હાપેતિ અત્થં પટિબદ્ધચિત્તો;
‘‘Mitte suhajje anukampamāno, hāpeti atthaṃ paṭibaddhacitto;
એતં ભયં સન્થવે પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ મેત્તાયનવસેન મિત્તા. સુહદયભાવેન સુહજ્જા. કેચિ હિ એકન્તહિતકામતાય મિત્તાવ હોન્તિ, ન સુહજ્જા. કેચિ ગમનાગમનટ્ઠાનનિસજ્જાસમુલ્લાપાદીસુ હદયસુખજનનેન સુહજ્જાવ હોન્તિ, ન મિત્તા. કેચિ તદુભયવસેન સુહજ્જા ચેવ મિત્તા ચ. તે દુવિધા હોન્તિ – અગારિયા અનગારિયા ચ. તત્થ અગારિયા તિવિધા હોન્તિ – ઉપકારો, સમાનસુખદુક્ખો, અનુકમ્પકોતિ. અનગારિયા વિસેસેન અત્થક્ખાયિનો એવ. તે ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા હોન્તિ. યથાહ –
Tattha mettāyanavasena mittā. Suhadayabhāvena suhajjā. Keci hi ekantahitakāmatāya mittāva honti, na suhajjā. Keci gamanāgamanaṭṭhānanisajjāsamullāpādīsu hadayasukhajananena suhajjāva honti, na mittā. Keci tadubhayavasena suhajjā ceva mittā ca. Te duvidhā honti – agāriyā anagāriyā ca. Tattha agāriyā tividhā honti – upakāro, samānasukhadukkho, anukampakoti. Anagāriyā visesena atthakkhāyino eva. Te catūhi aṅgehi samannāgatā honti. Yathāha –
‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ ઉપકારો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો – પમત્તં રક્ખતિ, પમત્તસ્સ સાપતેય્યં રક્ખતિ, ભીતસ્સ સરણં હોતિ, ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ તદ્દિગુણં ભોગં અનુપ્પદેતિ’’ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૧).
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi upakāro mitto suhado veditabbo – pamattaṃ rakkhati, pamattassa sāpateyyaṃ rakkhati, bhītassa saraṇaṃ hoti, uppannesu kiccakaraṇīyesu taddiguṇaṃ bhogaṃ anuppadeti’’ (dī. ni. 3.261).
તથા –
Tathā –
‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ સમાનસુખદુક્ખો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો – ગુય્હમસ્સ આચિક્ખતિ, ગુય્હમસ્સ પરિગૂહતિ, આપદાસુ ન વિજહતિ, જીવિતમ્પિસ્સ અત્થાય પરિચ્ચત્તં હોતિ’’ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૨).
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi samānasukhadukkho mitto suhado veditabbo – guyhamassa ācikkhati, guyhamassa parigūhati, āpadāsu na vijahati, jīvitampissa atthāya pariccattaṃ hoti’’ (dī. ni. 3.262).
તથા –
Tathā –
‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ અનુકમ્પકો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો – અભવેનસ્સ ન નન્દતિ, ભવેનસ્સ નન્દતિ, અવણ્ણં ભણમાનં નિવારેતિ, વણ્ણં ભણમાનં પસંસતિ’’ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૪).
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi anukampako mitto suhado veditabbo – abhavenassa na nandati, bhavenassa nandati, avaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ nivāreti, vaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ pasaṃsati’’ (dī. ni. 3.264).
તથા –
Tathā –
‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ અત્થક્ખાયી મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો – પાપા નિવારેતિ, કલ્યાણે નિવેસેતિ, અસ્સુતં સાવેતિ, સગ્ગસ્સ મગ્ગં આચિક્ખતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૩).
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi atthakkhāyī mitto suhado veditabbo – pāpā nivāreti, kalyāṇe niveseti, assutaṃ sāveti, saggassa maggaṃ ācikkhatī’’ti (dī. ni. 3.263).
તેસ્વિધ અગારિયા અધિપ્પેતા. અત્થતો પન સબ્બેપિ યુજ્જન્તિ. તે મિત્તે સુહજ્જે. અનુકમ્પમાનોતિ અનુદયમાનો. તેસં સુખં ઉપસંહરિતુકામો દુક્ખં અપહરિતુકામો ચ.
Tesvidha agāriyā adhippetā. Atthato pana sabbepi yujjanti. Te mitte suhajje. Anukampamānoti anudayamāno. Tesaṃ sukhaṃ upasaṃharitukāmo dukkhaṃ apaharitukāmo ca.
હાપેતિ અત્થન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થવસેન તિવિધં, તથા અત્તત્થપરત્થઉભયત્થવસેનાપિ તિવિધં. અત્થં લદ્ધવિનાસનેન અલદ્ધાનુપ્પાદનેનાતિ દ્વિધાપિ હાપેતિ વિનાસેતિ. પટિબદ્ધચિત્તોતિ ‘‘અહં ઇમં વિના ન જીવામિ, એસ મે ગતિ, એસ મે પરાયણ’’ન્તિ એવં અત્તાનં નીચે ઠાને ઠપેન્તોપિ પટિબદ્ધચિત્તો હોતિ. ‘‘ઇમે મં વિના ન જીવન્તિ, અહં તેસં ગતિ, તેસં પરાયણ’’ન્તિ એવં અત્તાનં ઉચ્ચે ઠાને ઠપેન્તોપિ પટિબદ્ધચિત્તો હોતિ. ઇધ પન એવં પટિબદ્ધચિત્તો અધિપ્પેતો. એતં ભયન્તિ એતં અત્થહાપનભયં, અત્તનો સમાપત્તિહાનિં સન્ધાય વુત્તં. સન્થવેતિ તિવિધો સન્થવો – તણ્હાદિટ્ઠિમિત્તસન્થવવસેન. તત્થ અટ્ઠસતપ્પભેદાપિ તણ્હા તણ્હાસન્થવો, દ્વાસટ્ઠિભેદાપિ દિટ્ઠિ દિટ્ઠિસન્થવો, પટિબદ્ધચિત્તતાય મિત્તાનુકમ્પના મિત્તસન્થવો. સો ઇધાધિપ્પેતો. તેન હિસ્સ સમાપત્તિ પરિહીના. તેનાહ – ‘‘એતં ભયં સન્થવે પેક્ખમાનો અહમધિગતો’’તિ. સેસં વુત્તસદિસમેવાતિ વેદિતબ્બન્તિ.
Hāpeti atthanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthavasena tividhaṃ, tathā attatthaparatthaubhayatthavasenāpi tividhaṃ. Atthaṃ laddhavināsanena aladdhānuppādanenāti dvidhāpi hāpeti vināseti. Paṭibaddhacittoti ‘‘ahaṃ imaṃ vinā na jīvāmi, esa me gati, esa me parāyaṇa’’nti evaṃ attānaṃ nīce ṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. ‘‘Ime maṃ vinā na jīvanti, ahaṃ tesaṃ gati, tesaṃ parāyaṇa’’nti evaṃ attānaṃ ucce ṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. Idha pana evaṃ paṭibaddhacitto adhippeto. Etaṃ bhayanti etaṃ atthahāpanabhayaṃ, attano samāpattihāniṃ sandhāya vuttaṃ. Santhaveti tividho santhavo – taṇhādiṭṭhimittasanthavavasena. Tattha aṭṭhasatappabhedāpi taṇhā taṇhāsanthavo, dvāsaṭṭhibhedāpi diṭṭhi diṭṭhisanthavo, paṭibaddhacittatāya mittānukampanā mittasanthavo. So idhādhippeto. Tena hissa samāpatti parihīnā. Tenāha – ‘‘etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno ahamadhigato’’ti. Sesaṃ vuttasadisamevāti veditabbanti.
મિત્તસુહજ્જગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Mittasuhajjagāthāvaṇṇanā samattā.
૩૮. વંસો વિસાલોતિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને તયો પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્ના. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિરાજકુલે નિબ્બત્તો, ઇતરે પચ્ચન્તરાજકુલેસુ. તે ઉભોપિ કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, અનુક્કમેન પચ્ચેકબુદ્ધા હુત્વા, નન્દમૂલકપબ્ભારે વસન્તા એકદિવસં સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘મયં કિં કમ્મં કત્વા ઇમં લોકુત્તરસુખં અનુપ્પત્તા’’તિ આવજ્જેત્વા પચ્ચવેક્ખમાના કસ્સપબુદ્ધકાલે અત્તનો ચરિયં અદ્દસંસુ. તતો ‘‘તતિયો કુહિ’’ન્તિ આવજ્જેન્તા બારાણસિયં રજ્જં કારેન્તં દિસ્વા તસ્સ ગુણે સરિત્વા ‘‘સો પકતિયાવ અપ્પિચ્છતાદિગુણસમન્નાગતો અહોસિ, અમ્હાકઞ્ઞેવ ઓવાદકો વત્તા વચનક્ખમો પાપગરહી, હન્દ, નં આરમ્મણં દસ્સેત્વા મોચેસ્સામા’’તિ ઓકાસં ગવેસન્તા તં એકદિવસં સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતં ઉય્યાનં ગચ્છન્તં દિસ્વા આકાસેનાગન્ત્વા ઉય્યાનદ્વારે વેળુગુમ્બમૂલે અટ્ઠંસુ. મહાજનો અતિત્તો રાજદસ્સનેન રાજાનં ઓલોકેતિ. તતો રાજા ‘‘અત્થિ નુ ખો કોચિ મમ દસ્સને અબ્યાવટો’’તિ ઓલોકેન્તો પચ્ચેકબુદ્ધે અદ્દક્ખિ. સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સ તેસુ સિનેહો ઉપ્પજ્જિ.
38.Vaṃso visāloti kā uppatti? Pubbe kira kassapassa bhagavato sāsane tayo paccekabodhisattā pabbajitvā vīsati vassasahassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā devaloke uppannā. Tato cavitvā tesaṃ jeṭṭhako bārāṇasirājakule nibbatto, itare paccantarājakulesu. Te ubhopi kammaṭṭhānaṃ uggaṇhitvā, rajjaṃ pahāya pabbajitvā, anukkamena paccekabuddhā hutvā, nandamūlakapabbhāre vasantā ekadivasaṃ samāpattito vuṭṭhāya ‘‘mayaṃ kiṃ kammaṃ katvā imaṃ lokuttarasukhaṃ anuppattā’’ti āvajjetvā paccavekkhamānā kassapabuddhakāle attano cariyaṃ addasaṃsu. Tato ‘‘tatiyo kuhi’’nti āvajjentā bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kārentaṃ disvā tassa guṇe saritvā ‘‘so pakatiyāva appicchatādiguṇasamannāgato ahosi, amhākaññeva ovādako vattā vacanakkhamo pāpagarahī, handa, naṃ ārammaṇaṃ dassetvā mocessāmā’’ti okāsaṃ gavesantā taṃ ekadivasaṃ sabbālaṅkāravibhūsitaṃ uyyānaṃ gacchantaṃ disvā ākāsenāgantvā uyyānadvāre veḷugumbamūle aṭṭhaṃsu. Mahājano atitto rājadassanena rājānaṃ oloketi. Tato rājā ‘‘atthi nu kho koci mama dassane abyāvaṭo’’ti olokento paccekabuddhe addakkhi. Saha dassaneneva cassa tesu sineho uppajji.
સો હત્થિક્ખન્ધા ઓરુય્હ સન્તેન ઉપચારેન તે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભન્તે, કિં નામા તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. તે આહંસુ ‘‘મયં, મહારાજ, અસજ્જમાના નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, ‘અસજ્જમાના’તિ એતસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘અલગ્ગનત્થો, મહારાજા’’તિ. તતો તં વેળુગુમ્બં દસ્સેન્તા આહંસુ – ‘‘સેય્યથાપિ, મહારાજ, ઇમં વેળુગુમ્બં સબ્બસો મૂલખન્ધસાખાનુસાખાહિ સંસિબ્બિત્વા ઠિતં અસિહત્થો પુરિસો મૂલે છેત્વા આવિઞ્છન્તો ન સક્કુણેય્ય ઉદ્ધરિતું , એવમેવ ત્વં અન્તો ચ બહિ ચ જટાય જટિતો આસત્તવિસત્તો તત્થ લગ્ગો. સેય્યથાપિ વા પનસ્સ વેમજ્ઝગતોપિ અયં વંસકળીરો અસઞ્જાતસાખત્તા કેનચિ અલગ્ગો ઠિતો, સક્કા ચ પન અગ્ગે વા મૂલે વા છેત્વા ઉદ્ધરિતું, એવમેવ મયં કત્થચિ અસજ્જમાના સબ્બદિસા ગચ્છામા’’તિ તાવદેવ ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા પસ્સતો એવ રઞ્ઞો આકાસેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમંસુ. તતો રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘કદા નુ ખો અહમ્પિ એવં અસજ્જમાનો ભવેય્ય’’ન્તિ તત્થેવ નિસીદિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. પુરિમનયેનેવ કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છિતો ઇમં ગાથં અભાસિ –
So hatthikkhandhā oruyha santena upacārena te upasaṅkamitvā ‘‘bhante, kiṃ nāmā tumhe’’ti pucchi. Te āhaṃsu ‘‘mayaṃ, mahārāja, asajjamānā nāmā’’ti. ‘‘Bhante, ‘asajjamānā’ti etassa ko attho’’ti? ‘‘Alagganattho, mahārājā’’ti. Tato taṃ veḷugumbaṃ dassentā āhaṃsu – ‘‘seyyathāpi, mahārāja, imaṃ veḷugumbaṃ sabbaso mūlakhandhasākhānusākhāhi saṃsibbitvā ṭhitaṃ asihattho puriso mūle chetvā āviñchanto na sakkuṇeyya uddharituṃ , evameva tvaṃ anto ca bahi ca jaṭāya jaṭito āsattavisatto tattha laggo. Seyyathāpi vā panassa vemajjhagatopi ayaṃ vaṃsakaḷīro asañjātasākhattā kenaci alaggo ṭhito, sakkā ca pana agge vā mūle vā chetvā uddharituṃ, evameva mayaṃ katthaci asajjamānā sabbadisā gacchāmā’’ti tāvadeva catutthajjhānaṃ samāpajjitvā passato eva rañño ākāsena nandamūlakapabbhāraṃ agamaṃsu. Tato rājā cintesi – ‘‘kadā nu kho ahampi evaṃ asajjamāno bhaveyya’’nti tattheva nisīditvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. Purimanayeneva kammaṭṭhānaṃ pucchito imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘વંસો વિસાલોવ યથા વિસત્તો, પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા;
‘‘Vaṃso visālova yathā visatto, puttesu dāresu ca yā apekkhā;
વંસક્કળીરોવ અસજ્જમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Vaṃsakkaḷīrova asajjamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ વંસોતિ વેળુ. વિસાલોતિ વિત્થિણ્ણો. ચકારો અવધારણત્થો, એવકારો વા અયં, સન્ધિવસેનેત્થ એકારો નટ્ઠો. તસ્સ પરપદેન સમ્બન્ધો, તં પચ્છા યોજેસ્સામ. યથાતિ પટિભાગે. વિસત્તોતિ લગ્ગો, જટિતો સંસિબ્બિતો. પુત્તેસુ દારેસુ ચાતિ પુત્તધીતુભરિયાસુ. યા અપેક્ખાતિ યા તણ્હા યો સ્નેહો. વંસક્કળીરોવ અસજ્જમાનોતિ વંસકળીરો વિય અલગ્ગમાનો. કિં વુત્તં હોતિ? યથા વંસો વિસાલો વિસત્તો એવ હોતિ, પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા, સાપિ એવં તાનિ વત્થૂનિ સંસિબ્બિત્વા ઠિતત્તા વિસત્તા એવ. સ્વાહં તાય અપેક્ખાય અપેક્ખવા વિસાલો વંસો વિય વિસત્તોતિ એવં અપેક્ખાય આદીનવં દિસ્વા તં અપેક્ખં મગ્ગઞાણેન છિન્દન્તો અયં વંસકળીરોવ રૂપાદીસુ વા લોભાદીસુ વા કામભવાદીસુ વા દિટ્ઠાદીસુ વા તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન અસજ્જમાનો પચ્ચેકબોધિં અધિગતોતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Tattha vaṃsoti veḷu. Visāloti vitthiṇṇo. Cakāro avadhāraṇattho, evakāro vā ayaṃ, sandhivasenettha ekāro naṭṭho. Tassa parapadena sambandho, taṃ pacchā yojessāma. Yathāti paṭibhāge. Visattoti laggo, jaṭito saṃsibbito. Puttesu dāresu cāti puttadhītubhariyāsu. Yā apekkhāti yā taṇhā yo sneho. Vaṃsakkaḷīrova asajjamānoti vaṃsakaḷīro viya alaggamāno. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā vaṃso visālo visatto eva hoti, puttesu dāresu ca yā apekkhā, sāpi evaṃ tāni vatthūni saṃsibbitvā ṭhitattā visattā eva. Svāhaṃ tāya apekkhāya apekkhavā visālo vaṃso viya visattoti evaṃ apekkhāya ādīnavaṃ disvā taṃ apekkhaṃ maggañāṇena chindanto ayaṃ vaṃsakaḷīrova rūpādīsu vā lobhādīsu vā kāmabhavādīsu vā diṭṭhādīsu vā taṇhāmānadiṭṭhivasena asajjamāno paccekabodhiṃ adhigatoti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbanti.
વંસકળીરગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Vaṃsakaḷīragāthāvaṇṇanā samattā.
૩૯. મિગો અરઞ્ઞમ્હીતિ કા ઉપ્પત્તિ? એકો કિર ભિક્ખુ કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને યોગાવચરો કાલં કત્વા, બારાણસિયં સેટ્ઠિકુલે ઉપ્પન્નો અડ્ઢે મહદ્ધને મહાભોગે, સો સુભગો અહોસિ. તતો પરદારિકો હુત્વા તત્થ કાલકતો નિરયે નિબ્બત્તો તત્થ પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન સેટ્ઠિભરિયાય કુચ્છિમ્હિ ઇત્થિપટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. નિરયતો આગતાનં ગત્તાનિ ઉણ્હાનિ હોન્તિ. તેન સેટ્ઠિભરિયા ડય્હમાનેન ઉદરેન કિચ્છેન કસિરેન તં ગબ્ભં ધારેત્વા કાલેન દારિકં વિજાયિ. સા જાતદિવસતો પભુતિ માતાપિતૂનં સેસબન્ધુપરિજનાનઞ્ચ દેસ્સા અહોસિ. વયપ્પત્તા ચ યમ્હિ કુલે દિન્ના, તત્થાપિ સામિકસસ્સુસસુરાનં દેસ્સાવ અહોસિ અપ્પિયા અમનાપા. અથ નક્ખત્તે ઘોસિતે સેટ્ઠિપુત્તો તાય સદ્ધિં કીળિતું અનિચ્છન્તો વેસિં આનેત્વા કીળતિ. સા તં દાસીનં સન્તિકા સુત્વા સેટ્ઠિપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા નાનપ્પકારેહિ અનુનયિત્વા આહ – ‘‘અય્યપુત્ત, ઇત્થી નામ સચેપિ દસન્નં રાજૂનં કનિટ્ઠા હોતિ, ચક્કવત્તિનો વા ધીતા, તથાપિ સામિકસ્સ પેસનકરા હોતિ. સામિકે અનાલપન્તે સૂલે આરોપિતા વિય દુક્ખં પટિસંવેદેતિ. સચે અહં અનુગ્ગહારહા, અનુગ્ગહેતબ્બા. નો ચે, વિસ્સજ્જેતબ્બા, અત્તનો ઞાતિકુલં ગમિસ્સામી’’તિ. સેટ્ઠિપુત્તો – ‘‘હોતુ, ભદ્દે, મા સોચિ, કીળનસજ્જા હોહિ, નક્ખત્તં કીળિસ્સામા’’તિ આહ. સેટ્ઠિધીતા તાવતકેનપિ સલ્લાપમત્તેન ઉસ્સાહજાતા ‘‘સ્વે નક્ખત્તં કીળિસ્સામી’’તિ બહું ખજ્જભોજ્જં પટિયાદેતિ. સેટ્ઠિપુત્તો દુતિયદિવસે અનારોચેત્વાવ કીળનટ્ઠાનં ગતો. સા ‘‘ઇદાનિ પેસેસ્સતિ, ઇદાનિ પેસેસ્સતી’’તિ મગ્ગં ઓલોકેન્તી નિસિન્ના ઉસ્સૂરં દિસ્વા મનુસ્સે પેસેસિ. તે પચ્ચાગન્ત્વા ‘‘સેટ્ઠિપુત્તો ગતો’’તિ આરોચેસું. સા સબ્બં તં પટિયાદિતં આદાય યાનં અભિરુહિત્વા ઉય્યાનં ગન્તું આરદ્ધા.
39.Migoaraññamhīti kā uppatti? Eko kira bhikkhu kassapassa bhagavato sāsane yogāvacaro kālaṃ katvā, bārāṇasiyaṃ seṭṭhikule uppanno aḍḍhe mahaddhane mahābhoge, so subhago ahosi. Tato paradāriko hutvā tattha kālakato niraye nibbatto tattha paccitvā vipākāvasesena seṭṭhibhariyāya kucchimhi itthipaṭisandhiṃ aggahesi. Nirayato āgatānaṃ gattāni uṇhāni honti. Tena seṭṭhibhariyā ḍayhamānena udarena kicchena kasirena taṃ gabbhaṃ dhāretvā kālena dārikaṃ vijāyi. Sā jātadivasato pabhuti mātāpitūnaṃ sesabandhuparijanānañca dessā ahosi. Vayappattā ca yamhi kule dinnā, tatthāpi sāmikasassusasurānaṃ dessāva ahosi appiyā amanāpā. Atha nakkhatte ghosite seṭṭhiputto tāya saddhiṃ kīḷituṃ anicchanto vesiṃ ānetvā kīḷati. Sā taṃ dāsīnaṃ santikā sutvā seṭṭhiputtaṃ upasaṅkamitvā nānappakārehi anunayitvā āha – ‘‘ayyaputta, itthī nāma sacepi dasannaṃ rājūnaṃ kaniṭṭhā hoti, cakkavattino vā dhītā, tathāpi sāmikassa pesanakarā hoti. Sāmike anālapante sūle āropitā viya dukkhaṃ paṭisaṃvedeti. Sace ahaṃ anuggahārahā, anuggahetabbā. No ce, vissajjetabbā, attano ñātikulaṃ gamissāmī’’ti. Seṭṭhiputto – ‘‘hotu, bhadde, mā soci, kīḷanasajjā hohi, nakkhattaṃ kīḷissāmā’’ti āha. Seṭṭhidhītā tāvatakenapi sallāpamattena ussāhajātā ‘‘sve nakkhattaṃ kīḷissāmī’’ti bahuṃ khajjabhojjaṃ paṭiyādeti. Seṭṭhiputto dutiyadivase anārocetvāva kīḷanaṭṭhānaṃ gato. Sā ‘‘idāni pesessati, idāni pesessatī’’ti maggaṃ olokentī nisinnā ussūraṃ disvā manusse pesesi. Te paccāgantvā ‘‘seṭṭhiputto gato’’ti ārocesuṃ. Sā sabbaṃ taṃ paṭiyāditaṃ ādāya yānaṃ abhiruhitvā uyyānaṃ gantuṃ āraddhā.
અથ નન્દમૂલકપબ્ભારે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો સત્તમે દિવસે નિરોધા વુટ્ઠાય અનોતત્તે મુખં ધોવિત્વા નાગલતાદન્તપોણં ખાદિત્વા ‘‘કત્થ અજ્જ ભિક્ખં ચરિસ્સામી’’તિ આવજ્જેન્તો તં સેટ્ઠિધીતરં દિસ્વા ‘‘ઇમિસ્સા મયિ સક્કારં કરિત્વા તં કમ્મં પરિક્ખયં ગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા પબ્ભારસમીપે સટ્ઠિયોજનં મનોસિલાતલં, તત્થ ઠત્વા નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા આકાસેનાગન્ત્વા તસ્સા પટિપથે ઓરુય્હ બારાણસીભિમુખો અગમાસિ. તં દિસ્વા દાસિયો સેટ્ઠિધીતાય આરોચેસું. સા યાના ઓરુય્હ સક્કચ્ચં વન્દિત્વા, પત્તં ગહેત્વા, સબ્બરસસમ્પન્નેન ખાદનીયભોજનીયેન પૂરેત્વા, પદુમપુપ્ફેન પટિચ્છાદેત્વા હેટ્ઠાપિ પદુમપુપ્ફં કત્વા, પુપ્ફકલાપં હત્થેન ગહેત્વા, પચ્ચેકબુદ્ધં ઉપસઙ્કમિત્વા, તસ્સ હત્થે પત્તં દત્વા, વન્દિત્વા, પુપ્ફકલાપહત્થા પત્થેસિ ‘‘ભન્તે, યથા ઇદં પુપ્ફં, એવાહં યત્થ યત્થ ઉપ્પજ્જામિ, તત્થ તત્થ મહાજનસ્સ પિયા ભવેય્યં મનાપા’’તિ. એવં પત્થેત્વા દુતિયં પત્થેસિ ‘‘ભન્તે, દુક્ખો ગબ્ભવાસો, તં અનુપગમ્મ પદુમપુપ્ફે એવં પટિસન્ધિ ભવેય્યા’’તિ. તતિયમ્પિ પત્થેસિ ‘‘ભન્તે, જિગુચ્છનીયો માતુગામો, ચક્કવત્તિધીતાપિ પરવસં ગચ્છતિ, તસ્મા અહં ઇત્થિભાવં અનુપગમ્મ પુરિસો ભવેય્ય’’ન્તિ. ચતુત્થમ્પિ પત્થેસિ ‘‘ભન્તે, ઇમં સંસારદુક્ખં અતિક્કમ્મ પરિયોસાને તુમ્હેહિ પત્તં અમતં પાપુણેય્ય’’ન્તિ.
Atha nandamūlakapabbhāre paccekasambuddho sattame divase nirodhā vuṭṭhāya anotatte mukhaṃ dhovitvā nāgalatādantapoṇaṃ khāditvā ‘‘kattha ajja bhikkhaṃ carissāmī’’ti āvajjento taṃ seṭṭhidhītaraṃ disvā ‘‘imissā mayi sakkāraṃ karitvā taṃ kammaṃ parikkhayaṃ gamissatī’’ti ñatvā pabbhārasamīpe saṭṭhiyojanaṃ manosilātalaṃ, tattha ṭhatvā nivāsetvā pattacīvaramādāya abhiññāpādakajjhānaṃ samāpajjitvā ākāsenāgantvā tassā paṭipathe oruyha bārāṇasībhimukho agamāsi. Taṃ disvā dāsiyo seṭṭhidhītāya ārocesuṃ. Sā yānā oruyha sakkaccaṃ vanditvā, pattaṃ gahetvā, sabbarasasampannena khādanīyabhojanīyena pūretvā, padumapupphena paṭicchādetvā heṭṭhāpi padumapupphaṃ katvā, pupphakalāpaṃ hatthena gahetvā, paccekabuddhaṃ upasaṅkamitvā, tassa hatthe pattaṃ datvā, vanditvā, pupphakalāpahatthā patthesi ‘‘bhante, yathā idaṃ pupphaṃ, evāhaṃ yattha yattha uppajjāmi, tattha tattha mahājanassa piyā bhaveyyaṃ manāpā’’ti. Evaṃ patthetvā dutiyaṃ patthesi ‘‘bhante, dukkho gabbhavāso, taṃ anupagamma padumapupphe evaṃ paṭisandhi bhaveyyā’’ti. Tatiyampi patthesi ‘‘bhante, jigucchanīyo mātugāmo, cakkavattidhītāpi paravasaṃ gacchati, tasmā ahaṃ itthibhāvaṃ anupagamma puriso bhaveyya’’nti. Catutthampi patthesi ‘‘bhante, imaṃ saṃsāradukkhaṃ atikkamma pariyosāne tumhehi pattaṃ amataṃ pāpuṇeyya’’nti.
એવં ચતુરો પણિધયો કત્વા, તં પદુમપુપ્ફકલાપં પૂજેત્વા, પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા ‘‘પુપ્ફસદિસો એવ મે ગન્ધો ચેવ વણ્ણો ચ હોતૂ’’તિ ઇમં પઞ્ચમં પણિધિં અકાસિ. તતો પચ્ચેકબુદ્ધો પત્તં પુપ્ફકલાપઞ્ચ ગહેત્વા આકાસે ઠત્વા –
Evaṃ caturo paṇidhayo katvā, taṃ padumapupphakalāpaṃ pūjetvā, paccekabuddhassa pañcapatiṭṭhitena vanditvā ‘‘pupphasadiso eva me gandho ceva vaṇṇo ca hotū’’ti imaṃ pañcamaṃ paṇidhiṃ akāsi. Tato paccekabuddho pattaṃ pupphakalāpañca gahetvā ākāse ṭhatvā –
‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;
‘‘Icchitaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, khippameva samijjhatu;
સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા’’તિ. –
Sabbe pūrentu saṅkappā, cando pannaraso yathā’’ti. –
ઇમાય ગાથાય સેટ્ઠિધીતાય અનુમોદનં કત્વા ‘‘સેટ્ઠિધીતા મં ગચ્છન્તં પસ્સતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. સેટ્ઠિધીતાય તં દિસ્વા મહતી પીતિ ઉપ્પન્ના. ભવન્તરે કતં અકુસલકમ્મં અનોકાસતાય પરિક્ખીણં, ચિઞ્ચમ્બિલધોતતમ્બભાજનમિવ સુદ્ધા જાતા. તાવદેવ ચસ્સા પતિકુલે ઞાતિકુલે ચ સબ્બો જનો તુટ્ઠો ‘‘કિં કરોમા’’તિ પિયવચનાનિ પણ્ણાકારાનિ ચ પેસેસિ. સેટ્ઠિપુત્તો મનુસ્સે પેસેસિ ‘‘સીઘં સીઘં આનેથ સેટ્ઠિધીતરં, અહં વિસ્સરિત્વા ઉય્યાનં આગતો’’તિ. તતો પભુતિ ચ નં ઉરે વિલિત્તચન્દનં વિય આમુત્તમુત્તાહારં વિય પુપ્ફમાલં વિય ચ પિયાયન્તો પરિહરિ.
Imāya gāthāya seṭṭhidhītāya anumodanaṃ katvā ‘‘seṭṭhidhītā maṃ gacchantaṃ passatū’’ti adhiṭṭhahitvā nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Seṭṭhidhītāya taṃ disvā mahatī pīti uppannā. Bhavantare kataṃ akusalakammaṃ anokāsatāya parikkhīṇaṃ, ciñcambiladhotatambabhājanamiva suddhā jātā. Tāvadeva cassā patikule ñātikule ca sabbo jano tuṭṭho ‘‘kiṃ karomā’’ti piyavacanāni paṇṇākārāni ca pesesi. Seṭṭhiputto manusse pesesi ‘‘sīghaṃ sīghaṃ ānetha seṭṭhidhītaraṃ, ahaṃ vissaritvā uyyānaṃ āgato’’ti. Tato pabhuti ca naṃ ure vilittacandanaṃ viya āmuttamuttāhāraṃ viya pupphamālaṃ viya ca piyāyanto parihari.
સા તત્થ યાવતાયુકં ઇસ્સરિયભોગસુખં અનુભવિત્વા કાલં કત્વા પુરિસભાવેન દેવલોકે પદુમપુપ્ફે ઉપ્પજ્જિ. સો દેવપુત્તો ગચ્છન્તોપિ પદુમપુપ્ફગબ્ભેયેવ ગચ્છતિ, તિટ્ઠન્તોપિ, નિસીદન્તોપિ, સયન્તોપિ પદુમગબ્ભેયેવ સયતિ. મહાપદુમદેવપુત્તોતિ ચસ્સ નામં અકંસુ. એવં સો તેન ઇદ્ધાનુભાવેન અનુલોમપટિલોમં છદેવલોકે એવ સંસરતિ.
Sā tattha yāvatāyukaṃ issariyabhogasukhaṃ anubhavitvā kālaṃ katvā purisabhāvena devaloke padumapupphe uppajji. So devaputto gacchantopi padumapupphagabbheyeva gacchati, tiṭṭhantopi, nisīdantopi, sayantopi padumagabbheyeva sayati. Mahāpadumadevaputtoti cassa nāmaṃ akaṃsu. Evaṃ so tena iddhānubhāvena anulomapaṭilomaṃ chadevaloke eva saṃsarati.
તેન ચ સમયેન બારાણસિરઞ્ઞો વીસતિ ઇત્થિસહસ્સાનિ હોન્તિ. રાજા એકિસ્સાપિ કુચ્છિયં પુત્તં ન લભતિ. અમચ્ચા રાજાનં વિઞ્ઞાપેસું ‘‘દેવ, કુલવંસાનુપાલકો પુત્તો ઇચ્છિતબ્બો, અત્રજે અવિજ્જમાને ખેત્રજોપિ કુલવંસધરો હોતી’’તિ. રાજા ‘‘ઠપેત્વા મહેસિં અવસેસા નાટકિત્થિયો સત્તાહં ધમ્મનાટકં કરોથા’’તિ યથાકામં બહિ ચરાપેસિ, તથાપિ પુત્તં નાલત્થ. પુન અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘મહારાજ, મહેસી નામ પુઞ્ઞેન ચ પઞ્ઞાય ચ સબ્બિત્થીનં અગ્ગા, અપ્પેવ નામ દેવો મહેસિયાપિ કુચ્છિસ્મિં પુત્તં લભેય્યા’’તિ. રાજા મહેસિયા એતમત્થં આરોચેસિ. સા આહ – ‘‘મહારાજ, યા ઇત્થી સચ્ચવાદિની સીલવતી, સા પુત્તં લભેય્ય, હિરોત્તપ્પરહિતાય કુતો પુત્તો’’તિ પાસાદં અભિરુહિત્વા પઞ્ચ સીલાનિ સમાદિયિત્વા પુનપ્પુનં અનુમજ્જતિ. સીલવતિયા રાજધીતાય પઞ્ચ સીલાનિ અનુમજ્જન્તિયા પુત્તપત્થનાચિત્તે ઉપ્પન્નમત્તે સક્કસ્સ આસનં સન્તપ્પિ.
Tena ca samayena bārāṇasirañño vīsati itthisahassāni honti. Rājā ekissāpi kucchiyaṃ puttaṃ na labhati. Amaccā rājānaṃ viññāpesuṃ ‘‘deva, kulavaṃsānupālako putto icchitabbo, atraje avijjamāne khetrajopi kulavaṃsadharo hotī’’ti. Rājā ‘‘ṭhapetvā mahesiṃ avasesā nāṭakitthiyo sattāhaṃ dhammanāṭakaṃ karothā’’ti yathākāmaṃ bahi carāpesi, tathāpi puttaṃ nālattha. Puna amaccā āhaṃsu – ‘‘mahārāja, mahesī nāma puññena ca paññāya ca sabbitthīnaṃ aggā, appeva nāma devo mahesiyāpi kucchismiṃ puttaṃ labheyyā’’ti. Rājā mahesiyā etamatthaṃ ārocesi. Sā āha – ‘‘mahārāja, yā itthī saccavādinī sīlavatī, sā puttaṃ labheyya, hirottapparahitāya kuto putto’’ti pāsādaṃ abhiruhitvā pañca sīlāni samādiyitvā punappunaṃ anumajjati. Sīlavatiyā rājadhītāya pañca sīlāni anumajjantiyā puttapatthanācitte uppannamatte sakkassa āsanaṃ santappi.
અથ સક્કો આસનતાપકારણં આવજ્જેન્તો એતમત્થં વિદિત્વા ‘‘સીલવતિયા રાજધીતાય પુત્તવરં દેમી’’તિ આકાસેનાગન્ત્વા દેવિયા સમ્મુખે ઠત્વા ‘‘કિં પત્થેસિ દેવી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પુત્તં, મહારાજા’’તિ. ‘‘દમ્મિ તે, દેવિ, પુત્તં, મા ચિન્તયી’’તિ વત્વા દેવલોકં ગન્ત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો એત્થ ખીણાયુકો’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘અયં મહાપદુમો ઉપરિદેવલોકે ઉપ્પજ્જિતું ઇતો ચવતી’’તિ ઞત્વા તસ્સ વિમાનં ગન્ત્વા ‘‘તાત મહાપદુમ, મનુસ્સલોકં ગચ્છાહી’’તિ યાચિ. સો આહ – ‘‘મહારાજ, મા એવં ભણિ, જેગુચ્છો મનુસ્સલોકો’’તિ. ‘‘તાત, ત્વં મનુસ્સલોકે પુઞ્ઞં કત્વા ઇધૂપપન્નો, તત્થેવ ઠત્વા પારમિયો પૂરેતબ્બા, ગચ્છ, તાતા’’તિ. ‘‘દુક્ખો, મહારાજ, ગબ્ભવાસો, ન સક્કોમિ તત્થ વસિતુ’’ન્તિ. ‘‘કિં તે, તાત, ગબ્ભવાસેન, તથા હિ ત્વં કમ્મમકાસિ, યથા પદુમગબ્ભેયેવ નિબ્બત્તિસ્સસિ, ગચ્છ, તાતા’’તિ પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનો અધિવાસેસિ.
Atha sakko āsanatāpakāraṇaṃ āvajjento etamatthaṃ viditvā ‘‘sīlavatiyā rājadhītāya puttavaraṃ demī’’ti ākāsenāgantvā deviyā sammukhe ṭhatvā ‘‘kiṃ patthesi devī’’ti pucchi. ‘‘Puttaṃ, mahārājā’’ti. ‘‘Dammi te, devi, puttaṃ, mā cintayī’’ti vatvā devalokaṃ gantvā ‘‘atthi nu kho ettha khīṇāyuko’’ti āvajjento ‘‘ayaṃ mahāpadumo uparidevaloke uppajjituṃ ito cavatī’’ti ñatvā tassa vimānaṃ gantvā ‘‘tāta mahāpaduma, manussalokaṃ gacchāhī’’ti yāci. So āha – ‘‘mahārāja, mā evaṃ bhaṇi, jeguccho manussaloko’’ti. ‘‘Tāta, tvaṃ manussaloke puññaṃ katvā idhūpapanno, tattheva ṭhatvā pāramiyo pūretabbā, gaccha, tātā’’ti. ‘‘Dukkho, mahārāja, gabbhavāso, na sakkomi tattha vasitu’’nti. ‘‘Kiṃ te, tāta, gabbhavāsena, tathā hi tvaṃ kammamakāsi, yathā padumagabbheyeva nibbattissasi, gaccha, tātā’’ti punappunaṃ vuccamāno adhivāsesi.
તતો મહાપદુમો દેવલોકા ચવિત્વા બારાણસિરઞ્ઞો ઉય્યાને સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં પદુમગબ્ભે નિબ્બત્તો. તઞ્ચ રત્તિં મહેસી પચ્ચૂસસમયે સુપિનન્તેન વીસતિઇત્થિસહસ્સપરિવુતા ઉય્યાનં ગન્ત્વા સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં પદુમસ્સરે પુત્તં લદ્ધા વિય અહોસિ. સા પભાતાય રત્તિયા સીલાનિ રક્ખમાના તથેવ તત્થ ગન્ત્વા એકં પદુમપુપ્ફં અદ્દસ. તં નેવ તીરે હોતિ ન ગમ્ભીરે. સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સા તત્થ પુત્તસિનેહો ઉપ્પજ્જિ. સા સામંયેવ પવિસિત્વા તં પુપ્ફં અગ્ગહેસિ. પુપ્ફે ગહિતમત્તેયેવ પત્તાનિ વિકસિંસુ. તત્થ તટ્ટકે આસિત્તસુવણ્ણપટિમં વિય દારકં અદ્દસ. દિસ્વાવ ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ સદ્દં નિચ્છારેસિ. મહાજનો સાધુકારસહસ્સાનિ મુઞ્ચિ, રઞ્ઞો ચ પેસેસિ. રાજા સુત્વા ‘‘કત્થ લદ્ધો’’તિ પુચ્છિત્વા લદ્ધોકાસઞ્ચ સુત્વા ‘‘ઉય્યાનઞ્ચ પોક્ખરણિયં પદુમઞ્ચ અમ્હાકઞ્ઞેવ ખેત્તં, તસ્મા અમ્હાકં ખેત્તે જાતત્તા ખેત્રજો નામાયં પુત્તો’’તિ વત્વા નગરં પવેસેત્વા વીસતિસહસ્સઇત્થિયો ધાતિકિચ્ચં કારાપેસિ. યા યા કુમારસ્સ રુચિં ઞત્વા પત્થિતપત્થિતં ખાદનીયં ખાદાપેતિ, સા સા સહસ્સં લભતિ. સકલબારાણસી ચલિતા, સબ્બો જનો કુમારસ્સ પણ્ણાકારસહસ્સાનિ પેસેસિ. કુમારો તં તં અતિનેત્વા ‘‘ઇમં ખાદ, ઇમં ભુઞ્જા’’તિ વુચ્ચમાનો ભોજનેન ઉબ્બાળ્હો ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા, ગોપુરદ્વારં ગન્ત્વા, લાખાગુળકેન કીળતિ.
Tato mahāpadumo devalokā cavitvā bārāṇasirañño uyyāne silāpaṭṭapokkharaṇiyaṃ padumagabbhe nibbatto. Tañca rattiṃ mahesī paccūsasamaye supinantena vīsatiitthisahassaparivutā uyyānaṃ gantvā silāpaṭṭapokkharaṇiyaṃ padumassare puttaṃ laddhā viya ahosi. Sā pabhātāya rattiyā sīlāni rakkhamānā tatheva tattha gantvā ekaṃ padumapupphaṃ addasa. Taṃ neva tīre hoti na gambhīre. Saha dassaneneva cassā tattha puttasineho uppajji. Sā sāmaṃyeva pavisitvā taṃ pupphaṃ aggahesi. Pupphe gahitamatteyeva pattāni vikasiṃsu. Tattha taṭṭake āsittasuvaṇṇapaṭimaṃ viya dārakaṃ addasa. Disvāva ‘‘putto me laddho’’ti saddaṃ nicchāresi. Mahājano sādhukārasahassāni muñci, rañño ca pesesi. Rājā sutvā ‘‘kattha laddho’’ti pucchitvā laddhokāsañca sutvā ‘‘uyyānañca pokkharaṇiyaṃ padumañca amhākaññeva khettaṃ, tasmā amhākaṃ khette jātattā khetrajo nāmāyaṃ putto’’ti vatvā nagaraṃ pavesetvā vīsatisahassaitthiyo dhātikiccaṃ kārāpesi. Yā yā kumārassa ruciṃ ñatvā patthitapatthitaṃ khādanīyaṃ khādāpeti, sā sā sahassaṃ labhati. Sakalabārāṇasī calitā, sabbo jano kumārassa paṇṇākārasahassāni pesesi. Kumāro taṃ taṃ atinetvā ‘‘imaṃ khāda, imaṃ bhuñjā’’ti vuccamāno bhojanena ubbāḷho ukkaṇṭhito hutvā, gopuradvāraṃ gantvā, lākhāguḷakena kīḷati.
તદા અઞ્ઞતરો પચ્ચેકબુદ્ધો બારાણસિં નિસ્સાય ઇસિપતને વસતિ. સો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય સેનાસનવત્તસરીરપરિકમ્મમનસિકારાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કત્વા, પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો ‘‘અજ્જ કત્થ ભિક્ખં ગહેસ્સામી’’તિ આવજ્જેન્તો કુમારસ્સ સમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘એસ પુબ્બે કિં કમ્મં કરી’’તિ વીમંસન્તો ‘‘માદિસસ્સ પિણ્ડપાતં દત્વા, ચતસ્સો પત્થના પત્થેસિ તત્થ તિસ્સો સિદ્ધા, એકા તાવ ન સિજ્ઝતિ, તસ્સ ઉપાયેન આરમ્મણં દસ્સેમી’’તિ ભિક્ખાચરિયવસેન કુમારસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. કુમારો તં દિસ્વા ‘‘સમણ, મા ઇધ આગચ્છિ, ઇમે હિ તમ્પિ ‘ઇદં ખાદ, ઇદં ભુઞ્જા’તિ વદેય્યુ’’ન્તિ આહ. સો એકવચનેનેવ તતો નિવત્તિત્વા અત્તનો સેનાસનં પાવિસિ. કુમારો પરિજનં આહ – ‘‘અયં સમણો મયા વુત્તમત્તોવ નિવત્તો, કુદ્ધો, નુ, ખો મમા’’તિ. તતો તેહિ ‘‘પબ્બજિતા નામ, દેવ, ન કોધપરાયણા હોન્તિ, પરેન પસન્નમનેન યં દિન્નં હોતિ, તેન યાપેન્તી’’તિ વુચ્ચમાનોપિ ‘‘કુદ્ધો એવ મમાયં સમણો, ખમાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ માતાપિતૂનં આરોચેત્વા હત્થિં અભિરુહિત્વા, મહતા રાજાનુભાવેન ઇસિપતનં ગન્ત્વા, મિગયૂથં દિસ્વા, પુચ્છિ ‘‘કિં નામ એતે’’તિ? ‘‘એતે, સામિ, મિગા નામા’’તિ. એતેસં ‘‘ઇમં ખાદથ, ઇમં ભુઞ્જથ, ઇમં સાયથા’’તિ વત્વા પટિજગ્ગન્તા અત્થીતિ. નત્થિ સામિ, યત્થ તિણોદકં સુલભં, તત્થ વસન્તીતિ.
Tadā aññataro paccekabuddho bārāṇasiṃ nissāya isipatane vasati. So kālasseva vuṭṭhāya senāsanavattasarīraparikammamanasikārādīni sabbakiccāni katvā, paṭisallānā vuṭṭhito ‘‘ajja kattha bhikkhaṃ gahessāmī’’ti āvajjento kumārassa sampattiṃ disvā ‘‘esa pubbe kiṃ kammaṃ karī’’ti vīmaṃsanto ‘‘mādisassa piṇḍapātaṃ datvā, catasso patthanā patthesi tattha tisso siddhā, ekā tāva na sijjhati, tassa upāyena ārammaṇaṃ dassemī’’ti bhikkhācariyavasena kumārassa santikaṃ agamāsi. Kumāro taṃ disvā ‘‘samaṇa, mā idha āgacchi, ime hi tampi ‘idaṃ khāda, idaṃ bhuñjā’ti vadeyyu’’nti āha. So ekavacaneneva tato nivattitvā attano senāsanaṃ pāvisi. Kumāro parijanaṃ āha – ‘‘ayaṃ samaṇo mayā vuttamattova nivatto, kuddho, nu, kho mamā’’ti. Tato tehi ‘‘pabbajitā nāma, deva, na kodhaparāyaṇā honti, parena pasannamanena yaṃ dinnaṃ hoti, tena yāpentī’’ti vuccamānopi ‘‘kuddho eva mamāyaṃ samaṇo, khamāpessāmi na’’nti mātāpitūnaṃ ārocetvā hatthiṃ abhiruhitvā, mahatā rājānubhāvena isipatanaṃ gantvā, migayūthaṃ disvā, pucchi ‘‘kiṃ nāma ete’’ti? ‘‘Ete, sāmi, migā nāmā’’ti. Etesaṃ ‘‘imaṃ khādatha, imaṃ bhuñjatha, imaṃ sāyathā’’ti vatvā paṭijaggantā atthīti. Natthi sāmi, yattha tiṇodakaṃ sulabhaṃ, tattha vasantīti.
કુમારો ‘‘યથા ઇમે અરક્ખિયમાનાવ યત્થ ઇચ્છન્તિ, તત્થ વસન્તિ, કદા નુ, ખો, અહમ્પિ એવં વસેય્ય’’ન્તિ એતમારમ્મણં અગ્ગહેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધોપિ તસ્સ આગમનં ઞત્વા સેનાસનમગ્ગઞ્ચ ચઙ્કમઞ્ચ સમ્મજ્જિત્વા, મટ્ઠં કત્વા, એકદ્વિક્ખત્તું ચઙ્કમિત્વા, પદનિક્ખેપં દસ્સેત્વા, દિવાવિહારોકાસઞ્ચ પણ્ણસાલઞ્ચ સમ્મજ્જિત્વા, મટ્ઠં કત્વા, પવિસનપદનિક્ખેપં દસ્સેત્વા, નિક્ખમનપદનિક્ખેપં અદસ્સેત્વા, અઞ્ઞત્ર અગમાસિ. કુમારો તત્થ ગન્ત્વા તં પદેસં સમ્મજ્જિત્વા મટ્ઠં કતં દિસ્વા ‘‘વસતિ મઞ્ઞે એત્થ સો પચ્ચેકબુદ્ધો’’તિ પરિજનેન ભાસિતં સુત્વા આહ – ‘‘પાતોપિ સો સમણો કુદ્ધો, ઇદાનિ હત્થિઅસ્સાદીહિ અત્તનો ઓકાસં અક્કન્તં દિસ્વા, સુટ્ઠુતરં કુજ્ઝેય્ય, ઇધેવ તુમ્હે તિટ્ઠથા’’તિ હત્થિક્ખન્ધા ઓરુય્હ એકકોવ સેનાસનં પવિટ્ઠો વત્તસીસેન સુસમ્મટ્ઠોકાસે પદનિક્ખેપં દિસ્વા, ‘‘અયં સમણો એત્થ ચઙ્કમન્તો ન વણિજ્જાદિકમ્મં ચિન્તેસિ, અદ્ધા અત્તનો હિતમેવ ચિન્તેસિ મઞ્ઞે’’તિ પસન્નમાનસો ચઙ્કમં આરુહિત્વા, દૂરીકતપુથુવિતક્કો ગન્ત્વા, પાસાણફલકે નિસીદિત્વા, સઞ્જાતએકગ્ગો હુત્વા, પણ્ણસાલં પવિસિત્વા, વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિઞાણં અધિગન્ત્વા, પુરિમનયેનેવ પુરોહિતેન કમ્મટ્ઠાને પુચ્છિતે ગગનતલે નિસિન્નો ઇમં ગાથમાહ –
Kumāro ‘‘yathā ime arakkhiyamānāva yattha icchanti, tattha vasanti, kadā nu, kho, ahampi evaṃ vaseyya’’nti etamārammaṇaṃ aggahesi. Paccekabuddhopi tassa āgamanaṃ ñatvā senāsanamaggañca caṅkamañca sammajjitvā, maṭṭhaṃ katvā, ekadvikkhattuṃ caṅkamitvā, padanikkhepaṃ dassetvā, divāvihārokāsañca paṇṇasālañca sammajjitvā, maṭṭhaṃ katvā, pavisanapadanikkhepaṃ dassetvā, nikkhamanapadanikkhepaṃ adassetvā, aññatra agamāsi. Kumāro tattha gantvā taṃ padesaṃ sammajjitvā maṭṭhaṃ kataṃ disvā ‘‘vasati maññe ettha so paccekabuddho’’ti parijanena bhāsitaṃ sutvā āha – ‘‘pātopi so samaṇo kuddho, idāni hatthiassādīhi attano okāsaṃ akkantaṃ disvā, suṭṭhutaraṃ kujjheyya, idheva tumhe tiṭṭhathā’’ti hatthikkhandhā oruyha ekakova senāsanaṃ paviṭṭho vattasīsena susammaṭṭhokāse padanikkhepaṃ disvā, ‘‘ayaṃ samaṇo ettha caṅkamanto na vaṇijjādikammaṃ cintesi, addhā attano hitameva cintesi maññe’’ti pasannamānaso caṅkamaṃ āruhitvā, dūrīkataputhuvitakko gantvā, pāsāṇaphalake nisīditvā, sañjātaekaggo hutvā, paṇṇasālaṃ pavisitvā, vipassanto paccekabodhiñāṇaṃ adhigantvā, purimanayeneva purohitena kammaṭṭhāne pucchite gaganatale nisinno imaṃ gāthamāha –
‘‘મિગો અરઞ્ઞમ્હિ યથા અબદ્ધો, યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાય;
‘‘Migo araññamhi yathā abaddho, yenicchakaṃ gacchati gocarāya;
વિઞ્ઞૂ નરો સેરિતં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Viññū naro seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ મિગોતિ દ્વે મિગા એણીમિગો, પસદમિગો ચાતિ. અપિચ સબ્બેસં આરઞ્ઞિકાનં ચતુપ્પદાનમેતં અધિવચનં. ઇધ પન પસદમિગો અધિપ્પેતો. અરઞ્ઞમ્હીતિ ગામઞ્ચ ગામૂપચારઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં અરઞ્ઞં, ઇધં પન ઉય્યાનમધિપ્પેતં, તસ્મા ઉય્યાનમ્હીતિ વુત્તં હોતિ. યથાતિ પટિભાગે. અબદ્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ અબદ્ધો, એતેન વિસ્સત્થચરિયં દીપેતિ. યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાયતિ યેન યેન દિસાભાગેન ગન્તુમિચ્છતિ, તેન તેન દિસાભાગેન ગોચરાય ગચ્છતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા –
Tattha migoti dve migā eṇīmigo, pasadamigo cāti. Apica sabbesaṃ āraññikānaṃ catuppadānametaṃ adhivacanaṃ. Idha pana pasadamigo adhippeto. Araññamhīti gāmañca gāmūpacārañca ṭhapetvā avasesaṃ araññaṃ, idhaṃ pana uyyānamadhippetaṃ, tasmā uyyānamhīti vuttaṃ hoti. Yathāti paṭibhāge. Abaddhoti rajjubandhanādīhi abaddho, etena vissatthacariyaṃ dīpeti. Yenicchakaṃ gacchati gocarāyati yena yena disābhāgena gantumicchati, tena tena disābhāgena gocarāya gacchati. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, આરઞ્ઞકો મિગો અરઞ્ઞે પવને ચરમાનો વિસ્સત્થો ગચ્છતિ, વિસ્સત્થો તિટ્ઠતિ, વિસ્સત્થો નિસીદતિ, વિસ્સત્થો સેય્યં કપ્પેતિ. તં કિસ્સ હેતુ? અનાપાથગતો, ભિક્ખવે, લુદ્દસ્સ; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અન્ધમકાસિ મારં અપદં, વધિત્વા મારચક્ખું અદસ્સનં ગતો પાપિમતો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૭; ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૫) વિત્થારો.
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, āraññako migo araññe pavane caramāno vissattho gacchati, vissattho tiṭṭhati, vissattho nisīdati, vissattho seyyaṃ kappeti. Taṃ kissa hetu? Anāpāthagato, bhikkhave, luddassa; evameva kho, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhu andhamakāsi māraṃ apadaṃ, vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’’ti (ma. ni. 1.287; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 125) vitthāro.
વિઞ્ઞૂ નરોતિ પણ્ડિતપુરિસો. સેરિતન્તિ સચ્છન્દવુત્તિતં અપરાયત્તતં. પેક્ખમાનોતિ પઞ્ઞાચક્ખુના ઓલોકયમાનો. અથ વા ધમ્મસેરિતં પુગ્ગલસેરિતઞ્ચ. લોકુત્તરધમ્મા હિ કિલેસવસં અગમનતો સેરિનો તેહિ સમન્નાગતા પુગ્ગલા ચ, તેસં ભાવનિદ્દેસો સેરિતા. તં પેક્ખમાનોતિ. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘યથા મિગો અરઞ્ઞમ્હિ અબદ્ધો યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાય, કદા નુ ખો અહમ્પિ એવં ગચ્છેય્ય’’ન્તિ ઇતિ મે તુમ્હેહિ ઇતો ચિતો ચ પરિવારેત્વા ઠિતેહિ બદ્ધસ્સ યેનિચ્છકં ગન્તું અલભન્તસ્સ તસ્મિં યેનિચ્છકગમનાભાવેન યેનિચ્છકગમને ચાનિસંસં દિસ્વા અનુક્કમેન સમથવિપસ્સના પારિપૂરિં અગમંસુ. તતો પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ વિઞ્ઞૂ પણ્ડિતો નરો સેરિતં પેક્ખમાનો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Viññūnaroti paṇḍitapuriso. Seritanti sacchandavuttitaṃ aparāyattataṃ. Pekkhamānoti paññācakkhunā olokayamāno. Atha vā dhammaseritaṃ puggalaseritañca. Lokuttaradhammā hi kilesavasaṃ agamanato serino tehi samannāgatā puggalā ca, tesaṃ bhāvaniddeso seritā. Taṃ pekkhamānoti. Kiṃ vuttaṃ hoti? ‘‘Yathā migo araññamhi abaddho yenicchakaṃ gacchati gocarāya, kadā nu kho ahampi evaṃ gaccheyya’’nti iti me tumhehi ito cito ca parivāretvā ṭhitehi baddhassa yenicchakaṃ gantuṃ alabhantassa tasmiṃ yenicchakagamanābhāvena yenicchakagamane cānisaṃsaṃ disvā anukkamena samathavipassanā pāripūriṃ agamaṃsu. Tato paccekabodhiṃ adhigatomhi. Tasmā aññopi viññū paṇḍito naro seritaṃ pekkhamāno eko care khaggavisāṇakappoti. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbanti.
મિગઅરઞ્ઞગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Migaaraññagāthāvaṇṇanā samattā.
૪૦. આમન્તના હોતીતિ કા ઉપ્પત્તિ? અતીતે કિર એકવજ્જિકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ મુદુકજાતિકો. યદા અમચ્ચા તેન સહ યુત્તં વા અયુત્તં વા મન્તેતુકામા હોન્તિ, તદા નં પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં એકમન્તં નેન્તિ. તં એકદિવસં દિવાસેય્યં ઉપગતં અઞ્ઞતરો અમચ્ચો ‘‘દેવ, મમ સોતબ્બં અત્થી’’તિ એકમન્તં ગમનં યાચિ. સો ઉટ્ઠાય અગમાસિ. પુન એકો મહાઉપટ્ઠાને નિસિન્નં વરં યાચિ, એકો હત્થિક્ખન્ધે, એકો અસ્સપિટ્ઠિયં , એકો સુવણ્ણરથે, એકો સિવિકાય નિસીદિત્વા ઉય્યાનં ગચ્છન્તં યાચિ. રાજા તતો ઓરોહિત્વા એકમન્તં અગમાસિ. અપરો જનપદચારિકં ગચ્છન્તં યાચિ, તસ્સાપિ વચનં સુત્વા હત્થિતો ઓરુય્હ એકમન્તં અગમાસિ. એવં સો તેહિ નિબ્બિન્નો હુત્વા પબ્બજિ. અમચ્ચા ઇસ્સરિયેન વડ્ઢન્તિ. તેસુ એકો ગન્ત્વા રાજાનં આહ – ‘‘અમુકં, મહારાજ, જનપદં મય્હં દેહી’’તિ. રાજા ‘‘તં ઇત્થન્નામો ભુઞ્જતી’’તિ ભણતિ. સો રઞ્ઞો વચનં અનાદિયિત્વા ‘‘ગચ્છામહં તં જનપદં ગહેત્વા ભુઞ્જામી’’તિ તત્થ ગન્ત્વા, કલહં કત્વા, પુન ઉભોપિ રઞ્ઞો સન્તિકં આગન્ત્વા, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દોસં આરોચેન્તિ. રાજા ‘‘ન સક્કા ઇમે તોસેતુ’’ન્તિ તેસં લોભે આદીનવં દિસ્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. સો પુરિમનયેનેવ ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
40.Āmantanā hotīti kā uppatti? Atīte kira ekavajjikabrahmadatto nāma rājā ahosi mudukajātiko. Yadā amaccā tena saha yuttaṃ vā ayuttaṃ vā mantetukāmā honti, tadā naṃ pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ ekamantaṃ nenti. Taṃ ekadivasaṃ divāseyyaṃ upagataṃ aññataro amacco ‘‘deva, mama sotabbaṃ atthī’’ti ekamantaṃ gamanaṃ yāci. So uṭṭhāya agamāsi. Puna eko mahāupaṭṭhāne nisinnaṃ varaṃ yāci, eko hatthikkhandhe, eko assapiṭṭhiyaṃ , eko suvaṇṇarathe, eko sivikāya nisīditvā uyyānaṃ gacchantaṃ yāci. Rājā tato orohitvā ekamantaṃ agamāsi. Aparo janapadacārikaṃ gacchantaṃ yāci, tassāpi vacanaṃ sutvā hatthito oruyha ekamantaṃ agamāsi. Evaṃ so tehi nibbinno hutvā pabbaji. Amaccā issariyena vaḍḍhanti. Tesu eko gantvā rājānaṃ āha – ‘‘amukaṃ, mahārāja, janapadaṃ mayhaṃ dehī’’ti. Rājā ‘‘taṃ itthannāmo bhuñjatī’’ti bhaṇati. So rañño vacanaṃ anādiyitvā ‘‘gacchāmahaṃ taṃ janapadaṃ gahetvā bhuñjāmī’’ti tattha gantvā, kalahaṃ katvā, puna ubhopi rañño santikaṃ āgantvā, aññamaññassa dosaṃ ārocenti. Rājā ‘‘na sakkā ime tosetu’’nti tesaṃ lobhe ādīnavaṃ disvā vipassanto paccekasambodhiṃ sacchākāsi. So purimanayeneva imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘આમન્તના હોતિ સહાયમજ્ઝે, વાસે ઠાને ગમને ચારિકાય;
‘‘Āmantanā hoti sahāyamajjhe, vāse ṭhāne gamane cārikāya;
અનભિજ્ઝિતં સેરિતં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Anabhijjhitaṃ seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તસ્સત્થો – સહાયમજ્ઝે ઠિતસ્સ દિવાસેય્યસઙ્ખાતે વાસે ચ, મહાઉપટ્ઠાનસઙ્ખાતે ઠાને ચ, ઉય્યાનગમનસઙ્ખાતે ગમને ચ, જનપદચારિકસઙ્ખાતાય ચારિકાય ચ ‘‘ઇદં મે સુણ, ઇદં મે દેહી’’તિઆદિના નયેન તથા તથા આમન્તના હોતિ, તસ્મા અહં તત્થ નિબ્બિજ્જિત્વા યાયં અરિયજનસેવિતા અનેકાનિસંસા એકન્તસુખા, એવં સન્તેપિ લોભાભિભૂતેહિ સબ્બકાપુરિસેહિ અનભિજ્ઝિતા અનભિપત્થિતા પબ્બજ્જા, તં અનભિજ્ઝિતં પરેસં અવસવત્તનેન ધમ્મપુગ્ગલવસેન ચ સેરિતં પેક્ખમાનો વિપસ્સનં આરભિત્વા અનુક્કમેન પચ્ચેકસમ્બોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tassattho – sahāyamajjhe ṭhitassa divāseyyasaṅkhāte vāse ca, mahāupaṭṭhānasaṅkhāte ṭhāne ca, uyyānagamanasaṅkhāte gamane ca, janapadacārikasaṅkhātāya cārikāya ca ‘‘idaṃ me suṇa, idaṃ me dehī’’tiādinā nayena tathā tathā āmantanā hoti, tasmā ahaṃ tattha nibbijjitvā yāyaṃ ariyajanasevitā anekānisaṃsā ekantasukhā, evaṃ santepi lobhābhibhūtehi sabbakāpurisehi anabhijjhitā anabhipatthitā pabbajjā, taṃ anabhijjhitaṃ paresaṃ avasavattanena dhammapuggalavasena ca seritaṃ pekkhamāno vipassanaṃ ārabhitvā anukkamena paccekasambodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
આમન્તનાગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Āmantanāgāthāvaṇṇanā samattā.
૪૧. ખિડ્ડા રતીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં એકપુત્તકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો ચસ્સ એકપુત્તકો પિયો અહોસિ મનાપો પાણસમો. સો સબ્બિરિયાપથેસુ પુત્તં ગહેત્વાવ વત્તતિ. સો એકદિવસં ઉય્યાનં ગચ્છન્તો તં ઠપેત્વા ગતો. કુમારોપિ તં દિવસંયેવ ઉપ્પન્નેન બ્યાધિના મતો. અમચ્ચા ‘‘પુત્તસિનેહેન રઞ્ઞો હદયમ્પિ ફલેય્યા’’તિ અનારોચેત્વાવ નં ઝાપેસું. રાજા ઉય્યાને સુરામદેન મત્તો પુત્તં નેવ સરિ, તથા દુતિયદિવસેપિ ન્હાનભોજનવેલાસુ. અથ ભુત્તાવી નિસિન્નો સરિત્વા ‘‘પુત્તં મે આનેથા’’તિ આહ. તસ્સ અનુરૂપેન વિધાનેન તં પવત્તિં આરોચેસું. તતો સોકાભિભૂતો નિસિન્નો એવં યોનિસો મનસાકાસિ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. સો એવં અનુક્કમેન અનુલોમપટિલોમં પટિચ્ચસમુપ્પાદં સમ્મસન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. સેસં સંસગ્ગગાથાય વુત્તસદિસમેવ ઠપેત્વા ગાથાયત્થવણ્ણનં.
41.Khiḍḍā ratīti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ ekaputtakabrahmadatto nāma rājā ahosi. So cassa ekaputtako piyo ahosi manāpo pāṇasamo. So sabbiriyāpathesu puttaṃ gahetvāva vattati. So ekadivasaṃ uyyānaṃ gacchanto taṃ ṭhapetvā gato. Kumāropi taṃ divasaṃyeva uppannena byādhinā mato. Amaccā ‘‘puttasinehena rañño hadayampi phaleyyā’’ti anārocetvāva naṃ jhāpesuṃ. Rājā uyyāne surāmadena matto puttaṃ neva sari, tathā dutiyadivasepi nhānabhojanavelāsu. Atha bhuttāvī nisinno saritvā ‘‘puttaṃ me ānethā’’ti āha. Tassa anurūpena vidhānena taṃ pavattiṃ ārocesuṃ. Tato sokābhibhūto nisinno evaṃ yoniso manasākāsi ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjatī’’ti. So evaṃ anukkamena anulomapaṭilomaṃ paṭiccasamuppādaṃ sammasanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. Sesaṃ saṃsaggagāthāya vuttasadisameva ṭhapetvā gāthāyatthavaṇṇanaṃ.
અત્થવણ્ણનાયં પન ખિડ્ડાતિ કીળના. સા દુવિધા હોતિ – કાયિકા, વાચસિકા ચ. તત્થ કાયિકા નામ હત્થીહિપિ કીળન્તિ, અસ્સેહિપિ, રથેહિપિ, ધનૂહિપિ, થરૂહિપીતિ એવમાદિ. વાચસિકા નામ ગીતં, સિલોકભણનં, મુખભેરીતિ એવમાદિ. રતીતિ પઞ્ચકામગુણરતિ. વિપુલન્તિ યાવ અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ ઠાનેન સકલત્તભાવબ્યાપકં. સેસં પાકટમેવ. અનુસન્ધિયોજનાપિ ચેત્થ સંસગ્ગગાથાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા, તતો પરઞ્ચ સબ્બન્તિ.
Atthavaṇṇanāyaṃ pana khiḍḍāti kīḷanā. Sā duvidhā hoti – kāyikā, vācasikā ca. Tattha kāyikā nāma hatthīhipi kīḷanti, assehipi, rathehipi, dhanūhipi, tharūhipīti evamādi. Vācasikā nāma gītaṃ, silokabhaṇanaṃ, mukhabherīti evamādi. Ratīti pañcakāmaguṇarati. Vipulanti yāva aṭṭhimiñjaṃ āhacca ṭhānena sakalattabhāvabyāpakaṃ. Sesaṃ pākaṭameva. Anusandhiyojanāpi cettha saṃsaggagāthāya vuttanayeneva veditabbā, tato parañca sabbanti.
ખિડ્ડારતિગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Khiḍḍāratigāthāvaṇṇanā samattā.
૪૨. ચાતુદ્દિસોતિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પઞ્ચ પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્ના. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિયં રાજા અહોસિ, સેસા પાકતિકરાજાનો. તે ચત્તારોપિ કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, અનુક્કમેન પચ્ચેકબુદ્ધા હુત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારે વસન્તા એકદિવસં સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય વંસકળીરગાથાયં વુત્તનયેનેવ અત્તનો કમ્મઞ્ચ સહાયઞ્ચ આવજ્જેત્વા ઞત્વા બારાણસિરઞ્ઞો ઉપાયેન આરમ્મણં દસ્સેતું ઓકાસં ગવેસન્તિ. સો ચ રાજા તિક્ખત્તું રત્તિયા ઉબ્બિજ્જતિ, ભીતો વિસ્સરં કરોતિ, મહાતલે ધાવતિ. પુરોહિતેન કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય સુખસેય્યં પુચ્છિતોપિ ‘‘કુતો મે, આચરિય, સુખ’’ન્તિ સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. પુરોહિતોપિ ‘‘અયં રોગો ન સક્કા યેન કેનચિ ઉદ્ધંવિરેચનાદિના ભેસજ્જકમ્મેન વિનેતું , મય્હં પન ખાદનૂપાયો ઉપ્પન્નો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘રજ્જહાનિજીવિતન્તરાયાદીનં પુબ્બનિમિત્તં એતં મહારાજા’’તિ રાજાનં સુટ્ઠુતરં ઉબ્બેજેત્વા તસ્સ વૂપસમનત્થં ‘‘એત્તકે ચ એત્તકે ચ હત્થિઅસ્સરથાદયો હિરઞ્ઞસુવણ્ણઞ્ચ દક્ખિણં દત્વા યઞ્ઞો યજિતબ્બો’’તિ તં યઞ્ઞયજને સમાદપેસિ.
42.Cātuddisoti kā uppatti? Pubbe kira kassapassa bhagavato sāsane pañca paccekabodhisattā pabbajitvā vīsati vassasahassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā devaloke uppannā. Tato cavitvā tesaṃ jeṭṭhako bārāṇasiyaṃ rājā ahosi, sesā pākatikarājāno. Te cattāropi kammaṭṭhānaṃ uggaṇhitvā, rajjaṃ pahāya pabbajitvā, anukkamena paccekabuddhā hutvā nandamūlakapabbhāre vasantā ekadivasaṃ samāpattito vuṭṭhāya vaṃsakaḷīragāthāyaṃ vuttanayeneva attano kammañca sahāyañca āvajjetvā ñatvā bārāṇasirañño upāyena ārammaṇaṃ dassetuṃ okāsaṃ gavesanti. So ca rājā tikkhattuṃ rattiyā ubbijjati, bhīto vissaraṃ karoti, mahātale dhāvati. Purohitena kālasseva vuṭṭhāya sukhaseyyaṃ pucchitopi ‘‘kuto me, ācariya, sukha’’nti sabbaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Purohitopi ‘‘ayaṃ rogo na sakkā yena kenaci uddhaṃvirecanādinā bhesajjakammena vinetuṃ , mayhaṃ pana khādanūpāyo uppanno’’ti cintetvā ‘‘rajjahānijīvitantarāyādīnaṃ pubbanimittaṃ etaṃ mahārājā’’ti rājānaṃ suṭṭhutaraṃ ubbejetvā tassa vūpasamanatthaṃ ‘‘ettake ca ettake ca hatthiassarathādayo hiraññasuvaṇṇañca dakkhiṇaṃ datvā yañño yajitabbo’’ti taṃ yaññayajane samādapesi.
તતો પચ્ચેકબુદ્ધા અનેકાનિ પાણસહસ્સાનિ યઞ્ઞત્થાય સમ્પિણ્ડિયમાનાનિ દિસ્વા ‘‘એતસ્મિં કમ્મે કતે દુબ્બોધનેય્યો ભવિસ્સતિ, હન્દ નં પટિકચ્ચેવ ગન્ત્વા પેક્ખામા’’તિ વંસકળીરગાથાયં વુત્તનયેનેવ આગન્ત્વા પિણ્ડાય ચરમાના રાજઙ્ગણે પટિપાટિયા અગમંસુ. રાજા સીહપઞ્જરે ઠિતો રાજઙ્ગણં ઓલોકયમાનો તે અદ્દક્ખિ , સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સ સિનેહો ઉપ્પજ્જિ. તતો તે પક્કોસાપેત્વા આકાસતલે પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા સક્કચ્ચં ભોજેત્વા કતભત્તકિચ્ચે ‘‘કે તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મયં, મહારાજ, ચાતુદ્દિસા નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, ચાતુદ્દિસાતિ ઇમસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘ચતૂસુ દિસાસુ કત્થચિ કુતોચિ ભયં વા ચિત્તુત્રાસો વા અમ્હાકં નત્થિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં તં ભયં કિં કારણા ન હોતી’’તિ? ‘‘મયઞ્હિ, મહારાજ, મેત્તં ભાવેમ, કરુણં ભાવેમ, મુદિતં ભાવેમ, ઉપેક્ખં ભાવેમ, તેન નો તં ભયં ન હોતી’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાયાસના અત્તનો વસતિં અગમંસુ.
Tato paccekabuddhā anekāni pāṇasahassāni yaññatthāya sampiṇḍiyamānāni disvā ‘‘etasmiṃ kamme kate dubbodhaneyyo bhavissati, handa naṃ paṭikacceva gantvā pekkhāmā’’ti vaṃsakaḷīragāthāyaṃ vuttanayeneva āgantvā piṇḍāya caramānā rājaṅgaṇe paṭipāṭiyā agamaṃsu. Rājā sīhapañjare ṭhito rājaṅgaṇaṃ olokayamāno te addakkhi , saha dassaneneva cassa sineho uppajji. Tato te pakkosāpetvā ākāsatale paññattāsane nisīdāpetvā sakkaccaṃ bhojetvā katabhattakicce ‘‘ke tumhe’’ti pucchi. ‘‘Mayaṃ, mahārāja, cātuddisā nāmā’’ti. ‘‘Bhante, cātuddisāti imassa ko attho’’ti? ‘‘Catūsu disāsu katthaci kutoci bhayaṃ vā cittutrāso vā amhākaṃ natthi, mahārājā’’ti. ‘‘Bhante, tumhākaṃ taṃ bhayaṃ kiṃ kāraṇā na hotī’’ti? ‘‘Mayañhi, mahārāja, mettaṃ bhāvema, karuṇaṃ bhāvema, muditaṃ bhāvema, upekkhaṃ bhāvema, tena no taṃ bhayaṃ na hotī’’ti vatvā uṭṭhāyāsanā attano vasatiṃ agamaṃsu.
તતો રાજા ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે સમણા મેત્તાદિભાવનાય ભયં ન હોતીતિ ભણન્તિ, બ્રાહ્મણા પન અનેકસહસ્સપાણવધં વણ્ણયન્તિ, કેસં નુ ખો વચનં સચ્ચ’’ન્તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સમણા સુદ્ધેન અસુદ્ધં ધોવન્તિ, બ્રાહ્મણા પન અસુદ્ધેન અસુદ્ધં. ન ચ સક્કા અસુદ્ધેન અસુદ્ધં ધોવિતું, પબ્બજિતાનં એવ વચનં સચ્ચ’’ન્તિ. સો ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તૂ’’તિઆદિના નયેન મેત્તાદયો ચત્તારોપિ બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા હિતફરણચિત્તેન અમચ્ચે આણાપેસિ ‘‘સબ્બે પાણે મુઞ્ચથ, સીતાનિ પાનીયાનિ પિવન્તુ, હરિતાનિ તિણાનિ ખાદન્તુ, સીતો ચ નેસં વાતો ઉપવાયતૂ’’તિ. તે તથા અકંસુ.
Tato rājā cintesi ‘‘ime samaṇā mettādibhāvanāya bhayaṃ na hotīti bhaṇanti, brāhmaṇā pana anekasahassapāṇavadhaṃ vaṇṇayanti, kesaṃ nu kho vacanaṃ sacca’’nti. Athassa etadahosi – ‘‘samaṇā suddhena asuddhaṃ dhovanti, brāhmaṇā pana asuddhena asuddhaṃ. Na ca sakkā asuddhena asuddhaṃ dhovituṃ, pabbajitānaṃ eva vacanaṃ sacca’’nti. So ‘‘sabbe sattā sukhitā hontū’’tiādinā nayena mettādayo cattāropi brahmavihāre bhāvetvā hitapharaṇacittena amacce āṇāpesi ‘‘sabbe pāṇe muñcatha, sītāni pānīyāni pivantu, haritāni tiṇāni khādantu, sīto ca nesaṃ vāto upavāyatū’’ti. Te tathā akaṃsu.
તતો રાજા ‘‘કલ્યાણમિત્તાનં વચનેનેવ પાપકમ્મતો મુત્તોમ્હી’’તિ તત્થેવ નિસિન્નો વિપસ્સિત્વા પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. અમચ્ચેહિ ચ ભોજનવેલાયં ‘‘ભુઞ્જ, મહારાજ, કાલો’’તિ વુત્તે ‘‘નાહં રાજા’’તિ પુરિમનયેનેવ સબ્બં વત્વા ઇમં ઉદાનબ્યાકરણગાથં અભાસિ –
Tato rājā ‘‘kalyāṇamittānaṃ vacaneneva pāpakammato muttomhī’’ti tattheva nisinno vipassitvā paccekasambodhiṃ sacchākāsi. Amaccehi ca bhojanavelāyaṃ ‘‘bhuñja, mahārāja, kālo’’ti vutte ‘‘nāhaṃ rājā’’ti purimanayeneva sabbaṃ vatvā imaṃ udānabyākaraṇagāthaṃ abhāsi –
‘‘ચાતુદ્દિસો અપ્પટિઘો ચ હોતિ, સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન;
‘‘Cātuddiso appaṭigho ca hoti, santussamāno itarītarena;
પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Parissayānaṃ sahitā achambhī, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ ચાતુદ્દિસોતિ ચતૂસુ દિસાસુ યથાસુખવિહારી, ‘‘એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૩.૩૦૮; અ॰ નિ॰ ૪.૧૨૫; ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૮) વા નયેન બ્રહ્મવિહારભાવનાફરિતા ચતસ્સો દિસા અસ્સ સન્તીતિપિ ચાતુદ્દિસો. તાસુ દિસાસુ કત્થચિ સત્તે વા સઙ્ખારે વા ભયેન ન પટિહઞ્ઞતીતિ અપ્પટિઘો. સન્તુસ્સમાનોતિ દ્વાદસવિધસ્સ સન્તોસસ્સવસેન સન્તુસ્સકો, ઇતરીતરેનાતિ ઉચ્ચાવચેન પચ્ચયેન. પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભીતિ એત્થ પરિસ્સયન્તિ કાયચિત્તાનિ, પરિહાપેન્તિ વા તેસં સમ્પત્તિં, તાનિ વા પટિચ્ચ સયન્તીતિ પરિસ્સયા, બાહિરાનં સીહબ્યગ્ઘાદીનં અબ્ભન્તરાનઞ્ચ કામચ્છન્દાદીનં કાયચિત્તુપદ્દવાનં એતં અધિવચનં. તે પરિસ્સયે અધિવાસનખન્તિયા ચ વીરિયાદીહિ ધમ્મેહિ ચ સહતીતિ પરિસ્સયાનં સહિતા. થદ્ધભાવકરભયાભાવેન અછમ્ભી. કિં વુત્તં હોતિ? યથા તે ચત્તારો સમણા, એવં ઇતરીતરેન પચ્ચયેન સન્તુસ્સમાનો એત્થ પટિપત્તિપદટ્ઠાને સન્તોસે ઠિતો ચતૂસુ દિસાસુ મેત્તાદિભાવનાય ચાતુદ્દિસો, સત્તસઙ્ખારેસુ પટિહનનભયાભાવેન અપ્પટિઘો ચ હોતિ. સો ચાતુદ્દિસત્તા વુત્તપ્પકારાનં પરિસ્સયાનં સહિતા, અપ્પટિઘત્તા અછમ્ભી ચ હોતીતિ એવં પટિપત્તિગુણં દિસ્વા યોનિસો પટિપજ્જિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. અથ વા તે સમણા વિય સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન વુત્તનયેનેવ ચાતુદ્દિસો હોતીતિ ઞત્વા એવં ચાતુદ્દિસભાવં પત્થયન્તો યોનિસો પટિપજ્જિત્વા અધિગતોમ્હિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ ઈદિસં ઠાનં પત્થયમાનો ચાતુદ્દિસતાય પરિસ્સયાનં સહિતા અપ્પટિઘતાય ચ અછમ્ભી હુત્વા એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tattha cātuddisoti catūsu disāsu yathāsukhavihārī, ‘‘ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādinā (dī. ni. 3.308; a. ni. 4.125; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 128) vā nayena brahmavihārabhāvanāpharitā catasso disā assa santītipi cātuddiso. Tāsu disāsu katthaci satte vā saṅkhāre vā bhayena na paṭihaññatīti appaṭigho. Santussamānoti dvādasavidhassa santosassavasena santussako, itarītarenāti uccāvacena paccayena. Parissayānaṃ sahitā achambhīti ettha parissayanti kāyacittāni, parihāpenti vā tesaṃ sampattiṃ, tāni vā paṭicca sayantīti parissayā, bāhirānaṃ sīhabyagghādīnaṃ abbhantarānañca kāmacchandādīnaṃ kāyacittupaddavānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Te parissaye adhivāsanakhantiyā ca vīriyādīhi dhammehi ca sahatīti parissayānaṃ sahitā. Thaddhabhāvakarabhayābhāvena achambhī. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā te cattāro samaṇā, evaṃ itarītarena paccayena santussamāno ettha paṭipattipadaṭṭhāne santose ṭhito catūsu disāsu mettādibhāvanāya cātuddiso, sattasaṅkhāresu paṭihananabhayābhāvena appaṭigho ca hoti. So cātuddisattā vuttappakārānaṃ parissayānaṃ sahitā, appaṭighattā achambhī ca hotīti evaṃ paṭipattiguṇaṃ disvā yoniso paṭipajjitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Atha vā te samaṇā viya santussamāno itarītarena vuttanayeneva cātuddiso hotīti ñatvā evaṃ cātuddisabhāvaṃ patthayanto yoniso paṭipajjitvā adhigatomhi. Tasmā aññopi īdisaṃ ṭhānaṃ patthayamāno cātuddisatāya parissayānaṃ sahitā appaṭighatāya ca achambhī hutvā eko care khaggavisāṇakappoti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
ચાતુદ્દિસગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Cātuddisagāthāvaṇṇanā samattā.
૪૩. દુસ્સઙ્ગહાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર અગ્ગમહેસી કાલમકાસિ. તતો વીતિવત્તેસુ સોકદિવસેસુ એકં દિવસં અમચ્ચા ‘‘રાજૂનં નામ તેસુ તેસુ કિચ્ચેસુ અગ્ગમહેસી અવસ્સં ઇચ્છિતબ્બા, સાધુ, દેવો, અઞ્ઞં દેવિં આનેતૂ’’તિ યાચિંસુ. રાજા‘‘તેન હિ, ભણે, જાનાથા’’તિ આહ. તે પરિયેસન્તા સામન્તરજ્જે રાજા મતો. તસ્સ દેવી રજ્જં અનુસાસતિ. સા ચ ગબ્ભિની હોતિ. અમચ્ચા ‘‘અયં રઞ્ઞો અનુરૂપા’’તિ ઞત્વા તં યાચિંસુ. સા ‘‘ગબ્ભિની નામ મનુસ્સાનં અમનાપા હોતિ, સચે આગમેથ, યાવ વિજાયામિ, એવં હોતુ, નો ચે, અઞ્ઞં પરિયેસથા’’તિ આહ. તે રઞ્ઞોપિ એતમત્થં આરોચેસું. રાજા ‘‘ગબ્ભિનીપિ હોતુ આનેથા’’તિ. તે આનેસું. રાજા તં અભિસિઞ્ચિત્વા સબ્બં મહેસીભોગં અદાસિ. તસ્સા પરિજનઞ્ચ નાનાવિધેહિ પણ્ણાકારેહિ સઙ્ગણ્હાતિ. સા કાલેન પુત્તં વિજાયિ. તમ્પિ રાજા અત્તનો જાતપુત્તમિવ સબ્બિરિયાપથેસુ અઙ્કે ચ ઉરે ચ કત્વા વિહરતિ. તતો દેવિયા પરિજનો ચિન્તેસિ ‘‘રાજા અતિવિય સઙ્ગણ્હાતિ કુમારં, અતિવિસ્સાસનિયાનિ રાજહદયાનિ, હન્દ નં પરિભેદેમા’’તિ.
43.Dussaṅgahāti kā uppatti? Bārāṇasirañño kira aggamahesī kālamakāsi. Tato vītivattesu sokadivasesu ekaṃ divasaṃ amaccā ‘‘rājūnaṃ nāma tesu tesu kiccesu aggamahesī avassaṃ icchitabbā, sādhu, devo, aññaṃ deviṃ ānetū’’ti yāciṃsu. Rājā‘‘tena hi, bhaṇe, jānāthā’’ti āha. Te pariyesantā sāmantarajje rājā mato. Tassa devī rajjaṃ anusāsati. Sā ca gabbhinī hoti. Amaccā ‘‘ayaṃ rañño anurūpā’’ti ñatvā taṃ yāciṃsu. Sā ‘‘gabbhinī nāma manussānaṃ amanāpā hoti, sace āgametha, yāva vijāyāmi, evaṃ hotu, no ce, aññaṃ pariyesathā’’ti āha. Te raññopi etamatthaṃ ārocesuṃ. Rājā ‘‘gabbhinīpi hotu ānethā’’ti. Te ānesuṃ. Rājā taṃ abhisiñcitvā sabbaṃ mahesībhogaṃ adāsi. Tassā parijanañca nānāvidhehi paṇṇākārehi saṅgaṇhāti. Sā kālena puttaṃ vijāyi. Tampi rājā attano jātaputtamiva sabbiriyāpathesu aṅke ca ure ca katvā viharati. Tato deviyā parijano cintesi ‘‘rājā ativiya saṅgaṇhāti kumāraṃ, ativissāsaniyāni rājahadayāni, handa naṃ paribhedemā’’ti.
તતો કુમારં – ‘‘ત્વં, તાત, અમ્હાકં રઞ્ઞો પુત્તો, ન ઇમસ્સ રઞ્ઞો, મા એત્થ વિસ્સાસં આપજ્જી’’તિ આહંસુ. અથ કુમારો ‘‘એહિ પુત્તા’’તિ રઞ્ઞા વુચ્ચમાનોપિ હત્થે ગહેત્વા આકડ્ઢિયમાનોપિ પુબ્બે વિય રાજાનં ન અલ્લીયતિ. રાજા ‘‘કિં એત’’ન્તિ વીમંસન્તો તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘અરે, એતે મયા એવં સઙ્ગહિતાપિ પટિકૂલવુત્તિનો એવા’’તિ નિબ્બિજ્જિત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિતો. ‘‘રાજા પબ્બજિતો’’તિ અમચ્ચપરિજનાપિ બહૂ પબ્બજિતા , ‘‘સપરિજનો રાજા પબ્બજિતો’’તિ મનુસ્સા પણીતે પચ્ચયે ઉપનેન્તિ. રાજા પણીતે પચ્ચયે યથાવુડ્ઢં દાપેતિ. તત્થ યે સુન્દરં લભન્તિ, તે તુસ્સન્તિ. ઇતરે ઉજ્ઝાયન્તિ ‘‘મયં પરિવેણસમ્મજ્જનાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કરોન્તા લૂખભત્તં જિણ્ણવત્થઞ્ચ લભામા’’તિ. સો તમ્પિ ઞત્વા ‘‘અરે, યથાવુડ્ઢં દિય્યમાનેપિ નામ ઉજ્ઝાયન્તિ, અહો, અયં પરિસા દુસ્સઙ્ગહા’’તિ પત્તચીવરં આદાય એકો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તત્થ આગતેહિ ચ કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છિતો ઇમં ગાથં અભાસિ –
Tato kumāraṃ – ‘‘tvaṃ, tāta, amhākaṃ rañño putto, na imassa rañño, mā ettha vissāsaṃ āpajjī’’ti āhaṃsu. Atha kumāro ‘‘ehi puttā’’ti raññā vuccamānopi hatthe gahetvā ākaḍḍhiyamānopi pubbe viya rājānaṃ na allīyati. Rājā ‘‘kiṃ eta’’nti vīmaṃsanto taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘are, ete mayā evaṃ saṅgahitāpi paṭikūlavuttino evā’’ti nibbijjitvā rajjaṃ pahāya pabbajito. ‘‘Rājā pabbajito’’ti amaccaparijanāpi bahū pabbajitā , ‘‘saparijano rājā pabbajito’’ti manussā paṇīte paccaye upanenti. Rājā paṇīte paccaye yathāvuḍḍhaṃ dāpeti. Tattha ye sundaraṃ labhanti, te tussanti. Itare ujjhāyanti ‘‘mayaṃ pariveṇasammajjanādīni sabbakiccāni karontā lūkhabhattaṃ jiṇṇavatthañca labhāmā’’ti. So tampi ñatvā ‘‘are, yathāvuḍḍhaṃ diyyamānepi nāma ujjhāyanti, aho, ayaṃ parisā dussaṅgahā’’ti pattacīvaraṃ ādāya eko araññaṃ pavisitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi. Tattha āgatehi ca kammaṭṭhānaṃ pucchito imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘દુસ્સઙ્ગહા પબ્બજિતાપિ એકે, અથો ગહટ્ઠા ઘરમાવસન્તા;
‘‘Dussaṅgahā pabbajitāpi eke, atho gahaṭṭhā gharamāvasantā;
અપ્પોસ્સુક્કો પરપુત્તેસુ હુત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Appossukko paraputtesu hutvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
સા અત્થતો પાકટા એવ. અયં પન યોજના – દુસ્સઙ્ગહા પબ્બજિતાપિ એકે, યે અસન્તોસાભિભૂતા, તથાવિધા એવ ચ અથો ગહટ્ઠા ઘરમાવસન્તા. એતમહં દુસ્સઙ્ગહભાવં જિગુચ્છન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Sā atthato pākaṭā eva. Ayaṃ pana yojanā – dussaṅgahā pabbajitāpi eke, ye asantosābhibhūtā, tathāvidhā eva ca atho gahaṭṭhā gharamāvasantā. Etamahaṃ dussaṅgahabhāvaṃ jigucchanto vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbanti.
દુસ્સઙ્ગહગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Dussaṅgahagāthāvaṇṇanā samattā.
૪૪. ઓરોપયિત્વાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર ચાતુમાસિકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા ગિમ્હાનં પઠમે માસે ઉય્યાનં ગતો. તત્થ રમણીયે ભૂમિભાગે નીલઘનપત્તસઞ્છન્નં કોવિળારરુક્ખં દિસ્વા ‘‘કોવિળારમૂલે મમ સયનં પઞ્ઞાપેથા’’તિ વત્વા ઉય્યાને કીળિત્વા સાયન્હસમયં તત્થ સેય્યં કપ્પેસિ. પુન ગિમ્હાનં મજ્ઝિમે માસે ઉય્યાનં ગતો. તદા કોવિળારો પુપ્ફિતો હોતિ, તદાપિ તથેવ અકાસિ. પુન ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસે ગતો. તદા કોવિળારો સઞ્છિન્નપત્તો સુક્ખરુક્ખો વિય હોતિ. તદાપિ સો અદિસ્વાવ તં રુક્ખં પુબ્બપરિચયેન તત્થેવ સેય્યં આણાપેસિ. અમચ્ચા જાનન્તાપિ ‘‘રઞ્ઞા આણત્ત’’ન્તિ ભયેન તત્થ સયનં પઞ્ઞાપેસું. સો ઉય્યાને કીળિત્વા સાયન્હસમયં તત્થ સેય્યં કપ્પેન્તો તં રુક્ખં દિસ્વા ‘‘અરે, અયં પુબ્બે સઞ્છન્નપત્તો મણિમયો વિય અભિરૂપદસ્સનો અહોસિ. તતો મણિવણ્ણસાખન્તરે ઠપિતપવાળઙ્કુરસદિસેહિ પુપ્ફેહિ સસ્સિરિકચારુદસ્સનો અહોસિ. મુત્તાદલસદિસવાલિકાકિણ્ણો ચસ્સ હેટ્ઠા ભૂમિભાગો બન્ધના પમુત્તપુપ્ફસઞ્છન્નો રત્તકમ્બલસન્થતો વિય અહોસિ. સો નામજ્જ સુક્ખરુક્ખો વિય સાખામત્તાવસેસો ઠિતો. ‘અહો, જરાય ઉપહતો કોવિળારો’’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અનુપાદિન્નમ્પિ તાવ જરા હઞ્ઞતિ, કિમઙ્ગ પન ઉપાદિન્ન’’ન્તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિ. તદનુસારેનેવ સબ્બસઙ્ખારે દુક્ખતો અનત્તતો ચ વિપસ્સન્તો ‘‘અહો વતાહમ્પિ સઞ્છિન્નપત્તો કોવિળારો વિય અપેતગિહિબ્યઞ્જનો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થયમાનો અનુપુબ્બેન તસ્મિં સયનતલે દક્ખિણેન પસ્સેન નિપન્નોયેવ પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તતો ગમનકાલે અમચ્ચેહિ ‘‘કાલો ગન્તું, મહારાજા’’તિ વુત્તે ‘‘નાહં રાજા’’તિઆદીનિ વત્વા પુરિમનયેનેવ ઇમં ગાથં અભાસિ –
44.Oropayitvāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira cātumāsikabrahmadatto nāma rājā gimhānaṃ paṭhame māse uyyānaṃ gato. Tattha ramaṇīye bhūmibhāge nīlaghanapattasañchannaṃ koviḷārarukkhaṃ disvā ‘‘koviḷāramūle mama sayanaṃ paññāpethā’’ti vatvā uyyāne kīḷitvā sāyanhasamayaṃ tattha seyyaṃ kappesi. Puna gimhānaṃ majjhime māse uyyānaṃ gato. Tadā koviḷāro pupphito hoti, tadāpi tatheva akāsi. Puna gimhānaṃ pacchime māse gato. Tadā koviḷāro sañchinnapatto sukkharukkho viya hoti. Tadāpi so adisvāva taṃ rukkhaṃ pubbaparicayena tattheva seyyaṃ āṇāpesi. Amaccā jānantāpi ‘‘raññā āṇatta’’nti bhayena tattha sayanaṃ paññāpesuṃ. So uyyāne kīḷitvā sāyanhasamayaṃ tattha seyyaṃ kappento taṃ rukkhaṃ disvā ‘‘are, ayaṃ pubbe sañchannapatto maṇimayo viya abhirūpadassano ahosi. Tato maṇivaṇṇasākhantare ṭhapitapavāḷaṅkurasadisehi pupphehi sassirikacārudassano ahosi. Muttādalasadisavālikākiṇṇo cassa heṭṭhā bhūmibhāgo bandhanā pamuttapupphasañchanno rattakambalasanthato viya ahosi. So nāmajja sukkharukkho viya sākhāmattāvaseso ṭhito. ‘Aho, jarāya upahato koviḷāro’’’ti cintetvā ‘‘anupādinnampi tāva jarā haññati, kimaṅga pana upādinna’’nti aniccasaññaṃ paṭilabhi. Tadanusāreneva sabbasaṅkhāre dukkhato anattato ca vipassanto ‘‘aho vatāhampi sañchinnapatto koviḷāro viya apetagihibyañjano bhaveyya’’nti patthayamāno anupubbena tasmiṃ sayanatale dakkhiṇena passena nipannoyeva paccekabodhiṃ sacchākāsi. Tato gamanakāle amaccehi ‘‘kālo gantuṃ, mahārājā’’ti vutte ‘‘nāhaṃ rājā’’tiādīni vatvā purimanayeneva imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘ઓરોપયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ, સઞ્છિન્નપત્તો યથા કોવિળારો;
‘‘Oropayitvā gihibyañjanāni, sañchinnapatto yathā koviḷāro;
છેત્વાન વીરો ગિહિબન્ધનાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Chetvāna vīro gihibandhanāni, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ ઓરોપયિત્વાતિ અપનેત્વા. ગિહિબ્યઞ્જનાનીતિ કેસમસ્સુઓદાતવત્થાલઙ્કારમાલાગન્ધવિલેપનઇત્થિપુત્તદાસિદાસાદીનિ. એતાનિ હિ ગિહિભાવં બ્યઞ્જયન્તિ, તસ્મા ‘‘ગિહિબ્યઞ્જનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. સઞ્છિન્નપત્તોતિ પતિતપત્તો. છેત્વાનાતિ મગ્ગઞાણેન છિન્દિત્વા. વીરોતિ મગ્ગવીરિયસમન્નાગતો. ગિહિબન્ધનાનીતિ કામબન્ધનાનિ. કામા હિ ગિહીનં બન્ધનાનિ. અયં તાવ પદત્થો.
Tattha oropayitvāti apanetvā. Gihibyañjanānīti kesamassuodātavatthālaṅkāramālāgandhavilepanaitthiputtadāsidāsādīni. Etāni hi gihibhāvaṃ byañjayanti, tasmā ‘‘gihibyañjanānī’’ti vuccanti. Sañchinnapattoti patitapatto. Chetvānāti maggañāṇena chinditvā. Vīroti maggavīriyasamannāgato. Gihibandhanānīti kāmabandhanāni. Kāmā hi gihīnaṃ bandhanāni. Ayaṃ tāva padattho.
અયં પન અધિપ્પાયો – ‘‘અહો વતાહમ્પિ ઓરોપયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ સઞ્છિન્નપત્તો યથા કોવિળારો ભવેય્ય’’ન્તિ એવઞ્હિ ચિન્તયમાનો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Ayaṃ pana adhippāyo – ‘‘aho vatāhampi oropayitvā gihibyañjanāni sañchinnapatto yathā koviḷāro bhaveyya’’nti evañhi cintayamāno vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbanti.
કોવિળારગાથાવણ્ણના સમત્તા. પઠમો વગ્ગો નિટ્ઠિતો.
Koviḷāragāthāvaṇṇanā samattā. Paṭhamo vaggo niṭṭhito.
૪૫-૪૬. સચે લભેથાતિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને દ્વે પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્ના. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તો અહોસિ, કનિટ્ઠો પુરોહિતસ્સ પુત્તો અહોસિ. તે એકદિવસંયેવ પટિસન્ધિં ગહેત્વા એકદિવસમેવ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમિત્વા સહપંસુકીળિતસહાયકા અહેસું. પુરોહિતપુત્તો પઞ્ઞવા અહોસિ. સો રાજપુત્તં આહ – ‘‘સમ્મ, ત્વં પિતુનો અચ્ચયેન રજ્જં લભિસ્સસિ, અહં પુરોહિતટ્ઠાનં, સુસિક્ખિતેન ચ સુખં રજ્જં અનુસાસિતું સક્કા, એહિ સિપ્પં ઉગ્ગહેસ્સામા’’તિ. તતો ઉભોપિ પુબ્બોપચિતકમ્મા હુત્વા ગામનિગમાદીસુ ભિક્ખં ચરમાના પચ્ચન્તજનપદગામં ગતા. તઞ્ચ ગામં પચ્ચેકબુદ્ધા ભિક્ખાચારવેલાય પવિસન્તિ. અથ મનુસ્સા પચ્ચેકબુદ્ધે દિસ્વા ઉસ્સાહજાતા આસનાનિ પઞ્ઞાપેન્તિ, પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયં ઉપનામેન્તિ, માનેન્તિ, પૂજેન્તિ. તેસં એતદહોસિ – ‘‘અમ્હેહિ સદિસા ઉચ્ચાકુલિકા નામ નત્થિ, અથ ચ પનિમે મનુસ્સા યદિ ઇચ્છન્તિ, અમ્હાકં ભિક્ખં દેન્તિ, યદિ ચ નિચ્છન્તિ, ન દેન્તિ, ઇમેસં પન પબ્બજિતાનં એવરૂપં સક્કારં કરોન્તિ, અદ્ધા એતે કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનન્તિ, હન્દ નેસં સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હામા’’તિ.
45-46.Sacelabhethāti kā uppatti? Pubbe kira kassapassa bhagavato sāsane dve paccekabodhisattā pabbajitvā vīsati vassasahassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā devaloke uppannā. Tato cavitvā tesaṃ jeṭṭhako bārāṇasirañño putto ahosi, kaniṭṭho purohitassa putto ahosi. Te ekadivasaṃyeva paṭisandhiṃ gahetvā ekadivasameva mātukucchito nikkhamitvā sahapaṃsukīḷitasahāyakā ahesuṃ. Purohitaputto paññavā ahosi. So rājaputtaṃ āha – ‘‘samma, tvaṃ pituno accayena rajjaṃ labhissasi, ahaṃ purohitaṭṭhānaṃ, susikkhitena ca sukhaṃ rajjaṃ anusāsituṃ sakkā, ehi sippaṃ uggahessāmā’’ti. Tato ubhopi pubbopacitakammā hutvā gāmanigamādīsu bhikkhaṃ caramānā paccantajanapadagāmaṃ gatā. Tañca gāmaṃ paccekabuddhā bhikkhācāravelāya pavisanti. Atha manussā paccekabuddhe disvā ussāhajātā āsanāni paññāpenti, paṇītaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ upanāmenti, mānenti, pūjenti. Tesaṃ etadahosi – ‘‘amhehi sadisā uccākulikā nāma natthi, atha ca panime manussā yadi icchanti, amhākaṃ bhikkhaṃ denti, yadi ca nicchanti, na denti, imesaṃ pana pabbajitānaṃ evarūpaṃ sakkāraṃ karonti, addhā ete kiñci sippaṃ jānanti, handa nesaṃ santike sippaṃ uggaṇhāmā’’ti.
તે મનુસ્સેસુ પટિક્કન્તેસુ ઓકાસં લભિત્વા ‘‘યં, ભન્તે, તુમ્હે સિપ્પં જાનાથ, તં અમ્હેપિ સિક્ખાપેથા’’તિ યાચિંસુ. પચ્ચેકબુદ્ધા ‘‘ન સક્કા અપબ્બજિતેન સિક્ખિતુ’’ન્તિ આહંસુ. તે પબ્બજ્જં યાચિત્વા પબ્બજિંસુ. તતો નેસં પચ્ચેકબુદ્ધા ‘‘એવં વો નિવાસેતબ્બં, એવં પારુપિતબ્બ’’ન્તિઆદિના નયેન આભિસમાચારિકં આચિક્ખિત્વા ‘‘ઇમસ્સ સિપ્પસ્સ એકીભાવાભિરતિ નિપ્ફત્તિ, તસ્મા એકેનેવ નિસીદિતબ્બં, એકેન ચઙ્કમિતબ્બં, ઠાતબ્બં, સયિતબ્બ’’ન્તિ પાટિયેક્કં પણ્ણસાલમદંસુ. તતો તે અત્તનો અત્તનો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિસીદિંસુ. પુરોહિતપુત્તો નિસિન્નકાલતો પભુતિ ચિત્તસમાધાનં લદ્ધા ઝાનં લભિ. રાજપુત્તો મુહુત્તેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો તસ્સ સન્તિકં આગતો. સો તં દિસ્વા ‘‘કિં, સમ્મા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હી’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ઇધ નિસીદા’’તિ. સો તત્થ મુહુત્તં નિસીદિત્વા આહ – ‘‘ઇમસ્સ કિર, સમ્મ, સિપ્પસ્સ એકીભાવાભિરતિ નિપ્ફત્તી’’તિ પુરોહિતપુત્તો ‘‘એવં, સમ્મ, તેન હિ ત્વં અત્તનો નિસિન્નોકાસં એવ ગચ્છ, ઉગ્ગહેસ્સામિ ઇમસ્સ સિપ્પસ્સ નિપ્ફત્તિ’’ન્તિ આહ. સો ગન્ત્વા પુનપિ મુહુત્તેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો પુરિમનયેનેવ તિક્ખત્તું આગતો.
Te manussesu paṭikkantesu okāsaṃ labhitvā ‘‘yaṃ, bhante, tumhe sippaṃ jānātha, taṃ amhepi sikkhāpethā’’ti yāciṃsu. Paccekabuddhā ‘‘na sakkā apabbajitena sikkhitu’’nti āhaṃsu. Te pabbajjaṃ yācitvā pabbajiṃsu. Tato nesaṃ paccekabuddhā ‘‘evaṃ vo nivāsetabbaṃ, evaṃ pārupitabba’’ntiādinā nayena ābhisamācārikaṃ ācikkhitvā ‘‘imassa sippassa ekībhāvābhirati nipphatti, tasmā ekeneva nisīditabbaṃ, ekena caṅkamitabbaṃ, ṭhātabbaṃ, sayitabba’’nti pāṭiyekkaṃ paṇṇasālamadaṃsu. Tato te attano attano paṇṇasālaṃ pavisitvā nisīdiṃsu. Purohitaputto nisinnakālato pabhuti cittasamādhānaṃ laddhā jhānaṃ labhi. Rājaputto muhutteneva ukkaṇṭhito tassa santikaṃ āgato. So taṃ disvā ‘‘kiṃ, sammā’’ti pucchi. ‘‘Ukkaṇṭhitomhī’’ti āha. ‘‘Tena hi idha nisīdā’’ti. So tattha muhuttaṃ nisīditvā āha – ‘‘imassa kira, samma, sippassa ekībhāvābhirati nipphattī’’ti purohitaputto ‘‘evaṃ, samma, tena hi tvaṃ attano nisinnokāsaṃ eva gaccha, uggahessāmi imassa sippassa nipphatti’’nti āha. So gantvā punapi muhutteneva ukkaṇṭhito purimanayeneva tikkhattuṃ āgato.
તતો નં પુરોહિતપુત્તો તથેવ ઉય્યોજેત્વા તસ્મિં ગતે ચિન્તેસિ ‘‘અયં અત્તનો ચ કમ્મં હાપેતિ, મમ ચ ઇધાભિક્ખણં આગચ્છન્તો’’તિ. સો પણ્ણસાલતો નિક્ખમ્મ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો. ઇતરો અત્તનો પણ્ણસાલાયેવ નિસિન્નો પુનપિ મુહુત્તેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા તસ્સ પણ્ણસાલં આગન્ત્વા ઇતો ચિતો ચ મગ્ગન્તોપિ તં અદિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘યો ગહટ્ઠકાલે પણ્ણાકારમ્પિ આદાય આગતો મં દટ્ઠું ન લભતિ, સો નામ મયિ આગતે દસ્સનમ્પિ અદાતુકામો પક્કામિ, અહો, રે ચિત્ત, ન લજ્જસિ, યં મં ચતુક્ખત્તું ઇધાનેસિ, સોદાનિ તે વસે ન વત્તિસ્સામિ, અઞ્ઞદત્થુ તંયેવ મમ વસે વત્તાપેસ્સામી’’તિ અત્તનો સેનાસનં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા આકાસેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. ઇતરોપિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા તત્થેવ અગમાસિ. તે ઉભોપિ મનોસિલાતલે નિસીદિત્વા પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં ઇમા ઉદાનગાથાયો અભાસિંસુ –
Tato naṃ purohitaputto tatheva uyyojetvā tasmiṃ gate cintesi ‘‘ayaṃ attano ca kammaṃ hāpeti, mama ca idhābhikkhaṇaṃ āgacchanto’’ti. So paṇṇasālato nikkhamma araññaṃ paviṭṭho. Itaro attano paṇṇasālāyeva nisinno punapi muhutteneva ukkaṇṭhito hutvā tassa paṇṇasālaṃ āgantvā ito cito ca maggantopi taṃ adisvā cintesi – ‘‘yo gahaṭṭhakāle paṇṇākārampi ādāya āgato maṃ daṭṭhuṃ na labhati, so nāma mayi āgate dassanampi adātukāmo pakkāmi, aho, re citta, na lajjasi, yaṃ maṃ catukkhattuṃ idhānesi, sodāni te vase na vattissāmi, aññadatthu taṃyeva mama vase vattāpessāmī’’ti attano senāsanaṃ pavisitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchikatvā ākāsena nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Itaropi araññaṃ pavisitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchikatvā tattheva agamāsi. Te ubhopi manosilātale nisīditvā pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ imā udānagāthāyo abhāsiṃsu –
‘‘સચે લભેથ નિપકં સહાયં, સદ્ધિં ચરં સાધુવિહારિ ધીરં;
‘‘Sace labhetha nipakaṃ sahāyaṃ, saddhiṃ caraṃ sādhuvihāri dhīraṃ;
અભિભુય્ય સબ્બાનિ પરિસ્સયાનિ, ચરેય્ય તેનત્તમનો સતીમા.
Abhibhuyya sabbāni parissayāni, careyya tenattamano satīmā.
‘‘નો ચે લભેથ નિપકં સહાયં, સદ્ધિં ચરં સાધુવિહારિ ધીરં;
‘‘No ce labhetha nipakaṃ sahāyaṃ, saddhiṃ caraṃ sādhuvihāri dhīraṃ;
રાજાવ રટ્ઠં વિજિતં પહાય, એકો ચરે માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો’’તિ.
Rājāva raṭṭhaṃ vijitaṃ pahāya, eko care mātaṅgaraññeva nāgo’’ti.
તત્થ નિપકન્તિ પકતિનિપુણં પણ્ડિતં કસિણપરિકમ્માદીસુ કુસલં. સાધુવિહારિન્તિ અપ્પનાવિહારેન વા ઉપચારેન વા સમન્નાગતં. ધીરન્તિ ધિતિસમ્પન્નં. તત્થ નિપકત્તેન ધિતિસમ્પદા વુત્તા. ઇધ પન ધિતિસમ્પન્નમેવાતિ અત્થો. ધિતિ નામ અસિથિલપરક્કમતા, ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૮૪; અ॰ નિ॰ ૨.૫; મહાનિ॰ ૧૯૬) એવં પવત્તવીરિયસ્સેતં અધિવચનં. અપિચ ધિકતપાપોતિપિ ધીરો. રાજાવ રટ્ઠં વિજિતં પહાયાતિ યથા પટિરાજા ‘‘વિજિતં રટ્ઠં અનત્થાવહ’’ન્તિ ઞત્વા રજ્જં પહાય એકો ચરતિ, એવં બાલસહાયં પહાય એકો ચરે. અથ વા રાજાવ રટ્ઠન્તિ યથા સુતસોમો રાજા વિજિતં રટ્ઠં પહાય એકો ચરિ, યથા ચ મહાજનકો, એવં એકો ચરેતિ અયમ્પિ તસ્સત્થો. સેસં વુત્તાનુસારેન સક્કા જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.
Tattha nipakanti pakatinipuṇaṃ paṇḍitaṃ kasiṇaparikammādīsu kusalaṃ. Sādhuvihārinti appanāvihārena vā upacārena vā samannāgataṃ. Dhīranti dhitisampannaṃ. Tattha nipakattena dhitisampadā vuttā. Idha pana dhitisampannamevāti attho. Dhiti nāma asithilaparakkamatā, ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’ti (ma. ni. 2.184; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ pavattavīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Apica dhikatapāpotipi dhīro. Rājāva raṭṭhaṃ vijitaṃ pahāyāti yathā paṭirājā ‘‘vijitaṃ raṭṭhaṃ anatthāvaha’’nti ñatvā rajjaṃ pahāya eko carati, evaṃ bālasahāyaṃ pahāya eko care. Atha vā rājāva raṭṭhanti yathā sutasomo rājā vijitaṃ raṭṭhaṃ pahāya eko cari, yathā ca mahājanako, evaṃ eko careti ayampi tassattho. Sesaṃ vuttānusārena sakkā jānitunti na vitthāritanti.
સહાયગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Sahāyagāthāvaṇṇanā samattā.
૪૭. અદ્ધા પસંસામાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય યાવ આકાસતલે પઞ્ઞત્તાસને પચ્ચેકબુદ્ધાનં નિસજ્જા, તાવ ચાતુદ્દિસગાથાય ઉપ્પત્તિસદિસા એવ ઉપ્પત્તિ. અયં પન વિસેસો – યથા સો રાજા રત્તિયા તિક્ખત્તું ઉબ્બિજ્જિ, ન તથા અયં, નેવસ્સ યઞ્ઞો પચ્ચુપટ્ઠિતો અહોસિ. સો આકાસતલે પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ પચ્ચેકબુદ્ધે નિસીદાપેત્વા ‘‘કે તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મયં, મહારાજ, અનવજ્જભોજિનો નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, ‘અનવજ્જભોજિનો’તિ ઇમસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘સુન્દરં વા અસુન્દરં વા લદ્ધા નિબ્બિકારા ભુઞ્જામ, મહારાજા’’તિ. તં સુત્વા રઞ્ઞો એતદહોસિ ‘‘યંનૂનાહં ઇમે ઉપપરિક્ખેય્યં એદિસા વા નો વા’’તિ. તં દિવસં કણાજકેન બિલઙ્ગદુતિયેન પરિવિસિ. પચ્ચેકબુદ્ધા અમતં ભુઞ્જન્તા વિય નિબ્બિકારા ભુઞ્જિંસુ. રાજા ‘‘હોન્તિ નામ એકદિવસં પટિઞ્ઞાતત્તા નિબ્બિકારા, સ્વે જાનિસ્સામી’’તિ સ્વાતનાયપિ નિમન્તેસિ. તતો દુતિયદિવસેપિ તથેવાકાસિ. તેપિ તથેવ પરિભુઞ્જિંસુ. અથ રાજા ‘‘ઇદાનિ સુન્દરં દત્વા વીમંસિસ્સામી’’તિ પુનપિ નિમન્તેત્વા, દ્વે દિવસે મહાસક્કારં કત્વા, પણીતેન અતિવિચિત્રેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિ. તેપિ તથેવ નિબ્બિકારા ભુઞ્જિત્વા રઞ્ઞો મઙ્ગલં વત્વા પક્કમિંસુ. રાજા અચિરપક્કન્તેસુ તેસુ ‘‘અનવજ્જભોજિનોવ એતે સમણા, અહો વતાહમ્પિ અનવજ્જભોજી ભવેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા મહારજ્જં પહાય પબ્બજ્જં સમાદાય વિપસ્સનં આરભિત્વા, પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા, મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે અત્તનો આરમ્મણં વિભાવેન્તો ઇમં ગાથં અભાસિ –
47.Addhā pasaṃsāmāti imissā gāthāya yāva ākāsatale paññattāsane paccekabuddhānaṃ nisajjā, tāva cātuddisagāthāya uppattisadisā eva uppatti. Ayaṃ pana viseso – yathā so rājā rattiyā tikkhattuṃ ubbijji, na tathā ayaṃ, nevassa yañño paccupaṭṭhito ahosi. So ākāsatale paññattesu āsanesu paccekabuddhe nisīdāpetvā ‘‘ke tumhe’’ti pucchi. ‘‘Mayaṃ, mahārāja, anavajjabhojino nāmā’’ti. ‘‘Bhante, ‘anavajjabhojino’ti imassa ko attho’’ti? ‘‘Sundaraṃ vā asundaraṃ vā laddhā nibbikārā bhuñjāma, mahārājā’’ti. Taṃ sutvā rañño etadahosi ‘‘yaṃnūnāhaṃ ime upaparikkheyyaṃ edisā vā no vā’’ti. Taṃ divasaṃ kaṇājakena bilaṅgadutiyena parivisi. Paccekabuddhā amataṃ bhuñjantā viya nibbikārā bhuñjiṃsu. Rājā ‘‘honti nāma ekadivasaṃ paṭiññātattā nibbikārā, sve jānissāmī’’ti svātanāyapi nimantesi. Tato dutiyadivasepi tathevākāsi. Tepi tatheva paribhuñjiṃsu. Atha rājā ‘‘idāni sundaraṃ datvā vīmaṃsissāmī’’ti punapi nimantetvā, dve divase mahāsakkāraṃ katvā, paṇītena ativicitrena khādanīyena bhojanīyena parivisi. Tepi tatheva nibbikārā bhuñjitvā rañño maṅgalaṃ vatvā pakkamiṃsu. Rājā acirapakkantesu tesu ‘‘anavajjabhojinova ete samaṇā, aho vatāhampi anavajjabhojī bhaveyya’’nti cintetvā mahārajjaṃ pahāya pabbajjaṃ samādāya vipassanaṃ ārabhitvā, paccekabuddho hutvā, mañjūsakarukkhamūle paccekabuddhānaṃ majjhe attano ārammaṇaṃ vibhāvento imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘અદ્ધા પસંસામ સહાયસમ્પદં, સેટ્ઠા સમા સેવિતબ્બા સહાયા;
‘‘Addhā pasaṃsāma sahāyasampadaṃ, seṭṭhā samā sevitabbā sahāyā;
એતે અલદ્ધા અનવજ્જભોજી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Ete aladdhā anavajjabhojī, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
સા પદત્થતો ઉત્તાના એવ. કેવલં પન સહાયસમ્પદન્તિ એત્થ અસેખેહિ સીલાદિક્ખન્ધેહિ સમ્પન્ના સહાયા એવ સહાયસમ્પદાતિ વેદિતબ્બા. અયં પનેત્થ યોજના – યાયં વુત્તા સહાયસમ્પદા, તં સહાયસમ્પદં અદ્ધા પસંસામ, એકંસેનેવ થોમેમાતિ વુત્તં હોતિ. કથં? સેટ્ઠા સમા સેવિતબ્બા સહાયાતિ. કસ્મા? અત્તનો હિ સીલાદીહિ સેટ્ઠે સેવમાનસ્સ સીલાદયો ધમ્મા અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પાપુણન્તિ. સમે સેવમાનસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમધારણેન કુક્કુચ્ચસ્સ વિનોદનેન ચ લદ્ધા ન પરિહાયન્તિ. એતે પન સહાયકે સેટ્ઠે ચ સમે ચ અલદ્ધા કુહનાદિમિચ્છાજીવં વજ્જેત્વા ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્નં ભોજનં ભુઞ્જન્તો તત્થ ચ પટિઘાનુનયં અનુપ્પાદેન્તો અનવજ્જભોજી હુત્વા અત્થકામો કુલપુત્તો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો. અહમ્પિ હિ એવં ચરન્તો ઇમં સમ્પત્તિં અધિગતોમ્હીતિ.
Sā padatthato uttānā eva. Kevalaṃ pana sahāyasampadanti ettha asekhehi sīlādikkhandhehi sampannā sahāyā eva sahāyasampadāti veditabbā. Ayaṃ panettha yojanā – yāyaṃ vuttā sahāyasampadā, taṃ sahāyasampadaṃ addhā pasaṃsāma, ekaṃseneva thomemāti vuttaṃ hoti. Kathaṃ? Seṭṭhā samā sevitabbā sahāyāti. Kasmā? Attano hi sīlādīhi seṭṭhe sevamānassa sīlādayo dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇanti. Same sevamānassa aññamaññaṃ samadhāraṇena kukkuccassa vinodanena ca laddhā na parihāyanti. Ete pana sahāyake seṭṭhe ca same ca aladdhā kuhanādimicchājīvaṃ vajjetvā dhammena samena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjanto tattha ca paṭighānunayaṃ anuppādento anavajjabhojī hutvā atthakāmo kulaputto eko care khaggavisāṇakappo. Ahampi hi evaṃ caranto imaṃ sampattiṃ adhigatomhīti.
અનવજ્જભોજિગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Anavajjabhojigāthāvaṇṇanā samattā.
૪૮. દિસ્વા સુવણ્ણસ્સાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો બારાણસિરાજા ગિમ્હસમયે દિવાસેય્યં ઉપગતો. સન્તિકે ચસ્સ વણ્ણદાસી ગોસીતચન્દનં પિસતિ. તસ્સા એકબાહાયં એકં સુવણ્ણવલયં, એકબાહાયં દ્વે, તાનિ સઙ્ઘટ્ટન્તિ ઇતરં ન સઙ્ઘટ્ટતિ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘એવમેવ ગણવાસે સઙ્ઘટ્ટના, એકવાસે અસઙ્ઘટ્ટના’’તિ પુનપ્પુનં તં દાસિં ઓલોકયમાનો ચિન્તેસિ. તેન ચ સમયેન સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા દેવી તં બીજયન્તી ઠિતા હોતિ. સા ‘‘વણ્ણદાસિયા પટિબદ્ધચિત્તો મઞ્ઞે રાજા’’તિ ચિન્તેત્વા તં દાસિં ઉટ્ઠાપેત્વા સયમેવ પિસિતુમારદ્ધા . તસ્સા ઉભોસુ બાહાસુ અનેકે સુવણ્ણવલયા, તે સઙ્ઘટ્ટન્તા મહાસદ્દં જનયિંસુ. રાજા સુટ્ઠુતરં નિબ્બિન્નો દક્ખિણેન પસ્સેન નિપન્નોયેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તં અનુત્તરેન સુખેન સુખિતં નિપન્નં ચન્દનહત્થા દેવી ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘આલિમ્પામિ, મહારાજા’’તિ આહ. રાજા – ‘‘અપેહિ, મા આલિમ્પાહી’’તિ આહ. સા ‘‘કિસ્સ, મહારાજા’’તિ આહ. સો ‘‘નાહં રાજા’’તિ. એવમેતેસં તં કથાસલ્લાપં સુત્વા અમચ્ચા ઉપસઙ્કમિંસુ. તેહિપિ મહારાજવાદેન આલપિતો ‘‘નાહં, ભણે, રાજા’’તિ આહ. સેસં પઠમગાથાય વુત્તસદિસમેવ.
48.Disvāsuvaṇṇassāti kā uppatti? Aññataro bārāṇasirājā gimhasamaye divāseyyaṃ upagato. Santike cassa vaṇṇadāsī gosītacandanaṃ pisati. Tassā ekabāhāyaṃ ekaṃ suvaṇṇavalayaṃ, ekabāhāyaṃ dve, tāni saṅghaṭṭanti itaraṃ na saṅghaṭṭati. Rājā taṃ disvā ‘‘evameva gaṇavāse saṅghaṭṭanā, ekavāse asaṅghaṭṭanā’’ti punappunaṃ taṃ dāsiṃ olokayamāno cintesi. Tena ca samayena sabbālaṅkārabhūsitā devī taṃ bījayantī ṭhitā hoti. Sā ‘‘vaṇṇadāsiyā paṭibaddhacitto maññe rājā’’ti cintetvā taṃ dāsiṃ uṭṭhāpetvā sayameva pisitumāraddhā . Tassā ubhosu bāhāsu aneke suvaṇṇavalayā, te saṅghaṭṭantā mahāsaddaṃ janayiṃsu. Rājā suṭṭhutaraṃ nibbinno dakkhiṇena passena nipannoyeva vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi. Taṃ anuttarena sukhena sukhitaṃ nipannaṃ candanahatthā devī upasaṅkamitvā ‘‘ālimpāmi, mahārājā’’ti āha. Rājā – ‘‘apehi, mā ālimpāhī’’ti āha. Sā ‘‘kissa, mahārājā’’ti āha. So ‘‘nāhaṃ rājā’’ti. Evametesaṃ taṃ kathāsallāpaṃ sutvā amaccā upasaṅkamiṃsu. Tehipi mahārājavādena ālapito ‘‘nāhaṃ, bhaṇe, rājā’’ti āha. Sesaṃ paṭhamagāthāya vuttasadisameva.
અયં પન ગાથાવણ્ણના – દિસ્વાતિ ઓલોકેત્વા. સુવણ્ણસ્સાતિ કઞ્ચનસ્સ ‘‘વલયાની’’તિ પાઠસેસો. સાવસેસપાઠો હિ અયં અત્થો. પભસ્સરાનીતિ પભાસનસીલાનિ, જુતિમન્તાનીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ. અયં પન યોજના – દિસ્વા ભુજસ્મિં સુવણ્ણસ્સ વલયાનિ ‘‘ગણવાસે સતિ સઙ્ઘટ્ટના, એકવાસે અસઙ્ઘટ્ટના’’તિ એવં ચિન્તેન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Ayaṃ pana gāthāvaṇṇanā – disvāti oloketvā. Suvaṇṇassāti kañcanassa ‘‘valayānī’’ti pāṭhaseso. Sāvasesapāṭho hi ayaṃ attho. Pabhassarānīti pabhāsanasīlāni, jutimantānīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ uttānatthameva. Ayaṃ pana yojanā – disvā bhujasmiṃ suvaṇṇassa valayāni ‘‘gaṇavāse sati saṅghaṭṭanā, ekavāse asaṅghaṭṭanā’’ti evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
સુવણ્ણવલયગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Suvaṇṇavalayagāthāvaṇṇanā samattā.
૪૯. એવં દુતિયેનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો બારાણસિરાજા દહરોવ પબ્બજિતુકામો અમચ્ચે આણાપેસિ ‘‘દેવિં ગહેત્વા રજ્જં પરિહરથ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ. અમચ્ચા ‘‘ન, મહારાજ, અરાજકં રજ્જં અમ્હેહિ સક્કા રક્ખિતું, સામન્તરાજાનો આગમ્મ વિલુમ્પિસ્સન્તિ, યાવ એકપુત્તોપિ ઉપ્પજ્જતિ, તાવ આગમેહી’’તિ સઞ્ઞાપેસું. મુદુચિત્તો રાજા અધિવાસેસિ. અથ દેવી ગબ્ભં ગણ્હિ. રાજા પુનપિ તે આણાપેસિ – ‘‘દેવી ગબ્ભિની, પુત્તં જાતં રજ્જે અભિસિઞ્ચિત્વા રજ્જં પરિહરથ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ. અમચ્ચા ‘‘દુજ્જાનં, મહારાજ, એતં દેવી પુત્તં વા વિજાયિસ્સતિ ધીતરં વા, વિજાયનકાલં તાવ આગમેહી’’તિ પુનપિ સઞ્ઞાપેસું. અથ સા પુત્તં વિજાયિ. તદાપિ રાજા તથેવ અમચ્ચે આણાપેસિ. અમચ્ચા પુનપિ રાજાનં ‘‘આગમેહિ, મહારાજ, યાવ, પટિબલો હોતી’’તિ બહૂહિ કારણેહિ સઞ્ઞાપેસું. તતો કુમારે પટિબલે જાતે અમચ્ચે સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘પટિબલો અયં, તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિત્વા પટિપજ્જથા’’તિ અમચ્ચાનં ઓકાસં અદત્વા અન્તરાપણા કાસાયવત્થાદયો સબ્બપરિક્ખારે આહરાપેત્વા અન્તેપુરે એવ પબ્બજિત્વા મહાજનકો વિય નિક્ખમિ. સબ્બપરિજનો નાનપ્પકારકં પરિદેવમાનો રાજાનં અનુબન્ધિ.
49.Evaṃ dutiyenāti kā uppatti? Aññataro bārāṇasirājā daharova pabbajitukāmo amacce āṇāpesi ‘‘deviṃ gahetvā rajjaṃ pariharatha, ahaṃ pabbajissāmī’’ti. Amaccā ‘‘na, mahārāja, arājakaṃ rajjaṃ amhehi sakkā rakkhituṃ, sāmantarājāno āgamma vilumpissanti, yāva ekaputtopi uppajjati, tāva āgamehī’’ti saññāpesuṃ. Muducitto rājā adhivāsesi. Atha devī gabbhaṃ gaṇhi. Rājā punapi te āṇāpesi – ‘‘devī gabbhinī, puttaṃ jātaṃ rajje abhisiñcitvā rajjaṃ pariharatha, ahaṃ pabbajissāmī’’ti. Amaccā ‘‘dujjānaṃ, mahārāja, etaṃ devī puttaṃ vā vijāyissati dhītaraṃ vā, vijāyanakālaṃ tāva āgamehī’’ti punapi saññāpesuṃ. Atha sā puttaṃ vijāyi. Tadāpi rājā tatheva amacce āṇāpesi. Amaccā punapi rājānaṃ ‘‘āgamehi, mahārāja, yāva, paṭibalo hotī’’ti bahūhi kāraṇehi saññāpesuṃ. Tato kumāre paṭibale jāte amacce sannipātāpetvā ‘‘paṭibalo ayaṃ, taṃ rajje abhisiñcitvā paṭipajjathā’’ti amaccānaṃ okāsaṃ adatvā antarāpaṇā kāsāyavatthādayo sabbaparikkhāre āharāpetvā antepure eva pabbajitvā mahājanako viya nikkhami. Sabbaparijano nānappakārakaṃ paridevamāno rājānaṃ anubandhi.
રાજા યાવ અત્તનો રજ્જસીમા, તાવ ગન્ત્વા કત્તરદણ્ડેન લેખં કત્વા ‘‘અયં લેખા નાતિક્કમિતબ્બા’’તિ આહ. મહાજનો લેખાય સીસં કત્વા, ભૂમિયં નિપન્નો પરિદેવમાનો ‘‘તુય્હં દાનિ, તાત, રઞ્ઞો આણા, કિં કરિસ્સતી’’તિ કુમારં લેખં અતિક્કમાપેસિ. કુમારો ‘‘તાત, તાતા’’તિ ધાવિત્વા રાજાનં સમ્પાપુણિ. રાજા કુમારં દિસ્વા ‘‘એતં મહાજનં પરિહરન્તો રજ્જં કારેસિં, કિં દાનિ એકં દારકં પરિહરિતું ન સક્ખિસ્સ’’ન્તિ કુમારં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, તત્થ પુબ્બપચ્ચેકબુદ્ધેહિ વસિતપણ્ણસાલં દિસ્વા વાસં કપ્પેસિ સદ્ધિં પુત્તેન. તતો કુમારો વરસયનાદીસુ કતપરિચયો તિણસન્થારકે વા રજ્જુમઞ્ચકે વા સયમાનો રોદતિ. સીતવાતાદીહિ ફુટ્ઠો સમાનો ‘‘સીતં, તાત, ઉણ્હં, તાત, મક્ખિકા, તાત, ખાદન્તિ, છાતોમ્હિ, તાત, પિપાસિતોમ્હિ, તાતા’’તિ વદતિ. રાજા તં સઞ્ઞાપેન્તોયેવ રત્તિં વીતિનામેતિ. દિવાપિસ્સ પિણ્ડાય ચરિત્વા ભત્તં ઉપનામેતિ, તં હોતિ મિસ્સકભત્તં કઙ્ગુવરકમુગ્ગાદિબહુલં. કુમારો અચ્છાદેન્તમ્પિ તં જિઘચ્છાવસેન ભુઞ્જમાનો કતિપાહેનેવ ઉણ્હે ઠપિતપદુમં વિય મિલાયિ. પચ્ચેકબોધિસત્તો પન પટિસઙ્ખાનબલેન નિબ્બિકારોયેવ ભુઞ્જતિ.
Rājā yāva attano rajjasīmā, tāva gantvā kattaradaṇḍena lekhaṃ katvā ‘‘ayaṃ lekhā nātikkamitabbā’’ti āha. Mahājano lekhāya sīsaṃ katvā, bhūmiyaṃ nipanno paridevamāno ‘‘tuyhaṃ dāni, tāta, rañño āṇā, kiṃ karissatī’’ti kumāraṃ lekhaṃ atikkamāpesi. Kumāro ‘‘tāta, tātā’’ti dhāvitvā rājānaṃ sampāpuṇi. Rājā kumāraṃ disvā ‘‘etaṃ mahājanaṃ pariharanto rajjaṃ kāresiṃ, kiṃ dāni ekaṃ dārakaṃ pariharituṃ na sakkhissa’’nti kumāraṃ gahetvā araññaṃ paviṭṭho, tattha pubbapaccekabuddhehi vasitapaṇṇasālaṃ disvā vāsaṃ kappesi saddhiṃ puttena. Tato kumāro varasayanādīsu kataparicayo tiṇasanthārake vā rajjumañcake vā sayamāno rodati. Sītavātādīhi phuṭṭho samāno ‘‘sītaṃ, tāta, uṇhaṃ, tāta, makkhikā, tāta, khādanti, chātomhi, tāta, pipāsitomhi, tātā’’ti vadati. Rājā taṃ saññāpentoyeva rattiṃ vītināmeti. Divāpissa piṇḍāya caritvā bhattaṃ upanāmeti, taṃ hoti missakabhattaṃ kaṅguvarakamuggādibahulaṃ. Kumāro acchādentampi taṃ jighacchāvasena bhuñjamāno katipāheneva uṇhe ṭhapitapadumaṃ viya milāyi. Paccekabodhisatto pana paṭisaṅkhānabalena nibbikāroyeva bhuñjati.
તતો સો કુમારં સઞ્ઞાપેન્તો આહ – ‘‘નગરસ્મિં, તાત, પણીતાહારો લબ્ભતિ, તત્થ ગચ્છામા’’તિ. કુમારો ‘‘આમ, તાતા’’તિ આહ. તતો નં પુરક્ખત્વા આગતમગ્ગેનેવ નિવત્તિ. કુમારમાતાપિ દેવી ‘‘ન દાનિ રાજા કુમારં ગહેત્વા અરઞ્ઞે ચિરં વસિસ્સતિ, કતિપાહેનેવ નિવત્તિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞા કત્તરદણ્ડેન લિખિતટ્ઠાનેયેવ વતિં કારાપેત્વા વાસં કપ્પેસિ. તતો રાજા તસ્સા વતિયા અવિદૂરે ઠત્વા ‘‘એત્થ તે, તાત, માતા નિસિન્ના, ગચ્છાહી’’તિ પેસેસિ. યાવ ચ સો તં ઠાનં પાપુણાતિ, તાવ ઉદિક્ખન્તો અટ્ઠાસિ ‘‘મા હેવ નં કોચિ વિહેઠેય્યા’’તિ. કુમારો માતુ સન્તિકં ધાવન્તો અગમાસિ. આરક્ખકપુરિસા ચ નં દિસ્વા દેવિયા આરોચેસું. દેવી વીસતિનાટકિત્થિસહસ્સપરિવુતા ગન્ત્વા પટિગ્ગહેસિ, રઞ્ઞો ચ પવત્તિં પુચ્છિ. અથ ‘‘પચ્છતો આગચ્છતી’’તિ સુત્વા મનુસ્સે પેસેસિ. રાજાપિ તાવદેવ સકવસતિં અગમાસિ. મનુસ્સા રાજાનં અદિસ્વા નિવત્તિંસુ. તતો દેવી નિરાસાવ હુત્વા, પુત્તં ગહેત્વા, નગરં ગન્ત્વા, તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિ. રાજાપિ અત્તનો વસતિં પત્વા, તત્થ નિસિન્નો વિપસ્સિત્વા, પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
Tato so kumāraṃ saññāpento āha – ‘‘nagarasmiṃ, tāta, paṇītāhāro labbhati, tattha gacchāmā’’ti. Kumāro ‘‘āma, tātā’’ti āha. Tato naṃ purakkhatvā āgatamaggeneva nivatti. Kumāramātāpi devī ‘‘na dāni rājā kumāraṃ gahetvā araññe ciraṃ vasissati, katipāheneva nivattissatī’’ti cintetvā raññā kattaradaṇḍena likhitaṭṭhāneyeva vatiṃ kārāpetvā vāsaṃ kappesi. Tato rājā tassā vatiyā avidūre ṭhatvā ‘‘ettha te, tāta, mātā nisinnā, gacchāhī’’ti pesesi. Yāva ca so taṃ ṭhānaṃ pāpuṇāti, tāva udikkhanto aṭṭhāsi ‘‘mā heva naṃ koci viheṭheyyā’’ti. Kumāro mātu santikaṃ dhāvanto agamāsi. Ārakkhakapurisā ca naṃ disvā deviyā ārocesuṃ. Devī vīsatināṭakitthisahassaparivutā gantvā paṭiggahesi, rañño ca pavattiṃ pucchi. Atha ‘‘pacchato āgacchatī’’ti sutvā manusse pesesi. Rājāpi tāvadeva sakavasatiṃ agamāsi. Manussā rājānaṃ adisvā nivattiṃsu. Tato devī nirāsāva hutvā, puttaṃ gahetvā, nagaraṃ gantvā, taṃ rajje abhisiñci. Rājāpi attano vasatiṃ patvā, tattha nisinno vipassitvā, paccekabodhiṃ sacchikatvā, mañjūsakarukkhamūle paccekabuddhānaṃ majjhe imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘એવં દુતિયેન સહ મમસ્સ, વાચાભિલાપો અભિસજ્જના વા;
‘‘Evaṃ dutiyena saha mamassa, vācābhilāpo abhisajjanā vā;
એતં ભયં આયતિં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Etaṃ bhayaṃ āyatiṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
સા પદત્થતો ઉત્તાના એવ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – ય્વાયં એતેન દુતિયેન કુમારેન સીતુણ્હાદીનિ નિવેદેન્તેન સહવાસેન તં સઞ્ઞાપેન્તસ્સ મમ વાચાભિલાપો, તસ્મિં સિનેહવસેન અભિસજ્જના ચ જાતા, સચે અહં ઇમં ન પરિચ્ચજામિ, તતો આયતિમ્પિ હેસ્સતિ યથેવ ઇદાનિ; એવં દુતિયેન સહ મમસ્સ વાચાભિલાપો અભિસજ્જના વા. ઉભયમ્પિ ચેતં અન્તરાયકરં વિસેસાધિગમસ્સાતિ એતં ભયં આયતિં પેક્ખમાનો તં છડ્ડેત્વા યોનિસો પટિપજ્જિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Sā padatthato uttānā eva. Ayaṃ panettha adhippāyo – yvāyaṃ etena dutiyena kumārena sītuṇhādīni nivedentena sahavāsena taṃ saññāpentassa mama vācābhilāpo, tasmiṃ sinehavasena abhisajjanā ca jātā, sace ahaṃ imaṃ na pariccajāmi, tato āyatimpi hessati yatheva idāni; evaṃ dutiyena saha mamassa vācābhilāpo abhisajjanā vā. Ubhayampi cetaṃ antarāyakaraṃ visesādhigamassāti etaṃ bhayaṃ āyatiṃ pekkhamāno taṃ chaḍḍetvā yoniso paṭipajjitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
આયતિભયગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Āyatibhayagāthāvaṇṇanā samattā.
૫૦. કામા હિ ચિત્રાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર સેટ્ઠિપુત્તો દહરોવ સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિ. તસ્સ તિણ્ણં ઉતૂનં તયો પાસાદા હોન્તિ . સો તત્થ સબ્બસમ્પત્તીહિ દેવકુમારો વિય પરિચારેતિ. સો દહરોવ સમાનો ‘‘પબ્બજિસ્સામી’’તિ માતાપિતરો યાચિ. તે નં વારેન્તિ. સો તથેવ નિબન્ધતિ. પુનપિ નં માતાપિતરો ‘‘ત્વં, તાત, સુખુમાલો, દુક્કરા પબ્બજ્જા, ખુરધારાય ઉપરિ ચઙ્કમનસદિસા’’તિ નાનપ્પકારેહિ વારેન્તિ. સો તથેવ નિબન્ધતિ. તે ચિન્તેસું ‘‘સચાયં પબ્બજતિ, અમ્હાકં દોમનસ્સં હોતિ. સચે નં નિવારેમ, એતસ્સ દોમનસ્સં હોતિ. અપિચ અમ્હાકં દોમનસ્સં હોતુ, મા ચ એતસ્સા’’તિ અનુજાનિંસુ. તતો સો સબ્બપરિજનં પરિદેવમાનં અનાદિયિત્વા ઇસિપતનં ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધાનં સન્તિકે પબ્બજિ. તસ્સ ઉળારસેનાસનં ન પાપુણાતિ, મઞ્ચકે તટ્ટિકં પત્થરિત્વા સયિ. સો વરસયને કતપરિચયો સબ્બરત્તિં અતિદુક્ખિતો અહોસિ. પભાતેપિ સરીરપરિકમ્મં કત્વા, પત્તચીવરમાદાય પચ્ચેકબુદ્ધેહિ સદ્ધિં પિણ્ડાય પાવિસિ. તત્થ વુડ્ઢા અગ્ગાસનઞ્ચ અગ્ગપિણ્ડઞ્ચ લભન્તિ, નવકા યંકિઞ્ચિદેવ આસનં લૂખભોજનઞ્ચ. સો તેન લૂખભોજનેનાપિ અતિદુક્ખિતો અહોસિ. સો કતિપાહંયેવ કિસો દુબ્બણ્ણો હુત્વા નિબ્બિજ્જિ યથા તં અપરિપાકગતે સમણધમ્મે. તતો માતાપિતૂનં દૂતં પેસેત્વા ઉપ્પબ્બજિ. સો કતિપાહંયેવ બલં ગહેત્વા પુનપિ પબ્બજિતુકામો અહોસિ. તતો તેનેવ કમેન પબ્બજિત્વા પુનપિ ઉપ્પબ્બજિત્વા તતિયવારે પબ્બજિત્વા સમ્મા પટિપન્નો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં વત્વા પુન પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે ઇમમેવ બ્યાકરણગાથં અભાસિ –
50.Kāmā hi citrāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira seṭṭhiputto daharova seṭṭhiṭṭhānaṃ labhi. Tassa tiṇṇaṃ utūnaṃ tayo pāsādā honti . So tattha sabbasampattīhi devakumāro viya paricāreti. So daharova samāno ‘‘pabbajissāmī’’ti mātāpitaro yāci. Te naṃ vārenti. So tatheva nibandhati. Punapi naṃ mātāpitaro ‘‘tvaṃ, tāta, sukhumālo, dukkarā pabbajjā, khuradhārāya upari caṅkamanasadisā’’ti nānappakārehi vārenti. So tatheva nibandhati. Te cintesuṃ ‘‘sacāyaṃ pabbajati, amhākaṃ domanassaṃ hoti. Sace naṃ nivārema, etassa domanassaṃ hoti. Apica amhākaṃ domanassaṃ hotu, mā ca etassā’’ti anujāniṃsu. Tato so sabbaparijanaṃ paridevamānaṃ anādiyitvā isipatanaṃ gantvā paccekabuddhānaṃ santike pabbaji. Tassa uḷārasenāsanaṃ na pāpuṇāti, mañcake taṭṭikaṃ pattharitvā sayi. So varasayane kataparicayo sabbarattiṃ atidukkhito ahosi. Pabhātepi sarīraparikammaṃ katvā, pattacīvaramādāya paccekabuddhehi saddhiṃ piṇḍāya pāvisi. Tattha vuḍḍhā aggāsanañca aggapiṇḍañca labhanti, navakā yaṃkiñcideva āsanaṃ lūkhabhojanañca. So tena lūkhabhojanenāpi atidukkhito ahosi. So katipāhaṃyeva kiso dubbaṇṇo hutvā nibbijji yathā taṃ aparipākagate samaṇadhamme. Tato mātāpitūnaṃ dūtaṃ pesetvā uppabbaji. So katipāhaṃyeva balaṃ gahetvā punapi pabbajitukāmo ahosi. Tato teneva kamena pabbajitvā punapi uppabbajitvā tatiyavāre pabbajitvā sammā paṭipanno paccekasambodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ vatvā puna paccekabuddhānaṃ majjhe imameva byākaraṇagāthaṃ abhāsi –
‘‘કામા હિ ચિત્રા મધુરા મનોરમા, વિરૂપરૂપેન મથેન્તિ ચિત્તં;
‘‘Kāmā hi citrā madhurā manoramā, virūparūpena mathenti cittaṃ;
આદીનવં કામગુણેસુ દિસ્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Ādīnavaṃ kāmaguṇesu disvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ કામાતિ દ્વે કામા વત્થુકામા ચ કિલેસકામા ચ. તત્થ વત્થુકામા મનાપિયરૂપાદયો ધમ્મા, કિલેસકામા છન્દાદયો સબ્બેપિ રાગપ્પભેદા. ઇધ પન વત્થુકામા અધિપ્પેતા. રૂપાદિઅનેકપ્પકારવસેન ચિત્રા. લોકસ્સાદવસેન મધુરા. બાલપુથુજ્જનાનં મનં રમેન્તીતિ મનોરમા. વિરૂપરૂપેનાતિ વિરૂપેન રૂપેન, અનેકવિધેન સભાવેનાતિ વુત્તં હોતિ. તે હિ રૂપાદિવસેન ચિત્રા, રૂપાદીસુપિ નીલાદિવસેન વિવિધરૂપા. એવં તેન વિરૂપરૂપેન તથા તથા અસ્સાદં દસ્સેત્વા મથેન્તિ ચિત્તં પબ્બજ્જાય અભિરમિતું ન દેન્તીતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ. નિગમનમ્પિ દ્વીહિ તીહિ વા પદેહિ યોજેત્વા પુરિમગાથાસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Tattha kāmāti dve kāmā vatthukāmā ca kilesakāmā ca. Tattha vatthukāmā manāpiyarūpādayo dhammā, kilesakāmā chandādayo sabbepi rāgappabhedā. Idha pana vatthukāmā adhippetā. Rūpādianekappakāravasena citrā. Lokassādavasena madhurā. Bālaputhujjanānaṃ manaṃ ramentīti manoramā. Virūparūpenāti virūpena rūpena, anekavidhena sabhāvenāti vuttaṃ hoti. Te hi rūpādivasena citrā, rūpādīsupi nīlādivasena vividharūpā. Evaṃ tena virūparūpena tathā tathā assādaṃ dassetvā mathenti cittaṃ pabbajjāya abhiramituṃ na dentīti. Sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi dvīhi tīhi vā padehi yojetvā purimagāthāsu vuttanayeneva veditabbanti.
કામગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Kāmagāthāvaṇṇanā samattā.
૫૧. ઈતી ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર રઞ્ઞો ગણ્ડો ઉદપાદિ. બાળ્હા વેદના વત્તન્તિ. વેજ્જા ‘‘સત્થકમ્મેન વિના ફાસુ ન હોતી’’તિ ભણન્તિ. રાજા તેસં અભયં દત્વા સત્થકમ્મં કારાપેસિ. તે ફાલેત્વા, પુબ્બલોહિતં નીહરિત્વા, નિબ્બેદનં કત્વા, વણં પટ્ટેન બન્ધિંસુ, આહારાચારેસુ ચ નં સમ્મા ઓવદિંસુ. રાજા લૂખભોજનેન કિસસરીરો અહોસિ, ગણ્ડો ચસ્સ મિલાયિ. સો ફાસુકસઞ્ઞી હુત્વા સિનિદ્ધાહારં ભુઞ્જિ. તેન ચ સઞ્જાતબલો વિસયે પટિસેવિ. તસ્સ ગણ્ડો પુન પુરિમસભાવમેવ સમ્પાપુણિ. એવં યાવ તિક્ખત્તું સત્થકમ્મં કારાપેત્વા, વેજ્જેહિ પરિવજ્જિતો નિબ્બિજ્જિત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, અરઞ્ઞં પવિસિત્વા, વિપસ્સનં આરભિત્વા, સત્તહિ વસ્સેહિ પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, ઇમં ઉદાનગાથં ભાસિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ.
51.Ītīcāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira rañño gaṇḍo udapādi. Bāḷhā vedanā vattanti. Vejjā ‘‘satthakammena vinā phāsu na hotī’’ti bhaṇanti. Rājā tesaṃ abhayaṃ datvā satthakammaṃ kārāpesi. Te phāletvā, pubbalohitaṃ nīharitvā, nibbedanaṃ katvā, vaṇaṃ paṭṭena bandhiṃsu, āhārācāresu ca naṃ sammā ovadiṃsu. Rājā lūkhabhojanena kisasarīro ahosi, gaṇḍo cassa milāyi. So phāsukasaññī hutvā siniddhāhāraṃ bhuñji. Tena ca sañjātabalo visaye paṭisevi. Tassa gaṇḍo puna purimasabhāvameva sampāpuṇi. Evaṃ yāva tikkhattuṃ satthakammaṃ kārāpetvā, vejjehi parivajjito nibbijjitvā, rajjaṃ pahāya pabbajitvā, araññaṃ pavisitvā, vipassanaṃ ārabhitvā, sattahi vassehi paccekabodhiṃ sacchikatvā, imaṃ udānagāthaṃ bhāsitvā nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi.
‘‘ઈતી ચ ગણ્ડો ચ ઉપદ્દવો ચ, રોગો ચ સલ્લઞ્ચ ભયઞ્ચ મેતં;
‘‘Ītī ca gaṇḍo ca upaddavo ca, rogo ca sallañca bhayañca metaṃ;
એતં ભયં કામગુણેસુ દિસ્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Etaṃ bhayaṃ kāmaguṇesu disvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ એતીતિ ઈતિ, આગન્તુકાનં અકુસલભાગિયાનં બ્યસનહેતૂનં એતં અધિવચનં. તસ્મા કામગુણાપિ એતે અનેકબ્યસનાવહટ્ઠેન દળ્હસન્નિપાતટ્ઠેન ચ ઈતિ. ગણ્ડોપિ અસુચિં પગ્ઘરતિ, ઉદ્ધુમાતપરિપક્કપરિભિન્નો હોતિ. તસ્મા એતે કિલેસાસુચિપગ્ઘરણતો ઉપ્પાદજરાભઙ્ગેહિ ઉદ્ધુમાતપરિપક્કપરિભિન્નભાવતો ચ ગણ્ડો. ઉપદ્દવતીતિ ઉપદ્દવો; અનત્થં જનેન્તો અભિભવતિ; અજ્ઝોત્થરતીતિ અત્થો, રાજદણ્ડાદીનમેતં અધિવચનં. તસ્મા કામગુણાપેતે અવિદિતનિબ્બાનત્થાવહહેતુતાય સબ્બુપદ્દવવત્થુતાય ચ ઉપદ્દવો. યસ્મા પનેતે કિલેસાતુરભાવં જનેન્તા સીલસઙ્ખાતમારોગ્યં, લોલુપ્પં વા ઉપ્પાદેન્તા પાકતિકમેવ આરોગ્યં વિલુમ્પન્તિ, તસ્મા ઇમિના આરોગ્યવિલુમ્પનટ્ઠેનેવ રોગો. અબ્ભન્તરમનુપ્પવિટ્ઠટ્ઠેન પન અન્તોતુદકટ્ઠેન દુન્નિહરણીયટ્ઠેન ચ સલ્લં. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકભયાવહનતો ભયં. મે એતન્તિ મેતં. સેસમેત્થ પાકટમેવ. નિગમનં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Tattha etīti īti, āgantukānaṃ akusalabhāgiyānaṃ byasanahetūnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpi ete anekabyasanāvahaṭṭhena daḷhasannipātaṭṭhena ca īti. Gaṇḍopi asuciṃ paggharati, uddhumātaparipakkaparibhinno hoti. Tasmā ete kilesāsucipaggharaṇato uppādajarābhaṅgehi uddhumātaparipakkaparibhinnabhāvato ca gaṇḍo. Upaddavatīti upaddavo; anatthaṃ janento abhibhavati; ajjhottharatīti attho, rājadaṇḍādīnametaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpete aviditanibbānatthāvahahetutāya sabbupaddavavatthutāya ca upaddavo. Yasmā panete kilesāturabhāvaṃ janentā sīlasaṅkhātamārogyaṃ, loluppaṃ vā uppādentā pākatikameva ārogyaṃ vilumpanti, tasmā iminā ārogyavilumpanaṭṭheneva rogo. Abbhantaramanuppaviṭṭhaṭṭhena pana antotudakaṭṭhena dunniharaṇīyaṭṭhena ca sallaṃ. Diṭṭhadhammikasamparāyikabhayāvahanato bhayaṃ. Me etanti metaṃ. Sesamettha pākaṭameva. Nigamanaṃ vuttanayeneva veditabbanti.
ઈતિગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Ītigāthāvaṇṇanā samattā.
૫૨. સીતઞ્ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર સીતાલુકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞકુટિકાય વિહરતિ. તસ્મિઞ્ચ પદેસે સીતે સીતં, ઉણ્હે ઉણ્હમેવ ચ હોતિ અબ્ભોકાસત્તા પદેસસ્સ. ગોચરગામે ભિક્ખા યાવદત્થાય ન લબ્ભતિ. પિવનકપાનીયમ્પિ દુલ્લભં, વાતાતપડંસસરીસપાપિ બાધેન્તિ. તસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇતો અડ્ઢયોજનમત્તે સમ્પન્નો પદેસો, તત્થ સબ્બેપિ એતે પરિસ્સયા નત્થિ. યંનૂનાહં તત્થ ગચ્છેય્યં; ફાસુકં વિહરન્તેન સક્કા વિસેસં અધિગન્તુ’’ન્તિ. તસ્સ પુન અહોસિ – ‘‘પબ્બજિતા નામ ન પચ્ચયવસિકા હોન્તિ, એવરૂપઞ્ચ ચિત્તં વસે વત્તેન્તિ, ન ચિત્તસ્સ વસે વત્તેન્તિ, નાહં ગમિસ્સામી’’તિ પચ્ચવેક્ખિત્વા ન અગમાસિ. એવં યાવતતિયકં ઉપ્પન્નચિત્તં પચ્ચવેક્ખિત્વા નિવત્તેસિ. તતો તત્થેવ સત્ત વસ્સાનિ વસિત્વા, સમ્મા પટિપજ્જમાનો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છિકત્વા, ઇમં ઉદાનગાથં ભાસિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ.
52.Sītañcāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira sītālukabrahmadatto nāma rājā ahosi. So pabbajitvā araññakuṭikāya viharati. Tasmiñca padese sīte sītaṃ, uṇhe uṇhameva ca hoti abbhokāsattā padesassa. Gocaragāme bhikkhā yāvadatthāya na labbhati. Pivanakapānīyampi dullabhaṃ, vātātapaḍaṃsasarīsapāpi bādhenti. Tassa etadahosi – ‘‘ito aḍḍhayojanamatte sampanno padeso, tattha sabbepi ete parissayā natthi. Yaṃnūnāhaṃ tattha gaccheyyaṃ; phāsukaṃ viharantena sakkā visesaṃ adhigantu’’nti. Tassa puna ahosi – ‘‘pabbajitā nāma na paccayavasikā honti, evarūpañca cittaṃ vase vattenti, na cittassa vase vattenti, nāhaṃ gamissāmī’’ti paccavekkhitvā na agamāsi. Evaṃ yāvatatiyakaṃ uppannacittaṃ paccavekkhitvā nivattesi. Tato tattheva satta vassāni vasitvā, sammā paṭipajjamāno paccekasambodhiṃ sacchikatvā, imaṃ udānagāthaṃ bhāsitvā nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi.
‘‘સીતઞ્ચ ઉણ્હઞ્ચ ખુદં પિપાસં, વાતાતપે ડંસસરીસપે ચ;
‘‘Sītañca uṇhañca khudaṃ pipāsaṃ, vātātape ḍaṃsasarīsape ca;
સબ્બાનિપેતાનિ અભિસમ્ભવિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Sabbānipetāni abhisambhavitvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ સીતઞ્ચાતિ સીતં નામ દુવિધં અબ્ભન્તરધાતુક્ખોભપચ્ચયઞ્ચ, બાહિરધાતુક્ખોભપચ્ચયઞ્ચ; તથા ઉણ્હં. ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકા. સરીસપાતિ યે કેચિ દીઘજાતિકા સરિત્વા ગચ્છન્તિ. સેસં પાકટમેવ. નિગમનમ્પિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Tattha sītañcāti sītaṃ nāma duvidhaṃ abbhantaradhātukkhobhapaccayañca, bāhiradhātukkhobhapaccayañca; tathā uṇhaṃ. Ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Sarīsapāti ye keci dīghajātikā saritvā gacchanti. Sesaṃ pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbanti.
સીતાલુકગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Sītālukagāthāvaṇṇanā samattā.
૫૩. નાગોવાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા વીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેત્વા કાલકતો નિરયે વીસતિ એવ વસ્સાનિ પચ્ચિત્વા હિમવન્તપ્પદેસે હત્થિયોનિયં ઉપ્પજ્જિત્વા સઞ્જાતક્ખન્ધો પદુમવણ્ણસકલસરીરો ઉળારો યૂથપતિ મહાનાગો અહોસિ. તસ્સ ઓભગ્ગોભગ્ગં સાખાભઙ્ગં હત્થિછાપાવ ખાદન્તિ. ઓગાહેપિ નં હત્થિનિયો કદ્દમેન લિમ્પન્તિ , સબ્બં પાલિલેય્યકનાગસ્સેવ અહોસિ. સો યૂથા નિબ્બિજ્જિત્વા પક્કમિ. તતો નં પદાનુસારેન યૂથં અનુબન્ધિ. એવં યાવતતિયં પક્કન્તો અનુબદ્ધોવ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદાનિ મય્હં નત્તકો બારાણસિયં રજ્જં કારેતિ, યંનૂનાહં અત્તનો પુરિમજાતિયા ઉય્યાનં ગચ્છેય્યં, તત્ર મં સો રક્ખિસ્સતી’’તિ. તતો રત્તિં નિદ્દાવસં ગતે યૂથે યૂથં પહાય તમેવ ઉય્યાનં પાવિસિ. ઉય્યાનપાલો દિસ્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘હત્થિં ગહેસ્સામી’’તિ સેનાય પરિવારેસિ. હત્થી રાજાનં એવ અભિમુખો ગચ્છતિ. રાજા ‘‘મં અભિમુખો એતી’’તિ ખુરપ્પં સન્નય્હિત્વા અટ્ઠાસિ. તતો હત્થી ‘‘વિજ્ઝેય્યાપિ મં એસો’’તિ માનુસિકાય વાચાય ‘‘બ્રહ્મદત્ત, મા મં વિજ્ઝ, અહં તે અય્યકો’’તિ આહ. રાજા ‘‘કિં ભણસી’’તિ સબ્બં પુચ્છિ. હત્થીપિ રજ્જે ચ નરકે ચ હત્થિયોનિયઞ્ચ પવત્તિં સબ્બં આરોચેસિ. રાજા ‘‘સુન્દરં, મા ભાયિ, મા ચ કઞ્ચિ ભિંસાપેહી’’તિ હત્થિનો વટ્ટઞ્ચ આરક્ખકે ચ હત્થિભણ્ડે ચ ઉપટ્ઠાપેસિ.
53.Nāgovāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā vīsati vassāni rajjaṃ kāretvā kālakato niraye vīsati eva vassāni paccitvā himavantappadese hatthiyoniyaṃ uppajjitvā sañjātakkhandho padumavaṇṇasakalasarīro uḷāro yūthapati mahānāgo ahosi. Tassa obhaggobhaggaṃ sākhābhaṅgaṃ hatthichāpāva khādanti. Ogāhepi naṃ hatthiniyo kaddamena limpanti , sabbaṃ pālileyyakanāgasseva ahosi. So yūthā nibbijjitvā pakkami. Tato naṃ padānusārena yūthaṃ anubandhi. Evaṃ yāvatatiyaṃ pakkanto anubaddhova. Tato cintesi – ‘‘idāni mayhaṃ nattako bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kāreti, yaṃnūnāhaṃ attano purimajātiyā uyyānaṃ gaccheyyaṃ, tatra maṃ so rakkhissatī’’ti. Tato rattiṃ niddāvasaṃ gate yūthe yūthaṃ pahāya tameva uyyānaṃ pāvisi. Uyyānapālo disvā rañño ārocesi. Rājā ‘‘hatthiṃ gahessāmī’’ti senāya parivāresi. Hatthī rājānaṃ eva abhimukho gacchati. Rājā ‘‘maṃ abhimukho etī’’ti khurappaṃ sannayhitvā aṭṭhāsi. Tato hatthī ‘‘vijjheyyāpi maṃ eso’’ti mānusikāya vācāya ‘‘brahmadatta, mā maṃ vijjha, ahaṃ te ayyako’’ti āha. Rājā ‘‘kiṃ bhaṇasī’’ti sabbaṃ pucchi. Hatthīpi rajje ca narake ca hatthiyoniyañca pavattiṃ sabbaṃ ārocesi. Rājā ‘‘sundaraṃ, mā bhāyi, mā ca kañci bhiṃsāpehī’’ti hatthino vaṭṭañca ārakkhake ca hatthibhaṇḍe ca upaṭṭhāpesi.
અથેકદિવસં રાજા હત્થિક્ખન્ધગતો ‘‘અયં વીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કત્વા નિરયે પક્કો, વિપાકાવસેસેન ચ તિરચ્છાનયોનિયં ઉપ્પન્નો, તત્થપિ ગણવાસસઙ્ઘટ્ટનં અસહન્તો ઇધાગતો. અહો દુક્ખો ગણવાસો, એકીભાવો એવ ચ પન સુખો’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તં લોકુત્તરસુખેન સુખિતં અમચ્ચા ઉપસઙ્કમિત્વા, પણિપાતં કત્વા ‘‘યાનકાલો મહારાજા’’તિ આહંસુ. તતો ‘‘નાહં રાજા’’તિ વત્વા પુરિમનયેનેવ ઇમં ગાથં અભાસિ –
Athekadivasaṃ rājā hatthikkhandhagato ‘‘ayaṃ vīsati vassāni rajjaṃ katvā niraye pakko, vipākāvasesena ca tiracchānayoniyaṃ uppanno, tatthapi gaṇavāsasaṅghaṭṭanaṃ asahanto idhāgato. Aho dukkho gaṇavāso, ekībhāvo eva ca pana sukho’’ti cintetvā tattheva vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi. Taṃ lokuttarasukhena sukhitaṃ amaccā upasaṅkamitvā, paṇipātaṃ katvā ‘‘yānakālo mahārājā’’ti āhaṃsu. Tato ‘‘nāhaṃ rājā’’ti vatvā purimanayeneva imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘નાગોવ યૂથાનિ વિવજ્જયિત્વા, સઞ્જાતખન્ધો પદુમી ઉળારો;
‘‘Nāgova yūthāni vivajjayitvā, sañjātakhandho padumī uḷāro;
યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Yathābhirantaṃ viharaṃ araññe, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
સા પદત્થતો પાકટા એવ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયયોજના. સા ચ ખો યુત્તિવસેનેવ, ન અનુસ્સવવસેન. યથા અયં હત્થી મનુસ્સકન્તેસુ સીલેસુ દન્તત્તા અદન્તભૂમિં નાગચ્છતીતિ વા, સરીરમહન્તતાય વા નાગો, એવં કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ અરિયકન્તેસુ સીલેસુ દન્તત્તા અદન્તભૂમિં નાગમનેન આગું અકરણેન પુન ઇત્થત્તં અનાગમનેન ચ ગુણસરીરમહન્તતાય વા નાગો ભવેય્યં. યથા ચેસ યૂથાનિ વિવજ્જેત્વા એકચરિયસુખેન યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં ગણં વિવજ્જેત્વા એકવિહારસુખેન ઝાનસુખેન યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે અત્તનો યથા યથા સુખં, તથા તથા યત્તકં વા ઇચ્છામિ, તત્તકં અરઞ્ઞે નિવાસં એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો ચરેય્યન્તિ અત્થો. યથા ચેસ સુસણ્ઠિતક્ખન્ધતાય સઞ્જાતક્ખન્ધો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં અસેખસીલક્ખન્ધમહન્તતાય સઞ્જાતક્ખન્ધો ભવેય્યં. યથા ચેસ પદુમસદિસગત્તતાય વા પદુમકુલે ઉપ્પન્નતાય વા પદુમી, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં પદુમસદિસઉજુગત્તતાય વા અરિયજાતિપદુમે ઉપ્પન્નતાય વા પદુમી ભવેય્યં. યથા ચેસ થામબલજવાદીહિ ઉળારો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં પરિસુદ્ધકાયસમાચારતાદીહિ સીલસમાધિનિબ્બેધિકપઞ્ઞાદીહિ વા ઉળારો ભવેય્યન્તિ એવં ચિન્તેન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ.
Sā padatthato pākaṭā eva. Ayaṃ panettha adhippāyayojanā. Sā ca kho yuttivaseneva, na anussavavasena. Yathā ayaṃ hatthī manussakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgacchatīti vā, sarīramahantatāya vā nāgo, evaṃ kudāssu nāmāhampi ariyakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgamanena āguṃ akaraṇena puna itthattaṃ anāgamanena ca guṇasarīramahantatāya vā nāgo bhaveyyaṃ. Yathā cesa yūthāni vivajjetvā ekacariyasukhena yathābhirantaṃ viharaṃ araññe eko care khaggavisāṇakappo, kudāssu nāmāhampi evaṃ gaṇaṃ vivajjetvā ekavihārasukhena jhānasukhena yathābhirantaṃ viharaṃ araññe attano yathā yathā sukhaṃ, tathā tathā yattakaṃ vā icchāmi, tattakaṃ araññe nivāsaṃ eko care khaggavisāṇakappo careyyanti attho. Yathā cesa susaṇṭhitakkhandhatāya sañjātakkhandho, kudāssu nāmāhampi evaṃ asekhasīlakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho bhaveyyaṃ. Yathā cesa padumasadisagattatāya vā padumakule uppannatāya vā padumī, kudāssu nāmāhampi evaṃ padumasadisaujugattatāya vā ariyajātipadume uppannatāya vā padumī bhaveyyaṃ. Yathā cesa thāmabalajavādīhi uḷāro, kudāssu nāmāhampi evaṃ parisuddhakāyasamācāratādīhi sīlasamādhinibbedhikapaññādīhi vā uḷāro bhaveyyanti evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti.
નાગગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Nāgagāthāvaṇṇanā samattā.
૫૪. અટ્ઠાન તન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર પુત્તો દહરો એવ સમાનો પબ્બજિતુકામો માતાપિતરો યાચિ. માતાપિતરો નં વારેન્તિ. સો વારિયમાનોપિ નિબન્ધતિયેવ ‘‘પબ્બજિસ્સામી’’તિ. તતો નં પુબ્બે વુત્તસેટ્ઠિપુત્તં વિય સબ્બં વત્વા અનુજાનિંસુ. પબ્બજિત્વા ચ ઉય્યાનેયેવ વસિતબ્બન્તિ પટિજાનાપેસું, સો તથા અકાસિ. તસ્સ માતા પાતોવ વીસતિસહસ્સનાટકિત્થિપરિવુતા ઉય્યાનં ગન્ત્વા, પુત્તં યાગું પાયેત્વા, અન્તરા ખજ્જકાદીનિ ચ ખાદાપેત્વા, યાવ મજ્ઝન્હિકસમયં તેન સદ્ધિં સમુલ્લપિત્વા, નગરં પવિસતિ. પિતા ચ મજ્ઝન્હિકે આગન્ત્વા, તં ભોજેત્વા અત્તનાપિ ભુઞ્જિત્વા, દિવસં તેન સદ્ધિં સમુલ્લપિત્વા, સાયન્હસમયે જગ્ગનપુરિસે ઠપેત્વા નગરં પવિસતિ. સો એવં રત્તિન્દિવં અવિવિત્તો વિહરતિ. તેન ખો પન સમયેન આદિચ્ચબન્ધુ નામ પચ્ચેકબુદ્ધો નન્દમૂલકપબ્ભારે વિહરતિ. સો આવજ્જેન્તો તં અદ્દસ – ‘‘અયં કુમારો પબ્બજિતું અસક્ખિ, જટં છિન્દિતું ન સક્કોતી’’તિ. તતો પરં આવજ્જિ ‘‘અત્તનો ધમ્મતાય નિબ્બિજ્જિસ્સતિ, નો’’તિ. અથ ‘‘ધમ્મતાય નિબ્બિન્દન્તો અતિચિરં ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તસ્સ આરમ્મણં દસ્સેસ્સામી’’તિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ મનોસિલાતલતો આગન્ત્વા ઉય્યાને અટ્ઠાસિ. રાજપુરિસો દિસ્વા ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધો આગતો, મહારાજા’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘ઇદાનિ મે પુત્તો પચ્ચેકબુદ્ધેન સદ્ધિં અનુક્કણ્ઠિતો વસિસ્સતી’’તિ પમુદિતમનો હુત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહિત્વા તત્થેવ વાસં યાચિત્વા પણ્ણસાલાદિવાવિહારટ્ઠાનચઙ્કમાદિસબ્બં કારેત્વા વાસેસિ.
54.Aṭṭhāna tanti kā uppatti? Bārāṇasirañño kira putto daharo eva samāno pabbajitukāmo mātāpitaro yāci. Mātāpitaro naṃ vārenti. So vāriyamānopi nibandhatiyeva ‘‘pabbajissāmī’’ti. Tato naṃ pubbe vuttaseṭṭhiputtaṃ viya sabbaṃ vatvā anujāniṃsu. Pabbajitvā ca uyyāneyeva vasitabbanti paṭijānāpesuṃ, so tathā akāsi. Tassa mātā pātova vīsatisahassanāṭakitthiparivutā uyyānaṃ gantvā, puttaṃ yāguṃ pāyetvā, antarā khajjakādīni ca khādāpetvā, yāva majjhanhikasamayaṃ tena saddhiṃ samullapitvā, nagaraṃ pavisati. Pitā ca majjhanhike āgantvā, taṃ bhojetvā attanāpi bhuñjitvā, divasaṃ tena saddhiṃ samullapitvā, sāyanhasamaye jagganapurise ṭhapetvā nagaraṃ pavisati. So evaṃ rattindivaṃ avivitto viharati. Tena kho pana samayena ādiccabandhu nāma paccekabuddho nandamūlakapabbhāre viharati. So āvajjento taṃ addasa – ‘‘ayaṃ kumāro pabbajituṃ asakkhi, jaṭaṃ chindituṃ na sakkotī’’ti. Tato paraṃ āvajji ‘‘attano dhammatāya nibbijjissati, no’’ti. Atha ‘‘dhammatāya nibbindanto aticiraṃ bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘tassa ārammaṇaṃ dassessāmī’’ti pubbe vuttanayeneva manosilātalato āgantvā uyyāne aṭṭhāsi. Rājapuriso disvā ‘‘paccekabuddho āgato, mahārājā’’ti rañño ārocesi. Rājā ‘‘idāni me putto paccekabuddhena saddhiṃ anukkaṇṭhito vasissatī’’ti pamuditamano hutvā paccekabuddhaṃ sakkaccaṃ upaṭṭhahitvā tattheva vāsaṃ yācitvā paṇṇasālādivāvihāraṭṭhānacaṅkamādisabbaṃ kāretvā vāsesi.
સો તત્થ વસન્તો એકદિવસં ઓકાસં લભિત્વા કુમારં પુચ્છિ ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ? સો આહ ‘‘અહં પબ્બજિતો’’તિ. ‘‘પબ્બજિતા નામ ન એદિસા હોન્તી’’તિ. ‘‘અથ ભન્તે, કીદિસા હોન્તિ, કિં મય્હં અનનુચ્છવિક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ત્વં અત્તનો અનનુચ્છવિકં ન પેક્ખસિ , નનુ તે માતા વીસતિસહસ્સઇત્થીહિ સદ્ધિં પુબ્બણ્હસમયે આગચ્છન્તી ઉય્યાનં અવિવિત્તં કરોતિ, પિતા મહતા બલકાયેન સાયન્હસમયે, જગ્ગનપુરિસા સકલરત્તિં; પબ્બજિતા નામ તવ સદિસા ન હોન્તિ, ‘એદિસા પન હોન્તી’’’તિ તત્ર ઠિતસ્સેવ ઇદ્ધિયા હિમવન્તે અઞ્ઞતરં વિહારં દસ્સેસિ. સો તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધે આલમ્બનબાહં નિસ્સાય ઠિતે ચ ચઙ્કમન્તે ચ રજનકમ્મસૂચિકમ્માદીનિ કરોન્તે ચ દિસ્વા આહ – ‘‘તુમ્હે ઇધ, નાગચ્છથ, પબ્બજ્જા નામ તુમ્હેહિ અનુઞ્ઞાતા’’તિ. ‘‘આમ, પબ્બજ્જા અનુઞ્ઞાતા, પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય સમણા નામ અત્તનો નિસ્સરણં કાતું ઇચ્છિતપત્થિતઞ્ચ પદેસં ગન્તું લભન્તિ, એત્તકંવ વટ્ટતી’’તિ વત્વા આકાસે ઠત્વા –
So tattha vasanto ekadivasaṃ okāsaṃ labhitvā kumāraṃ pucchi ‘‘kosi tva’’nti? So āha ‘‘ahaṃ pabbajito’’ti. ‘‘Pabbajitā nāma na edisā hontī’’ti. ‘‘Atha bhante, kīdisā honti, kiṃ mayhaṃ ananucchavika’’nti vutte ‘‘tvaṃ attano ananucchavikaṃ na pekkhasi , nanu te mātā vīsatisahassaitthīhi saddhiṃ pubbaṇhasamaye āgacchantī uyyānaṃ avivittaṃ karoti, pitā mahatā balakāyena sāyanhasamaye, jagganapurisā sakalarattiṃ; pabbajitā nāma tava sadisā na honti, ‘edisā pana hontī’’’ti tatra ṭhitasseva iddhiyā himavante aññataraṃ vihāraṃ dassesi. So tattha paccekabuddhe ālambanabāhaṃ nissāya ṭhite ca caṅkamante ca rajanakammasūcikammādīni karonte ca disvā āha – ‘‘tumhe idha, nāgacchatha, pabbajjā nāma tumhehi anuññātā’’ti. ‘‘Āma, pabbajjā anuññātā, pabbajitakālato paṭṭhāya samaṇā nāma attano nissaraṇaṃ kātuṃ icchitapatthitañca padesaṃ gantuṃ labhanti, ettakaṃva vaṭṭatī’’ti vatvā ākāse ṭhatvā –
‘‘અટ્ઠાન તં સઙ્ગણિકારતસ્સ, યં ફસ્સયે સામયિકં વિમુત્તિ’’ન્તિ. –
‘‘Aṭṭhāna taṃ saṅgaṇikāratassa, yaṃ phassaye sāmayikaṃ vimutti’’nti. –
ઇમં ઉપડ્ઢગાથં વત્વા, દિસ્સમાનેનેવ કાયેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. એવં ગતે પચ્ચેકબુદ્ધે સો અત્તનો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિપજ્જિ. આરક્ખકપુરિસોપિ ‘‘સયિતો કુમારો, ઇદાનિ કુહિં ગમિસ્સતી’’તિ પમત્તો નિદ્દં ઓક્કમિ. સો તસ્સ પમત્તભાવં ઞત્વા પત્તચીવરં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પાવિસિ. તત્ર ચ વિવિત્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા, પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, પચ્ચેકબુદ્ધટ્ઠાનં ગતો. તત્ર ચ ‘‘કથમધિગત’’ન્તિ પુચ્છિતો આદિચ્ચબન્ધુના વુત્તં ઉપડ્ઢગાથં પરિપુણ્ણં કત્વા અભાસિ.
Imaṃ upaḍḍhagāthaṃ vatvā, dissamāneneva kāyena nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Evaṃ gate paccekabuddhe so attano paṇṇasālaṃ pavisitvā nipajji. Ārakkhakapurisopi ‘‘sayito kumāro, idāni kuhiṃ gamissatī’’ti pamatto niddaṃ okkami. So tassa pamattabhāvaṃ ñatvā pattacīvaraṃ gahetvā araññaṃ pāvisi. Tatra ca vivitto vipassanaṃ ārabhitvā, paccekabodhiṃ sacchikatvā, paccekabuddhaṭṭhānaṃ gato. Tatra ca ‘‘kathamadhigata’’nti pucchito ādiccabandhunā vuttaṃ upaḍḍhagāthaṃ paripuṇṇaṃ katvā abhāsi.
તસ્સત્થો – અટ્ઠાન તન્તિ. અટ્ઠાનં તં, અકારણં તન્તિ વુત્તં હોતિ, અનુનાસિકલોપો કતો ‘‘અરિયસચ્ચાન દસ્સન’’ન્તિઆદીસુ (ખુ॰ પા॰ ૫.૧૧; સુ॰ નિ॰ ૨૭૦) વિય. સઙ્ગણિકારતસ્સાતિ ગણાભિરતસ્સ. યન્તિ કરણવચનમેતં ‘‘યં હિરીયતિ હિરીયિતબ્બેના’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૩૦) વિય. ફસ્સયેતિ અધિગચ્છે. સામયિકં વિમુત્તિન્તિ લોકિયસમાપત્તિં. સા હિ અપ્પિતપ્પિતસમયે એવ પચ્ચનીકેહિ વિમુચ્ચનતો ‘‘સામયિકા વિમુત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. તં સામયિકં વિમુત્તિં. અટ્ઠાનં તં, ન તં કારણં વિજ્જતિ સઙ્ગણિકારતસ્સ, યેન કારણેન ફસ્સયેતિ એતં આદિચ્ચબન્ધુસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ વચો નિસમ્મ સઙ્ગણિકારતિં પહાય યોનિસો પટિપજ્જન્તો અધિગતોમ્હીતિ આહ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tassattho – aṭṭhāna tanti. Aṭṭhānaṃ taṃ, akāraṇaṃ tanti vuttaṃ hoti, anunāsikalopo kato ‘‘ariyasaccāna dassana’’ntiādīsu (khu. pā. 5.11; su. ni. 270) viya. Saṅgaṇikāratassāti gaṇābhiratassa. Yanti karaṇavacanametaṃ ‘‘yaṃ hirīyati hirīyitabbenā’’tiādīsu (dha. sa. 30) viya. Phassayeti adhigacche. Sāmayikaṃ vimuttinti lokiyasamāpattiṃ. Sā hi appitappitasamaye eva paccanīkehi vimuccanato ‘‘sāmayikā vimuttī’’ti vuccati. Taṃ sāmayikaṃ vimuttiṃ. Aṭṭhānaṃ taṃ, na taṃ kāraṇaṃ vijjati saṅgaṇikāratassa, yena kāraṇena phassayeti etaṃ ādiccabandhussa paccekabuddhassa vaco nisamma saṅgaṇikāratiṃ pahāya yoniso paṭipajjanto adhigatomhīti āha. Sesaṃ vuttanayamevāti.
અટ્ઠાનગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Aṭṭhānagāthāvaṇṇanā samattā.
દુતિયો વગ્ગો નિટ્ઠિતો.
Dutiyo vaggo niṭṭhito.
૫૫. દિટ્ઠીવિસૂકાનીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા રહોગતો ચિન્તેસિ – ‘‘યથા સીતાદીનં પટિઘાતકાનિ ઉણ્હાદીનિ અત્થિ, અત્થિ નુ ખો એવં વટ્ટપટિઘાતકં વિનટ્ટં, નો’’તિ. સો અમચ્ચે પુચ્છિ – ‘‘વિવટ્ટં જાનાથા’’તિ? તે ‘‘જાનામ, મહારાજા’’તિ આહંસુ. રાજા – ‘‘કિં ત’’ન્તિ? તતો ‘‘અન્તવા લોકો’’તિઆદિના નયેન સસ્સતુચ્છેદં કથેસું. અથ રાજા ‘‘ઇમે ન જાનન્તિ, સબ્બેપિમે દિટ્ઠિગતિકા’’તિ સયમેવ તેસં વિલોમતઞ્ચ અયુત્તતઞ્ચ દિસ્વા ‘‘વટ્ટપટિઘાતકં વિવટ્ટં અત્થિ, તં ગવેસિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. ઇમઞ્ચ ઉદાનગાથં અભાસિ પચ્ચેકબુદ્ધમજ્ઝે બ્યાકરણગાથઞ્ચ –
55.Diṭṭhīvisūkānīti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā rahogato cintesi – ‘‘yathā sītādīnaṃ paṭighātakāni uṇhādīni atthi, atthi nu kho evaṃ vaṭṭapaṭighātakaṃ vinaṭṭaṃ, no’’ti. So amacce pucchi – ‘‘vivaṭṭaṃ jānāthā’’ti? Te ‘‘jānāma, mahārājā’’ti āhaṃsu. Rājā – ‘‘kiṃ ta’’nti? Tato ‘‘antavā loko’’tiādinā nayena sassatucchedaṃ kathesuṃ. Atha rājā ‘‘ime na jānanti, sabbepime diṭṭhigatikā’’ti sayameva tesaṃ vilomatañca ayuttatañca disvā ‘‘vaṭṭapaṭighātakaṃ vivaṭṭaṃ atthi, taṃ gavesitabba’’nti cintetvā rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. Imañca udānagāthaṃ abhāsi paccekabuddhamajjhe byākaraṇagāthañca –
‘‘દિટ્ઠીવિસૂકાનિ ઉપાતિવત્તો, પત્તો નિયામં પટિલદ્ધમગ્ગો;
‘‘Diṭṭhīvisūkāni upātivatto, patto niyāmaṃ paṭiladdhamaggo;
ઉપ્પન્નઞાણોમ્હિ અનઞ્ઞનેય્યો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Uppannañāṇomhi anaññaneyyo, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તસ્સત્થો – દિટ્ઠીવિસૂકાનીતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતાનિ. તાનિ હિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા વિસૂકટ્ઠેન વિજ્ઝનટ્ઠેન વિલોમટ્ઠેન ચ વિસૂકાનિ. એવં દિટ્ઠિયા વિસૂકાનિ, દિટ્ઠિ એવ વા વિસૂકાનિ દિટ્ઠિવિસૂકાનિ. ઉપાતિવત્તોતિ દસ્સનમગ્ગેન અતિક્કન્તો. પત્તો નિયામન્તિ અવિનિપાતધમ્મતાય સમ્બોધિપરાયણતાય ચ નિયતભાવં અધિગતો, સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં વા પઠમમગ્ગન્તિ. એત્તાવતા પઠમમગ્ગકિચ્ચનિપ્ફત્તિ ચ તસ્સ પટિલાભો ચ વુત્તો. ઇદાનિ પટિલદ્ધમગ્ગોતિ ઇમિના સેસમગ્ગપટિલાભં દસ્સેતિ. ઉપ્પન્નઞાણોમ્હીતિ ઉપ્પન્નપચ્ચેકબોધિઞાણો અમ્હિ. એતેન ફલં દસ્સેતિ. અનઞ્ઞનેય્યોતિ અઞ્ઞેહિ ‘‘ઇદં સચ્ચં, ઇદં સચ્ચ’’ન્તિ ન નેતબ્બો. એતેન સયમ્ભુતં દીપેતિ, પત્તે વા પચ્ચેકબોધિઞાણે અનેય્યતાય અભાવા સયંવસિતં. સમથવિપસ્સનાય વા દિટ્ઠિવિસૂકાનિ ઉપાતિવત્તો, આદિમગ્ગેન પત્તો નિયામં, સેસેહિ પટિલદ્ધમગ્ગો, ફલઞાણેન ઉપ્પન્નઞાણો, તં સબ્બં અત્તનાવ અધિગતોતિ અનઞ્ઞનેય્યો. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Tassattho – diṭṭhīvisūkānīti dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni. Tāni hi maggasammādiṭṭhiyā visūkaṭṭhena vijjhanaṭṭhena vilomaṭṭhena ca visūkāni. Evaṃ diṭṭhiyā visūkāni, diṭṭhi eva vā visūkāni diṭṭhivisūkāni. Upātivattoti dassanamaggena atikkanto. Patto niyāmanti avinipātadhammatāya sambodhiparāyaṇatāya ca niyatabhāvaṃ adhigato, sammattaniyāmasaṅkhātaṃ vā paṭhamamagganti. Ettāvatā paṭhamamaggakiccanipphatti ca tassa paṭilābho ca vutto. Idāni paṭiladdhamaggoti iminā sesamaggapaṭilābhaṃ dasseti. Uppannañāṇomhīti uppannapaccekabodhiñāṇo amhi. Etena phalaṃ dasseti. Anaññaneyyoti aññehi ‘‘idaṃ saccaṃ, idaṃ sacca’’nti na netabbo. Etena sayambhutaṃ dīpeti, patte vā paccekabodhiñāṇe aneyyatāya abhāvā sayaṃvasitaṃ. Samathavipassanāya vā diṭṭhivisūkāni upātivatto, ādimaggena patto niyāmaṃ, sesehi paṭiladdhamaggo, phalañāṇena uppannañāṇo, taṃ sabbaṃ attanāva adhigatoti anaññaneyyo. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbanti.
દિટ્ઠિવિસૂકગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Diṭṭhivisūkagāthāvaṇṇanā samattā.
૫૬. નિલ્લોલુપોતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર સૂદો અન્તરભત્તં પચિત્વા ઉપનામેસિ મનુઞ્ઞદસ્સનં સાદુરસં ‘‘અપ્પેવ નામ મે રાજા ધનમનુપ્પદેય્યા’’તિ. તં રઞ્ઞો ગન્ધેનેવ ભોત્તુકામતં જનેસિ મુખે ખેળં ઉપ્પાદેન્તં. પઠમકબળે પન મુખે પક્ખિત્તમત્તે સત્તરસહરણિસહસ્સાનિ અમતેનેવ ફુટ્ઠાનિ અહેસું. સૂદો ‘‘ઇદાનિ મે દસ્સતિ, ઇદાનિ મે દસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. રાજાપિ ‘‘સક્કારારહો સૂદો’’તિ ચિન્તેસિ – ‘‘રસં સાયિત્વા પન સક્કરોન્તં મં પાપકો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છેય્ય – ‘લોલો અયં રાજા રસગરુકો’’’તિ ન કિઞ્ચિ અભણિ. એવં યાવ ભોજનપરિયોસાનં, તાવ સૂદોપિ ‘‘ઇદાનિ દસ્સતિ, ઇદાનિ દસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. રાજાપિ અવણ્ણભયેન ન કિઞ્ચિ અભણિ. તતો સૂદો ‘‘નત્થિ ઇમસ્સ રઞ્ઞો જિવ્હાવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ દુતિયદિવસે અરસભત્તં ઉપનામેસિ. રાજા ભુઞ્જન્તો ‘‘નિગ્ગહારહો અજ્જ સૂદો’’તિ જાનન્તોપિ પુબ્બે વિય પચ્ચવેક્ખિત્વા અવણ્ણભયેન ન કિઞ્ચિ અભણિ. તતો સૂદો ‘‘રાજા નેવ સુન્દરં નાસુન્દરં જાનાતી’’તિ ચિન્તેત્વા સબ્બં પરિબ્બયં અત્તના ગહેત્વા યંકિઞ્ચિદેવ પચિત્વા રઞ્ઞો દેતિ. રાજા ‘‘અહો વત લોભો, અહં નામ વીસતિ નગરસહસ્સાનિ ભુઞ્જન્તો ઇમસ્સ લોભેન ભત્તમત્તમ્પિ ન લભામી’’તિ નિબ્બિજ્જિત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ, પુરિમનયેનેવ ચ ઇમં ગાથં અભાસિ –
56.Nillolupoti kā uppatti? Bārāṇasirañño kira sūdo antarabhattaṃ pacitvā upanāmesi manuññadassanaṃ sādurasaṃ ‘‘appeva nāma me rājā dhanamanuppadeyyā’’ti. Taṃ rañño gandheneva bhottukāmataṃ janesi mukhe kheḷaṃ uppādentaṃ. Paṭhamakabaḷe pana mukhe pakkhittamatte sattarasaharaṇisahassāni amateneva phuṭṭhāni ahesuṃ. Sūdo ‘‘idāni me dassati, idāni me dassatī’’ti cintesi. Rājāpi ‘‘sakkārāraho sūdo’’ti cintesi – ‘‘rasaṃ sāyitvā pana sakkarontaṃ maṃ pāpako kittisaddo abbhuggaccheyya – ‘lolo ayaṃ rājā rasagaruko’’’ti na kiñci abhaṇi. Evaṃ yāva bhojanapariyosānaṃ, tāva sūdopi ‘‘idāni dassati, idāni dassatī’’ti cintesi. Rājāpi avaṇṇabhayena na kiñci abhaṇi. Tato sūdo ‘‘natthi imassa rañño jivhāviññāṇa’’nti dutiyadivase arasabhattaṃ upanāmesi. Rājā bhuñjanto ‘‘niggahāraho ajja sūdo’’ti jānantopi pubbe viya paccavekkhitvā avaṇṇabhayena na kiñci abhaṇi. Tato sūdo ‘‘rājā neva sundaraṃ nāsundaraṃ jānātī’’ti cintetvā sabbaṃ paribbayaṃ attanā gahetvā yaṃkiñcideva pacitvā rañño deti. Rājā ‘‘aho vata lobho, ahaṃ nāma vīsati nagarasahassāni bhuñjanto imassa lobhena bhattamattampi na labhāmī’’ti nibbijjitvā, rajjaṃ pahāya pabbajitvā, vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi, purimanayeneva ca imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘નિલ્લોલુપો નિક્કુહો નિપ્પિપાસો, નિમ્મક્ખો નિદ્ધન્તકસાવમોહો;
‘‘Nillolupo nikkuho nippipāso, nimmakkho niddhantakasāvamoho;
નિરાસયો સબ્બલોકે ભવિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Nirāsayo sabbaloke bhavitvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ નિલ્લોલુપોતિ અલોલુપો. યો હિ રસતણ્હાભિભૂતો હોતિ, સો ભુસં લુપ્પતિ પુનપ્પુનઞ્ચ લુપ્પતિ, તેન લોલુપોતિ વુચ્ચતિ. તસ્મા એસ તં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘નિલ્લોલુપો’’તિ. નિક્કુહોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ યસ્સ તિવિધં કુહનવત્થુ નત્થિ, સો નિક્કુહોતિ વુચ્ચતિ. ઇમિસ્સા પન ગાથાય મનુઞ્ઞભોજનાદીસુ વિમ્હયમનાપજ્જનતો નિક્કુહોતિ અયમધિપ્પાયો . નિપ્પિપાસોતિ એત્થ પાતુમિચ્છા પિપાસા, તસ્સા અભાવેન નિપ્પિપાસો, સાદુરસલોભેન ભોત્તુકમ્યતાવિરહિતોતિ અત્થો. નિમ્મક્ખોતિ એત્થ પરગુણવિનાસનલક્ખણો મક્ખો, તસ્સ અભાવેન નિમ્મક્ખો. અત્તનો ગહટ્ઠકાલે સૂદસ્સ ગુણમક્ખનાભાવં સન્ધાયાહ. નિદ્ધન્તકસાવમોહોતિ એત્થ રાગાદયો તયો, કાયદુચ્ચરિતાદીનિ ચ તીણીતિ છ ધમ્મા યથાસમ્ભવં અપ્પસન્નટ્ઠેન સકભાવં વિજહાપેત્વા પરભાવં ગણ્હાપનટ્ઠેન કસટટ્ઠેન ચ કસાવાતિ વેદિતબ્બા. યથાહ –
Tattha nillolupoti alolupo. Yo hi rasataṇhābhibhūto hoti, so bhusaṃ luppati punappunañca luppati, tena lolupoti vuccati. Tasmā esa taṃ paṭikkhipanto āha ‘‘nillolupo’’ti. Nikkuhoti ettha kiñcāpi yassa tividhaṃ kuhanavatthu natthi, so nikkuhoti vuccati. Imissā pana gāthāya manuññabhojanādīsu vimhayamanāpajjanato nikkuhoti ayamadhippāyo . Nippipāsoti ettha pātumicchā pipāsā, tassā abhāvena nippipāso, sādurasalobhena bhottukamyatāvirahitoti attho. Nimmakkhoti ettha paraguṇavināsanalakkhaṇo makkho, tassa abhāvena nimmakkho. Attano gahaṭṭhakāle sūdassa guṇamakkhanābhāvaṃ sandhāyāha. Niddhantakasāvamohoti ettha rāgādayo tayo, kāyaduccaritādīni ca tīṇīti cha dhammā yathāsambhavaṃ appasannaṭṭhena sakabhāvaṃ vijahāpetvā parabhāvaṃ gaṇhāpanaṭṭhena kasaṭaṭṭhena ca kasāvāti veditabbā. Yathāha –
‘‘તત્થ, કતમે તયો કસાવા? રાગકસાવો, દોસકસાવો, મોહકસાવો, ઇમે તયો કસાવા. તત્થ, કતમે અપરેપિ તયો કસાવા? કાયકસાવો, વચીકસાવો, મનોકસાવો’’તિ (વિભ॰ ૯૨૪).
‘‘Tattha, katame tayo kasāvā? Rāgakasāvo, dosakasāvo, mohakasāvo, ime tayo kasāvā. Tattha, katame aparepi tayo kasāvā? Kāyakasāvo, vacīkasāvo, manokasāvo’’ti (vibha. 924).
તેસુ મોહં ઠપેત્વા પઞ્ચન્નં કસાવાનં તેસઞ્ચ સબ્બેસં મૂલભૂતસ્સ મોહસ્સ નિદ્ધન્તત્તા નિદ્ધન્તકસાવમોહો, તિણ્ણં એવ વા કાયવચીમનોકસાવાનં મોહસ્સ ચ નિદ્ધન્તત્તા નિદ્ધન્તકસાવમોહો. ઇતરેસુ નિલ્લોલુપતાદીહિ રાગકસાવસ્સ, નિમ્મક્ખતાય દોસકસાવસ્સ નિદ્ધન્તભાવો સિદ્ધો એવ. નિરાસયોતિ નિત્તણ્હો. સબ્બલોકેતિ સકલલોકે, તીસુ ભવેસુ દ્વાદસસુ વા આયતનેસુ ભવવિભવતણ્હાવિરહિતો હુત્વાતિ અત્થો. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અથ વા તયોપિ પાદે વત્વા એકો ચરેતિ એકો ચરિતું સક્કુણેય્યાતિ એવમ્પિ એત્થ સમ્બન્ધો કાતબ્બોતિ.
Tesu mohaṃ ṭhapetvā pañcannaṃ kasāvānaṃ tesañca sabbesaṃ mūlabhūtassa mohassa niddhantattā niddhantakasāvamoho, tiṇṇaṃ eva vā kāyavacīmanokasāvānaṃ mohassa ca niddhantattā niddhantakasāvamoho. Itaresu nillolupatādīhi rāgakasāvassa, nimmakkhatāya dosakasāvassa niddhantabhāvo siddho eva. Nirāsayoti nittaṇho. Sabbaloketi sakalaloke, tīsu bhavesu dvādasasu vā āyatanesu bhavavibhavataṇhāvirahito hutvāti attho. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Atha vā tayopi pāde vatvā eko careti eko carituṃ sakkuṇeyyāti evampi ettha sambandho kātabboti.
નિલ્લોલુપગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Nillolupagāthāvaṇṇanā samattā.
૫૭. પાપં સહાયન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા મહચ્ચરાજાનુભાવેન નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો મનુસ્સે કોટ્ઠાગારતો પુરાણધઞ્ઞાનિ બહિદ્ધા નીહરન્તે દિસ્વા ‘‘કિં, ભણે, ઇદ’’ન્તિ અમચ્ચે પુચ્છિ. ‘‘ઇદાનિ, મહારાજ, નવધઞ્ઞાનિ ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ, તેસં ઓકાસં કાતું ઇમે મનુસ્સા પુરાણધઞ્ઞાદીનિ છડ્ડેન્તી’’તિ. રાજા – ‘‘કિં, ભણે, ઇત્થાગારબલકાયાદીનં વટ્ટં પરિપુણ્ણ’’ન્તિ ? ‘‘આમ, મહારાજ, પરિપુણ્ણન્તિ’’. ‘‘તેન હિ, ભણે, દાનસાલં કારાપેથ, દાનં દસ્સામિ, મા ઇમાનિ ધઞ્ઞાનિ અનુપકારાનિ વિનસ્સિંસૂ’’તિ. તતો નં અઞ્ઞતરો દિટ્ઠિગતિકો અમચ્ચો ‘‘મહારાજ, નત્થિ દિન્ન’’ન્તિ આરબ્ભ યાવ ‘‘બાલા ચ પણ્ડિતા ચ સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તી’’તિ વત્વા નિવારેસિ. સો દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ કોટ્ઠાગારે વિલુમ્પન્તે દિસ્વા તથેવ આણાપેસિ. તતિયમ્પિ નં ‘‘મહારાજ, દત્તુપઞ્ઞત્તં યદિદં દાન’’ન્તિઆદીનિ વત્વા નિવારેસિ. સો ‘‘અરે, અહં અત્તનો સન્તકમ્પિ ન લભામિ દાતું, કિં મે ઇમેહિ પાપસહાયેહી’’તિ નિબ્બિન્નો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તઞ્ચ પાપં સહાયં ગરહન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
57.Pāpaṃ sahāyanti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā mahaccarājānubhāvena nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto manusse koṭṭhāgārato purāṇadhaññāni bahiddhā nīharante disvā ‘‘kiṃ, bhaṇe, ida’’nti amacce pucchi. ‘‘Idāni, mahārāja, navadhaññāni uppajjissanti, tesaṃ okāsaṃ kātuṃ ime manussā purāṇadhaññādīni chaḍḍentī’’ti. Rājā – ‘‘kiṃ, bhaṇe, itthāgārabalakāyādīnaṃ vaṭṭaṃ paripuṇṇa’’nti ? ‘‘Āma, mahārāja, paripuṇṇanti’’. ‘‘Tena hi, bhaṇe, dānasālaṃ kārāpetha, dānaṃ dassāmi, mā imāni dhaññāni anupakārāni vinassiṃsū’’ti. Tato naṃ aññataro diṭṭhigatiko amacco ‘‘mahārāja, natthi dinna’’nti ārabbha yāva ‘‘bālā ca paṇḍitā ca sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karissantī’’ti vatvā nivāresi. So dutiyampi tatiyampi koṭṭhāgāre vilumpante disvā tatheva āṇāpesi. Tatiyampi naṃ ‘‘mahārāja, dattupaññattaṃ yadidaṃ dāna’’ntiādīni vatvā nivāresi. So ‘‘are, ahaṃ attano santakampi na labhāmi dātuṃ, kiṃ me imehi pāpasahāyehī’’ti nibbinno rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. Tañca pāpaṃ sahāyaṃ garahanto imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘પાપં સહાયં પરિવજ્જયેથ, અનત્થદસ્સિં વિસમે નિવિટ્ઠં;
‘‘Pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayetha, anatthadassiṃ visame niviṭṭhaṃ;
સયં ન સેવે પસુતં પમત્તં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Sayaṃ na seve pasutaṃ pamattaṃ, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તસ્સાયં સઙ્ખેપત્થો – ય્વાયં દસવત્થુકાય પાપદિટ્ઠિયા સમન્નાગતત્તા પાપો, પરેસમ્પિ અનત્થં પસ્સતીતિ અનત્થદસ્સી, કાયદુચ્ચરિતાદિમ્હિ ચ વિસમે નિવિટ્ઠો, તં અત્થકામો કુલપુત્તો પાપં સહાયં પરિવજ્જયેથ અનત્થદસ્સિં વિસમે નિવિટ્ઠં. સયં ન સેવેતિ અત્તનો વસેન ન સેવે. યદિ પન પરવસો હોતિ, કિં સક્કા કાતુન્તિ વુત્તં હોતિ. પસુતન્તિ પસટં , દિટ્ઠિવસેન તત્થ તત્થ લગ્ગન્તિ અત્થો. પમત્તન્તિ કામગુણેસુ વોસ્સટ્ઠચિત્તં, કુસલભાવનારહિતં વા. તં એવરૂપં ન સેવે, ન ભજે, ન પયિરુપાસે, અઞ્ઞદત્થુ એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.
Tassāyaṃ saṅkhepattho – yvāyaṃ dasavatthukāya pāpadiṭṭhiyā samannāgatattā pāpo, paresampi anatthaṃ passatīti anatthadassī, kāyaduccaritādimhi ca visame niviṭṭho, taṃ atthakāmo kulaputto pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayetha anatthadassiṃ visame niviṭṭhaṃ. Sayaṃ na seveti attano vasena na seve. Yadi pana paravaso hoti, kiṃ sakkā kātunti vuttaṃ hoti. Pasutanti pasaṭaṃ , diṭṭhivasena tattha tattha lagganti attho. Pamattanti kāmaguṇesu vossaṭṭhacittaṃ, kusalabhāvanārahitaṃ vā. Taṃ evarūpaṃ na seve, na bhaje, na payirupāse, aññadatthu eko care khaggavisāṇakappoti.
પાપસહાયગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Pāpasahāyagāthāvaṇṇanā samattā.
૫૮. બહુસ્સુતન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને અટ્ઠ પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્નાતિ સબ્બં અનવજ્જભોજીગાથાય વુત્તસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો – પચ્ચેકબુદ્ધે નિસીદાપેત્વા રાજા આહ ‘‘કે તુમ્હે’’તિ? તે આહંસુ – ‘‘મયં, મહારાજ, બહુસ્સુતા નામા’’તિ. રાજા – ‘‘અહં સુતબ્રહ્મદત્તો નામ, સુતેન તિત્તિં ન ગચ્છામિ, હન્દ, નેસં સન્તિકે વિચિત્રનયં સદ્ધમ્મદેસનં સોસ્સામી’’તિ અત્તમનો દક્ખિણોદકં દત્વા, પરિવિસિત્વા, ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સઙ્ઘત્થેરસ્સ પત્તં ગહેત્વા, વન્દિત્વા, પુરતો નિસીદિ ‘‘ધમ્મકથં, ભન્તે, કરોથા’’તિ. સો ‘‘સુખિતો હોતુ, મહારાજ, રાગક્ખયો હોતૂ’’તિ વત્વા ઉટ્ઠિતો. રાજા ‘‘અયં ન બહુસ્સુતો, દુતિયો બહુસ્સુતો ભવિસ્સતિ, સ્વે દાનિ વિચિત્રધમ્મદેસનં સોસ્સામી’’તિ સ્વાતનાય નિમન્તેસિ. એવં યાવ સબ્બેસં પટિપાટિ ગચ્છતિ, તાવ નિમન્તેસિ. તે સબ્બેપિ ‘‘દોસક્ખયો હોતુ, મોહક્ખયો, ગતિક્ખયો, વટ્ટક્ખયો, ઉપધિક્ખયો, તણ્હક્ખયો હોતૂ’’તિ એવં એકેકં પદં વિસેસેત્વા સેસં પઠમસદિસમેવ વત્વા ઉટ્ઠહિંસુ.
58.Bahussutanti kā uppatti? Pubbe kira kassapassa bhagavato sāsane aṭṭha paccekabodhisattā pabbajitvā gatapaccāgatavattaṃ pūretvā devaloke uppannāti sabbaṃ anavajjabhojīgāthāya vuttasadisameva. Ayaṃ pana viseso – paccekabuddhe nisīdāpetvā rājā āha ‘‘ke tumhe’’ti? Te āhaṃsu – ‘‘mayaṃ, mahārāja, bahussutā nāmā’’ti. Rājā – ‘‘ahaṃ sutabrahmadatto nāma, sutena tittiṃ na gacchāmi, handa, nesaṃ santike vicitranayaṃ saddhammadesanaṃ sossāmī’’ti attamano dakkhiṇodakaṃ datvā, parivisitvā, bhattakiccapariyosāne saṅghattherassa pattaṃ gahetvā, vanditvā, purato nisīdi ‘‘dhammakathaṃ, bhante, karothā’’ti. So ‘‘sukhito hotu, mahārāja, rāgakkhayo hotū’’ti vatvā uṭṭhito. Rājā ‘‘ayaṃ na bahussuto, dutiyo bahussuto bhavissati, sve dāni vicitradhammadesanaṃ sossāmī’’ti svātanāya nimantesi. Evaṃ yāva sabbesaṃ paṭipāṭi gacchati, tāva nimantesi. Te sabbepi ‘‘dosakkhayo hotu, mohakkhayo, gatikkhayo, vaṭṭakkhayo, upadhikkhayo, taṇhakkhayo hotū’’ti evaṃ ekekaṃ padaṃ visesetvā sesaṃ paṭhamasadisameva vatvā uṭṭhahiṃsu.
તતો રાજા ‘‘ઇમે ‘બહુસ્સુતા મય’ન્તિ ભણન્તિ, ન ચ તેસં વિચિત્રકથા, કિમેતેહિ વુત્ત’’ન્તિ તેસં વચનત્થં ઉપપરિક્ખિતુમારદ્ધો. અથ ‘‘રાગક્ખયો હોતૂ’’તિ ઉપપરિક્ખન્તો ‘‘રાગે ખીણે દોસોપિ મોહોપિ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેપિ કિલેસા ખીણા હોન્તી’’તિ ઞત્વા અત્તમનો અહોસિ – ‘‘નિપ્પરિયાયબહુસ્સુતા ઇમે સમણા. યથા હિ પુરિસેન મહાપથવિં વા આકાસં વા અઙ્ગુલિયા નિદ્દિસન્તેન ન અઙ્ગુલિમત્તોવ પદેસો નિદ્દિટ્ઠો હોતિ, અપિચ, ખો, પન પથવીઆકાસા એવ નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ, એવં ઇમેહિ એકમેકં અત્થં નિદ્દિસન્તેહિ અપરિમાણા અત્થા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તી’’તિ. તતો સો ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં બહુસ્સુતો ભવિસ્સામી’’તિ તથારૂપં બહુસ્સુતભાવં પત્થેન્તો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
Tato rājā ‘‘ime ‘bahussutā maya’nti bhaṇanti, na ca tesaṃ vicitrakathā, kimetehi vutta’’nti tesaṃ vacanatthaṃ upaparikkhitumāraddho. Atha ‘‘rāgakkhayo hotū’’ti upaparikkhanto ‘‘rāge khīṇe dosopi mohopi aññataraññatarepi kilesā khīṇā hontī’’ti ñatvā attamano ahosi – ‘‘nippariyāyabahussutā ime samaṇā. Yathā hi purisena mahāpathaviṃ vā ākāsaṃ vā aṅguliyā niddisantena na aṅgulimattova padeso niddiṭṭho hoti, apica, kho, pana pathavīākāsā eva niddiṭṭhā honti, evaṃ imehi ekamekaṃ atthaṃ niddisantehi aparimāṇā atthā niddiṭṭhā hontī’’ti. Tato so ‘‘kudāssu nāmāhampi evaṃ bahussuto bhavissāmī’’ti tathārūpaṃ bahussutabhāvaṃ patthento rajjaṃ pahāya pabbajitvā, vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā, imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘બહુસ્સુતં ધમ્મધરં ભજેથ, મિત્તં ઉળારં પટિભાનવન્તં;
‘‘Bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajetha, mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantaṃ;
અઞ્ઞાય અત્થાનિ વિનેય્ય કઙ્ખં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Aññāya atthāni vineyya kaṅkhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થાયં સઙ્ખેપત્થો – બહુસ્સુતન્તિ દુવિધો બહુસ્સુતો તીસુ પિટકેસુ અત્થતો નિખિલો પરિયત્તિબહુસ્સુતો ચ, મગ્ગફલવિજ્જાભિઞ્ઞાનં પટિવિદ્ધત્તા પટિવેધબહુસ્સુતો ચ. આગતાગમો ધમ્મધરો. ઉળારેહિ પન કાયવચીમનોકમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉળારો. યુત્તપટિભાનો ચ મુત્તપટિભાનો ચ યુત્તમુત્તપટિભાનો ચ પટિભાનવા. પરિયત્તિપરિપુચ્છાધિગમવસેન વા તિધા પટિભાનવા વેદિતબ્બો. યસ્સ હિ પરિયત્તિ પટિભાતિ, સો પરિયત્તિપટિભાનવા. યસ્સ અત્થઞ્ચ ઞાણઞ્ચ લક્ખણઞ્ચ ઠાનાટ્ઠાનઞ્ચ પરિપુચ્છન્તસ્સ પરિપુચ્છા પટિભાતિ, સો પરિપુચ્છાપટિભાનવા. યેન મગ્ગાદયો પટિવિદ્ધા હોન્તિ, સો અધિગમપટિભાનવા. તં એવરૂપં બહુસ્સુતં ધમ્મધરં ભજેથ મિત્તં ઉળારં પટિભાનવન્તં. તતો તસ્સાનુભાવેન અત્તત્થપરત્થઉભયત્થભેદતો વા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થભેદતો વા અનેકપ્પકારાનિ અઞ્ઞાય અત્થાનિ. તતો – ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૮; સં॰ નિ॰ ૨.૨૦) કઙ્ખટ્ઠાનેસુ વિનેય્ય કઙ્ખં, વિચિકિચ્છં વિનેત્વા વિનાસેત્વા એવં કતસબ્બકિચ્ચો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.
Tatthāyaṃ saṅkhepattho – bahussutanti duvidho bahussuto tīsu piṭakesu atthato nikhilo pariyattibahussuto ca, maggaphalavijjābhiññānaṃ paṭividdhattā paṭivedhabahussuto ca. Āgatāgamo dhammadharo. Uḷārehi pana kāyavacīmanokammehi samannāgato uḷāro. Yuttapaṭibhāno ca muttapaṭibhāno ca yuttamuttapaṭibhāno ca paṭibhānavā. Pariyattiparipucchādhigamavasena vā tidhā paṭibhānavā veditabbo. Yassa hi pariyatti paṭibhāti, so pariyattipaṭibhānavā. Yassa atthañca ñāṇañca lakkhaṇañca ṭhānāṭṭhānañca paripucchantassa paripucchā paṭibhāti, so paripucchāpaṭibhānavā. Yena maggādayo paṭividdhā honti, so adhigamapaṭibhānavā. Taṃ evarūpaṃ bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajetha mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantaṃ. Tato tassānubhāvena attatthaparatthaubhayatthabhedato vā diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthabhedato vā anekappakārāni aññāya atthāni. Tato – ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādīsu (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) kaṅkhaṭṭhānesu vineyya kaṅkhaṃ, vicikicchaṃ vinetvā vināsetvā evaṃ katasabbakicco eko care khaggavisāṇakappoti.
બહુસ્સુતગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Bahussutagāthāvaṇṇanā samattā.
૫૯. ખિડ્ડં રતિન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં વિભૂસકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા પાતોવ યાગું વા ભત્તં વા ભુઞ્જિત્વા નાનાવિધવિભૂસનેહિ અત્તાનં વિભૂસાપેત્વા મહાઆદાસે સકલસરીરં દિસ્વા યં ન ઇચ્છતિ તં અપનેત્વા અઞ્ઞેન વિભૂસનેન વિભૂસાપેતિ. તસ્સ એકદિવસં એવં કરોતો ભત્તવેલા મજ્ઝન્હિકસમયો પત્તો. અથ અવિભૂસિતોવ દુસ્સપટ્ટેન સીસં વેઠેત્વા, ભુઞ્જિત્વા, દિવાસેય્યં ઉપગચ્છિ. પુનપિ ઉટ્ઠહિત્વા તથેવ કરોતો સૂરિયો અત્થઙ્ગતો. એવં દુતિયદિવસેપિ તતિયદિવસેપિ. અથસ્સ એવં મણ્ડનપ્પસુતસ્સ પિટ્ઠિરોગો ઉદપાદિ. તસ્સેતદહોસિ – ‘‘અહો રે, અહં સબ્બથામેન વિભૂસન્તોપિ ઇમસ્મિં કપ્પકે વિભૂસને અસન્તુટ્ઠો લોભં ઉપ્પાદેસિં. લોભો ચ નામેસ અપાયગમનીયો ધમ્મો, હન્દાહં, લોભં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
59.Khiḍḍaṃratinti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ vibhūsakabrahmadatto nāma rājā pātova yāguṃ vā bhattaṃ vā bhuñjitvā nānāvidhavibhūsanehi attānaṃ vibhūsāpetvā mahāādāse sakalasarīraṃ disvā yaṃ na icchati taṃ apanetvā aññena vibhūsanena vibhūsāpeti. Tassa ekadivasaṃ evaṃ karoto bhattavelā majjhanhikasamayo patto. Atha avibhūsitova dussapaṭṭena sīsaṃ veṭhetvā, bhuñjitvā, divāseyyaṃ upagacchi. Punapi uṭṭhahitvā tatheva karoto sūriyo atthaṅgato. Evaṃ dutiyadivasepi tatiyadivasepi. Athassa evaṃ maṇḍanappasutassa piṭṭhirogo udapādi. Tassetadahosi – ‘‘aho re, ahaṃ sabbathāmena vibhūsantopi imasmiṃ kappake vibhūsane asantuṭṭho lobhaṃ uppādesiṃ. Lobho ca nāmesa apāyagamanīyo dhammo, handāhaṃ, lobhaṃ niggaṇhāmī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘ખિડ્ડં રતિં કામસુખઞ્ચ લોકે, અનલઙ્કરિત્વા અનપેક્ખમાનો;
‘‘Khiḍḍaṃ ratiṃ kāmasukhañca loke, analaṅkaritvā anapekkhamāno;
વિભૂસનટ્ઠાના વિરતો સચ્ચવાદી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Vibhūsanaṭṭhānā virato saccavādī, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ ખિડ્ડા ચ રતિ ચ પુબ્બે વુત્તાવ. કામસુખન્તિ વત્થુકામસુખં. વત્થુકામાપિ હિ સુખસ્સ વિસયાદિભાવેન સુખન્તિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ – ‘‘અત્થિ રૂપં સુખં સુખાનુપતિત’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૬૦). એવમેતં ખિડ્ડં રતિં કામસુખઞ્ચ ઇમસ્મિં ઓકાસલોકે અનલઙ્કરિત્વા અલન્તિ અકત્વા, એતં તપ્પકન્તિ વા સારભૂતન્તિ વા એવં અગ્ગહેત્વા. અનપેક્ખમાનોતિ તેન અલઙ્કરણેન અનપેક્ખણસીલો, અપિહાલુકો, નિત્તણ્હો, વિભૂસનટ્ઠાના વિરતો સચ્ચવાદી એકો ચરેતિ. તત્થ વિભૂસા દુવિધા – અગારિકવિભૂસા, અનગારિકવિભૂસા ચ. તત્થ અગારિકવિભૂસા સાટકવેઠનમાલાગન્ધાદિ, અનગારિકવિભૂસા પત્તમણ્ડનાદિ. વિભૂસા એવ વિભૂસનટ્ઠાનં. તસ્મા વિભૂસનટ્ઠાના તિવિધાય વિરતિયા વિરતો. અવિતથવચનતો સચ્ચવાદીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.
Tattha khiḍḍā ca rati ca pubbe vuttāva. Kāmasukhanti vatthukāmasukhaṃ. Vatthukāmāpi hi sukhassa visayādibhāvena sukhanti vuccanti. Yathāha – ‘‘atthi rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatita’’nti (saṃ. ni. 3.60). Evametaṃ khiḍḍaṃ ratiṃ kāmasukhañca imasmiṃ okāsaloke analaṅkaritvā alanti akatvā, etaṃ tappakanti vā sārabhūtanti vā evaṃ aggahetvā. Anapekkhamānoti tena alaṅkaraṇena anapekkhaṇasīlo, apihāluko, nittaṇho, vibhūsanaṭṭhānā virato saccavādī eko careti. Tattha vibhūsā duvidhā – agārikavibhūsā, anagārikavibhūsā ca. Tattha agārikavibhūsā sāṭakaveṭhanamālāgandhādi, anagārikavibhūsā pattamaṇḍanādi. Vibhūsā eva vibhūsanaṭṭhānaṃ. Tasmā vibhūsanaṭṭhānā tividhāya viratiyā virato. Avitathavacanato saccavādīti evamattho daṭṭhabbo.
વિભૂસનટ્ઠાનગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Vibhūsanaṭṭhānagāthāvaṇṇanā samattā.
૬૦. પુત્તઞ્ચ દારન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર પુત્તો દહરકાલે એવ અભિસિત્તો રજ્જં કારેસિ. સો પઠમગાથાય વુત્તપચ્ચેકબોધિસત્તો વિય રજ્જસિરિમનુભવન્તો એકદિવસં ચિન્તેસિ – ‘‘અહં રજ્જં કારેન્તો બહૂનં દુક્ખં કરોમિ. કિં મે એકભત્તત્થાય ઇમિના પાપેન, હન્દ સુખમુપ્પાદેમી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
60.Puttañcadāranti kā uppatti? Bārāṇasirañño kira putto daharakāle eva abhisitto rajjaṃ kāresi. So paṭhamagāthāya vuttapaccekabodhisatto viya rajjasirimanubhavanto ekadivasaṃ cintesi – ‘‘ahaṃ rajjaṃ kārento bahūnaṃ dukkhaṃ karomi. Kiṃ me ekabhattatthāya iminā pāpena, handa sukhamuppādemī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘પુત્તઞ્ચ દારં પિતરઞ્ચ માતરં, ધનાનિ ધઞ્ઞાનિ ચ બન્ધવાનિ;
‘‘Puttañca dāraṃ pitarañca mātaraṃ, dhanāni dhaññāni ca bandhavāni;
હિત્વાન કામાનિ યથોધિકાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Hitvāna kāmāni yathodhikāni, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ ધનાનીતિ મુત્તામણિવેળુરિયસઙ્ખસિલાપવાળરજતજાતરૂપાદીનિ રતનાનિ. ધઞ્ઞાનીતિ સાલિવીહિયવગોધુમકઙ્કુવરકકુદ્રૂસકપભેદાનિ સત્ત સેસાપરણ્ણાનિ ચ. બન્ધવાનીતિ ઞાતિબન્ધુગોત્તબન્ધુમિત્તબન્ધુસિપ્પબન્ધુવસેન ચતુબ્બિધે બન્ધવે. યથોધિકાનીતિ સકસકઓધિવસેન ઠિતાનેવ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tattha dhanānīti muttāmaṇiveḷuriyasaṅkhasilāpavāḷarajatajātarūpādīni ratanāni. Dhaññānīti sālivīhiyavagodhumakaṅkuvarakakudrūsakapabhedāni satta sesāparaṇṇāni ca. Bandhavānīti ñātibandhugottabandhumittabandhusippabandhuvasena catubbidhe bandhave. Yathodhikānīti sakasakaodhivasena ṭhitāneva. Sesaṃ vuttanayamevāti.
પુત્તદારગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Puttadāragāthāvaṇṇanā samattā.
૬૧. સઙ્ગો એસોતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર પાદલોલબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો પાતોવ યાગું વા ભત્તં વા ભુઞ્જિત્વા તીસુ પાસાદેસુ તિવિધનાટકાનિ પસ્સતિ. તિવિધનાટકાનીતિ કિર પુબ્બરાજતો આગતં, અનન્તરરાજતો આગતં, અત્તનો કાલે ઉટ્ઠિતન્તિ. સો એકદિવસં પાતોવ દહરનાટકપાસાદં ગતો. તા નાટકિત્થિયો ‘‘રાજાનં રમાપેસ્સામા’’તિ સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ અચ્છરાયો વિય અતિમનોહરં નચ્ચગીતવાદિતં પયોજેસું. રાજા – ‘‘અનચ્છરિયમેતં દહરાન’’ન્તિ અસન્તુટ્ઠો હુત્વા મજ્ઝિમનાટકપાસાદં ગતો. તાપિ નાટકિત્થિયો તથેવ અકંસુ. સો તત્થાપિ તથેવ અસન્તુટ્ઠો હુત્વા મહાનાટકપાસાદં ગતો. તાપિ નાટકિત્થિયો તથેવ અકંસુ. રાજા દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે અતીતાનં તાસં મહલ્લકભાવેન અટ્ઠિકીળનસદિસં નચ્ચં દિસ્વા ગીતઞ્ચ અમધુરં સુત્વા પુનદેવ દહરનાટકપાસાદં, પુન મજ્ઝિમનાટકપાસાદન્તિ એવં વિચરિત્વા કત્થચિ અસન્તુટ્ઠો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમા નાટકિત્થિયો સક્કં દેવાનમિન્દં અચ્છરાયો વિય મં રમાપેતુકામા સબ્બથામેન નચ્ચગીતવાદિતં પયોજેસું, સ્વાહં કત્થચિ અસન્તુટ્ઠો લોભમેવ વડ્ઢેમિ, લોભો ચ નામેસ અપાયગમનીયો ધમ્મો, હન્દાહં લોભં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
61.Saṅgo esoti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira pādalolabrahmadatto nāma rājā ahosi. So pātova yāguṃ vā bhattaṃ vā bhuñjitvā tīsu pāsādesu tividhanāṭakāni passati. Tividhanāṭakānīti kira pubbarājato āgataṃ, anantararājato āgataṃ, attano kāle uṭṭhitanti. So ekadivasaṃ pātova daharanāṭakapāsādaṃ gato. Tā nāṭakitthiyo ‘‘rājānaṃ ramāpessāmā’’ti sakkassa devānamindassa accharāyo viya atimanoharaṃ naccagītavāditaṃ payojesuṃ. Rājā – ‘‘anacchariyametaṃ daharāna’’nti asantuṭṭho hutvā majjhimanāṭakapāsādaṃ gato. Tāpi nāṭakitthiyo tatheva akaṃsu. So tatthāpi tatheva asantuṭṭho hutvā mahānāṭakapāsādaṃ gato. Tāpi nāṭakitthiyo tatheva akaṃsu. Rājā dve tayo rājaparivaṭṭe atītānaṃ tāsaṃ mahallakabhāvena aṭṭhikīḷanasadisaṃ naccaṃ disvā gītañca amadhuraṃ sutvā punadeva daharanāṭakapāsādaṃ, puna majjhimanāṭakapāsādanti evaṃ vicaritvā katthaci asantuṭṭho cintesi – ‘‘imā nāṭakitthiyo sakkaṃ devānamindaṃ accharāyo viya maṃ ramāpetukāmā sabbathāmena naccagītavāditaṃ payojesuṃ, svāhaṃ katthaci asantuṭṭho lobhameva vaḍḍhemi, lobho ca nāmesa apāyagamanīyo dhammo, handāhaṃ lobhaṃ niggaṇhāmī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘સઙ્ગો એસો પરિત્તમેત્થ સોખ્યં, અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેત્થ ભિય્યો;
‘‘Saṅgo eso parittamettha sokhyaṃ, appassādo dukkhamettha bhiyyo;
ગળો એસો ઇતિ ઞત્વા મતિમા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Gaḷo eso iti ñatvā matimā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તસ્સત્થો – સઙ્ગો એસોતિ અત્તનો ઉપભોગં નિદ્દિસતિ. સો હિ સજ્જન્તિ તત્થ પાણિનો કદ્દમે પવિટ્ઠો હત્થી વિયાતિ સઙ્ગો. પરિત્તમેત્થ સોખ્યન્તિ એત્થ પઞ્ચકામગુણૂપભોગકાલે વિપરીતસઞ્ઞાય ઉપ્પાદેતબ્બતો કામાવચરધમ્મપરિયાપન્નતો વા લામકટ્ઠેન સોખ્યં પરિત્તં, વિજ્જુપ્પભાય ઓભાસિતનચ્ચદસ્સનસુખં વિય ઇત્તરં , તાવકાલિકન્તિ વુત્તં હોતિ. અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેત્થ ભિય્યોતિ એત્થ ચ ય્વાયં ‘‘યં ખો, ભિક્ખવે, ઇમે પઞ્ચ કામગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં કામાનં અસ્સાદો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૬૬) વુત્તો. સો યદિદં ‘‘કો ચ, ભિક્ખવે, કામાનં આદીનવો? ઇધ, ભિક્ખવે, કુલપુત્તો યેન સિપ્પટ્ઠાનેન જીવિકં કપ્પેતિ, યદિ મુદ્દાય, યદિ ગણનાયા’’તિ એવમાદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૧૬૭) નયેનેત્થ દુક્ખં વુત્તં. તં ઉપનિધાય અપ્પો ઉદકબિન્દુમત્તો હોતિ. અથ ખો દુક્ખમેવ ભિય્યો બહુ, ચતૂસુ સમુદ્દેસુ ઉદકસદિસં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેત્થ ભિય્યો’’તિ. ગળો એસોતિ અસ્સાદં દસ્સેત્વા આકડ્ઢનવસેન બળિસો વિય એસો યદિદં પઞ્ચ કામગુણા. ઇતિ ઞત્વા મતિમાતિ એવં ઞત્વા બુદ્ધિમા પણ્ડિતો પુરિસો સબ્બમ્પેતં પહાય એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.
Tassattho – saṅgo esoti attano upabhogaṃ niddisati. So hi sajjanti tattha pāṇino kaddame paviṭṭho hatthī viyāti saṅgo. Parittamettha sokhyanti ettha pañcakāmaguṇūpabhogakāle viparītasaññāya uppādetabbato kāmāvacaradhammapariyāpannato vā lāmakaṭṭhena sokhyaṃ parittaṃ, vijjuppabhāya obhāsitanaccadassanasukhaṃ viya ittaraṃ , tāvakālikanti vuttaṃ hoti. Appassādo dukkhamettha bhiyyoti ettha ca yvāyaṃ ‘‘yaṃ kho, bhikkhave, ime pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ kāmānaṃ assādo’’ti (ma. ni. 1.166) vutto. So yadidaṃ ‘‘ko ca, bhikkhave, kāmānaṃ ādīnavo? Idha, bhikkhave, kulaputto yena sippaṭṭhānena jīvikaṃ kappeti, yadi muddāya, yadi gaṇanāyā’’ti evamādinā (ma. ni. 1.167) nayenettha dukkhaṃ vuttaṃ. Taṃ upanidhāya appo udakabindumatto hoti. Atha kho dukkhameva bhiyyo bahu, catūsu samuddesu udakasadisaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘appassādo dukkhamettha bhiyyo’’ti. Gaḷo esoti assādaṃ dassetvā ākaḍḍhanavasena baḷiso viya eso yadidaṃ pañca kāmaguṇā. Iti ñatvā matimāti evaṃ ñatvā buddhimā paṇḍito puriso sabbampetaṃ pahāya eko care khaggavisāṇakappoti.
સઙ્ગગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Saṅgagāthāvaṇṇanā samattā.
૬૨. સન્દાલયિત્વાનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અનિવત્તબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ . સો સઙ્ગામં ઓતિણ્ણો અજિનિત્વા અઞ્ઞં વા કિચ્ચં આરદ્ધો અનિટ્ઠપેત્વા ન નિવત્તતિ, તસ્મા નં એવં સઞ્જાનિંસુ. સો એકદિવસં ઉય્યાનં ગચ્છતિ. તેન ચ સમયેન વનદાહો ઉટ્ઠાસિ. સો અગ્ગિ સુક્ખાનિ ચ હરિતાનિ ચ તિણાદીનિ દહન્તો અનિવત્તમાનો એવ ગચ્છતિ. રાજા તં દિસ્વા તપ્પટિભાગનિમિત્તં ઉપ્પાદેસિ. ‘‘યથાયં વનદાહો, એવમેવ એકાદસવિધો અગ્ગિ સબ્બસત્તે દહન્તો અનિવત્તમાનોવ ગચ્છતિ મહાદુક્ખં ઉપ્પાદેન્તો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ ઇમસ્સ દુક્ખસ્સ નિવત્તનત્થં અયં અગ્ગિ વિય અરિયમગ્ગઞાણગ્ગિના કિલેસે દહન્તો અનિવત્તમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ? તતો મુહુત્તં ગન્ત્વા કેવટ્ટે અદ્દસ નદિયં મચ્છે ગણ્હન્તે . તેસં જાલન્તરં પવિટ્ઠો એકો મહામચ્છો જાલં ભેત્વા પલાયિ. તે ‘‘મચ્છો જાલં ભેત્વા ગતો’’તિ સદ્દમકંસુ. રાજા તમ્પિ વચનં સુત્વા તપ્પટિભાગનિમિત્તં ઉપ્પાદેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ અરિયમગ્ગઞાણેન તણ્હાદિટ્ઠિજાલં ભેત્વા અસજ્જમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ. સો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ, ઇમઞ્ચ ઉદાનગાથં અભાસિ –
62.Sandālayitvānāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira anivattabrahmadatto nāma rājā ahosi . So saṅgāmaṃ otiṇṇo ajinitvā aññaṃ vā kiccaṃ āraddho aniṭṭhapetvā na nivattati, tasmā naṃ evaṃ sañjāniṃsu. So ekadivasaṃ uyyānaṃ gacchati. Tena ca samayena vanadāho uṭṭhāsi. So aggi sukkhāni ca haritāni ca tiṇādīni dahanto anivattamāno eva gacchati. Rājā taṃ disvā tappaṭibhāganimittaṃ uppādesi. ‘‘Yathāyaṃ vanadāho, evameva ekādasavidho aggi sabbasatte dahanto anivattamānova gacchati mahādukkhaṃ uppādento, kudāssu nāmāhampi imassa dukkhassa nivattanatthaṃ ayaṃ aggi viya ariyamaggañāṇagginā kilese dahanto anivattamāno gaccheyya’’nti? Tato muhuttaṃ gantvā kevaṭṭe addasa nadiyaṃ macche gaṇhante . Tesaṃ jālantaraṃ paviṭṭho eko mahāmaccho jālaṃ bhetvā palāyi. Te ‘‘maccho jālaṃ bhetvā gato’’ti saddamakaṃsu. Rājā tampi vacanaṃ sutvā tappaṭibhāganimittaṃ uppādesi – ‘‘kudāssu nāmāhampi ariyamaggañāṇena taṇhādiṭṭhijālaṃ bhetvā asajjamāno gaccheyya’’nti. So rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi, imañca udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘સન્દાલયિત્વાન સંયોજનાનિ, જાલંવ ભેત્વા સલિલમ્બુચારી;
‘‘Sandālayitvāna saṃyojanāni, jālaṃva bhetvā salilambucārī;
અગ્ગીવ દડ્ઢં અનિવત્તમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Aggīva daḍḍhaṃ anivattamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તસ્સા દુતિયપાદે જાલન્તિ સુત્તમયં વુચ્ચતિ. અમ્બૂતિ ઉદકં, તત્થ ચરતીતિ અમ્બુચારી, મચ્છસ્સેતં અધિવચનં. સલિલે અમ્બુચારી સલિલમ્બુચારી, તસ્મિં નદીસલિલે જાલં ભેત્વા અમ્બુચારીવાતિ વુત્તં હોતિ. તતિયપાદે દડ્ઢન્તિ દડ્ઢટ્ઠાનં વુચ્ચતિ. યથા અગ્ગિ દડ્ઢટ્ઠાનં પુન ન નિવત્તતિ, ન તત્થ ભિય્યો આગચ્છતિ, એવં મગ્ગઞાણગ્ગિના દડ્ઢં કામગુણટ્ઠાનં અનિવત્તમાનો તત્થ ભિય્યો અનાગચ્છન્તોતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tassā dutiyapāde jālanti suttamayaṃ vuccati. Ambūti udakaṃ, tattha caratīti ambucārī, macchassetaṃ adhivacanaṃ. Salile ambucārī salilambucārī, tasmiṃ nadīsalile jālaṃ bhetvā ambucārīvāti vuttaṃ hoti. Tatiyapāde daḍḍhanti daḍḍhaṭṭhānaṃ vuccati. Yathā aggi daḍḍhaṭṭhānaṃ puna na nivattati, na tattha bhiyyo āgacchati, evaṃ maggañāṇagginā daḍḍhaṃ kāmaguṇaṭṭhānaṃ anivattamāno tattha bhiyyo anāgacchantoti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
સન્દાલનગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Sandālanagāthāvaṇṇanā samattā.
૬૩. ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર ચક્ખુલોલબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા પાદલોલબ્રહ્મદત્તો વિય નાટકદસ્સનમનુયુત્તો હોતિ. અયં પન વિસેસો – સો અસન્તુટ્ઠો તત્થ તત્થ ગચ્છતિ, અયં તં તં નાટકં દિસ્વા અતિવિય અભિનન્દિત્વા નાટકપરિવત્તદસ્સનેન તણ્હં વડ્ઢેન્તો વિચરતિ. સો કિર નાટકદસ્સનાય આગતં અઞ્ઞતરં કુટુમ્બિયભરિયં દિસ્વા રાગં ઉપ્પાદેસિ. તતો સંવેગમાપજ્જિત્વા પુન ‘‘અહં ઇમં તણ્હં વડ્ઢેન્તો અપાયપરિપૂરકો ભવિસ્સામિ, હન્દ નં નિગ્ગણ્હામી’’તિ પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પુરિમપટિપત્તિં ગરહન્તો તપ્પટિપક્ખગુણદીપિકં ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
63.Okkhittacakkhūti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira cakkhulolabrahmadatto nāma rājā pādalolabrahmadatto viya nāṭakadassanamanuyutto hoti. Ayaṃ pana viseso – so asantuṭṭho tattha tattha gacchati, ayaṃ taṃ taṃ nāṭakaṃ disvā ativiya abhinanditvā nāṭakaparivattadassanena taṇhaṃ vaḍḍhento vicarati. So kira nāṭakadassanāya āgataṃ aññataraṃ kuṭumbiyabhariyaṃ disvā rāgaṃ uppādesi. Tato saṃvegamāpajjitvā puna ‘‘ahaṃ imaṃ taṇhaṃ vaḍḍhento apāyaparipūrako bhavissāmi, handa naṃ niggaṇhāmī’’ti pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā attano purimapaṭipattiṃ garahanto tappaṭipakkhaguṇadīpikaṃ imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘ઓક્ખિત્તચક્ખૂ ન ચ પાદલોલો, ગુત્તિન્દ્રિયો રક્ખિતમાનસાનો;
‘‘Okkhittacakkhū na ca pādalolo, guttindriyo rakkhitamānasāno;
અનવસ્સુતો અપરિડય્હમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Anavassuto apariḍayhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ હેટ્ઠાખિત્તચક્ખુ, સત્ત ગીવટ્ઠીનિ પટિપાટિયા ઠપેત્વા પરિવજ્જગહેતબ્બદસ્સનત્થં યુગમત્તં પેક્ખમાનોતિ વુત્તં હોતિ. ન તુ હનુકટ્ઠિના હદયટ્ઠિં સઙ્ઘટ્ટેન્તો. એવઞ્હિ ઓક્ખિત્તચક્ખુતા ન સમણસારુપ્પા હોતી. ન ચ પાદલોલોતિ એકસ્સ દુતિયો, દ્વિન્નં તતિયોતિ એવં ગણમજ્ઝં પવિસિતુકામતાય કણ્ડૂયમાનપાદો વિય અભવન્તો, દીઘચારિકઅનવટ્ઠિતચારિકવિરતો વા. ગુત્તિન્દ્રિયોતિ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ ઇધ વિસુંવુત્તાવસેસવસેન ગોપિતિન્દ્રિયો. રક્ખિતમાનસાનોતિ માનસં યેવ માનસાનં, તં રક્ખિતમસ્સાતિ રક્ખિતમાનસાનો. યથા કિલેસેહિ ન વિલુપ્પતિ, એવં રક્ખિતચિત્તોતિ વુત્તં હોતિ. અનવસ્સુતોતિ ઇમાય પટિપત્તિયા તેસુ તેસુ આરમ્મણેસુ કિલેસઅન્વાસ્સવવિરહિતો. અપરિડય્હમાનોતિ એવં અન્વાસ્સવવિરહાવ કિલેસગ્ગીહિ અપરિડય્હમાનો. બહિદ્ધા વા અનવસ્સુતો, અજ્ઝત્તં અપરિડય્હમાનો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tattha okkhittacakkhūti heṭṭhākhittacakkhu, satta gīvaṭṭhīni paṭipāṭiyā ṭhapetvā parivajjagahetabbadassanatthaṃ yugamattaṃ pekkhamānoti vuttaṃ hoti. Na tu hanukaṭṭhinā hadayaṭṭhiṃ saṅghaṭṭento. Evañhi okkhittacakkhutā na samaṇasāruppā hotī. Na ca pādaloloti ekassa dutiyo, dvinnaṃ tatiyoti evaṃ gaṇamajjhaṃ pavisitukāmatāya kaṇḍūyamānapādo viya abhavanto, dīghacārikaanavaṭṭhitacārikavirato vā. Guttindriyoti chasu indriyesu idha visuṃvuttāvasesavasena gopitindriyo. Rakkhitamānasānoti mānasaṃ yeva mānasānaṃ, taṃ rakkhitamassāti rakkhitamānasāno. Yathā kilesehi na viluppati, evaṃ rakkhitacittoti vuttaṃ hoti. Anavassutoti imāya paṭipattiyā tesu tesu ārammaṇesu kilesaanvāssavavirahito. Apariḍayhamānoti evaṃ anvāssavavirahāva kilesaggīhi apariḍayhamāno. Bahiddhā vā anavassuto, ajjhattaṃ apariḍayhamāno. Sesaṃ vuttanayamevāti.
ઓક્ખિત્તચક્ખુગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Okkhittacakkhugāthāvaṇṇanā samattā.
૬૪. ઓહારયિત્વાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અયં અઞ્ઞોપિ ચાતુમાસિકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા ચતુમાસે ચતુમાસે ઉય્યાનકીળં ગચ્છતિ. સો એકદિવસં ગિમ્હાનં મજ્ઝિમે માસે ઉય્યાનં પવિસન્તો ઉય્યાનદ્વારે પત્તસઞ્છન્નં પુપ્ફાલઙ્કતવિટપં પારિચ્છત્તકકોવિળારં દિસ્વા એકં પુપ્ફં ગહેત્વા ઉય્યાનં પાવિસિ. તતો ‘‘રઞ્ઞા અગ્ગપુપ્ફં ગહિત’’ન્તિ અઞ્ઞતરોપિ અમચ્ચો હત્થિક્ખન્ધે ઠિતો એવ એકં પુપ્ફં અગ્ગહેસિ. એતેનેવ ઉપાયેન સબ્બો બલકાયો અગ્ગહેસિ. પુપ્ફં અનસ્સાદેન્તા પત્તમ્પિ ગણ્હિંસુ. સો રુક્ખો નિપ્પત્તપુપ્ફો ખન્ધમત્તોવ અહોસિ. તં રાજા સાયન્હસમયે ઉય્યાના નિક્ખમન્તો દિસ્વા ‘‘કિં કતો અયં રુક્ખો, મમ આગમનવેલાયં મણિવણ્ણસાખન્તરેસુ પવાળસદિસપુપ્ફાલઙ્કતો અહોસિ, ઇદાનિ નિપ્પત્તપુપ્ફો જાતો’’તિ ચિન્તેન્તો તસ્સેવાવિદૂરે અપુપ્ફિતં રુક્ખં સઞ્છન્નપલાસં અદ્દસ. દિસ્વા ચસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં રુક્ખો પુપ્ફભરિતસાખત્તા બહુજનસ્સ લોભનીયો અહોસિ, તેન મુહુત્તેનેવ બ્યસનં પત્તો, અયં પનઞ્ઞો અલોભનીયત્તા તથેવ ઠિતો. ઇદમ્પિ રજ્જં પુપ્ફિતરુક્ખો વિય લોભનીયં, ભિક્ખુભાવો પન અપુપ્ફિતરુક્ખો વિય અલોભનીયો. તસ્મા યાવ ઇદમ્પિ અયં રુક્ખો વિય ન વિલુપ્પતિ, તાવ અયમઞ્ઞો સઞ્છન્નપત્તો યથા પારિચ્છત્તકો, એવં કાસાવેન પરિસઞ્છન્નેન હુત્વા પબ્બજિતબ્બ’’ન્તિ. સો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
64.Ohārayitvāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira ayaṃ aññopi cātumāsikabrahmadatto nāma rājā catumāse catumāse uyyānakīḷaṃ gacchati. So ekadivasaṃ gimhānaṃ majjhime māse uyyānaṃ pavisanto uyyānadvāre pattasañchannaṃ pupphālaṅkataviṭapaṃ pāricchattakakoviḷāraṃ disvā ekaṃ pupphaṃ gahetvā uyyānaṃ pāvisi. Tato ‘‘raññā aggapupphaṃ gahita’’nti aññataropi amacco hatthikkhandhe ṭhito eva ekaṃ pupphaṃ aggahesi. Eteneva upāyena sabbo balakāyo aggahesi. Pupphaṃ anassādentā pattampi gaṇhiṃsu. So rukkho nippattapuppho khandhamattova ahosi. Taṃ rājā sāyanhasamaye uyyānā nikkhamanto disvā ‘‘kiṃ kato ayaṃ rukkho, mama āgamanavelāyaṃ maṇivaṇṇasākhantaresu pavāḷasadisapupphālaṅkato ahosi, idāni nippattapuppho jāto’’ti cintento tassevāvidūre apupphitaṃ rukkhaṃ sañchannapalāsaṃ addasa. Disvā cassa etadahosi – ‘‘ayaṃ rukkho pupphabharitasākhattā bahujanassa lobhanīyo ahosi, tena muhutteneva byasanaṃ patto, ayaṃ panañño alobhanīyattā tatheva ṭhito. Idampi rajjaṃ pupphitarukkho viya lobhanīyaṃ, bhikkhubhāvo pana apupphitarukkho viya alobhanīyo. Tasmā yāva idampi ayaṃ rukkho viya na viluppati, tāva ayamañño sañchannapatto yathā pāricchattako, evaṃ kāsāvena parisañchannena hutvā pabbajitabba’’nti. So rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘ઓહારયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ, સઞ્છન્નપત્તો યથા પારિછત્તો;
‘‘Ohārayitvā gihibyañjanāni, sañchannapatto yathā pārichatto;
કાસાયવત્થો અભિનિક્ખમિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Kāsāyavattho abhinikkhamitvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ કાસાયવત્થો અભિનિક્ખમિત્વાતિ ઇમસ્સ પાદસ્સ ગેહા અભિનિક્ખમિત્વા કાસાયવત્થો હુત્વાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયેનેવ સક્કા જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.
Tattha kāsāyavattho abhinikkhamitvāti imassa pādassa gehā abhinikkhamitvā kāsāyavattho hutvāti evamattho veditabbo. Sesaṃ vuttanayeneva sakkā jānitunti na vitthāritanti.
પારિચ્છત્તકગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Pāricchattakagāthāvaṇṇanā samattā.
તતિયો વગ્ગો નિટ્ઠિતો.
Tatiyo vaggo niṭṭhito.
૬૫. રસેસૂતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા ઉય્યાને અમચ્ચપુત્તેહિ પરિવુતો સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં કીળતિ. તસ્સ સૂદો સબ્બમંસાનં રસં ગહેત્વા અતીવ સુસઙ્ખતં અમતકપ્પં અન્તરભત્તં પચિત્વા ઉપનામેસિ. સો તત્થ ગેધમાપન્નો કસ્સચિ કિઞ્ચિ અદત્વા અત્તનાવ ભુઞ્જિ. ઉદકકીળતો ચ અતિવિકાલે નિક્ખન્તો સીઘં સીઘં ભુઞ્જિ. યેહિ સદ્ધિં પુબ્બે ભુઞ્જતિ, ન તેસં કઞ્ચિ સરિ. અથ પચ્છા પટિસઙ્ખાનં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘અહો, મયા પાપં કતં, ય્વાહં રસતણ્હાય અભિભૂતો સબ્બજનં વિસરિત્વા એકકોવ ભુઞ્જિં. હન્દ રસતણ્હં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પુરિમપટિપત્તિં ગરહન્તો તપ્પટિપક્ખગુણદીપિકં ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
65.Rasesūti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasirājā uyyāne amaccaputtehi parivuto silāpaṭṭapokkharaṇiyaṃ kīḷati. Tassa sūdo sabbamaṃsānaṃ rasaṃ gahetvā atīva susaṅkhataṃ amatakappaṃ antarabhattaṃ pacitvā upanāmesi. So tattha gedhamāpanno kassaci kiñci adatvā attanāva bhuñji. Udakakīḷato ca ativikāle nikkhanto sīghaṃ sīghaṃ bhuñji. Yehi saddhiṃ pubbe bhuñjati, na tesaṃ kañci sari. Atha pacchā paṭisaṅkhānaṃ uppādetvā ‘‘aho, mayā pāpaṃ kataṃ, yvāhaṃ rasataṇhāya abhibhūto sabbajanaṃ visaritvā ekakova bhuñjiṃ. Handa rasataṇhaṃ niggaṇhāmī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā attano purimapaṭipattiṃ garahanto tappaṭipakkhaguṇadīpikaṃ imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘રસેસુ ગેધં અકરં અલોલો, અનઞ્ઞપોસી સપદાનચારી;
‘‘Rasesu gedhaṃ akaraṃ alolo, anaññaposī sapadānacārī;
કુલે કુલે અપ્પટિબદ્ધચિત્તો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Kule kule appaṭibaddhacitto, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ રસેસૂતિ અમ્બિલમધુરતિત્તકકટુકલોણિકખારિકકસાવાદિભેદેસુ સાયનીયેસુ. ગેધં અકરન્તિ ગિદ્ધિં અકરોન્તો, તણ્હં અનુપ્પાદેન્તોતિ વુત્તં હોતિ. અલોલોતિ ‘‘ઇદં સાયિસ્સામિ, ઇદં સાયિસ્સામી’’તિ એવં રસવિસેસેસુ અનાકુલો. અનઞ્ઞપોસીતિ પોસેતબ્બકસદ્ધિવિહારિકાદિવિરહિતો , કાયસન્ધારણમત્તેન સન્તુટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. યથા વા પુબ્બે ઉય્યાને રસેસુ ગેધકરણલોલો હુત્વા અઞ્ઞપોસી આસિં, એવં અહુત્વા યાય તણ્હાય લોલો હુત્વા રસેસુ ગેધં કરોતિ. તં તણ્હં હિત્વા આયતિં તણ્હામૂલકસ્સ અઞ્ઞસ્સ અત્તભાવસ્સ અનિબ્બત્તનેન અનઞ્ઞપોસીતિ દસ્સેતિ. અથ વા અત્થભઞ્જનકટ્ઠેન અઞ્ઞેતિ કિલેસા વુચ્ચન્તિ. તેસં અપોસનેન અનઞ્ઞપોસીતિ અયમ્પેત્થ અત્થો. સપદાનચારીતિ અવોક્કમ્મચારી અનુપુબ્બચારી, ઘરપટિપાટિં અછડ્ડેત્વા અડ્ઢકુલઞ્ચ દલિદ્દકુલઞ્ચ નિરન્તરં પિણ્ડાય પવિસમાનોતિ અત્થો. કુલે કુલે અપ્પટિબદ્ધચિત્તોતિ ખત્તિયકુલાદીસુ યત્થ કત્થચિ કિલેસવસેન અલગ્ગચિત્તો, ચન્દૂપમો નિચ્ચનવકો હુત્વાતિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tattha rasesūti ambilamadhuratittakakaṭukaloṇikakhārikakasāvādibhedesu sāyanīyesu. Gedhaṃ akaranti giddhiṃ akaronto, taṇhaṃ anuppādentoti vuttaṃ hoti. Aloloti ‘‘idaṃ sāyissāmi, idaṃ sāyissāmī’’ti evaṃ rasavisesesu anākulo. Anaññaposīti posetabbakasaddhivihārikādivirahito , kāyasandhāraṇamattena santuṭṭhoti vuttaṃ hoti. Yathā vā pubbe uyyāne rasesu gedhakaraṇalolo hutvā aññaposī āsiṃ, evaṃ ahutvā yāya taṇhāya lolo hutvā rasesu gedhaṃ karoti. Taṃ taṇhaṃ hitvā āyatiṃ taṇhāmūlakassa aññassa attabhāvassa anibbattanena anaññaposīti dasseti. Atha vā atthabhañjanakaṭṭhena aññeti kilesā vuccanti. Tesaṃ aposanena anaññaposīti ayampettha attho. Sapadānacārīti avokkammacārī anupubbacārī, gharapaṭipāṭiṃ achaḍḍetvā aḍḍhakulañca daliddakulañca nirantaraṃ piṇḍāya pavisamānoti attho. Kule kule appaṭibaddhacittoti khattiyakulādīsu yattha katthaci kilesavasena alaggacitto, candūpamo niccanavako hutvāti attho. Sesaṃ vuttanayamevāti.
રસગેધગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Rasagedhagāthāvaṇṇanā samattā.
૬૬. પહાય પઞ્ચાવરણાનીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા પઠમજ્ઝાનલાભી અહોસિ. સો ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પટિપત્તિસમ્પદં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
66.Pahāyapañcāvaraṇānīti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā paṭhamajjhānalābhī ahosi. So jhānānurakkhaṇatthaṃ rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā attano paṭipattisampadaṃ dīpento imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘પહાય પઞ્ચાવરણાનિ ચેતસો, ઉપક્કિલેસે બ્યપનુજ્જ સબ્બે;
‘‘Pahāya pañcāvaraṇāni cetaso, upakkilese byapanujja sabbe;
અનિસ્સિતો છેત્વ સિનેહદોસં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Anissito chetva sinehadosaṃ, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ આવરણાનીતિ નીવરણાનેવ. તાનિ અત્થતો ઉરગસુત્તે વુત્તાનિ. તાનિ પન યસ્મા અબ્ભાદયો વિય ચન્દસૂરિયે ચેતો આવરન્તિ, તસ્મા ‘‘આવરણાનિ ચેતસો’’તિ વુત્તાનિ. તાનિ ઉપચારેન વા અપ્પનાય વા પહાય. ઉપક્કિલેસેતિ ઉપગમ્મ ચિત્તં વિબાધેન્તે અકુસલે ધમ્મે, વત્થોપમાદીસુ વુત્તે અભિજ્ઝાદયો વા. બ્યપનુજ્જાતિ પનુદિત્વા વિનાસેત્વા, વિપસ્સનામગ્ગેન પજહિત્વાતિ અત્થો. સબ્બેતિ અનવસેસે. એવં સમથવિપસ્સનાસમ્પન્નો પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠિનિસ્સયસ્સ પહીનત્તા અનિસ્સિતો. સેસમગ્ગેહિ છેત્વા તેધાતુકં સિનેહદોસં, તણ્હારાગન્તિ વુત્તં હોતિ. સિનેહો એવ હિ ગુણપટિપક્ખતો સિનેહદોસોતિ વુત્તો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tattha āvaraṇānīti nīvaraṇāneva. Tāni atthato uragasutte vuttāni. Tāni pana yasmā abbhādayo viya candasūriye ceto āvaranti, tasmā ‘‘āvaraṇāni cetaso’’ti vuttāni. Tāni upacārena vā appanāya vā pahāya. Upakkileseti upagamma cittaṃ vibādhente akusale dhamme, vatthopamādīsu vutte abhijjhādayo vā. Byapanujjāti panuditvā vināsetvā, vipassanāmaggena pajahitvāti attho. Sabbeti anavasese. Evaṃ samathavipassanāsampanno paṭhamamaggena diṭṭhinissayassa pahīnattā anissito. Sesamaggehi chetvā tedhātukaṃ sinehadosaṃ, taṇhārāganti vuttaṃ hoti. Sineho eva hi guṇapaṭipakkhato sinehadosoti vutto. Sesaṃ vuttanayamevāti.
આવરણગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Āvaraṇagāthāvaṇṇanā samattā.
૬૭. વિપિટ્ઠિકત્વાનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા ચતુત્થજ્ઝાનલાભી અહોસિ. સો ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પટિપત્તિસમ્પદં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
67.Vipiṭṭhikatvānāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā catutthajjhānalābhī ahosi. So jhānānurakkhaṇatthaṃ rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā attano paṭipattisampadaṃ dīpento imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘વિપિટ્ઠિકત્વાન સુખં દુખઞ્ચ, પુબ્બેવ ચ સોમનસ્સદોમનસ્સં;
‘‘Vipiṭṭhikatvāna sukhaṃ dukhañca, pubbeva ca somanassadomanassaṃ;
લદ્ધાનુપેક્ખં સમથં વિસુદ્ધં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ વિપિટ્ઠિકત્વાનાતિ પિટ્ઠિતો કત્વા, છડ્ડેત્વા જહિત્વાતિ અત્થો. સુખં દુખઞ્ચાતિ કાયિકં સાતાસાતં. સોમનસ્સદોમનસ્સન્તિ ચેતસિકં સાતાસાતં. ઉપેક્ખન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખં. સમથન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનસમથમેવ. વિસુદ્ધન્તિ પઞ્ચનીવરણવિતક્કવિચારપીતિસુખસઙ્ખાતેહિ નવહિ પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુત્તત્તા વિસુદ્ધં, નિદ્ધન્તસુવણ્ણમિવ વિગતૂપક્કિલેસન્તિ અત્થો.
Tattha vipiṭṭhikatvānāti piṭṭhito katvā, chaḍḍetvā jahitvāti attho. Sukhaṃ dukhañcāti kāyikaṃ sātāsātaṃ. Somanassadomanassanti cetasikaṃ sātāsātaṃ. Upekkhanti catutthajjhānupekkhaṃ. Samathanti catutthajjhānasamathameva. Visuddhanti pañcanīvaraṇavitakkavicārapītisukhasaṅkhātehi navahi paccanīkadhammehi vimuttattā visuddhaṃ, niddhantasuvaṇṇamiva vigatūpakkilesanti attho.
અયં પન યોજના – વિપિટ્ઠિકત્વાન સુખં દુક્ખઞ્ચ પુબ્બેવ પઠમજ્ઝાનુપચારભૂમિયંયેવ દુક્ખં, તતિયજ્ઝાનુપચારભૂમિયં સુખન્તિ અધિપ્પાયો. પુન આદિતો વુત્તં ચકારં પરતો નેત્વા ‘‘સોમનસ્સં દોમનસ્સઞ્ચ વિપિટ્ઠિકત્વાન પુબ્બેવા’’તિ અધિકારો. તેન સોમનસ્સં ચતુત્થજ્ઝાનુપચારે, દોમનસ્સઞ્ચ દુતિયજ્ઝાનુપચારેયેવાતિ દીપેતિ. એતાનિ હિ એતેસં પરિયાયતો પહાનટ્ઠાનાનિ. નિપ્પરિયાયતો પન દુક્ખસ્સ પઠમજ્ઝાનં, દોમનસ્સસ્સ દુતિયજ્ઝાનં, સુખસ્સ તતિયજ્ઝાનં, સોમનસ્સસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનં પહાનટ્ઠાનં. યથાહ – ‘‘પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ એત્થુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૫.૫૧૦). તં સબ્બં અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧૬૫) વુત્તં. યતો પુબ્બેવ તીસુ પઠમજ્ઝાનાદીસુ દુક્ખદોમનસ્સસુખાનિ વિપિટ્ઠિકત્વા એત્થેવ ચતુત્થજ્ઝાને સોમનસ્સં વિપિટ્ઠિકત્વા ઇમાય પટિપદાય લદ્ધાનુપેક્ખં સમથં વિસુદ્ધં એકો ચરેતિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવાતિ.
Ayaṃ pana yojanā – vipiṭṭhikatvāna sukhaṃ dukkhañca pubbeva paṭhamajjhānupacārabhūmiyaṃyeva dukkhaṃ, tatiyajjhānupacārabhūmiyaṃ sukhanti adhippāyo. Puna ādito vuttaṃ cakāraṃ parato netvā ‘‘somanassaṃ domanassañca vipiṭṭhikatvāna pubbevā’’ti adhikāro. Tena somanassaṃ catutthajjhānupacāre, domanassañca dutiyajjhānupacāreyevāti dīpeti. Etāni hi etesaṃ pariyāyato pahānaṭṭhānāni. Nippariyāyato pana dukkhassa paṭhamajjhānaṃ, domanassassa dutiyajjhānaṃ, sukhassa tatiyajjhānaṃ, somanassassa catutthajjhānaṃ pahānaṭṭhānaṃ. Yathāha – ‘‘paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharati etthuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.510). Taṃ sabbaṃ aṭṭhasāliniyā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 165) vuttaṃ. Yato pubbeva tīsu paṭhamajjhānādīsu dukkhadomanassasukhāni vipiṭṭhikatvā ettheva catutthajjhāne somanassaṃ vipiṭṭhikatvā imāya paṭipadāya laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ eko careti. Sesaṃ sabbattha pākaṭamevāti.
વિપિટ્ઠિકત્વાગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Vipiṭṭhikatvāgāthāvaṇṇanā samattā.
૬૮. આરદ્ધવીરિયોતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર પચ્ચન્તરાજા સહસ્સયોધપરિમાણબલકાયો રજ્જેન ખુદ્દકો, પઞ્ઞાય મહન્તો અહોસિ. સો એકદિવસં ‘‘કિઞ્ચાપિ અહં ખુદ્દકો, પઞ્ઞવતા ચ પન સક્કા સકલજમ્બુદીપં ગહેતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સામન્તરઞ્ઞો દૂતં પાહેસિ – ‘‘સત્તદિવસબ્ભન્તરે મે રજ્જં વા દેતુ યુદ્ધં વા’’તિ. તતો સો અત્તનો અમચ્ચે સમોધાનેત્વા આહ – ‘‘મયા તુમ્હે અનાપુચ્છાયેવ સાહસં કતં, અમુકસ્સ રઞ્ઞો એવં પહિતં, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? તે આહંસુ – ‘‘સક્કા, મહારાજ, સો દૂતો નિવત્તેતુ’’ન્તિ? ‘‘ન સક્કા, ગતો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘યદિ એવં વિનાસિતમ્હા તયા, તેન હિ દુક્ખં અઞ્ઞસ્સ સત્થેન મરિતું. હન્દ, મયં અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરિત્વા મરામ, અત્તાનં પહરિત્વા મરામ, ઉબ્બન્ધામ, વિસં ખાદામા’’તિ. એવં તેસુ એકમેકો મરણમેવ સંવણ્ણેતિ. તતો રાજા – ‘‘કિં મે, ઇમેહિ, અત્થિ, ભણે, મય્હં યોધા’’તિ આહ. અથ ‘‘અહં, મહારાજ, યોધો, અહં, મહારાજ, યોધો’’તિ તં યોધસહસ્સં ઉટ્ઠહિ.
68.Āraddhavīriyoti kā uppatti? Aññataro kira paccantarājā sahassayodhaparimāṇabalakāyo rajjena khuddako, paññāya mahanto ahosi. So ekadivasaṃ ‘‘kiñcāpi ahaṃ khuddako, paññavatā ca pana sakkā sakalajambudīpaṃ gahetu’’nti cintetvā sāmantarañño dūtaṃ pāhesi – ‘‘sattadivasabbhantare me rajjaṃ vā detu yuddhaṃ vā’’ti. Tato so attano amacce samodhānetvā āha – ‘‘mayā tumhe anāpucchāyeva sāhasaṃ kataṃ, amukassa rañño evaṃ pahitaṃ, kiṃ kātabba’’nti? Te āhaṃsu – ‘‘sakkā, mahārāja, so dūto nivattetu’’nti? ‘‘Na sakkā, gato bhavissatī’’ti. ‘‘Yadi evaṃ vināsitamhā tayā, tena hi dukkhaṃ aññassa satthena marituṃ. Handa, mayaṃ aññamaññaṃ paharitvā marāma, attānaṃ paharitvā marāma, ubbandhāma, visaṃ khādāmā’’ti. Evaṃ tesu ekameko maraṇameva saṃvaṇṇeti. Tato rājā – ‘‘kiṃ me, imehi, atthi, bhaṇe, mayhaṃ yodhā’’ti āha. Atha ‘‘ahaṃ, mahārāja, yodho, ahaṃ, mahārāja, yodho’’ti taṃ yodhasahassaṃ uṭṭhahi.
રાજા ‘‘એતે ઉપપરિક્ખિસ્સામી’’તિ મન્ત્વા ચિતકં સજ્જેત્વા આહ – ‘‘મયા, ભણે, ઇદં નામ સાહસં કતં, તં મે અમચ્ચા પટિક્કોસન્તિ, સોહં ચિતકં પવિસિસ્સામિ, કો મયા સદ્ધિં પવિસિસ્સતિ, કેન મય્હં જીવિતં પરિચ્ચત્ત’’ન્તિ? એવં વુત્તે પઞ્ચસતા યોધા ઉટ્ઠહિંસુ – ‘‘મયં, મહારાજ, પવિસામા’’તિ. તતો રાજા અપરે પઞ્ચસતે યોધે આહ – ‘‘તુમ્હે ઇદાનિ, તાતા, કિં કરિસ્સથા’’તિ? તે આહંસુ – ‘‘નાયં, મહારાજ, પુરિસકારો, ઇત્થિકિરિયા એસા, અપિચ મહારાજેન પટિરઞ્ઞો દૂતો પેસિતો, તેન મયં રઞ્ઞા સદ્ધિં યુજ્ઝિત્વા મરિસ્સામા’’તિ. તતો રાજા ‘‘પરિચ્ચત્તં તુમ્હેહિ મમ જીવિત’’ન્તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા તેન યોધસહસ્સેન પરિવુતો ગન્ત્વા રજ્જસીમાય નિસીદિ.
Rājā ‘‘ete upaparikkhissāmī’’ti mantvā citakaṃ sajjetvā āha – ‘‘mayā, bhaṇe, idaṃ nāma sāhasaṃ kataṃ, taṃ me amaccā paṭikkosanti, sohaṃ citakaṃ pavisissāmi, ko mayā saddhiṃ pavisissati, kena mayhaṃ jīvitaṃ pariccatta’’nti? Evaṃ vutte pañcasatā yodhā uṭṭhahiṃsu – ‘‘mayaṃ, mahārāja, pavisāmā’’ti. Tato rājā apare pañcasate yodhe āha – ‘‘tumhe idāni, tātā, kiṃ karissathā’’ti? Te āhaṃsu – ‘‘nāyaṃ, mahārāja, purisakāro, itthikiriyā esā, apica mahārājena paṭirañño dūto pesito, tena mayaṃ raññā saddhiṃ yujjhitvā marissāmā’’ti. Tato rājā ‘‘pariccattaṃ tumhehi mama jīvita’’nti caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā tena yodhasahassena parivuto gantvā rajjasīmāya nisīdi.
સોપિ પટિરાજા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘અરે, સો ખુદ્દકરાજા મમ દાસસ્સાપિ નપ્પહોતી’’તિ કુજ્ઝિત્વા સબ્બં બલકાયં આદાય યુજ્ઝિતું નિક્ખમિ. ખુદ્દકરાજા તં અબ્ભુય્યાતં દિસ્વા બલકાયં આહ – ‘‘તાતા, તુમ્હે ન બહુકા; સબ્બે સમ્પિણ્ડિત્વા, અસિચમ્મં ગહેત્વા, સીઘં ઇમસ્સ રઞ્ઞો પુરતો ઉજુકં એવ ગચ્છથા’’તિ. તે તથા અકંસુ. અથ સા સેના દ્વિધા ભિજ્જિત્વા અન્તરમદાસિ. તે તં રાજાનં જીવગ્ગાહં ગણ્હિંસુ, અઞ્ઞે યોધા પલાયિંસુ. ખુદ્દકરાજા ‘‘તં મારેમી’’તિ પુરતો ધાવતિ, પટિરાજા તં અભયં યાચિ. તતો તસ્સ અભયં દત્વા, સપથં કારાપેત્વા, તં અત્તનો મનુસ્સં કત્વા, તેન સહ અઞ્ઞં રાજાનં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા, તસ્સ રજ્જસીમાય ઠત્વા પેસેસિ – ‘‘રજ્જં વા મે દેતુ યુદ્ધં વા’’તિ. સો ‘‘અહં એકયુદ્ધમ્પિ ન સહામી’’તિ રજ્જં નિય્યાતેસિ. એતેનેવ ઉપાયેન સબ્બરાજાનો ગહેત્વા અન્તે બારાણસિરાજાનમ્પિ અગ્ગહેસિ.
Sopi paṭirājā taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘are, so khuddakarājā mama dāsassāpi nappahotī’’ti kujjhitvā sabbaṃ balakāyaṃ ādāya yujjhituṃ nikkhami. Khuddakarājā taṃ abbhuyyātaṃ disvā balakāyaṃ āha – ‘‘tātā, tumhe na bahukā; sabbe sampiṇḍitvā, asicammaṃ gahetvā, sīghaṃ imassa rañño purato ujukaṃ eva gacchathā’’ti. Te tathā akaṃsu. Atha sā senā dvidhā bhijjitvā antaramadāsi. Te taṃ rājānaṃ jīvaggāhaṃ gaṇhiṃsu, aññe yodhā palāyiṃsu. Khuddakarājā ‘‘taṃ māremī’’ti purato dhāvati, paṭirājā taṃ abhayaṃ yāci. Tato tassa abhayaṃ datvā, sapathaṃ kārāpetvā, taṃ attano manussaṃ katvā, tena saha aññaṃ rājānaṃ abbhuggantvā, tassa rajjasīmāya ṭhatvā pesesi – ‘‘rajjaṃ vā me detu yuddhaṃ vā’’ti. So ‘‘ahaṃ ekayuddhampi na sahāmī’’ti rajjaṃ niyyātesi. Eteneva upāyena sabbarājāno gahetvā ante bārāṇasirājānampi aggahesi.
સો એકસતરાજપરિવુતો સકલજમ્બુદીપે રજ્જં અનુસાસન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં પુબ્બે ખુદ્દકો અહોસિં, સોમ્હિ અત્તનો ઞાણસમ્પત્તિયા સકલજમ્બુદીપસ્સ ઇસ્સરો જાતો. તં ખો પન મે ઞાણં લોકિયવીરિયસમ્પયુત્તં, નેવ નિબ્બિદાય ન વિરાગાય સંવત્તતિ, સાધુ વતસ્સ સ્વાહં ઇમિના ઞાણેન લોકુત્તરધમ્મં ગવેસેય્ય’’ન્તિ. તતો બારાણસિરઞ્ઞો રજ્જં દત્વા, પુત્તદારઞ્ચ સકજનપદમેવ પેસેત્વા, પબ્બજ્જં સમાદાય વિપસ્સનં આરભિત્વા, પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો વીરિયસમ્પત્તિં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
So ekasatarājaparivuto sakalajambudīpe rajjaṃ anusāsanto cintesi – ‘‘ahaṃ pubbe khuddako ahosiṃ, somhi attano ñāṇasampattiyā sakalajambudīpassa issaro jāto. Taṃ kho pana me ñāṇaṃ lokiyavīriyasampayuttaṃ, neva nibbidāya na virāgāya saṃvattati, sādhu vatassa svāhaṃ iminā ñāṇena lokuttaradhammaṃ gaveseyya’’nti. Tato bārāṇasirañño rajjaṃ datvā, puttadārañca sakajanapadameva pesetvā, pabbajjaṃ samādāya vipassanaṃ ārabhitvā, paccekabodhiṃ sacchikatvā attano vīriyasampattiṃ dīpento imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘આરદ્ધવિરિયો પરમત્થપત્તિયા, અલીનચિત્તો અકુસીતવુત્તિ;
‘‘Āraddhaviriyo paramatthapattiyā, alīnacitto akusītavutti;
દળ્હનિક્કમો થામબલૂપપન્નો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Daḷhanikkamo thāmabalūpapanno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ આરદ્ધં વીરિયમસ્સાતિ આરદ્ધવિરિયો. એતેન અત્તનો વીરિયારમ્ભં આદિવીરિયં દસ્સેતિ. પરમત્થો વુચ્ચતિ નિબ્બાનં, તસ્સ પત્તિયા પરમત્થપત્તિયા. એતેન વીરિયારમ્ભેન પત્તબ્બફલં દસ્સેતિ. અલીનચિત્તોતિ એતેન બલવીરિયૂપત્થમ્ભાનં ચિત્તચેતસિકાનં અલીનતં દસ્સેતિ. અકુસીતવુત્તીતિ એતેન ઠાનઆસનચઙ્કમનાદીસુ કાયસ્સ અનવસીદનં. દળ્હનિક્કમોતિ એતેન ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૮૪; અ॰ નિ॰ ૨.૫; મહાનિ॰ ૧૯૬) એવં પવત્તં પદહનવીરિયં દસ્સેતિ, યં તં અનુપુબ્બસિક્ખાદીસુ પદહન્તો ‘‘કાયેન ચેવ પરમસચ્ચં સચ્છિકરોતિ, પઞ્ઞાય ચ નં અતિવિજ્ઝ પસ્સતી’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા એતેન મગ્ગસમ્પયુત્તવીરિયં દસ્સેતિ. તઞ્હિ દળ્હઞ્ચ ભાવનાપારિપૂરિં ગતત્તા, નિક્કમો ચ સબ્બસો પટિપક્ખા નિક્ખન્તત્તા, તસ્મા તંસમઙ્ગીપુગ્ગલોપિ દળ્હો નિક્કમો અસ્સાતિ ‘‘દળ્હનિક્કમો’’તિ વુચ્ચતિ. થામબલૂપપન્નોતિ મગ્ગક્ખણે કાયથામેન ઞાણબલેન ચ ઉપપન્નો, અથ વા થામભૂતેન બલેન ઉપપન્નોતિ થામબલૂપપન્નો, થિરઞાણબલૂપપન્નોતિ વુત્તં હોતિ. એતેન તસ્સ વીરિયસ્સ વિપસ્સનાઞાણસમ્પયોગં દીપેન્તો યોનિસો પદહનભાવં સાધેતિ. પુબ્બભાગમજ્ઝિમઉક્કટ્ઠવીરિયવસેન વા તયોપિ પાદા યોજેતબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tattha āraddhaṃ vīriyamassāti āraddhaviriyo. Etena attano vīriyārambhaṃ ādivīriyaṃ dasseti. Paramattho vuccati nibbānaṃ, tassa pattiyā paramatthapattiyā. Etena vīriyārambhena pattabbaphalaṃ dasseti. Alīnacittoti etena balavīriyūpatthambhānaṃ cittacetasikānaṃ alīnataṃ dasseti. Akusītavuttīti etena ṭhānaāsanacaṅkamanādīsu kāyassa anavasīdanaṃ. Daḷhanikkamoti etena ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’ti (ma. ni. 2.184; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ pavattaṃ padahanavīriyaṃ dasseti, yaṃ taṃ anupubbasikkhādīsu padahanto ‘‘kāyena ceva paramasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca naṃ ativijjha passatī’’ti vuccati. Atha vā etena maggasampayuttavīriyaṃ dasseti. Tañhi daḷhañca bhāvanāpāripūriṃ gatattā, nikkamo ca sabbaso paṭipakkhā nikkhantattā, tasmā taṃsamaṅgīpuggalopi daḷho nikkamo assāti ‘‘daḷhanikkamo’’ti vuccati. Thāmabalūpapannoti maggakkhaṇe kāyathāmena ñāṇabalena ca upapanno, atha vā thāmabhūtena balena upapannoti thāmabalūpapanno, thirañāṇabalūpapannoti vuttaṃ hoti. Etena tassa vīriyassa vipassanāñāṇasampayogaṃ dīpento yoniso padahanabhāvaṃ sādheti. Pubbabhāgamajjhimaukkaṭṭhavīriyavasena vā tayopi pādā yojetabbā. Sesaṃ vuttanayamevāti.
આરદ્ધવીરિયગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Āraddhavīriyagāthāvaṇṇanā samattā.
૬૯. પટિસલ્લાનન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? ઇમિસ્સા ગાથાય આવરણગાથાય ઉપ્પત્તિસદિસા એવ ઉપ્પત્તિ, નત્થિ કોચિ વિસેસો. અત્થવણ્ણનાયં પનસ્સા પટિસલ્લાનન્તિ તેહિ તેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ પટિનિવત્તિત્વા સલ્લીનં એકત્તસેવિતા એકીભાવો, કાયવિવેકોતિ અત્થો. ઝાનન્તિ પચ્ચનીકઝાપનતો આરમ્મણલક્ખણૂપનિજ્ઝાનતો ચ ચિત્તવિવેકો વુચ્ચતિ. તત્થ અટ્ઠસમાપત્તિયો નીવરણાદિપચ્ચનીકઝાપનતો આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનતો ચ ઝાનન્તિ વુચ્ચતિ, વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ સત્તસઞ્ઞાદિપચ્ચનીકઝાપનતો, લક્ખણૂપનિજ્ઝાનતોયેવ ચેત્થ ફલાનિ. ઇધ પન આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનમેવ અધિપ્પેતં. એવમેતં પટિસલ્લાનઞ્ચ ઝાનઞ્ચ અરિઞ્ચમાનો, અજહમાનો, અનિસ્સજ્જમાનો. ધમ્મેસૂતિ વિપસ્સનૂપગેસુ પઞ્ચક્ખન્ધાદિધમ્મેસુ. નિચ્ચન્તિ સતતં, સમિતં, અબ્ભોકિણ્ણં. અનુધમ્મચારીતિ તે ધમ્મે આરબ્ભ પવત્તમાનેન અનુગતં વિપસ્સનાધમ્મં ચરમાનો. અથ વા ધમ્માતિ નવ લોકુત્તરધમ્મા, તેસં ધમ્માનં અનુલોમો ધમ્મોતિ અનુધમ્મો, વિપસ્સનાયેતં અધિવચનં. તત્થ ‘‘ધમ્માનં નિચ્ચં અનુધમ્મચારી’’તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધસુખત્થં વિભત્તિબ્યત્તયેન ‘‘ધમ્મેસૂ’’તિ વુત્તં સિયા. આદીનવં સમ્મસિતા ભવેસૂતિ તાય અનુધમ્મચરિતાસઙ્ખાતાય વિપસ્સનાય અનિચ્ચાકારાદિદોસં તીસુ ભવેસુ સમનુપસ્સન્તો એવં ઇમં કાયવિવેકચિત્તવિવેકં અરિઞ્ચમાનો સિખાપ્પત્તવિપસ્સનાસઙ્ખાતાય પટિપદાય અધિગતોતિ વત્તબ્બો એકો ચરેતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.
69.Paṭisallānanti kā uppatti? Imissā gāthāya āvaraṇagāthāya uppattisadisā eva uppatti, natthi koci viseso. Atthavaṇṇanāyaṃ panassā paṭisallānanti tehi tehi sattasaṅkhārehi paṭinivattitvā sallīnaṃ ekattasevitā ekībhāvo, kāyavivekoti attho. Jhānanti paccanīkajhāpanato ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānato ca cittaviveko vuccati. Tattha aṭṭhasamāpattiyo nīvaraṇādipaccanīkajhāpanato ārammaṇūpanijjhānato ca jhānanti vuccati, vipassanāmaggaphalāni sattasaññādipaccanīkajhāpanato, lakkhaṇūpanijjhānatoyeva cettha phalāni. Idha pana ārammaṇūpanijjhānameva adhippetaṃ. Evametaṃ paṭisallānañca jhānañca ariñcamāno, ajahamāno, anissajjamāno. Dhammesūti vipassanūpagesu pañcakkhandhādidhammesu. Niccanti satataṃ, samitaṃ, abbhokiṇṇaṃ. Anudhammacārīti te dhamme ārabbha pavattamānena anugataṃ vipassanādhammaṃ caramāno. Atha vā dhammāti nava lokuttaradhammā, tesaṃ dhammānaṃ anulomo dhammoti anudhammo, vipassanāyetaṃ adhivacanaṃ. Tattha ‘‘dhammānaṃ niccaṃ anudhammacārī’’ti vattabbe gāthābandhasukhatthaṃ vibhattibyattayena ‘‘dhammesū’’ti vuttaṃ siyā. Ādīnavaṃ sammasitā bhavesūti tāya anudhammacaritāsaṅkhātāya vipassanāya aniccākārādidosaṃ tīsu bhavesu samanupassanto evaṃ imaṃ kāyavivekacittavivekaṃ ariñcamāno sikhāppattavipassanāsaṅkhātāya paṭipadāya adhigatoti vattabbo eko careti evaṃ yojanā veditabbā.
પટિસલ્લાનગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Paṭisallānagāthāvaṇṇanā samattā.
૭૦. તણ્હક્ખયન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા મહચ્ચરાજાનુભાવેન નગરં પદક્ખિણં કરોતિ. તસ્સ સરીરસોભાય આવટ્ટિતહદયા સત્તા પુરતો ગચ્છન્તાપિ નિવત્તિત્વા તમેવ ઉલ્લોકેન્તિ, પચ્છતો ગચ્છન્તાપિ, ઉભોહિ પસ્સેહિ ગચ્છન્તાપિ. પકતિયા એવ હિ બુદ્ધદસ્સને પુણ્ણચન્દસમુદ્દરાજદસ્સને ચ અતિત્તો લોકો. અથ અઞ્ઞતરા કુટુમ્બિયભરિયાપિ ઉપરિપાસાદગતા સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ઓલોકયમાના અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વાવ પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા અમચ્ચં આણાપેસિ – ‘‘જાનાહિ તાવ, ભણે, અયં ઇત્થી સસામિકા વા અસામિકા વા’’તિ. સો ગન્ત્વા ‘‘સસામિકા’’તિ આરોચેસિ. અથ રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમા વીસતિસહસ્સનાટકિત્થિયો દેવચ્છરાયો વિય મંયેવ એકં અભિરમેન્તિ, સો દાનાહં એતાપિ અતુસિત્વા પરસ્સ ઇત્થિયા તણ્હં ઉપ્પાદેસિં, સા ઉપ્પન્ના અપાયમેવ આકડ્ઢતી’’તિ તણ્હાય આદીનવં દિસ્વા ‘‘હન્દ નં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
70.Taṇhakkhayanti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasirājā mahaccarājānubhāvena nagaraṃ padakkhiṇaṃ karoti. Tassa sarīrasobhāya āvaṭṭitahadayā sattā purato gacchantāpi nivattitvā tameva ullokenti, pacchato gacchantāpi, ubhohi passehi gacchantāpi. Pakatiyā eva hi buddhadassane puṇṇacandasamuddarājadassane ca atitto loko. Atha aññatarā kuṭumbiyabhariyāpi uparipāsādagatā sīhapañjaraṃ vivaritvā olokayamānā aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvāva paṭibaddhacitto hutvā amaccaṃ āṇāpesi – ‘‘jānāhi tāva, bhaṇe, ayaṃ itthī sasāmikā vā asāmikā vā’’ti. So gantvā ‘‘sasāmikā’’ti ārocesi. Atha rājā cintesi – ‘‘imā vīsatisahassanāṭakitthiyo devaccharāyo viya maṃyeva ekaṃ abhiramenti, so dānāhaṃ etāpi atusitvā parassa itthiyā taṇhaṃ uppādesiṃ, sā uppannā apāyameva ākaḍḍhatī’’ti taṇhāya ādīnavaṃ disvā ‘‘handa naṃ niggaṇhāmī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘તણ્હક્ખયં પત્થયમપ્પમત્તો, અનેળમૂગો સુતવા સતીમા;
‘‘Taṇhakkhayaṃ patthayamappamatto, aneḷamūgo sutavā satīmā;
સઙ્ખાતધમ્મો નિયતો પધાનવા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Saṅkhātadhammo niyato padhānavā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ તણ્હક્ખયન્તિ નિબ્બાનં, એવં દિટ્ઠાદીનવાય તણ્હાય એવ અપ્પવત્તિં. અપ્પમત્તોતિ સાતચ્ચકારી સક્કચ્ચકારી. અનેળમૂગોતિ અલાલામુખો. અથ વા અનેળો ચ અમૂગો ચ, પણ્ડિતો બ્યત્તોતિ વુત્તં હોતિ. હિતસુખસમ્પાપકં સુતમસ્સ અત્થીતિ સુતવા આગમસમ્પન્નોતિ વુત્તં હોતિ. સતીમાતિ ચિરકતાદીનં અનુસ્સરિતા. સઙ્ખાતધમ્મોતિ ધમ્મુપપરિક્ખાય પરિઞ્ઞાતધમ્મો. નિયતોતિ અરિયમગ્ગેન નિયામં પત્તો. પધાનવાતિ સમ્મપ્પધાનવીરિયસમ્પન્નો. ઉપ્પટિપાટિયા એસ પાઠો યોજેતબ્બો. એવમેતેહિ અપ્પમાદાદીહિ સમન્નાગતો નિયામસમ્પાપકેન પધાનેન પધાનવા, તેન પધાનેન પત્તનિયામત્તા નિયતો, તતો અરહત્તપ્પત્તિયા સઙ્ખાતધમ્મો. અરહા હિ પુન સઙ્ખાતબ્બાભાવતો ‘‘સઙ્ખાતધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘યે ચ સઙ્ખાતધમ્માસે, યે ચ સેખા પુથૂ ઇધા’’તિ (સુ॰ નિ॰ ૧૦૪૪; ચૂળનિ॰ અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૭). સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tattha taṇhakkhayanti nibbānaṃ, evaṃ diṭṭhādīnavāya taṇhāya eva appavattiṃ. Appamattoti sātaccakārī sakkaccakārī. Aneḷamūgoti alālāmukho. Atha vā aneḷo ca amūgo ca, paṇḍito byattoti vuttaṃ hoti. Hitasukhasampāpakaṃ sutamassa atthīti sutavā āgamasampannoti vuttaṃ hoti. Satīmāti cirakatādīnaṃ anussaritā. Saṅkhātadhammoti dhammupaparikkhāya pariññātadhammo. Niyatoti ariyamaggena niyāmaṃ patto. Padhānavāti sammappadhānavīriyasampanno. Uppaṭipāṭiyā esa pāṭho yojetabbo. Evametehi appamādādīhi samannāgato niyāmasampāpakena padhānena padhānavā, tena padhānena pattaniyāmattā niyato, tato arahattappattiyā saṅkhātadhammo. Arahā hi puna saṅkhātabbābhāvato ‘‘saṅkhātadhammo’’ti vuccati. Yathāha ‘‘ye ca saṅkhātadhammāse, ye ca sekhā puthū idhā’’ti (su. ni. 1044; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 7). Sesaṃ vuttanayamevāti.
તણ્હક્ખયગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Taṇhakkhayagāthāvaṇṇanā samattā.
૭૧. સીહો વાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરસ્સ કિર બારાણસિરઞ્ઞો દૂરે ઉય્યાનં હોતિ. સો પગેવ વુટ્ઠાય ઉય્યાનં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે યાના ઓરુય્હ ઉદકટ્ઠાનં ઉપગતો ‘‘મુખં ધોવિસ્સામી’’તિ. તસ્મિઞ્ચ પદેસે સીહી પોતકં જનેત્વા ગોચરાય ગતા. રાજપુરિસો તં દિસ્વા ‘‘સીહપોતકો દેવા’’તિ આરોચેસિ. રાજા ‘‘સીહો કિર ન કસ્સચિ ભાયતી’’તિ તં ઉપપરિક્ખિતું ભેરિઆદીનિ આકોટાપેસિ. સીહપોતકો તં સદ્દં સુત્વાપિ તથેવ સયિ. રાજા યાવતતિયકં આકોટાપેસિ, સો તતિયવારે સીસં ઉક્ખિપિત્વા સબ્બં પરિસં ઓલોકેત્વા તથેવ સયિ. અથ રાજા ‘‘યાવસ્સ માતા નાગચ્છતિ, તાવ ગચ્છામા’’તિ વત્વા ગચ્છન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘તં દિવસં જાતોપિ સીહપોતકો ન સન્તસતિ ન ભાયતિ, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ તણ્હાદિટ્ઠિપરિતાસં છેત્વા ન સન્તસેય્યં ન ભાયેય્ય’’ન્તિ. સો તં આરમ્મણં ગહેત્વા, ગચ્છન્તો પુન કેવટ્ટેહિ મચ્છે ગહેત્વા સાખાસુ બન્ધિત્વા પસારિતે જાલે વાતં અલગ્ગંયેવ ગચ્છમાનં દિસ્વા, તમ્પિ નિમિત્તં અગ્ગહેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ તણ્હાદિટ્ઠિજાલં મોહજાલં વા ફાલેત્વા એવં અસજ્જમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ.
71.Sīho vāti kā uppatti? Aññatarassa kira bārāṇasirañño dūre uyyānaṃ hoti. So pageva vuṭṭhāya uyyānaṃ gacchanto antarāmagge yānā oruyha udakaṭṭhānaṃ upagato ‘‘mukhaṃ dhovissāmī’’ti. Tasmiñca padese sīhī potakaṃ janetvā gocarāya gatā. Rājapuriso taṃ disvā ‘‘sīhapotako devā’’ti ārocesi. Rājā ‘‘sīho kira na kassaci bhāyatī’’ti taṃ upaparikkhituṃ bheriādīni ākoṭāpesi. Sīhapotako taṃ saddaṃ sutvāpi tatheva sayi. Rājā yāvatatiyakaṃ ākoṭāpesi, so tatiyavāre sīsaṃ ukkhipitvā sabbaṃ parisaṃ oloketvā tatheva sayi. Atha rājā ‘‘yāvassa mātā nāgacchati, tāva gacchāmā’’ti vatvā gacchanto cintesi – ‘‘taṃ divasaṃ jātopi sīhapotako na santasati na bhāyati, kudāssu nāmāhampi taṇhādiṭṭhiparitāsaṃ chetvā na santaseyyaṃ na bhāyeyya’’nti. So taṃ ārammaṇaṃ gahetvā, gacchanto puna kevaṭṭehi macche gahetvā sākhāsu bandhitvā pasārite jāle vātaṃ alaggaṃyeva gacchamānaṃ disvā, tampi nimittaṃ aggahesi – ‘‘kudāssu nāmāhampi taṇhādiṭṭhijālaṃ mohajālaṃ vā phāletvā evaṃ asajjamāno gaccheyya’’nti.
અથ ઉય્યાનં ગન્ત્વા સિલાપટ્ટપોક્ખરણિતીરે નિસિન્નો વાતબ્ભાહતાનિ પદુમાનિ ઓનમિત્વા ઉદકં ફુસિત્વા વાતવિગમે પુન યથાઠાને ઠિતાનિ ઉદકેન અનુપલિત્તાનિ દિસ્વા તમ્પિ નિમિત્તં અગ્ગહેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ યથા એતાનિ ઉદકે જાતાનિ ઉદકેન અનુપલિત્તાનિ તિટ્ઠન્તિ, એવમેવં લોકે જાતો લોકેન અનુપલિત્તો તિટ્ઠેય્ય’’ન્તિ. સો પુનપ્પુનં ‘‘યથા સીહવાતપદુમાનિ, એવં અસન્તસન્તેન અસજ્જમાનેન અનુપલિત્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
Atha uyyānaṃ gantvā silāpaṭṭapokkharaṇitīre nisinno vātabbhāhatāni padumāni onamitvā udakaṃ phusitvā vātavigame puna yathāṭhāne ṭhitāni udakena anupalittāni disvā tampi nimittaṃ aggahesi – ‘‘kudāssu nāmāhampi yathā etāni udake jātāni udakena anupalittāni tiṭṭhanti, evamevaṃ loke jāto lokena anupalitto tiṭṭheyya’’nti. So punappunaṃ ‘‘yathā sīhavātapadumāni, evaṃ asantasantena asajjamānena anupalittena bhavitabba’’nti cintetvā, rajjaṃ pahāya pabbajitvā, vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘સીહોવ સદ્દેસુ અસન્તસન્તો, વાતોવ જાલમ્હિ અસજ્જમાનો;
‘‘Sīhova saddesu asantasanto, vātova jālamhi asajjamāno;
પદુમંવ તોયેન અલિપ્પમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Padumaṃva toyena alippamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ સીહોતિ ચત્તારો સીહા – તિણસીહો, પણ્ડુસીહો, કાળસીહો, કેસરસીહોતિ. કેસરસીહો તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ. સોવ ઇધ અધિપ્પેતો. વાતો પુરત્થિમાદિવસેન અનેકવિધો, પદુમં રત્તસેતાદિવસેન. તેસુ યો કોચિ વાતો યંકિઞ્ચિ પદુમઞ્ચ વટ્ટતિયેવ. તત્થ યસ્મા સન્તાસો અત્તસિનેહેન હોતિ, અત્તસિનેહો ચ તણ્હાલેપો, સોપિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેન વા દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તેન વા લોભેન હોતિ, સો ચ તણ્હાયેવ. સજ્જનં પન તત્થ ઉપપરિક્ખાવિરહિતસ્સ મોહેન હોતિ, મોહો ચ અવિજ્જા. તત્થ સમથેન તણ્હાય પહાનં હોતિ, વિપસ્સનાય, અવિજ્જાય. તસ્મા સમથેન અત્તસિનેહં પહાય સીહોવ સદ્દેસુ અનિચ્ચાદીસુ અસન્તસન્તો, વિપસ્સનાય મોહં પહાય વાતોવ જાલમ્હિ ખન્ધાયતનાદીસુ અસજ્જમાનો, સમથેનેવ લોભં લોભસમ્પયુત્તં એવ દિટ્ઠિઞ્ચ પહાય, પદુમંવ તોયેન સબ્બભવભોગલોભેન અલિપ્પમાનો. એત્થ ચ સમથસ્સ સીલં પદટ્ઠાનં, સમથો સમાધિ, વિપસ્સના પઞ્ઞાતિ. એવં તેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ સિદ્ધેસુ તયોપિ ખન્ધા સિદ્ધા હોન્તિ. તત્થ સીલક્ખન્ધેન સુરતો હોતિ. સો સીહોવ સદ્દેસુ આઘાતવત્થૂસુ કુજ્ઝિતુકામતાય ન સન્તસતિ. પઞ્ઞાક્ખન્ધેન પટિવિદ્ધસભાવો વાતોવ જાલમ્હિ ખન્ધાદિધમ્મભેદે ન સજ્જતિ, સમાધિક્ખન્ધેન વીતરાગો પદુમંવ તોયેન રાગેન ન લિપ્પતિ. એવં સમથવિપસ્સનાહિ સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેહિ ચ યથાસમ્ભવં અવિજ્જાતણ્હાનં તિણ્ણઞ્ચ અકુસલમૂલાનં પહાનવસેન અસન્તસન્તો અસજ્જમાનો અલિપ્પમાનો ચ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
Tattha sīhoti cattāro sīhā – tiṇasīho, paṇḍusīho, kāḷasīho, kesarasīhoti. Kesarasīho tesaṃ aggamakkhāyati. Sova idha adhippeto. Vāto puratthimādivasena anekavidho, padumaṃ rattasetādivasena. Tesu yo koci vāto yaṃkiñci padumañca vaṭṭatiyeva. Tattha yasmā santāso attasinehena hoti, attasineho ca taṇhālepo, sopi diṭṭhisampayuttena vā diṭṭhivippayuttena vā lobhena hoti, so ca taṇhāyeva. Sajjanaṃ pana tattha upaparikkhāvirahitassa mohena hoti, moho ca avijjā. Tattha samathena taṇhāya pahānaṃ hoti, vipassanāya, avijjāya. Tasmā samathena attasinehaṃ pahāya sīhova saddesu aniccādīsu asantasanto, vipassanāya mohaṃ pahāya vātova jālamhi khandhāyatanādīsu asajjamāno, samatheneva lobhaṃ lobhasampayuttaṃ eva diṭṭhiñca pahāya, padumaṃva toyena sabbabhavabhogalobhena alippamāno. Ettha ca samathassa sīlaṃ padaṭṭhānaṃ, samatho samādhi, vipassanā paññāti. Evaṃ tesu dvīsu dhammesu siddhesu tayopi khandhā siddhā honti. Tattha sīlakkhandhena surato hoti. So sīhova saddesu āghātavatthūsu kujjhitukāmatāya na santasati. Paññākkhandhena paṭividdhasabhāvo vātova jālamhi khandhādidhammabhede na sajjati, samādhikkhandhena vītarāgo padumaṃva toyena rāgena na lippati. Evaṃ samathavipassanāhi sīlasamādhipaññākkhandhehi ca yathāsambhavaṃ avijjātaṇhānaṃ tiṇṇañca akusalamūlānaṃ pahānavasena asantasanto asajjamāno alippamāno ca veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti.
અસન્તસન્તગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Asantasantagāthāvaṇṇanā samattā.
૭૨. સીહો યથાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા પચ્ચન્તં કુપ્પિતં વૂપસમેતું ગામાનુગામિમગ્ગં છડ્ડેત્વા, ઉજું અટવિમગ્ગં ગહેત્વા, મહતિયા સેનાય ગચ્છતિ. તેન ચ સમયેન અઞ્ઞતરસ્મિં પબ્બતપાદે સીહો બાલસૂરિયાતપં તપ્પમાનો નિપન્નો હોતિ. તં દિસ્વા રાજપુરિસો રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘સીહો કિર સદ્દેન ન સન્તસતી’’તિ ભેરિસઙ્ખપણવાદીહિ સદ્દં કારાપેસિ. સીહો તથેવ નિપજ્જિ. દુતિયમ્પિ કારાપેસિ. સીહો તથેવ નિપજ્જિ. તતિયમ્પિ કારાપેસિ. સીહો ‘‘મમ પટિસત્તુ અત્થી’’તિ ચતૂહિ પાદેહિ સુપ્પતિટ્ઠિતં પતિટ્ઠહિત્વા સીહનાદં નદિ. તં સુત્વાવ હત્થારોહાદયો હત્થિઆદીહિ ઓરોહિત્વા તિણગહનાનિ પવિટ્ઠા, હત્થિઅસ્સગણા દિસાવિદિસા પલાતા. રઞ્ઞો હત્થીપિ રાજાનં ગહેત્વા વનગહનાનિ પોથયમાનો પલાયિ. સો તં સન્ધારેતું અસક્કોન્તો રુક્ખસાખાય ઓલમ્બિત્વા , પથવિં પતિત્વા, એકપદિકમગ્ગેન ગચ્છન્તો પચ્ચેકબુદ્ધાનં વસનટ્ઠાનં પાપુણિત્વા તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધે પુચ્છિ – ‘‘અપિ, ભન્તે, સદ્દમસ્સુત્થા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કસ્સ સદ્દં, ભન્તે’’તિ? ‘‘પઠમં ભેરિસઙ્ખાદીનં, પચ્છા સીહસ્સા’’તિ. ‘‘ન ભાયિત્થ, ભન્તે’’તિ? ‘‘ન મયં, મહારાજ, કસ્સચિ સદ્દસ્સ ભાયામા’’તિ. ‘‘સક્કા પન, ભન્તે, મય્હમ્પિ એદિસં કાતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્કા, મહારાજ, સચે પબ્બજસી’’તિ. ‘‘પબ્બજામિ, ભન્તે’’તિ. તતો નં પબ્બાજેત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ આભિસમાચારિકં સિક્ખાપેસું. સોપિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
72.Sīho yathāti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasirājā paccantaṃ kuppitaṃ vūpasametuṃ gāmānugāmimaggaṃ chaḍḍetvā, ujuṃ aṭavimaggaṃ gahetvā, mahatiyā senāya gacchati. Tena ca samayena aññatarasmiṃ pabbatapāde sīho bālasūriyātapaṃ tappamāno nipanno hoti. Taṃ disvā rājapuriso rañño ārocesi. Rājā ‘‘sīho kira saddena na santasatī’’ti bherisaṅkhapaṇavādīhi saddaṃ kārāpesi. Sīho tatheva nipajji. Dutiyampi kārāpesi. Sīho tatheva nipajji. Tatiyampi kārāpesi. Sīho ‘‘mama paṭisattu atthī’’ti catūhi pādehi suppatiṭṭhitaṃ patiṭṭhahitvā sīhanādaṃ nadi. Taṃ sutvāva hatthārohādayo hatthiādīhi orohitvā tiṇagahanāni paviṭṭhā, hatthiassagaṇā disāvidisā palātā. Rañño hatthīpi rājānaṃ gahetvā vanagahanāni pothayamāno palāyi. So taṃ sandhāretuṃ asakkonto rukkhasākhāya olambitvā , pathaviṃ patitvā, ekapadikamaggena gacchanto paccekabuddhānaṃ vasanaṭṭhānaṃ pāpuṇitvā tattha paccekabuddhe pucchi – ‘‘api, bhante, saddamassutthā’’ti? ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Kassa saddaṃ, bhante’’ti? ‘‘Paṭhamaṃ bherisaṅkhādīnaṃ, pacchā sīhassā’’ti. ‘‘Na bhāyittha, bhante’’ti? ‘‘Na mayaṃ, mahārāja, kassaci saddassa bhāyāmā’’ti. ‘‘Sakkā pana, bhante, mayhampi edisaṃ kātu’’nti? ‘‘Sakkā, mahārāja, sace pabbajasī’’ti. ‘‘Pabbajāmi, bhante’’ti. Tato naṃ pabbājetvā pubbe vuttanayeneva ābhisamācārikaṃ sikkhāpesuṃ. Sopi pubbe vuttanayeneva vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘સીહો યથા દાઠબલી પસય્હ, રાજા મિગાનં અભિભુય્ય ચારી;
‘‘Sīho yathā dāṭhabalī pasayha, rājā migānaṃ abhibhuyya cārī;
સેવેથ પન્તાનિ સેનાસનાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Sevetha pantāni senāsanāni, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ સહના ચ હનના ચ સીઘજવત્તા ચ સીહો. કેસરસીહોવ ઇધ અધિપ્પેતો. દાઠા બલમસ્સ અત્થીતિ દાઠબલી. પસય્હ અભિભુય્યાતિ, ઉભયં ચારીસદ્દેન સહ યોજેતબ્બં પસય્હચારી અભિભુય્યચારીતિ તત્થ પસય્હ નિગ્ગહેત્વા ચરણેન પસય્હચારી, અભિભવિત્વા, સન્તાસેત્વા, વસીકત્વા, ચરણેન અભિભુય્યચારી. સ્વાયં કાયબલેન પસય્હચારી, તેજસા અભિભુય્યચારી. તત્થ સચે કોચિ વદેય્ય – ‘‘કિં પસય્હ અભિભુય્ય ચારી’’તિ, તતો મિગાનન્તિ સામિવચનં ઉપયોગવચનં કત્વા ‘‘મિગે પસય્હ અભિભુય્ય ચારી’’તિ પટિવત્તબ્બં. પન્તાનીતિ દૂરાનિ. સેનાસનાનીતિ વસનટ્ઠાનાનિ. સેસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ સક્કા જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.
Tattha sahanā ca hananā ca sīghajavattā ca sīho. Kesarasīhova idha adhippeto. Dāṭhā balamassa atthīti dāṭhabalī. Pasayha abhibhuyyāti, ubhayaṃ cārīsaddena saha yojetabbaṃ pasayhacārī abhibhuyyacārīti tattha pasayha niggahetvā caraṇena pasayhacārī, abhibhavitvā, santāsetvā, vasīkatvā, caraṇena abhibhuyyacārī. Svāyaṃ kāyabalena pasayhacārī, tejasā abhibhuyyacārī. Tattha sace koci vadeyya – ‘‘kiṃ pasayha abhibhuyya cārī’’ti, tato migānanti sāmivacanaṃ upayogavacanaṃ katvā ‘‘mige pasayha abhibhuyya cārī’’ti paṭivattabbaṃ. Pantānīti dūrāni. Senāsanānīti vasanaṭṭhānāni. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva sakkā jānitunti na vitthāritanti.
દાઠબલીગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Dāṭhabalīgāthāvaṇṇanā samattā.
૭૩. મેત્તં ઉપેક્ખન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર રાજા મેત્તાદિઝાનલાભી અહોસિ. સો ‘‘ઝાનસુખન્તરાયકરં રજ્જ’’ન્તિ ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
73.Mettaṃ upekkhanti kā uppatti? Aññataro kira rājā mettādijhānalābhī ahosi. So ‘‘jhānasukhantarāyakaraṃ rajja’’nti jhānānurakkhaṇatthaṃ rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā, imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
મેત્તં ઉપેક્ખં કરુણં વિમુત્તિં, આસેવમાનો મુદિતઞ્ચ કાલે;
Mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāle;
સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Sabbena lokena avirujjhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તૂ’’તિઆદિના નયેન હિતસુખુપનયનકામતા મેત્તા. ‘‘અહો વત ઇમમ્હા દુક્ખા વિમુચ્ચેય્યુ’’ન્તિઆદિના નયેન અહિતદુક્ખાપનયનકામતા કરુણા. ‘‘મોદન્તિ વત ભોન્તો સત્તા મોદન્તિ સાધુ સુટ્ઠૂ’’તિઆદિના નયેન હિતસુખાવિપ્પયોગકામતા મુદિતા. ‘‘પઞ્ઞાયિસ્સન્તિ સકેન કમ્મેના’’તિ સુખદુક્ખેસુ અજ્ઝુપેક્ખનતા ઉપેક્ખા. ગાથાબન્ધસુખત્થં પન ઉપ્પટિપાટિયા મેત્તં વત્વા ઉપેક્ખા વુત્તા, મુદિતા પચ્છા. વિમુત્તિન્તિ ચતસ્સોપિ હિ એતા અત્તનો પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુત્તત્તા વિમુત્તિયો. તેન વુત્તં ‘‘મેત્તં ઉપેક્ખં કરુણં, વિમુત્તિં, આસેવમાનો મુદિતઞ્ચ કાલે’’તિ.
Tattha ‘‘sabbe sattā sukhitā hontū’’tiādinā nayena hitasukhupanayanakāmatā mettā. ‘‘Aho vata imamhā dukkhā vimucceyyu’’ntiādinā nayena ahitadukkhāpanayanakāmatā karuṇā. ‘‘Modanti vata bhonto sattā modanti sādhu suṭṭhū’’tiādinā nayena hitasukhāvippayogakāmatā muditā. ‘‘Paññāyissanti sakena kammenā’’ti sukhadukkhesu ajjhupekkhanatā upekkhā. Gāthābandhasukhatthaṃ pana uppaṭipāṭiyā mettaṃ vatvā upekkhā vuttā, muditā pacchā. Vimuttinti catassopi hi etā attano paccanīkadhammehi vimuttattā vimuttiyo. Tena vuttaṃ ‘‘mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ, vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāle’’ti.
તત્થ આસેવમાનોતિ તિસ્સો તિકચતુક્કજ્ઝાનવસેન, ઉપેક્ખં ચતુત્થજ્ઝાનવસેન ભાવયમાનો. કાલેતિ મેત્તં આસેવિત્વા તતો વુટ્ઠાય કરુણં, તતો વુટ્ઠાય મુદિતં, તતો ઇતરતો વા નિપ્પીતિકઝાનતો વુટ્ઠાય ઉપેક્ખં આસેવમાનો ‘‘કાલે આસેવમાનો’’તિ વુચ્ચતિ, આસેવિતું ફાસુકાલે વા. સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનોતિ દસસુ દિસાસુ સબ્બેન સત્તલોકેન અવિરુજ્ઝમાનો. મેત્તાદીનઞ્હિ ભાવિતત્તા સત્તા અપ્પટિકૂલા હોન્તિ. સત્તેસુ ચ વિરોધભૂતો પટિઘો વૂપસમ્મતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનો’’તિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારેન પન મેત્તાદિકથા અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૧) વુત્તા. સેસં પુબ્બવુત્તસદિસમેવાતિ.
Tattha āsevamānoti tisso tikacatukkajjhānavasena, upekkhaṃ catutthajjhānavasena bhāvayamāno. Kāleti mettaṃ āsevitvā tato vuṭṭhāya karuṇaṃ, tato vuṭṭhāya muditaṃ, tato itarato vā nippītikajhānato vuṭṭhāya upekkhaṃ āsevamāno ‘‘kāle āsevamāno’’ti vuccati, āsevituṃ phāsukāle vā. Sabbena lokena avirujjhamānoti dasasu disāsu sabbena sattalokena avirujjhamāno. Mettādīnañhi bhāvitattā sattā appaṭikūlā honti. Sattesu ca virodhabhūto paṭigho vūpasammati. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbena lokena avirujjhamāno’’ti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārena pana mettādikathā aṭṭhasāliniyā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 251) vuttā. Sesaṃ pubbavuttasadisamevāti.
અપ્પમઞ્ઞાગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Appamaññāgāthāvaṇṇanā samattā.
૭૪. રાગઞ્ચ દોસઞ્ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? રાજગહં કિર ઉપનિસ્સાય માતઙ્ગો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો વિહરતિ સબ્બપચ્છિમો પચ્ચેકબુદ્ધાનં. અથ અમ્હાકં બોધિસત્તે ઉપ્પન્ને દેવતાયો બોધિસત્તસ્સ પૂજનત્થાય આગચ્છન્તિયો તં દિસ્વા ‘‘મારિસા, મારિસા, બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો’’તિ ભણિંસુ . સો નિરોધા વુટ્ઠહન્તો તં સદ્દં સુત્વા, અત્તનો ચ જીવિતક્ખયં દિસ્વા, હિમવન્તે મહાપપાતો નામ પબ્બતો પચ્ચેકબુદ્ધાનં પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં, તત્થ આકાસેન ગન્ત્વા પુબ્બે પરિનિબ્બુતપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ અટ્ઠિસઙ્ઘાતં પપાતે પક્ખિપિત્વા, સિલાતલે નિસીદિત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
74.Rāgañca dosañcāti kā uppatti? Rājagahaṃ kira upanissāya mātaṅgo nāma paccekabuddho viharati sabbapacchimo paccekabuddhānaṃ. Atha amhākaṃ bodhisatte uppanne devatāyo bodhisattassa pūjanatthāya āgacchantiyo taṃ disvā ‘‘mārisā, mārisā, buddho loke uppanno’’ti bhaṇiṃsu . So nirodhā vuṭṭhahanto taṃ saddaṃ sutvā, attano ca jīvitakkhayaṃ disvā, himavante mahāpapāto nāma pabbato paccekabuddhānaṃ parinibbānaṭṭhānaṃ, tattha ākāsena gantvā pubbe parinibbutapaccekabuddhassa aṭṭhisaṅghātaṃ papāte pakkhipitvā, silātale nisīditvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ પહાય મોહં, સન્દાલયિત્વાન સંયોજનાનિ;
‘‘Rāgañca dosañca pahāya mohaṃ, sandālayitvāna saṃyojanāni;
અસન્તસં જીવિતસઙ્ખયમ્હિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhi, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ રાગદોસમોહા ઉરગસુત્તે વુત્તા. સંયોજનાનીતિ દસ સંયોજનાનિ. તાનિ ચ તેન તેન મગ્ગેન સન્દાલયિત્વા. અસન્તસં જીવિતસઙ્ખયમ્હીતિ જીવિતસઙ્ખયો વુચ્ચતિ ચુતિચિત્તસ્સ પરિભેદો, તસ્મિઞ્ચ જીવિતસઙ્ખયે જીવિતનિકન્તિયા પહીનત્તા અસન્તસન્તિ. એત્તાવતા સોપાદિસેસં નિબ્બાનધાતું અત્તનો દસ્સેત્વા ગાથાપરિયોસાને અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયીતિ.
Tattha rāgadosamohā uragasutte vuttā. Saṃyojanānīti dasa saṃyojanāni. Tāni ca tena tena maggena sandālayitvā. Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhīti jīvitasaṅkhayo vuccati cuticittassa paribhedo, tasmiñca jīvitasaṅkhaye jīvitanikantiyā pahīnattā asantasanti. Ettāvatā sopādisesaṃ nibbānadhātuṃ attano dassetvā gāthāpariyosāne anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyīti.
જીવિતસઙ્ખયગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Jīvitasaṅkhayagāthāvaṇṇanā samattā.
૭૫. ભજન્તીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા આદિગાથાય વુત્તપ્પકારમેવ ફીતં રજ્જં સમનુસાસતિ. તસ્સ ખરો આબાધો ઉપ્પજ્જિ, દુક્ખા વેદના વત્તન્તિ. વીસતિસહસ્સિત્થિયો પરિવારેત્વા હત્થપાદસમ્બાહનાદીનિ કરોન્તિ. અમચ્ચા ‘‘ન દાનાયં રાજા જીવિસ્સતિ, હન્દ મયં અત્તનો સરણં ગવેસામા’’તિ ચિન્તેત્વા અઞ્ઞસ્સ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ઉપટ્ઠાનં યાચિંસુ. તે તત્થ ઉપટ્ઠહન્તિયેવ, ન કિઞ્ચિ લભન્તિ. રાજાપિ આબાધા વુટ્ઠહિત્વા પુચ્છિ ‘‘ઇત્થન્નામો ચ ઇત્થન્નામો ચ કુહિ’’ન્તિ? તતો તં પવત્તિં સુત્વા સીસં ચાલેત્વા તુણ્હી અહોસિ. તેપિ અમચ્ચા ‘‘રાજા વુટ્ઠિતો’’તિ સુત્વા તત્થ કિઞ્ચિ અલભમાના પરમેન પારિજુઞ્ઞેન સમન્નાગતા પુનદેવ આગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. તેન ચ રઞ્ઞા ‘‘કુહિં, તાતા, તુમ્હે ગતા’’તિ વુત્તા આહંસુ – ‘‘દેવં દુબ્બલં દિસ્વા આજીવિકભયેનમ્હા અસુકં નામ જનપદં ગતા’’તિ. રાજા સીસં ચાલેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘યંનૂનાહં ઇમે વીમંસેય્યં, કિં પુનપિ એવં કરેય્યું નો’’તિ? સો પુબ્બે આબાધિકરોગેન ફુટ્ઠો વિય બાળ્હવેદનં અત્તાનં દસ્સેન્તો ગિલાનાલયં અકાસિ. ઇત્થિયો સમ્પરિવારેત્વા પુબ્બસદિસમેવ સબ્બં અકંસુ. તેપિ અમચ્ચા તથેવ પુન બહુતરં જનં ગહેત્વા પક્કમિંસુ. એવં રાજા યાવતતિયં સબ્બં પુબ્બસદિસં અકાસિ. તેપિ તથેવ પક્કમિંસુ. તતો ચતુત્થમ્પિ તે આગતે દિસ્વા ‘‘અહો ઇમે દુક્કરં અકંસુ, યે મં બ્યાધિતં પહાય અનપેક્ખા પક્કમિંસૂ’’તિ નિબ્બિન્નો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –
75.Bhajantīti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā ādigāthāya vuttappakārameva phītaṃ rajjaṃ samanusāsati. Tassa kharo ābādho uppajji, dukkhā vedanā vattanti. Vīsatisahassitthiyo parivāretvā hatthapādasambāhanādīni karonti. Amaccā ‘‘na dānāyaṃ rājā jīvissati, handa mayaṃ attano saraṇaṃ gavesāmā’’ti cintetvā aññassa rañño santikaṃ gantvā upaṭṭhānaṃ yāciṃsu. Te tattha upaṭṭhahantiyeva, na kiñci labhanti. Rājāpi ābādhā vuṭṭhahitvā pucchi ‘‘itthannāmo ca itthannāmo ca kuhi’’nti? Tato taṃ pavattiṃ sutvā sīsaṃ cāletvā tuṇhī ahosi. Tepi amaccā ‘‘rājā vuṭṭhito’’ti sutvā tattha kiñci alabhamānā paramena pārijuññena samannāgatā punadeva āgantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhaṃsu. Tena ca raññā ‘‘kuhiṃ, tātā, tumhe gatā’’ti vuttā āhaṃsu – ‘‘devaṃ dubbalaṃ disvā ājīvikabhayenamhā asukaṃ nāma janapadaṃ gatā’’ti. Rājā sīsaṃ cāletvā cintesi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ ime vīmaṃseyyaṃ, kiṃ punapi evaṃ kareyyuṃ no’’ti? So pubbe ābādhikarogena phuṭṭho viya bāḷhavedanaṃ attānaṃ dassento gilānālayaṃ akāsi. Itthiyo samparivāretvā pubbasadisameva sabbaṃ akaṃsu. Tepi amaccā tatheva puna bahutaraṃ janaṃ gahetvā pakkamiṃsu. Evaṃ rājā yāvatatiyaṃ sabbaṃ pubbasadisaṃ akāsi. Tepi tatheva pakkamiṃsu. Tato catutthampi te āgate disvā ‘‘aho ime dukkaraṃ akaṃsu, ye maṃ byādhitaṃ pahāya anapekkhā pakkamiṃsū’’ti nibbinno rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi –
‘‘ભજન્તિ સેવન્તિ ચ કારણત્થા, નિક્કારણા દુલ્લભા અજ્જ મિત્તા;
‘‘Bhajanti sevanti ca kāraṇatthā, nikkāraṇā dullabhā ajja mittā;
અત્તટ્ઠપઞ્ઞા અસુચી મનુસ્સા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.
Attaṭṭhapaññā asucī manussā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
તત્થ ભજન્તીતિ સરીરેન અલ્લીયિત્વા પયિરુપાસન્તિ. સેવન્તીતિ અઞ્જલિકમ્માદીહિ કિં કારપટિસ્સાવિતાય ચ પરિચરન્તિ. કારણં અત્થો એતેસન્તિ કારણત્થા, ભજનાય સેવનાય ચ નાઞ્ઞં કારણમત્થિ, અત્થો એવ નેસં કારણં, અત્થહેતુ સેવન્તીતિ વુત્તં હોતિ. નિક્કારણા દુલ્લભા અજ્જ મિત્તાતિ ‘‘ઇતો કિઞ્ચિ લચ્છામા’’તિ એવં અત્તપટિલાભકારણેન નિક્કારણા, કેવલં –
Tattha bhajantīti sarīrena allīyitvā payirupāsanti. Sevantīti añjalikammādīhi kiṃ kārapaṭissāvitāya ca paricaranti. Kāraṇaṃ attho etesanti kāraṇatthā, bhajanāya sevanāya ca nāññaṃ kāraṇamatthi, attho eva nesaṃ kāraṇaṃ, atthahetu sevantīti vuttaṃ hoti. Nikkāraṇādullabhā ajja mittāti ‘‘ito kiñci lacchāmā’’ti evaṃ attapaṭilābhakāraṇena nikkāraṇā, kevalaṃ –
‘‘ઉપકારો ચ યો મિત્તો,
‘‘Upakāro ca yo mitto,
સુખે દુક્ખે ચ યો સખા;
Sukhe dukkhe ca yo sakhā;
અત્થક્ખાયી ચ યો મિત્તો,
Atthakkhāyī ca yo mitto,
યો ચ મિત્તાનુકમ્પકો’’તિ. (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૫) –
Yo ca mittānukampako’’ti. (dī. ni. 3.265) –
એવં વુત્તેન અરિયેન મિત્તભાવેન સમન્નાગતા દુલ્લભા અજ્જ મિત્તા. અત્તનિ ઠિતા એતેસં પઞ્ઞા, અત્તાનંયેવ ઓલોકેન્તિ, ન અઞ્ઞન્તિ અત્તટ્ઠપઞ્ઞા. દિટ્ઠત્થપઞ્ઞાતિ અયમ્પિ કિર પોરાણપાઠો, સમ્પતિ દિટ્ઠિયેવ અત્થે એતેસં પઞ્ઞા, આયતિં ન પેક્ખન્તીતિ વુત્તં હોતિ. અસુચીતિ અસુચિના અનરિયેન કાયવચીમનોકમ્મેન સમન્નાગતા. સેસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Evaṃ vuttena ariyena mittabhāvena samannāgatā dullabhā ajja mittā. Attani ṭhitā etesaṃ paññā, attānaṃyeva olokenti, na aññanti attaṭṭhapaññā. Diṭṭhatthapaññāti ayampi kira porāṇapāṭho, sampati diṭṭhiyeva atthe etesaṃ paññā, āyatiṃ na pekkhantīti vuttaṃ hoti. Asucīti asucinā anariyena kāyavacīmanokammena samannāgatā. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva veditabbanti.
કારણત્થગાથાવણ્ણના સમત્તા.
Kāraṇatthagāthāvaṇṇanā samattā.
ચતુત્થો વગ્ગો નિટ્ઠિતો એકાદસહિ ગાથાહિ.
Catuttho vaggo niṭṭhito ekādasahi gāthāhi.
એવમેતં એકચત્તાલીસગાથાપરિમાણં ખગ્ગવિસાણસુત્તં કત્થચિદેવ વુત્તેન યોજનાનયેન સબ્બત્થ યથાનુરૂપં યોજેત્વા અનુસન્ધિતો અત્થતો ચ વેદિતબ્બં. અતિવિત્થારભયેન પન અમ્હેહિ ન સબ્બત્થ યોજિતન્તિ.
Evametaṃ ekacattālīsagāthāparimāṇaṃ khaggavisāṇasuttaṃ katthacideva vuttena yojanānayena sabbattha yathānurūpaṃ yojetvā anusandhito atthato ca veditabbaṃ. Ativitthārabhayena pana amhehi na sabbattha yojitanti.
પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Suttanipāta-aṭṭhakathāya khaggavisāṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / સુત્તનિપાતપાળિ • Suttanipātapāḷi / ૩. ખગ્ગવિસાણસુત્તં • 3. Khaggavisāṇasuttaṃ