Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / పఞ్చపకరణ-మూలటీకా • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
౨. ఖన్ధయమకం
2. Khandhayamakaṃ
౧. పణ్ణత్తివారో
1. Paṇṇattivāro
ఉద్దేసవారవణ్ణనా
Uddesavāravaṇṇanā
౨-౩. ఖన్ధయమకే ఛసు కాలభేదేసు పుగ్గలఓకాసపుగ్గలోకాసవసేన ఖన్ధానం ఉప్పాదనిరోధా తేసం పరిఞ్ఞా చ వత్తబ్బా. తే పన ఖన్ధా ‘‘రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదీహి పఞ్చహి పదేహి వుచ్చన్తి, తేసం దస అవయవపదాని. తత్థ యో రూపాదిఅవయవపదాభిహితో ధమ్మో, కిం సో ఏవ సముదాయపదస్స అత్థో. యో చ సముదాయపదేన వుత్తో, సో ఏవ అవయవపదస్సాతి ఏతస్మిం సంసయట్ఠానే రూపాదిఅవయవపదేహి వుత్తో ఏకదేసో సకలో వా సముదాయపదానం అత్థో, సముదాయపదేహి పన వుత్తో ఏకన్తేన రూపాదిఅవయవపదానం అత్థోతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘రూపం రూపక్ఖన్ధో, రూపక్ఖన్ధో రూప’’న్తిఆదినా పదసోధనవారో వుత్తో.
2-3. Khandhayamake chasu kālabhedesu puggalaokāsapuggalokāsavasena khandhānaṃ uppādanirodhā tesaṃ pariññā ca vattabbā. Te pana khandhā ‘‘rūpakkhandho’’tiādīhi pañcahi padehi vuccanti, tesaṃ dasa avayavapadāni. Tattha yo rūpādiavayavapadābhihito dhammo, kiṃ so eva samudāyapadassa attho. Yo ca samudāyapadena vutto, so eva avayavapadassāti etasmiṃ saṃsayaṭṭhāne rūpādiavayavapadehi vutto ekadeso sakalo vā samudāyapadānaṃ attho, samudāyapadehi pana vutto ekantena rūpādiavayavapadānaṃ atthoti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho, rūpakkhandho rūpa’’ntiādinā padasodhanavāro vutto.
పున ‘‘రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదీనం సమాసపదానం ఉత్తరపదత్థప్పధానత్తా పధానభూతస్స ఖన్ధపదస్స వేదనాదిఉపపదత్థస్స చ సమ్భవతో యథా ‘‘రూపక్ఖన్ధో’’తి ఏతస్మిం పదే రూపావయవపదేన వుత్తస్స రూపక్ఖన్ధభావో హోతి రూపసద్దస్స ఖన్ధసద్దస్స చ సమానాధికరణభావతోతి, ఏవం తత్థ పధానభూతేన ఖన్ధావయవపదేన వుత్తస్స వేదనాక్ఖన్ధాదిభావో హోతి ఖన్ధపదేన వేదనాదిపదానం సమానాధికరణత్తాతి ఏతస్మిం సంసయట్ఠానే ఖన్ధావయవపదేన వుత్తో ధమ్మో కోచి కేనచి సముదాయపదేన వుచ్చతి, న సబ్బో సబ్బేనాతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘రూపం రూపక్ఖన్ధో, ఖన్ధా వేదనాక్ఖన్ధో’’తిఆదినా పదసోధనమూలచక్కవారో వుత్తో. ఏవఞ్చ దస్సేన్తేన రూపాదిసద్దస్స విసేసనభావో, ఖన్ధసద్దస్స విసేసితబ్బభావో, విసేసనవిసేసితబ్బానం సమానాధికరణభావో చ దస్సితో హోతి.
Puna ‘‘rūpakkhandho’’tiādīnaṃ samāsapadānaṃ uttarapadatthappadhānattā padhānabhūtassa khandhapadassa vedanādiupapadatthassa ca sambhavato yathā ‘‘rūpakkhandho’’ti etasmiṃ pade rūpāvayavapadena vuttassa rūpakkhandhabhāvo hoti rūpasaddassa khandhasaddassa ca samānādhikaraṇabhāvatoti, evaṃ tattha padhānabhūtena khandhāvayavapadena vuttassa vedanākkhandhādibhāvo hoti khandhapadena vedanādipadānaṃ samānādhikaraṇattāti etasmiṃ saṃsayaṭṭhāne khandhāvayavapadena vutto dhammo koci kenaci samudāyapadena vuccati, na sabbo sabbenāti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho, khandhā vedanākkhandho’’tiādinā padasodhanamūlacakkavāro vutto. Evañca dassentena rūpādisaddassa visesanabhāvo, khandhasaddassa visesitabbabhāvo, visesanavisesitabbānaṃ samānādhikaraṇabhāvo ca dassito hoti.
తేనేత్థ సంసయో హోతి – కిం ఖన్ధతో అఞ్ఞమ్పి రూపం అత్థి, యతో వినివత్తం రూపం ఖన్ధవిసేసనం హోతి, సబ్బేవ ఖన్ధా కిం ఖన్ధవిసేసనభూతేన రూపేన విసేసితబ్బాతి, కిం పన తం ఖన్ధవిసేసనభూతం రూపన్తి? భూతుపాదాయరూపం తస్సేవ గహితత్తా. నిద్దేసే ‘‘ఖన్ధా రూపక్ఖన్ధో’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా విస్సజ్జనం కతన్తి. ఏవం ఏతస్మిం సంసయట్ఠానే న ఖన్ధతో అఞ్ఞం రూపం అత్థి, తేనేవ చేతేన రూపసద్దేన వుచ్చమానం సుద్ధేన ఖన్ధసద్దేన వుచ్చతే, న చ సబ్బే ఖన్ధా ఖన్ధవిసేసనభూతేన రూపేన విసేసితబ్బా, తేనేవ తే విభజితబ్బా, ఏస నయో వేదనాక్ఖన్ధాదీసుపీతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘రూపం ఖన్ధో, ఖన్ధా రూప’’న్తిఆదినా సుద్ధఖన్ధవారో వుత్తో.
Tenettha saṃsayo hoti – kiṃ khandhato aññampi rūpaṃ atthi, yato vinivattaṃ rūpaṃ khandhavisesanaṃ hoti, sabbeva khandhā kiṃ khandhavisesanabhūtena rūpena visesitabbāti, kiṃ pana taṃ khandhavisesanabhūtaṃ rūpanti? Bhūtupādāyarūpaṃ tasseva gahitattā. Niddese ‘‘khandhā rūpakkhandho’’ti padaṃ uddharitvā vissajjanaṃ katanti. Evaṃ etasmiṃ saṃsayaṭṭhāne na khandhato aññaṃ rūpaṃ atthi, teneva cetena rūpasaddena vuccamānaṃ suddhena khandhasaddena vuccate, na ca sabbe khandhā khandhavisesanabhūtena rūpena visesitabbā, teneva te vibhajitabbā, esa nayo vedanākkhandhādīsupīti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘rūpaṃ khandho, khandhā rūpa’’ntiādinā suddhakhandhavāro vutto.
తతో ‘‘రూపం ఖన్ధో’’తి ఏతస్మిం అనుఞ్ఞాయమానే ‘‘న కేవలం అయం ఖన్ధసద్దో రూపవిసేసనోవ, అథ ఖో వేదనాదివిసేసనో చా’’తి రూపస్స ఖన్ధభావనిచ్ఛయానన్తరం ఖన్ధానం రూపవిసేసనయోగే చ సంసయో హోతి. తత్థ న సబ్బే ఖన్ధా వేదనాదివిసేసనయుత్తా, అథ ఖో కేచి కేనచి విసేసనేన యుఞ్జన్తీతి దస్సేతుం సుద్ధఖన్ధమూలచక్కవారో వుత్తోతి. ఏవం యేసం ఉప్పాదాదయో వత్తబ్బా, తేసం ఖన్ధానం పణ్ణత్తిసోధనవసేన తన్నిచ్ఛయత్థం పణ్ణత్తివారో వుత్తోతి వేదితబ్బో.
Tato ‘‘rūpaṃ khandho’’ti etasmiṃ anuññāyamāne ‘‘na kevalaṃ ayaṃ khandhasaddo rūpavisesanova, atha kho vedanādivisesano cā’’ti rūpassa khandhabhāvanicchayānantaraṃ khandhānaṃ rūpavisesanayoge ca saṃsayo hoti. Tattha na sabbe khandhā vedanādivisesanayuttā, atha kho keci kenaci visesanena yuñjantīti dassetuṃ suddhakhandhamūlacakkavāro vuttoti. Evaṃ yesaṃ uppādādayo vattabbā, tesaṃ khandhānaṃ paṇṇattisodhanavasena tannicchayatthaṃ paṇṇattivāro vuttoti veditabbo.
చత్తారి చత్తారి చక్కాని బన్ధిత్వాతి ఏత్థ చక్కావయవభావతో చక్కానీతి యమకాని వుత్తాని ఏకేకఖన్ధమూలాని చత్తారి చత్తారి యమకాని బన్ధిత్వాతి. ఇమినా హి ఏత్థ అత్థేన భవితబ్బన్తి. చత్తారి చత్తారి యమకాని యథా ఏకేకఖన్ధమూలకాని హోన్తి, ఏవం బన్ధిత్వాతి వా అత్థో దట్ఠబ్బో. తత్థ ‘‘రూపం రూపక్ఖన్ధో’’తి ఏవమాదికం మూలపదం నాభిం కత్వా ‘‘ఖన్ధా’’తి ఇదం నేమిం, ‘‘వేదనాక్ఖన్ధో’’తిఆదీని అరే కత్వా చక్కభావో వుత్తోతి వేదితబ్బో, న మణ్డలభావేన సమ్బజ్ఝనతో. వేదనాక్ఖన్ధమూలకాదీసుపి హి హేట్ఠిమం సోధేత్వావ పాఠో గతో, న మణ్డలసమ్బన్ధేనాతి. తేనేవ చ కారణేనాతి సుద్ధఖన్ధలాభమత్తమేవ గహేత్వా ఖన్ధవిసేసనే రూపాదిమ్హి సుద్ధరూపాదిమత్తతాయ అట్ఠత్వా ఖన్ధవిసేసనభావసఙ్ఖాతం రూపాదిఅత్థం దస్సేతుం ఖన్ధసద్దేన సహ యోజేత్వా ‘‘ఖన్ధా రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదినా నయేన పదం ఉద్ధరిత్వా అత్థస్స విభత్తత్తాతి అత్థో.
Cattāri cattāri cakkāni bandhitvāti ettha cakkāvayavabhāvato cakkānīti yamakāni vuttāni ekekakhandhamūlāni cattāri cattāri yamakāni bandhitvāti. Iminā hi ettha atthena bhavitabbanti. Cattāri cattāri yamakāni yathā ekekakhandhamūlakāni honti, evaṃ bandhitvāti vā attho daṭṭhabbo. Tattha ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho’’ti evamādikaṃ mūlapadaṃ nābhiṃ katvā ‘‘khandhā’’ti idaṃ nemiṃ, ‘‘vedanākkhandho’’tiādīni are katvā cakkabhāvo vuttoti veditabbo, na maṇḍalabhāvena sambajjhanato. Vedanākkhandhamūlakādīsupi hi heṭṭhimaṃ sodhetvāva pāṭho gato, na maṇḍalasambandhenāti. Teneva ca kāraṇenāti suddhakhandhalābhamattameva gahetvā khandhavisesane rūpādimhi suddharūpādimattatāya aṭṭhatvā khandhavisesanabhāvasaṅkhātaṃ rūpādiatthaṃ dassetuṃ khandhasaddena saha yojetvā ‘‘khandhā rūpakkhandho’’tiādinā nayena padaṃ uddharitvā atthassa vibhattattāti attho.
ఉద్దేసవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
నిద్దేసవారవణ్ణనా
Niddesavāravaṇṇanā
౨౬. పియరూపం సాతరూపన్తి ‘‘చక్ఖుం లోకే పియరూపం…పే॰… రూపా లోకే…పే॰… చక్ఖువిఞ్ఞాణం…పే॰… చక్ఖుసమ్ఫస్సో…పే॰… చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనా…పే॰… రూపసఞ్ఞా…పే॰… రూపసఞ్చేతనా…పే॰… రూపతణ్హా…పే॰… రూపవితక్కో…పే॰… రూపవిచారో’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౪౦౦; మ॰ ని॰ ౧.౧౩౩; విభ॰ ౨౦౩) ఏవం వుత్తం తణ్హావత్థుభూతం తేభూమకం వేదితబ్బం, తస్మా యం పఞ్చక్ఖన్ధసముదాయభూతం పియరూపసాతరూపం, తం ఏకదేసేన రూపక్ఖన్ధో హోతీతి ఆహ ‘‘పియరూపం సాతరూపం రూపం న రూపక్ఖన్ధో’’తి. పియసభావతాయ వా రూపక్ఖన్ధో పియరూపే పవిసతి, న రుప్పనసభావేనాతి ‘‘పియరూపం సాతరూపం రూపం న రూపక్ఖన్ధో’’తి వుత్తం. సఞ్ఞాయమకే తావ దిట్ఠిసఞ్ఞాతి ‘‘విసేసో’’తి వచనసేసో. తత్థ దిట్ఠి ఏవ సఞ్ఞా దిట్ఠిసఞ్ఞా. ‘‘సయం సమాదాయ వతాని జన్తు, ఉచ్చావచం గచ్ఛతి సఞ్ఞసత్తో’’తి (సు॰ ని॰ ౭౯౮), ‘‘సఞ్ఞావిరత్తస్స న సన్తి గన్థా’’తి (సు॰ ని॰ ౮౫౩) చ ఏవమాదీసు హి దిట్ఠి చ ‘‘సఞ్ఞా’’తి వుత్తాతి.
26. Piyarūpaṃ sātarūpanti ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ…pe… rūpā loke…pe… cakkhuviññāṇaṃ…pe… cakkhusamphasso…pe… cakkhusamphassajā vedanā…pe… rūpasaññā…pe… rūpasañcetanā…pe… rūpataṇhā…pe… rūpavitakko…pe… rūpavicāro’’ti (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203) evaṃ vuttaṃ taṇhāvatthubhūtaṃ tebhūmakaṃ veditabbaṃ, tasmā yaṃ pañcakkhandhasamudāyabhūtaṃ piyarūpasātarūpaṃ, taṃ ekadesena rūpakkhandho hotīti āha ‘‘piyarūpaṃ sātarūpaṃ rūpaṃ na rūpakkhandho’’ti. Piyasabhāvatāya vā rūpakkhandho piyarūpe pavisati, na ruppanasabhāvenāti ‘‘piyarūpaṃ sātarūpaṃ rūpaṃ na rūpakkhandho’’ti vuttaṃ. Saññāyamake tāva diṭṭhisaññāti ‘‘viseso’’ti vacanaseso. Tattha diṭṭhi eva saññā diṭṭhisaññā. ‘‘Sayaṃ samādāya vatāni jantu, uccāvacaṃ gacchati saññasatto’’ti (su. ni. 798), ‘‘saññāvirattassa na santi ganthā’’ti (su. ni. 853) ca evamādīsu hi diṭṭhi ca ‘‘saññā’’ti vuttāti.
౨౮. ‘‘న ఖన్ధా న వేదనాక్ఖన్ధోతి? ఆమన్తా’’తి ఏవం ఖన్ధసద్దప్పవత్తియా అభావే వేదనాక్ఖన్ధసద్దప్పవత్తియా చ అభావోతి పణ్ణత్తిసోధనమత్తమేవ కరోతీతి దట్ఠబ్బం, న అఞ్ఞధమ్మసబ్భావో ఏవేత్థ పమాణం. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘నాయతనా న సోతాయతనన్తి? ఆమన్తా’’తిఆదిం వక్ఖతీతి.
28. ‘‘Na khandhā na vedanākkhandhoti? Āmantā’’ti evaṃ khandhasaddappavattiyā abhāve vedanākkhandhasaddappavattiyā ca abhāvoti paṇṇattisodhanamattameva karotīti daṭṭhabbaṃ, na aññadhammasabbhāvo evettha pamāṇaṃ. Evañca katvā ‘‘nāyatanā na sotāyatananti? Āmantā’’tiādiṃ vakkhatīti.
౩౯. రూపతో అఞ్ఞే వేదనాదయోతి ఏత్థ లోకుత్తరా వేదనాదయో దట్ఠబ్బా. తే హి పియరూపా చ సాతరూపా చ న హోన్తి తణ్హాయ అనారమ్మణత్తాతి రూపతో అఞ్ఞే హోన్తీతి. రూపఞ్చ ఖన్ధే చ ఠపేత్వా అవసేసాతి ఇదమ్పి ఏతేహి సద్ధిం న-సద్దానం అప్పవత్తిమత్తమేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘చక్ఖుఞ్చ ఆయతనే చ ఠపేత్వా అవసేసా న చేవ చక్ఖు న చ ఆయతనా’’తిఆదిం (యమ॰ ౧.ఆయతనయమక.౧౫) వక్ఖతి. న హి తత్థ అవసేసగ్గహణేన గయ్హమానం కఞ్చి అత్థి. యది సియా, ధమ్మాయతనం సియా. వక్ఖతి హి ‘‘ధమ్మో ఆయతనన్తి? ఆమన్తా’’తి (యమ॰ ౧.ఆయతనయమక.౧౬). తణ్హావత్థు చ న తం సియా. యది సియా, పియరూపసాతరూపభావతో రూపం సియా ‘‘రూపం ఖన్ధోతి? ఆమన్తా’’తి (యమ॰ ౧.ఖన్ధయమక.౪౦) వచనతో ఖన్ధో చాతి. అట్ఠకథాయం పన అవిజ్జమానేపి విజ్జమానం ఉపాదాయ ఇత్థిపురిసాదిగ్గహణసబ్భావం సన్ధాయ అవసేసాతి ఏత్థ పఞ్ఞత్తియా గహణం కతన్తి వేదితబ్బం.
39. Rūpato aññe vedanādayoti ettha lokuttarā vedanādayo daṭṭhabbā. Te hi piyarūpā ca sātarūpā ca na honti taṇhāya anārammaṇattāti rūpato aññe hontīti. Rūpañca khandhe caṭhapetvā avasesāti idampi etehi saddhiṃ na-saddānaṃ appavattimattameva sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ. Evañca katvā ‘‘cakkhuñca āyatane ca ṭhapetvā avasesā na ceva cakkhu na ca āyatanā’’tiādiṃ (yama. 1.āyatanayamaka.15) vakkhati. Na hi tattha avasesaggahaṇena gayhamānaṃ kañci atthi. Yadi siyā, dhammāyatanaṃ siyā. Vakkhati hi ‘‘dhammo āyatananti? Āmantā’’ti (yama. 1.āyatanayamaka.16). Taṇhāvatthu ca na taṃ siyā. Yadi siyā, piyarūpasātarūpabhāvato rūpaṃ siyā ‘‘rūpaṃ khandhoti? Āmantā’’ti (yama. 1.khandhayamaka.40) vacanato khandho cāti. Aṭṭhakathāyaṃ pana avijjamānepi vijjamānaṃ upādāya itthipurisādiggahaṇasabbhāvaṃ sandhāya avasesāti ettha paññattiyā gahaṇaṃ katanti veditabbaṃ.
నిద్దేసవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౨. పవత్తివారవణ్ణనా
2. Pavattivāravaṇṇanā
౫౦-౨౦౫. పవత్తివారే వేదనాక్ఖన్ధాదిమూలకాని పచ్ఛిమేనేవ సహ యోజేత్వా తీణి ద్వే ఏకఞ్చ యమకాని వుత్తాని, న పురిమేన. కస్మా? అమిస్సకకాలభేదేసు వారేసు అత్థవిసేసాభావతో. పురిమస్స హి పచ్ఛిమేన యోజితయమకమేవ పచ్ఛిమస్స పురిమేన యోజనాయ పుచ్ఛానం ఉప్పటిపాటియా వుచ్చేయ్య, అత్థే పన న కోచి విసేసోతి. పుచ్ఛావిస్సజ్జనేసుపి విసేసో నత్థి, తేన తథా యోజనా న కతాతి. కాలభేదా పనేత్థ ఛ ఏవ వుత్తా. అతీతేన పచ్చుప్పన్నో, అనాగతేన పచ్చుప్పన్నో, అనాగతేనాతీతోతి ఏతే పన తయో యథాదస్సితా మిస్సకకాలభేదా ఏవ తయో, న విసుం విజ్జన్తీతి న గహితా. తత్థ తత్థ హి పటిలోమపుచ్ఛాహి అతీతేన పచ్చుప్పన్నాదయో కాలభేదా దస్సితా, తేనేవ చ నయేన ‘‘యస్స రూపక్ఖన్ధో ఉప్పజ్జిత్థ, తస్స వేదనాక్ఖన్ధో ఉప్పజ్జతీ’’తిఆది సక్కా యోజేతుం. తేనేవ హి మిస్సకకాలభేదేసు చ న పచ్ఛిమపచ్ఛిమస్స ఖన్ధస్స పురిమపురిమేన యోజనం కత్వా యమకాని వుత్తాని, అమిస్సకకాలభేదేసు గహితనియామేన సుఖగ్గహణత్థమ్పి పచ్ఛిమపచ్ఛిమేనేవ యోజేత్వా వుత్తానీతి.
50-205. Pavattivāre vedanākkhandhādimūlakāni pacchimeneva saha yojetvā tīṇi dve ekañca yamakāni vuttāni, na purimena. Kasmā? Amissakakālabhedesu vāresu atthavisesābhāvato. Purimassa hi pacchimena yojitayamakameva pacchimassa purimena yojanāya pucchānaṃ uppaṭipāṭiyā vucceyya, atthe pana na koci visesoti. Pucchāvissajjanesupi viseso natthi, tena tathā yojanā na katāti. Kālabhedā panettha cha eva vuttā. Atītena paccuppanno, anāgatena paccuppanno, anāgatenātītoti ete pana tayo yathādassitā missakakālabhedā eva tayo, na visuṃ vijjantīti na gahitā. Tattha tattha hi paṭilomapucchāhi atītena paccuppannādayo kālabhedā dassitā, teneva ca nayena ‘‘yassa rūpakkhandho uppajjittha, tassa vedanākkhandho uppajjatī’’tiādi sakkā yojetuṃ. Teneva hi missakakālabhedesu ca na pacchimapacchimassa khandhassa purimapurimena yojanaṃ katvā yamakāni vuttāni, amissakakālabhedesu gahitaniyāmena sukhaggahaṇatthampi pacchimapacchimeneva yojetvā vuttānīti.
ఇమినాయేవ చ లక్ఖణేనాతిఆదినా యేన కారణేన ‘‘పురేపఞ్హో’’తి చ ‘‘పచ్ఛాపఞ్హో’’తి చ నామం వుత్తం, తం దస్సేతి. యస్స హి సరూపదస్సనేన విస్సజ్జనం హోతి, సో పరిపూరేత్వా విస్సజ్జేతబ్బత్థసఙ్గణ్హనతో పరిపుణ్ణపఞ్హో నామ. తంవిస్సజ్జనస్స పన పురిమకోట్ఠాసేన సదిసత్థతాయ పురేపఞ్హో, పచ్ఛిమకోట్ఠాససదిసత్థతాయ ‘‘పచ్ఛాపఞ్హో’’తి చ నామం వుత్తం. సదిసత్థతా చ సన్నిట్ఠానసంసయపదవిసేసం అవిచారేత్వా ఏకేన పదేన సఙ్గహితస్స ఖన్ధస్స ఉప్పాదనిరోధలాభసామఞ్ఞమత్తేన పురేపఞ్హే దట్ఠబ్బా. సన్నిట్ఠానపదసఙ్గహితస్స వా ఖన్ధస్స అనుఞ్ఞాతవసేన పురేపఞ్హో వుత్తోతి యుత్తం.
Imināyevaca lakkhaṇenātiādinā yena kāraṇena ‘‘purepañho’’ti ca ‘‘pacchāpañho’’ti ca nāmaṃ vuttaṃ, taṃ dasseti. Yassa hi sarūpadassanena vissajjanaṃ hoti, so paripūretvā vissajjetabbatthasaṅgaṇhanato paripuṇṇapañho nāma. Taṃvissajjanassa pana purimakoṭṭhāsena sadisatthatāya purepañho, pacchimakoṭṭhāsasadisatthatāya ‘‘pacchāpañho’’ti ca nāmaṃ vuttaṃ. Sadisatthatā ca sanniṭṭhānasaṃsayapadavisesaṃ avicāretvā ekena padena saṅgahitassa khandhassa uppādanirodhalābhasāmaññamattena purepañhe daṭṭhabbā. Sanniṭṭhānapadasaṅgahitassa vā khandhassa anuññātavasena purepañho vuttoti yuttaṃ.
సన్నిట్ఠానత్థస్సేవ పటిక్ఖిపనం పటిక్ఖేపో, సంసయత్థనివారణం పటిసేధోతి అయం పటిక్ఖేపపటిసేధానం విసేసో. పాళిపదమేవ హుత్వాతి పుచ్ఛాపాళియా ‘‘నుప్పజ్జతీ’’తి యం పదం వుత్తం, న-కారవిరహితం తదేవ పదం హుత్వాతి అత్థో. తత్థ ఉప్పత్తినిరోధపటిసేధస్స పటిసేధనత్థం పాళిగతియా విస్సజ్జనం ఉప్పత్తినిరోధానమేవ పటిసేధనత్థం పటిసేధేన విస్సజ్జనం కతన్తి వేదితబ్బం.
Sanniṭṭhānatthasseva paṭikkhipanaṃ paṭikkhepo, saṃsayatthanivāraṇaṃ paṭisedhoti ayaṃ paṭikkhepapaṭisedhānaṃ viseso. Pāḷipadameva hutvāti pucchāpāḷiyā ‘‘nuppajjatī’’ti yaṃ padaṃ vuttaṃ, na-kāravirahitaṃ tadeva padaṃ hutvāti attho. Tattha uppattinirodhapaṭisedhassa paṭisedhanatthaṃ pāḷigatiyā vissajjanaṃ uppattinirodhānameva paṭisedhanatthaṃ paṭisedhena vissajjanaṃ katanti veditabbaṃ.
చతున్నం పఞ్హానం పఞ్చన్నఞ్చ విస్సజ్జనానం సత్తవీసతియా ఠానేసు పక్ఖేపో తదేకదేసపక్ఖేపవసేన వుత్తోతి వేదితబ్బో. పరిపుణ్ణపఞ్హో ఏవ హి సరూపదస్సనేన చ విస్సజ్జనం సత్తవీసతియా ఠానేసు పక్ఖిపితబ్బన్తి.
Catunnaṃ pañhānaṃ pañcannañca vissajjanānaṃ sattavīsatiyā ṭhānesu pakkhepo tadekadesapakkhepavasena vuttoti veditabbo. Paripuṇṇapañho eva hi sarūpadassanena ca vissajjanaṃ sattavīsatiyā ṭhānesu pakkhipitabbanti.
కిం ను సక్కా ఇతో పరన్తి ఇతో పాళివవత్థానదస్సనాదితో అఞ్ఞో కిం ను సక్కా కాతున్తి అఞ్ఞస్స సక్కుణేయ్యస్స అభావం దస్సేతి.
Kiṃ nu sakkā ito paranti ito pāḷivavatthānadassanādito añño kiṃ nu sakkā kātunti aññassa sakkuṇeyyassa abhāvaṃ dasseti.
‘‘సుద్ధావాసానం తేసం తత్థ రూపక్ఖన్ధో చ నుప్పజ్జిత్థ వేదనాక్ఖన్ధో చ నుప్పజ్జిత్థా’’తి ఏతేన సుద్ధావాసభూమీసు ఏకభూమియమ్పి దుతియా ఉపపత్తి నత్థీతి ఞాపితం హోతి. పటిసన్ధితో పభుతి హి యావ చుతి, తావ పవత్తకమ్మజసన్తానం ఏకత్తేన గహేత్వా తస్స ఉప్పాదనిరోధవసేన అయం దేసనా పవత్తా. తస్మిఞ్హి అబ్బోచ్ఛిన్నే కుసలాదీనఞ్చ పవత్తి హోతి, వోచ్ఛిన్నే చ అప్పవత్తీతి తేనేవ చ ఉప్పాదనిరోధా దస్సితా, తస్మా తస్స ఏకసత్తస్స పటిసన్ధిఉప్పాదతో యావ చుతినిరోధో, తావ అతీతతా నత్థి, న చ తతో పుబ్బే తత్థ పటిసన్ధివసేన కమ్మజసన్తానం ఉప్పన్నపుబ్బన్తి ఖన్ధద్వయమ్పి ‘‘నుప్పజ్జిత్థా’’తి వుత్తం. కస్మా పన ఏతాయ పాళియా సకలేపి సుద్ధావాసే దుతియా పటిసన్ధి నత్థీతి న విఞ్ఞాయతీతి? ఉద్ధంసోతపాళిసబ్భావా. ద్వేపి హి పాళియో సంసన్దేతబ్బాతి.
‘‘Suddhāvāsānaṃ tesaṃ tattha rūpakkhandho ca nuppajjittha vedanākkhandho ca nuppajjitthā’’ti etena suddhāvāsabhūmīsu ekabhūmiyampi dutiyā upapatti natthīti ñāpitaṃ hoti. Paṭisandhito pabhuti hi yāva cuti, tāva pavattakammajasantānaṃ ekattena gahetvā tassa uppādanirodhavasena ayaṃ desanā pavattā. Tasmiñhi abbocchinne kusalādīnañca pavatti hoti, vocchinne ca appavattīti teneva ca uppādanirodhā dassitā, tasmā tassa ekasattassa paṭisandhiuppādato yāva cutinirodho, tāva atītatā natthi, na ca tato pubbe tattha paṭisandhivasena kammajasantānaṃ uppannapubbanti khandhadvayampi ‘‘nuppajjitthā’’ti vuttaṃ. Kasmā pana etāya pāḷiyā sakalepi suddhāvāse dutiyā paṭisandhi natthīti na viññāyatīti? Uddhaṃsotapāḷisabbhāvā. Dvepi hi pāḷiyo saṃsandetabbāti.
‘‘అసఞ్ఞసత్తానం తేసం తత్థ రూపక్ఖన్ధో ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఏత్థ ‘‘యస్స యత్థ రూపక్ఖన్ధో ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఏతేన సన్నిట్ఠానేన విసేసితా అసఞ్ఞసత్తాపి సన్తీతి తే ఏవ గహేత్వా ‘‘అసఞ్ఞసత్తాన’’న్తి వుత్తం. తేన యే సన్నిట్ఠానేన వజ్జితా, తే తతో పఞ్చవోకారం గన్త్వా పరినిబ్బాయిస్సన్తి, న తేసం పున అసఞ్ఞే ఉపపత్తిప్పసఙ్గో అత్థీతి తే సన్ధాయాహ – ‘‘పచ్ఛిమభవికానం తేసం తత్థ రూపక్ఖన్ధో చ నుప్పజ్జిస్సతి వేదనాక్ఖన్ధో చ నుప్పజ్జిస్సతీ’’తి (యమ॰ ౧.ఖన్ధయమక.౬౫). ఏత్థ కిం పఞ్చవోకారాదిభావో వియ పచ్ఛిమభవోపి కోచి అత్థి, యత్థ తేసమనుప్పత్తి భవిస్సతీతి? నత్థి పఞ్చవోకారాదిభవేస్వేవ యత్థ వా తత్థ వా ఠితానం పచ్ఛిమభవికానం ‘‘యస్స యత్థ రూపక్ఖన్ధో నుప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఏతేన సన్నిట్ఠానేన సఙ్గహితత్తా. తేసం తత్థ ఇతరానుప్పత్తిభావఞ్చ అనుజానన్తో ‘‘వేదనాక్ఖన్ధో చ నుప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఆహాతి.
‘‘Asaññasattānaṃ tesaṃ tattha rūpakkhandho uppajjissatī’’ti ettha ‘‘yassa yattha rūpakkhandho uppajjissatī’’ti etena sanniṭṭhānena visesitā asaññasattāpi santīti te eva gahetvā ‘‘asaññasattāna’’nti vuttaṃ. Tena ye sanniṭṭhānena vajjitā, te tato pañcavokāraṃ gantvā parinibbāyissanti, na tesaṃ puna asaññe upapattippasaṅgo atthīti te sandhāyāha – ‘‘pacchimabhavikānaṃ tesaṃ tattha rūpakkhandho ca nuppajjissati vedanākkhandho ca nuppajjissatī’’ti (yama. 1.khandhayamaka.65). Ettha kiṃ pañcavokārādibhāvo viya pacchimabhavopi koci atthi, yattha tesamanuppatti bhavissatīti? Natthi pañcavokārādibhavesveva yattha vā tattha vā ṭhitānaṃ pacchimabhavikānaṃ ‘‘yassa yattha rūpakkhandho nuppajjissatī’’ti etena sanniṭṭhānena saṅgahitattā. Tesaṃ tattha itarānuppattibhāvañca anujānanto ‘‘vedanākkhandho ca nuppajjissatī’’ti āhāti.
‘‘సుద్ధావాసే పరినిబ్బన్తాన’’న్తి ఇదం సప్పటిసన్ధికానం అప్పటిసన్ధికానఞ్చ సుద్ధావాసానం తంతంభూమియం ఖన్ధపరినిబ్బానవసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సబ్బేసఞ్హి తేసం తత్థ వేదనాక్ఖన్ధో నుప్పజ్జిత్థాతి. యథా పన ‘‘నిరుజ్ఝిస్సతీ’’తి వచనం పచ్చుప్పన్నేపి ఉప్పాదక్ఖణసమఙ్గిమ్హి పవత్తతి, న ఏవం ‘‘ఉప్పజ్జిత్థా’’తి వచనం పచ్చుప్పన్నే పవత్తతి, అథ ఖో ఉప్పజ్జిత్వా విగతే అతీతే ఏవ, తస్మా ‘‘పరినిబ్బన్తానం నుప్పజ్జిత్థా’’తి వుత్తం ఉప్పన్నసన్తానస్స అవిగతత్తా. అనన్తా లోకధాతుయోతి ఓకాసస్స అపరిచ్ఛిన్నత్తా ఓకాసవసేన వుచ్చమానానం ఉప్పాదనిరోధానమ్పి పరిచ్ఛేదాభావతో సంకిణ్ణతా హోతీతి ‘‘యత్థ వేదనాక్ఖన్ధో ఉప్పజ్జతి, తత్థ సఞ్ఞాక్ఖన్ధో నిరుజ్ఝతీతి? ఆమన్తా’’తి వుత్తం.
‘‘Suddhāvāse parinibbantāna’’nti idaṃ sappaṭisandhikānaṃ appaṭisandhikānañca suddhāvāsānaṃ taṃtaṃbhūmiyaṃ khandhaparinibbānavasena vuttanti veditabbaṃ. Sabbesañhi tesaṃ tattha vedanākkhandho nuppajjitthāti. Yathā pana ‘‘nirujjhissatī’’ti vacanaṃ paccuppannepi uppādakkhaṇasamaṅgimhi pavattati, na evaṃ ‘‘uppajjitthā’’ti vacanaṃ paccuppanne pavattati, atha kho uppajjitvā vigate atīte eva, tasmā ‘‘parinibbantānaṃ nuppajjitthā’’ti vuttaṃ uppannasantānassa avigatattā. Anantā lokadhātuyoti okāsassa aparicchinnattā okāsavasena vuccamānānaṃ uppādanirodhānampi paricchedābhāvato saṃkiṇṇatā hotīti ‘‘yattha vedanākkhandho uppajjati, tattha saññākkhandho nirujjhatīti? Āmantā’’ti vuttaṃ.
పవత్తివారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౩. పరిఞ్ఞావారవణ్ణనా
3. Pariññāvāravaṇṇanā
౨౦౬-౨౦౮. పుగ్గలోకాసవారో లబ్భమానోపీతి కస్మా వుత్తం, నను ఓకాసవారస్స అలాభే తస్సపి అలాభేన భవితబ్బన్తి? న, తత్థ పుగ్గలస్సేవ పరిఞ్ఞావచనతో. పుగ్గలోకాసవారేపి హి ఓకాసే పుగ్గలస్సేవ పరిఞ్ఞా వుచ్చతి, న ఓకాసస్స. ఓకాసవారోపి చ యది వుచ్చేయ్య, ‘‘యత్థ రూపక్ఖన్ధం పరిజానాతీ’’తి ఓకాసే పుగ్గలస్సేవ పరిజాననవసేన వుచ్చేయ్య, తస్మా పుగ్గలోకాసవారస్సేవ లబ్భమానతా వుత్తా, న ఓకాసవారస్సాతి. తేనాహ – ‘‘ఆమన్తా…పే॰… సియా’’తి.
206-208. Puggalokāsavārolabbhamānopīti kasmā vuttaṃ, nanu okāsavārassa alābhe tassapi alābhena bhavitabbanti? Na, tattha puggalasseva pariññāvacanato. Puggalokāsavārepi hi okāse puggalasseva pariññā vuccati, na okāsassa. Okāsavāropi ca yadi vucceyya, ‘‘yattha rūpakkhandhaṃ parijānātī’’ti okāse puggalasseva parijānanavasena vucceyya, tasmā puggalokāsavārasseva labbhamānatā vuttā, na okāsavārassāti. Tenāha – ‘‘āmantā…pe… siyā’’ti.
తేనేవాతి పవత్తే చిత్తక్ఖణవసేన తిణ్ణం అద్ధానం లాభతో ఏవ, అఞ్ఞథా చుతిపటిసన్ధిక్ఖణే రూపక్ఖన్ధపరిజాననస్స అభావా ‘‘యో రూపక్ఖన్ధం పరిజానాతి, సో వేదనాక్ఖన్ధం పరిజానాతీ’’తి ఏత్థ ‘‘నత్థీ’’తి విస్సజ్జనేన భవితబ్బం సియా, ‘‘ఆమన్తా’’తి చ కతన్తి. సన్నిట్ఠానసంసయపదసఙ్గహితానం పరిఞ్ఞానం పవత్తే చిత్తక్ఖణే ఏవ లాభం దస్సేన్తో ‘‘లోకుత్తరమగ్గక్ఖణస్మిఞ్హీ’’తిఆదిమాహ. న పరిజానాతీతి పఞ్హే పుథుజ్జనం సన్ధాయ ఆమన్తాతి వుత్తన్తి ఇదం పుథుజ్జనస్స సబ్బథా పరిఞ్ఞాకిచ్చస్స అభావతో వుత్తం. ‘‘అరహా రూపక్ఖన్ధం న పరిజానాతి నో చ వేదనాక్ఖన్ధం న పరిజానిత్థ, అగ్గమగ్గసమఙ్గిఞ్చ అరహన్తఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసా పుగ్గలా రూపక్ఖన్ధఞ్చ న పరిజానన్తి వేదనాక్ఖన్ధఞ్చ న పరిజానిత్థా’’తి పన వచనేన ‘‘అగ్గమగ్గసమఙ్గిం ఠపేత్వా అఞ్ఞో కోచి పరిజానాతీ’’తి వత్తబ్బో నత్థీతి దస్సితం హోతి, తేన తదవసేసపుగ్గలే సన్ధాయ ‘‘ఆమన్తా’’తి వుత్తన్తి విఞ్ఞాయతీతి.
Tenevāti pavatte cittakkhaṇavasena tiṇṇaṃ addhānaṃ lābhato eva, aññathā cutipaṭisandhikkhaṇe rūpakkhandhaparijānanassa abhāvā ‘‘yo rūpakkhandhaṃ parijānāti, so vedanākkhandhaṃ parijānātī’’ti ettha ‘‘natthī’’ti vissajjanena bhavitabbaṃ siyā, ‘‘āmantā’’ti ca katanti. Sanniṭṭhānasaṃsayapadasaṅgahitānaṃ pariññānaṃ pavatte cittakkhaṇe eva lābhaṃ dassento ‘‘lokuttaramaggakkhaṇasmiñhī’’tiādimāha. Na parijānātīti pañhe puthujjanaṃ sandhāya āmantāti vuttanti idaṃ puthujjanassa sabbathā pariññākiccassa abhāvato vuttaṃ. ‘‘Arahā rūpakkhandhaṃ na parijānāti no ca vedanākkhandhaṃ na parijānittha, aggamaggasamaṅgiñca arahantañca ṭhapetvā avasesā puggalā rūpakkhandhañca na parijānanti vedanākkhandhañca na parijānitthā’’ti pana vacanena ‘‘aggamaggasamaṅgiṃ ṭhapetvā añño koci parijānātī’’ti vattabbo natthīti dassitaṃ hoti, tena tadavasesapuggale sandhāya ‘‘āmantā’’ti vuttanti viññāyatīti.
పరిఞ్ఞావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pariññāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ఖన్ధయమకవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Khandhayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / యమకపాళి • Yamakapāḷi / ౨. ఖన్ధయమకం • 2. Khandhayamakaṃ
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / పఞ్చపకరణ-అట్ఠకథా • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ౨. ఖన్ధయమకం • 2. Khandhayamakaṃ
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / పఞ్చపకరణ-అనుటీకా • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ౨. ఖన్ధయమకం • 2. Khandhayamakaṃ