| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
કિરિયમનોવિઞ્ઞાણધાતુચિત્તાનિ
Kiriyamanoviññāṇadhātucittāni
૫૬૮. મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ…પે॰… સોમનસ્સસહગતાતિ, ઇદં ચિત્તં અઞ્ઞેસં અસાધારણં. ખીણાસવસ્સેવ પાટિપુગ્ગલિકં. છસુ દ્વારેસુ લબ્ભતિ. ચક્ખુદ્વારે હિ પધાનસારુપ્પં ઠાનં દિસ્વા ખીણાસવો ઇમિના ચિત્તેન સોમનસ્સિતો હોતિ. સોતદ્વારે ભણ્ડભાજનીયટ્ઠાનં પત્વા મહાસદ્દં કત્વા લુદ્ધલુદ્ધેસુ ગણ્હન્તેસુ ‘એવરૂપા નામ મે લોલુપ્પતણ્હા પહીના’તિ ઇમિના ચિત્તેન સોમનસ્સિતો હોતિ. ઘાનદ્વારે ગન્ધેહિ વા પુપ્ફેહિ વા ચેતિયં પૂજેન્તો ઇમિના ચિત્તેન સોમનસ્સિતો હોતિ. જિવ્હાદ્વારે રસસમ્પન્નં પિણ્ડપાતં લદ્ધા ભાજેત્વા પરિભુઞ્જન્તો ‘સારણીયધમ્મો વત મે પૂરિતો’તિ ઇમિના ચિત્તેન સોમનસ્સિતો હોતિ. કાયદ્વારે અભિસમાચારિકવત્તં કરોન્તો ‘કાયદ્વારે મે વત્તં પૂરિત’ન્તિ ઇમિના ચિત્તેન સોમનસ્સિતો હોતિ. એવં તાવ પઞ્ચદ્વારે લબ્ભતિ.
568. Manoviññāṇadhātuuppannā hoti…pe… somanassasahagatāti, idaṃ cittaṃ aññesaṃ asādhāraṇaṃ. Khīṇāsavasseva pāṭipuggalikaṃ. Chasu dvāresu labbhati. Cakkhudvāre hi padhānasāruppaṃ ṭhānaṃ disvā khīṇāsavo iminā cittena somanassito hoti. Sotadvāre bhaṇḍabhājanīyaṭṭhānaṃ patvā mahāsaddaṃ katvā luddhaluddhesu gaṇhantesu ‘evarūpā nāma me loluppataṇhā pahīnā’ti iminā cittena somanassito hoti. Ghānadvāre gandhehi vā pupphehi vā cetiyaṃ pūjento iminā cittena somanassito hoti. Jivhādvāre rasasampannaṃ piṇḍapātaṃ laddhā bhājetvā paribhuñjanto ‘sāraṇīyadhammo vata me pūrito’ti iminā cittena somanassito hoti. Kāyadvāre abhisamācārikavattaṃ karonto ‘kāyadvāre me vattaṃ pūrita’nti iminā cittena somanassito hoti. Evaṃ tāva pañcadvāre labbhati.
મનોદ્વારે પન અતીતાનાગતમારબ્ભ ઉપ્પજ્જતિ. જોતિપાલમાણવ(મ॰ નિ॰ ૨.૨૮૨ આદયો) મગ્ઘદેવરાજ(મ॰ નિ॰ ૨.૩૦૮ આદયો) કણ્હતાપસાદિકાલસ્મિઞ્હિ (જા॰ ૧.૧૦.૧૧ આદયો) કતં કારણં આવજ્જેત્વા તથાગતો સિતં પાત્વાકાસિ. તં પન પુબ્બેનિવાસઞાણસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનં કિચ્ચં. તેસં પન દ્વિન્નં ઞાણાનં ચિણ્ણપરિયન્તે ઇદં ચિત્તં હાસયમાનં ઉપ્પજ્જતિ. અનાગતે ‘તન્તિસ્સરો મુદિઙ્ગસ્સરો પચ્ચેકબુદ્ધો ભવિસ્સતી’તિ સિતં પાત્વાકાસિ. તમ્પિ અનાગતંસઞાણસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનં કિચ્ચં. તેસં પન દ્વિન્ન ઞાણાનં ચિણ્ણપરિયન્તે ઇદં ચિત્તં હાસયમાનં ઉપ્પજ્જતિ.
Manodvāre pana atītānāgatamārabbha uppajjati. Jotipālamāṇava(ma. ni. 2.282 ādayo) magghadevarāja(ma. ni. 2.308 ādayo) kaṇhatāpasādikālasmiñhi (jā. 1.10.11 ādayo) kataṃ kāraṇaṃ āvajjetvā tathāgato sitaṃ pātvākāsi. Taṃ pana pubbenivāsañāṇasabbaññutaññāṇānaṃ kiccaṃ. Tesaṃ pana dvinnaṃ ñāṇānaṃ ciṇṇapariyante idaṃ cittaṃ hāsayamānaṃ uppajjati. Anāgate ‘tantissaro mudiṅgassaro paccekabuddho bhavissatī’ti sitaṃ pātvākāsi. Tampi anāgataṃsañāṇasabbaññutaññāṇānaṃ kiccaṃ. Tesaṃ pana dvinna ñāṇānaṃ ciṇṇapariyante idaṃ cittaṃ hāsayamānaṃ uppajjati.
નિદ્દેસવારે પનસ્સ સેસઅહેતુકચિત્તેહિ બલવતરતાય ચિત્તેકગ્ગતા સમાધિબલં પાપેત્વા ઠપિતા. વીરિયમ્પિ વીરિયબલં પાપેત્વા. ઉદ્દેસવારે પન ‘સમાધિબલં હોતિ વીરિયબલં હોતી’તિ અનાગતત્તા પરિપુણ્ણેન બલટ્ઠેનેતં દ્વયં બલં નામ ન હોતિ. યસ્મા પન ‘નેવ કુસલં નાકુસલં’ તસ્મા બલન્તિ વત્વાન ઠપિતં. યસ્મા ચ ન નિપ્પરિયાયેન બલં, તસ્મા સઙ્ગહવારેપિ ‘દ્વે બલાનિ હોન્તી’તિ ન વુત્તં. સેસં સબ્બં સોમનસ્સસહગતાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
Niddesavāre panassa sesaahetukacittehi balavataratāya cittekaggatā samādhibalaṃ pāpetvā ṭhapitā. Vīriyampi vīriyabalaṃ pāpetvā. Uddesavāre pana ‘samādhibalaṃ hoti vīriyabalaṃ hotī’ti anāgatattā paripuṇṇena balaṭṭhenetaṃ dvayaṃ balaṃ nāma na hoti. Yasmā pana ‘neva kusalaṃ nākusalaṃ’ tasmā balanti vatvāna ṭhapitaṃ. Yasmā ca na nippariyāyena balaṃ, tasmā saṅgahavārepi ‘dve balāni hontī’ti na vuttaṃ. Sesaṃ sabbaṃ somanassasahagatāhetukamanoviññāṇadhātuniddese vuttanayeneva veditabbaṃ.
૫૭૪. ઉપેક્ખાસહગતાતિ ઇદં ચિત્તં તીસુ ભવેસુ સબ્બેસં સચિત્તકસત્તાનં સાધારણં, ન કસ્સચિ સચિત્તકસ્સ નુપ્પજ્જતિ નામ. ઉપ્પજ્જમાનં પન પઞ્ચદ્વારે વોટ્ઠબ્બનં હોતિ, મનોદ્વારે આવજ્જનં. છ અસાધારણઞાણાનિપિ ઇમિના ગહિતારમ્મણમેવ ગણ્હન્તિ. મહાગજં નામેતં ચિત્તં; ઇમસ્સ અનારમ્મણં નામ નત્થિ. ‘અસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણગતિકં નામ કતમ’ન્તિ વુત્તે ‘ઇદ’ન્તિ વત્તબ્બં. સેસમેત્થ પુરિમચિત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. કેવલઞ્હિ તત્થ સપ્પીતિકત્તા નવઙ્ગિકો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિભત્તો. ઇધ નિપ્પીતિકત્તા અટ્ઠઙ્ગિકો.
574. Upekkhāsahagatāti idaṃ cittaṃ tīsu bhavesu sabbesaṃ sacittakasattānaṃ sādhāraṇaṃ, na kassaci sacittakassa nuppajjati nāma. Uppajjamānaṃ pana pañcadvāre voṭṭhabbanaṃ hoti, manodvāre āvajjanaṃ. Cha asādhāraṇañāṇānipi iminā gahitārammaṇameva gaṇhanti. Mahāgajaṃ nāmetaṃ cittaṃ; imassa anārammaṇaṃ nāma natthi. ‘Asabbaññutaññāṇaṃ sabbaññutaññāṇagatikaṃ nāma katama’nti vutte ‘ida’nti vattabbaṃ. Sesamettha purimacitte vuttanayeneva veditabbaṃ. Kevalañhi tattha sappītikattā navaṅgiko saṅkhārakkhandho vibhatto. Idha nippītikattā aṭṭhaṅgiko.
ઇદાનિ યાનિ કુસલતો અટ્ઠ મહાચિત્તાનેવ ખીણાસવસ્સ ઉપ્પજ્જનતાય કિરિયાનિ જાતાનિ, તસ્મા તાનિ કુસલનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.
Idāni yāni kusalato aṭṭha mahācittāneva khīṇāsavassa uppajjanatāya kiriyāni jātāni, tasmā tāni kusalaniddese vuttanayeneva veditabbāni.
ઇધ ઠત્વા હસનકચિત્તાનિ સમોધાનેતબ્બાનિ. કતિ પનેતાનિ હોન્તીતિ? વુચ્ચતે તેરસ. પુથુજ્જના હિ કુસલતો ચતૂહિ સોમનસ્સસહગતેહિ, અકુસલતો ચતૂહીતિ, અટ્ઠહિ ચિત્તેહિ હસન્તિ. સેક્ખા કુસલતો ચતૂહિ સોમનસ્સસહગતેહિ, અકુસલતો દ્વીહિ દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તેહિ સોમનસ્સસહગતેહીતિ, છહિ ચિત્તેહિ હસન્તિ. ખીણાસવા કિરિયતો પઞ્ચહિ સોમનસ્સસહગતેહિ હસન્તીતિ.
Idha ṭhatvā hasanakacittāni samodhānetabbāni. Kati panetāni hontīti? Vuccate terasa. Puthujjanā hi kusalato catūhi somanassasahagatehi, akusalato catūhīti, aṭṭhahi cittehi hasanti. Sekkhā kusalato catūhi somanassasahagatehi, akusalato dvīhi diṭṭhigatavippayuttehi somanassasahagatehīti, chahi cittehi hasanti. Khīṇāsavā kiriyato pañcahi somanassasahagatehi hasantīti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / અહેતુકકિરિયાઅબ્યાકતં • Ahetukakiriyāabyākataṃ
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / કિરિયમનોવિઞ્ઞાણધાતુચિત્તવણ્ણના • Kiriyamanoviññāṇadhātucittavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / કિરિયાબ્યાકતકથાવણ્ણના • Kiriyābyākatakathāvaṇṇanā
